About CEPS - Index of
Transkript
About CEPS - Index of
TURKEY’S FOREIGN DIRECT INVESTMENT CHALLENGES: COMPETITION, THE RULE OF LAW, AND EU ACCESSION Mark Dutz* The World Bank Melek Us** SETBIR Kamil Yılmaz Koç University September 2003 Revised: September 2004 * At the time of the writing of the paper, Mark Dutz was GTZ Advisor to the Undersecretariat of Treasury. ** Melek Us is the General Secretary of the Association of Dairy, Beef and Food Manufacturers and Producers (SETBIR) of Turkey. At the time of the writing of the paper, she was the Director General of Foreign Investment at the Undersecretariat of Treasury 1. Introduction After following inward-oriented development strategies for fifty years, Turkey switched to outward-oriented policies in 1980. The policy of further opening up the economy was pursued with the aim of eventually integrating into the EU. The Helsinki European Council summit held on December 10-11, 1999 produced a breakthrough in EU-Turkey relations by officially recognising Turkey as a candidate state on equal footing with other candidate states. With accession, Turkey would be part of the European single market. Joining the EU will require Turkey to adopt and implement the whole body of EU legislation and standards – the acquis communautaire – and also participate eventually in the European Monetary Union (EMU). Over the last four years, Turkey has been undergoing a series of serious social, economic and institutional transformations with the clear political objective of EU membership. The definitive prospect of EU membership should make Turkey very attractive for FDI, given among other strengths its highly skilled and adaptable labour force, large domestic market, and geographical proximity both to Europe and to the Middle East, Northern Africa and Central Asia markets. The recent bout of both export- and domestic market-oriented investments in the automobile industry are a clear indication of Turkey’s attractiveness for FDI flows. However, over the last decade Turkey lost ground to Central and Eastern European countries (CEECs) in attracting foreign investments, especially those from Europe. While the Czech Republic, Hungary and Poland combined (jointly with a smaller population than Turkey) have received 71 billion U.S. dollars in FDI flows between 1995 and 2000, Turkey has received only 5.1 billion dollars over the same period, almost 14 times less. And it appears from other countries’ experiences that unless there is a major paradigm-shift in a country’s or its competitors’ FDI policies, there is likely to be very little change in FDI inflows. The approach taken in this paper will be to explore how Turkey may be different from most CEECs, and what this implies for appropriate FDI policy in light of EU accession prospects. The paper begins by outlining the benefits of FDI based on an overview of economic concepts together with an assessment of the Turkish experience. FDI inflows are not considered as an end-goal but an instrument to create a globally competitive economy. Through FDIstimulated productivity increases, Turkey seeks to be positioned at the higher value-added end of the fast-changing worldwide division of labour. In its analysis of obstacles to foreign investment, the paper will emphasise competition-related and legal/judicial barriers. Having analysed the benefits from and impediments to FDI, the paper will review what has been done to improve the policy and regulatory framework, and analyse what Turkey still must do to meet EU requirements and fully benefit from FDI. In summary, Turkey should benefit significantly from EU accession in terms of a step-change in sizeable FDI inflows, largely because the accession process would help Turkey overcome its rule of law and competition-related constraints to foreign direct investment. More rapid and consistent implementation of rules and regulations that ensure a level playing field for all companies would be assisted by the EU accession process, and in turn would enable Turkey to take full advantage of investment-related benefits. 2. The benefits of FDI 2.1 The role of FDI in economic growth Being a capital-scarce country, Turkey can benefit substantially from injections of foreign capital through their role in the expansion of productive capacity and the creation of new jobs. However, the type of capital inflows matters. Unlike portfolio investments and loans to the private sector, FDI inflows involve direct equity ownership plus significant ownership control, and therefore are more stable. They do not easily flee in a domestic market downturn. 1 Unlike loans, FDI inflows ensure that business risks are borne by foreign investors. FDI differs from other forms of capital flows in other crucial aspects. FDI does not only entail the transfer of financial resources and the creation of new jobs. It is a bundle that involves the transfer of fixed assets, technology, know-how and international market access. FDI connects the country to international best practices, helps upgrade the management and workforce, and establishes stronger ties between domestic and international markets. As it entails the transfer of technology and know-how, FDI is expected to have both a direct and an indirect impact on the economic growth of a country. Because FDI involves significant ownership control as well as the transfer of technology, its impact on economic growth will take place through increased productivity, human capital accumulation, R&D activity, and technological and productivity spillovers. In addition, its impact on economic growth can be greater if the types of FDI that the country receives stimulate, in other words crowd-in, domestic investment activity. There are several studies that establish a link between FDI and economic growth. Using data on FDI flows from industrial countries to 69 developing countries over the 1970-89 period and using a cross-country regression framework, Borensztein et. al. (1998) show that FDI flows has a positive impact on economic growth. They also show that the impact of foreign investment exceeds the impact of domestic investment on growth. Not all countries benefit from FDI however. According to Borensztein et. al. (1998), countries need to have a minimum stock of human capital in order for the growth effects of FDI to be realised. Zhang (1999) shows that FDI inflows helped stimulate economic growth in several East-Asian countries. Gruben and McLeod (1998) show that in a sample of 18 countries, FDI had a significant impact on economic growth, especially in Latin American countries. 2.2 The role of FDI in raising productivity and stimulating spillovers One of the important contributions of FDI companies is to enhance the transfer and diffusion of technology to the host country. As a multinational corporation undertakes investment in a country, it brings its production technology, its access to global production and distribution networks, its know-how and experience to that sector. Being generally larger corporations, FDI companies have access to large and low-cost investment funds that could be used to finance investment in more advanced technology than available and accessible in the host country. Obviously, the direct technology transfer effect may not be realised in all FDI projects. If the FDI is an export-oriented investment, the impact on technology diffusion will generally be more significant than a domestic-market oriented investment. The impact of FDI on technology diffusion was rather limited in the import-substitution era, as the main incentive for a foreign company to undertake investment was the heavily-protected domestic market. In such an environment, foreign companies prefer to transfer old and outdated technology to their factories in developing countries, creating little technology diffusion. Today, however, FDI decisions cannot focus only on the domestic market. Following the push for more liberal trade relations throughout the world, FDI companies do face competition in domestic markets of the host country through imports. Consequently, FDI decisions, especially in the manufacturing sector, often are made with the serious consideration of international competitiveness of the affiliate firm. The affiliate firm must have the technological capability and the resulting efficiency which renders it flexible enough to target export markets as well as the domestic market. Consequently, one would expect to observe higher productivity in FDI companies compared to domestic enterprises. The impact of FDI on the host country economy is not just limited to the direct channels of technology transfer and diffusion. The presence of multinationals may affect local 2 companies through several channels. The first type of these effects takes place through intensified domestic market competition. As the FDI companies become major players in the domestic market, this will force local companies to adopt newer and more advanced technologies and use existing resources of the firm more efficiently in order to survive. (See Blomström and Kokko, 1998.) This channel is similar to the effect of import liberalisation, even though the impact on local companies may be more significant than imports. The technology transfer may take embodied (machinery and equipment imports) and/or disembodied (know-how, knowledge, licenses) forms. The transfer of embodied technology is not difficult to be organised by the local enterprises. What is more difficult is the transfer of disembodied technology, which requires absorption capacity of the local enterprises. However, the workers and engineers employed by FDI companies will gain experience and accumulate knowledge through their tenure there. In the medium-to-long-run, these employees will have the opportunity to transfer this experience and knowledge to local enterprises. Other channels through which the presence of FDI companies affects the local companies mostly take the form of spillovers. Productivity spillovers from FDI take place when the entry or presence of multinational corporations increases productivity of domestic firms in a host country and the multinationals do not fully internalise the value of these benefits. Spillovers may take place when local firms improve their efficiency by copying technologies of foreign affiliates operating in the local market either based on observation or by hiring workers trained by the affiliates. Besides horizontal spillovers to other firms in the same sector, the presence of FDI companies may also affect local firms in other sectors of economy. These vertical spillover effects can be through backward (purchases of inputs from local suppliers) and forward linkages (supply of outputs to local downstream purchasers). In line with findings for other countries, in Turkey FDI companies have higher labour productivity relative to local enterprises.1 In 1991, the average labour productivity in FDI companies was 35% higher than average labour productivity in all manufacturing plants. Over time, the productivity gap between FDI companies and the sector average was closed slightly to 30% by 1996. Average labour productivity in foreign-owned plants increased from 4.1 to 4.7 million TLs in 1990 prices (from $1611 to $1803). Average labour productivity in all plants, on the other hand, increased from 3.1 to 3.6 million TLs (from $1189 to $1550). These numbers are clear indication of the fact that the labour productivity gap between foreign and domesticowned plants is significant and does not vanish over time. These annual average values support the case for significant labour productivity differences between FDI and local enterprises, but the possibility cannot be ruled out that these differences stem from plant characteristics other than foreign ownership. Based on regression results using various measures of foreign participation, Yılmaz and Ozler (2004) show that plants with foreign partners have higher total factor productivity even after other plant characteristics and sector and time effects are accounted for.2 Finally, Yılmaz and Ozler (2004) show that in sectors with a greater FDI involvement, domestic plants tend to have higher TFP productivity compared to others where FDI involvement is low. All else being equal, as the foreign-ownership weighted sectoral output shares of foreign-affiliated plants increases by 1 percentage point, the total factor productivity of local plants in the same sector increases by 0.82 1 This analysis is based on plant level data collected by the Turkish State Institute of Statistics through annual manufacturing surveys However, the data have limitations. They cover only a small portion of the FDI companies that are active in the Turkish economy, reflecting only a subset of manufacturing-related FDI. While the records of the Undersecretariat of the Treasury indicate 581 FDI companies to be active in the Turkish manufacturing sector in 1991 increasing to 922 by 1996, the SIS manufacturing survey includes only 210 plants increasing to 273 plants by 1996 as partially or fully-owned by foreigners. 2 Variables used to control for other characteristics that could affect productivity include firm size as measured by employment, imported license use, percent share of the output exported, imported machinery and equipment use, whether the firm is incorporated or not, sub-contracted input use and subcontracted output sale, measures of agglomeration at the provincial level, and the share of skilled production workers. 3 percentage points. However, horizontal spillovers from all foreign-owned plants are not similar. As the output share of FDI companies with less than 50% foreign participation increases by 1 percentage point, TFP in local firms increases on average by 0.72 percent, while the spillover effect from plants with foreign share ownership greater than or equal to 50% but less than full foreign ownership jumps to 1.1 percentage points. Finally, fully foreign-owned plants tend to generate external benefits that would increase the productivity of local plants in the same sector by 0.4 percent. 3. The current state of FDI FDI can have strong, positive effects for national economies. In the previous section, we showed that FDI in the Turkish manufacturing sector also had both direct and indirect productivity enhancing benefits. The evidence is based on plant-level studies and can be viewed as the most reliable available. However, this finding and the results discussed only establish that FDI is desirable for Turkey. The next step in the analysis consists in characterising the level and other features of FDI in Turkey relative to comparator countries, and exploring why it is so low in spite of being highly desirable for the country. 3.1 FDI in Turkey relative to Eastern European comparators The most striking feature of foreign investment flows to Turkey is their low level relative to comparator emerging market economies in the CEECs (Table 1). In terms of population in 2000, Turkey is larger than Poland, Czech Republic and Hungary combined. In terms of GDP in 2000, Turkey’s economy is four times as large as that of Czech Republic or Hungary, and one quarter larger than Poland. And in terms of gross fixed capital formation, that is, the total value of producers’ acquisitions of fixed assets, Turkey’s investments during 2000 are 3 to 4 times larger than Czech Republic and Hungary, and roughly a sixth larger than Poland. However, as highlighted in Table 1, in terms of average annual inflows of FDI during the 1990s, the level that Turkey has been attracting, at USD 800 million, is roughly one-fifth of FDI inflows to Poland, at 4.1 billion, and also significantly lower than Czech Republic and Hungary, each attracting roughly 2.1 billion per annum. A second striking feature in comparing Turkey with Poland, Hungary and Czech Republic is that there has been no closing of the FDI gap throughout the 1990s. To the contrary, with the formal announcement at the December 1997 European Council summit in Luxembourg of the opening of EU accession negotiations with Poland, Hungary and Czech Republic on 31 March 1998, these countries appear to have benefited from a virtuous cycle. The enhanced likelihood of EU accession and further FDI flows improved credit ratings and in turn attracted more FDI, thereby increasing the difference between these countries and Turkey. As is clear from Table 1 and Figure 1, average annual FDI inflows increased in the 1997-2000 period more than 3-fold in Poland, from USD 2.1 to almost 7 billion, and more than 4-fold in Czech Republic, from USD 0.9 to over 4 billion, while in Turkey they remained completely unchanged relative to gross fixed capital formation. It is remarkable that the Turkish announcement of its EU Customs Union in 1996 had no discernable effect on aggregate FDI flows. It should be taken into account that when FDI inflows across countries are compared, the FDI definition used by Turkey is much narrower than that of some countries and international institutions, leading to systematic undervaluation of FDI inflows to Turkey. As will be seen below, Turkey adopted the OECD definition for FDI in 2001, followed by its inclusion in the new FDI law of 2003.3 Table 2 compares the elements included in Turkey’s definition of FDI (both in the 1954 and 2003 laws) to other OECD countries, highlighting the omission of preferred stocks traded in the stock exchange, long-term loans, other marketable securities & bonds and financial derivatives from the previous definition (short-term loans, 3 See, for instance, OECD (1996) and OECD (2003). 4 commercial/retail loans and leasing are still not included in the new law). In addition, even though the law may allow certain flows to be included, local statistical data collection and recording practices may preclude their inclusion in the official statistics. Capital in kind is one such example, where statistics are generally not calculated and therefore not included. Even though the precise figures are not available, for some big projects Turkey’s previous narrower definition and statistical processing can underestimate FDI inflows by significant orders of magnitude. As an example, Turkey has traditionally not recorded long-term credits from foreign partners as FDI, including such flows only if the foreign partners’ receivables are added to the company’s capital; otherwise it is not recorded as an increase in FDI but rather as an increase in external debt. However, for the first time in 2001, due to a particularly large intra-company long-term foreign credit and in response to internal discussions on the matter, it was decided to classify it as an FDI flow in conformity with international norms. Therefore, the USD 1.4 billion credit provided by the mobile phone arm of Telecom Italia, the foreign partner of the GSM IşTim Telekomunikasyon Hizmetleri A.Ş. company, has been included in 2001 inflows. In terms of type of investment, most of the growth of FDI companies world-wide over the decade of the 1990s has been via cross-border mergers and acquisitions (M&As), in particular the acquisitions by foreign investors of privatised state-owned enterprises, rather than green-field investments: less than 3% of the total number of global cross-border M&As during the 1990s are officially classified as mergers, with the rest being different types of acquisitions. In terms of ownership, roughly two-thirds of cross-border M&As were full acquisitions and the remaining one-third were minority acquisitions (10-49% control). In terms of value, 70% of cross-border M&As are functionally classified as horizontal, between firms in the same industry.4 Figure 2 highlights how this global trend also was critical in driving FDI especially in Poland, but also in the Czech Republic and Hungary, in contrast to a significantly lesser influence in Turkey. Figure 3 presents suggestive evidence of the importance of privatisations in fuelling M&A-related FDI inflows, highlighting the relatively much more important role of privatisations in the CEECs throughout the 1990s in contrast to Turkey. However, while a significant share of FDI in transition economies may have been generated by the privatisation process, it is important to stress that the privatisation process in Poland has involved a sizeable amount of stock market flotation, where privatisation-related capital inflows would be reported as portfolio inflows rather than FDI, while the Czech Republic has actively promoted privatisation to local investors, which was usually debt financed and thus linked either to domestic or foreign credit rather than FDI. In terms of industrial sub-sector allocation, a majority of FDI inflows to Turkey has been directed to the tertiary sector. Table 3 illustrates that over 57% of total FDI stocks in Turkey by end-2000 were dedicated to services, including 3 of the top 5 sub-sectors – transport & communications, banking and other financial services, and trade & repairs, a similar pattern as Poland. The other major recipients of FDI inflows to Turkey have been in the manufacturing sector, namely the automotive & auto parts sub-sector, and the petroleum, chemicals, rubber & plastic products sub-sector. The sub-sectoral pattern in the smaller countries, the Czech Republic and Hungary, which do not benefit from as large a domestic internal market, is even more concentrated in the tertiary sector, with all 5 top sub-sectors dedicated to the production of services rather than manufacturing goods. Table 4 reports the identity of the largest FDI companies by world-wide sales in each of the 4 economies, highlighting the important role of the automotive & auto parts sub-sector and petroleum, chemicals & rubber sector in Turkey, with 9 of the top 20 Turkish FDI companies in these 2 sub-sectors, followed by the electronics & electrical machinery sub-sector. The absence of service sector companies in the Turkish list is explained by the investment-to-sales profile typical in these sub-sectors, where there usually is a lag between the large, lumpy up-front investments required and the subsequent stream of sales revenues generated by the installed infrastructure service networks. In terms of country of origin, a striking feature of FDI stocks is the significantly greater 4 For a detailed description of this trend world-wide, see UNCTAD (2000). 5 concentration of investment from EU countries to the officially-recognised EU accession countries than to Turkey. Table 5 highlights that, in contrast to Poland, Hungary and Czech Republic, which have received 79, 80 and 84% of their FDI flows respectively from EU countries, Turkey had received a significantly lower 68.7% from EU countries. Turkey, in contrast, has received significantly more FDI inflows from Japan, Saudi Arabia, as well as offshore locations such as Panama and the Dutch Antilles. Interestingly, in spite of important investments from the US in the top 20 Turkish FDI companies (motor vehicles, rubber and glass), the relative share of US investment is not significantly different in Turkey than in the CEECs. 3.2 Determinants of FDI The investment climate can be defined as the policy, institutional and behavioural environment, present and expected, that influences the perceived returns and risks associated with investment in terms of both quantity and productivity of investment flows.5 Investment climate depends on a wide array of factors that can be grouped under three broad headings: macroeconomic and trade policies, infrastructure, and governance and institutions. These factors help explain both the strong potential attractiveness of Turkey as a global location for FDI and the shortcomings that have led Turkey to fall so far below its potential in this area. a. Macro policies, infrastructure and the automotive sector Macroeconomic and trade policies. Since the 1980s, Turkey went through significant changes in its economic relations with the outside world. Following the January 24, 1980 decision, the government put great emphasis on export orientation. This first step was followed by gradual import liberalisation that started in 1984 and finally culminated in the Customs Union with the EU in 1996. However, despite the gradual removal of trade barriers and increased export-orientation, Turkey was unable to attract large FDI inflows. One of the main culprits behind this failure was the uncertain macroeconomic environment. With its heavy dose of patronage relations and rent-seeking activities, domestic politics never allowed the creation of a stable macroeconomic environment. Fiscal imbalances continued throughout the 1990s, to be transformed into rather stark debt dynamics by the end of the decade (Table 6). Public sector borrowing requirements increased from 5% of GNP in 1995 to as high as 15.5% in 1999 and 2001. Chronic budget deficits and the rapidly increasing public debt lie at the root of the high and chronic inflation problem that Turkey suffered over the last 25 years. The average consumer price inflation rate throughout the last 25 years was 63%. Throughout the last two decades annual inflation has never seen values lower than 30%. Through the second half of 1990s and early 2000s, the real interest rate was quite high. With the exception of 1997 and 2000, ex-post real interest rates on bonds and t-bills were above 20%, reaching as high as 36%. In addition to high real interest rates that inhibit domestic and foreign investment, the exchange rate devaluation risk created an extra burden on foreign investors who are willing to invest in the country with a long-term perspective. As a result of the uncertainties stemming from domestic politics, the macroeconomic environment and the ensuing high real interest rates, the country followed a very erratic growth performance. Following the capital account liberalisation in 1989, Turkey was able to attract foreign capital to be used to finance public sector borrowing requirements and generate growth rates of around 5%. Thanks to the availability of external funds, successive governments were ‘unable’ to bring budget deficits and hence inflation under control. As the country’s inability to cope with its economic woes became evident towards the end of the 1990s, external funds dried up and growth rates declined sharply. The 2001 economic crisis was the final blow that underlined the need for a new economic policy framework in Turkey. 5 For this definition, see Stern (2002). 6 Throughout the last two decades, Turkey had put many decisions that could help foreign investors cope with high inflation on hold. One of the critical measures has been an inflation accounting framework. In a country that lived with an average of 60% inflation, an inflation accounting framework has not been implemented until now. Infrastructure-related factors. The quantity and quality of Turkey’s broadly-defined infrastructure, including geographical and demographical endowments, and physical and financial infrastructure help position Turkey as a potentially powerful magnet for FDI inflows. Turkey enjoys a very special location at the crossroads between East and West, overlapping Europe and Asia geographically and culturally. The proximity to the Balkans and the rest of high-income Europe as well as to growing emerging markets in Russia, Caucasia and Central Asia, and expanding markets of the Middle East and North Africa offer the potential of over 1 billion consumers. As highlighted in Tables 7a and 7b, Turkey’s demographical endowments present both strengths and weaknesses to foreign investors when compared with Poland, Hungary and the Czech Republic. Turkey’s huge and growing domestic market reflects favourably with the comparator CEECs. Turkey is projected to continue to constitute one of the largest populations in the Middle East and Eastern Europe. The domestic market is predominantly urban, with at least 17 major cities having a population in excess of 1 million, led by Istanbul, Ankara and Izmir. The population is much younger than European countries, with over 60% of the population below the age of 35. On the negative side, the purchasing power of the average citizen is still significantly lower than the CEECs, with GDP per capita 30% less than Poland’s, and less than half that of Hungary and the Czech Republic. On the other hand, Turkey’s improving consumption patterns and purchasing power, with a growing middle class, are important positive features of the domestic market. With Turkey’s population growth rate having fallen from over 3% to under 2.5%, it is on the verge of entering a ‘golden demographic period’ similar to what East Asia experienced in the 1980s, where the productive working population is largest relative to children and retirees, providing a critical ingredient for rapid income growth. Only a few emerging markets in the world have the potential of attracting investment both for export as well as for their domestic market. Turkey is in such a privileged position to create a ‘virtuous investment cycle’, with a more competitive domestic business environment further strengthening the country as a platform for exports, and exports in turn stimulating firms to upgrade and better serve the domestic market. In addition to geography and demography, another area where Turkey compares favourably with its comparator CEECs is its highly skilled, flexible and business-oriented labour force. As reported in Table 7a, Turkey’s workforce is considered to be significantly more flexible, adaptable and entrepreneurial than its comparators.6 On the other hand, the levels of actual employment, of adult literacy, secondary school enrolment and female labour force participation are low relative to the CEECs, indicating the strong positive role still to be played by more widespread and improved nation-wide education services. While Turkey scores comparatively well in terms of availability of competent senior managers, training of employees is less of a priority in Turkish companies on average than in the CEECs. Regarding traditional basic infrastructure measures, Turkey is characterised again by areas of strength and weakness (Tables 7a and 7b). In communications and transport, Turkey stands out for its relatively low Internet costs –the costs of Turkey’s Internet access for a basket of 20 hours at peak time is the lowest of all countries included in the 2002 report—and is perceived as providing adequate communications standards. Turkey also is rated highly for both 6 Many of these measures are based on surveys, which in this context are arguably the most appropriate measures, as they reflect the perceptions of actual investors. In 2002, 3,532 executives responded to the World Competitiveness survey, reflecting widespread business knowledge about each country and crosscountry international experience. 7 air transport quality and internal distribution infrastructure. On the other hand, Turkey lags behind in terms of its energy infrastructure. Though it has recently passed new electricity and natural gas framework laws designed to spur significant market-driven improvements in line with Turkey’s underlying endowments, it will take some time for effective implementation to yield expected results. Turkey also lags the CEECs in the areas of computerisation and technological cooperation. Finally, in the area of finance, Turkey stands out with respect to the breadth of its private sector-relevant finance skills and access to credit cards. But Turkey performs less well in areas critical for starting new indigenous businesses not connected to existing industrial groups, with venture capital for business development not so easily available and credit not flowing very easily from banks to businesses. The automotive industry. A natural implication of Turkey’s large domestic market is the presence of FDI directed largely towards the internal market. However, the automotive industry is a good example of how an initially protected home market can be transformed into a competitive and increasingly export-oriented industry through FDI inflows, largely the availability, cost and quality of Turkey’s labour force. During the debate on the Customs Union, the automotive industry was expected to be the worst affected from lowering protection on EU imports. However, that prediction was proven wrong. Over the last couple of years, the automotive industry has become the second largest exporter. By the mid-1990s, there were four FDI companies that had more than 20 years of experience in the Turkish automotive industry (Fiat, Ford, Mercedes and Renault).7 In the mid1990s with the increasing prospects of a Customs Union agreement with the EU, Japanese and Korean companies (Honda, Hyundai, Isuzu and Toyota) started investing in Turkey in jointventures with Turkish industrialists.8 Perhaps because of the uncertain business environment in Turkey, these companies did not make substantial investments initially and built plants with small production capacity. Once the Customs Union with the EU went into effect in 1996, the domestic market became gradually opened to tough competition from EU. Actually, in the first couple of years of the Customs Union, the sector struggled with wild fluctuations in domestic demand as well as competition from imports. However, there was a lot at stake. There was already a substantial production capacity coupled with a competitive parts and accessories industry. In addition, domestic business establishments with years of experience in the automotive industry and low-cost but good quality labour induced FDI companies in the automotive sector to increase their investments in Turkey and build new capacity to produce motor vehicles for the European market. None of the aforementioned companies decided to close shop in Turkey. Only Opel decided to close its small plant near Izmir that used to undertake the assembly of some of its car models. In the meantime, the auto parts industry has also been attracting foreign investors. Most of the world leaders of the sector have joint ventures with Turkish partners. Some of them are big suppliers like Robert Bosch, Valeo, Delphi Packard and Mannesmann Sachs. Altogether, between 1992 and 2000, the automotive industry realised a total of $3.4 billion worth of investment. Of this amount, $750 million was used for capacity development, $976 million for new model development, $497 million for modernisation, $300 million for localisation and $195 million for quality improvement. Moreover, due to new investment projects towards the production of new models, in the 2000-2002 period this investment amount increased further by 7 Though there were other producers active in the domestic market, the listed four had the largest market presence in the automotive industry at the time. 8 Of these four, Honda and Toyota became the sole owners of their production units once they decided to target their production towards the European rather than the domestic market. This fact can be taken as an example of the difficulty that foreign investors face while entering the domestic market without an insider on board. This argument is strengthened by the fact that the other two MNCs retained their local partners given that they continued to target the local market. Anadolu Isuzu focuses on light trucks and midi buses and mainly targets the local market. Hyundai Assan also sells half of its production on the local market. 8 close to $1 billion. The success of the automotive industry in attracting FDI flows, despite the continuing constraints arising from macro and governance/institutions factors (see below) is largely driven by the relevance of all the positive aspects of trade and infrastructure for this industry. That is why automobile-related MNCs decided to invest in Turkey. If other obstacles were not present, the Turkish auto industry would have likely attracted FDI inflows in multiples of current levels. b. Governance and institutions: Case studies Bottlenecks related to insufficient respect for the rule of law and weak competition in local markets, reinforced by uneven application of bureaucratic red-tape and of competition rules to all economic actors in the market, are profoundly damaging to any country’s investment climate. In these critical areas requiring improved governance and more effective institutions, Turkey unfortunately compares unfavourably to the comparator CEECs, as reflected by the perceptions of global investors and experts that have compiled these rankings. According to the Heritage Foundation economic freedom index 2003, Turkey ranks 105th (with a score of 3.3), in contrast to Poland, 45th (2.7), and Czech Republic and Hungary, both tied at 32nd (2.4). According to PricewaterhouseCoopers’ opacity index 2001, Turkey ranks 74th, compared with Czech Republic at 71, Poland at 64 and Hungary at 50. And according to Transparency International’s corruption perception index 2002 , Turkey ranks 64th (with a score of 3.2), in contrast to Czech Republic, 52nd (3.7), Poland, 45th (4.0), and Hungary, 33rd (4.9). To help illustrate what may be the key underlying factors accounting for Turkey’s poor performance according to these widely-cited indices, three case studies reflecting recent experiences of actual foreign investors are presented. The case studies have been selected as representative of the primary sector (Normandy’s experience in gold mining), the secondary manufacturing sector (Cargill’s experience in agro-processing), and tertiary services (Iş-Tim’s experience in the mobile telecoms market). Figure 4 provides a summary of main facts. A discussion of common elements across the case studies follows. (1) The Eurogold investment. Due to its complex geology, Turkey possesses a diverse and rich array of minerals. Turkey is a major world producer of boron minerals (possessing twothirds of the world’s borate reserves), marble, copper and chrome ores, feldspar, magnesite and others. Total mineral industry revenues (primary and secondary mineral production including cement, glass, refined petroleum products, steel and certain inorganic chemicals) are estimated to account for roughly 10% of GDP. The mining sector is still overwhelmingly controlled by state-owned companies, though a number of public companies have been placed under the privatisation process. To-date, the peak points with respect to value of FDI approvals in the sector have occurred after the enactment of the Mining Law 3213 in 1985, with the following major investments: in 1990 in the Omya calcite mine, a joint venture involving the Swiss company of the same name; in 1991 in the Ovacik gold deposit by Eurogold; and in 1995 in an Eskişehir magnesite mine by Magnesit A.Ş., a subsidiary of the Dutch-based Societe d’Interests Magnesians. Normandy Madencilik A.Ş. (formerly Eurogold, but subsequently purchased by Australia-based Normandy Mining Limited) was registered in 1989 as a 100% FDI company and found total reported gold reserves of 24,000 tons (and another 24,000 tons of silver) near the village of Ovacik, Bergama, in Izmir province. According to the initial application, the mine was to be operated for 8 years, if no more reserves would be discovered in the interim. The ore would be mined by both open pit and underground mining methods, followed by cyanide leaching. Gold and silver doré metal were to be produced as the final products. In response to a request by the company in August 1991, the Ministry of Environment issued a letter of no objection in October 1994 indicating no health and environmental drawbacks and allowing the mining and processing facility to operate. The company also secured the required permit for mining activities from the Ministry of Energy and Natural Resources, and related permits, 9 licenses and investment certificates from relevant government entities. The amount of total investment was USD 100 million. As part of its application in 1991, Normandy prepared an Environmental Impact Assessment (EIA) report. Following the enactment of a formal EIA regulation in 1993, Normandy committed to meet the new discharge limits even though it was exempt from the EIA as the mining rights were granted before the regulation took effect. Accordingly, the waste material from the facility would be stored in a water retention-type tailings dam lined with clay and geo-membrane liners, with no discharge to the environment. The judicial problems facing Normandy started with a court case initiated by local inhabitants of Ovacik and some NGOs in 1994, based on a suit to annul the original Ministry of Environment decision authorising the project. Long-lasting and repeated legal procedures followed. In 1997, after a long judicial process and just as construction of the facility had been completed and the mine was ready to operate, Turkey’s highest relevant court, the Council of State (Danıştay) overturned the initial government authorisation and ordered the mine and processing plant to be sealed by 1999. The ruling stated that the facility’s proposed use of cyanide posed risks for health and environment, and thereby violated Article 17 of the Constitution granting all citizens the right to live in a healthy and balanced environment. Danıştay’s decision that the technical method for mining was hazardous for human health has been criticised by some lawyers on the grounds that setting rules on such a technical issue and prohibiting the use of a technical method is not under the responsibility of Danıştay, but rather resides with the related Ministries or government institutions. In response to this ruling, Normandy took additional safety measures in 1998 and reapplied for a new administrative permission to the Ministry of Environment, adding a cyanide destruction system for the effluents from the facility, a sealed tailings pond and a zero discharge system for wastewater. With these measures, the Ovacik facility in terms of environmental protection was considered one of the better examples in the world.9 The Ministry of Environment, in turn, consulted with the Prime Ministry. The Prime Ministry appointed a team of scientists under the governance of the Turkish Scientific and Technical Research Institute (TUBITAK) to evaluate the process. Based on a positive report from TUBITAK, the company was allowed to operate the facility for a one-year trial period, and began operations in June 2001. Normandy has been operating the facility since then, and publicising the results of periodic independent environmental monitoring showing results well below national and international limits. Project opponents have continued to challenge government decisions in various Administrative Courts in Izmir, with at least 10 separate court cases filed since August 2000 involving local plaintiffs and as defendants the Prime Ministry, Ministry of Environment, Ministry of Health and Ministry of Forestry. In late February 2002, an Administrative Court in Izmir ruled that the trial permit was violating the public good, and issued an injunction against the facility, ordering it to close on April 2, 2002. However, the government passed a special permit for Normandy to continue operations. Based on Normandy’s involvement, the Turkish mining sector has benefited in terms of improvement of environmental standards in the mining sector, application of state-of-art technology in gold mining and processing, and improvement of local technical training. Since start of operations in June 2001, the facility has provided direct employment for 250 persons plus indirect employment of an additional 1200 persons including through the formation of new businesses in supporting industries. The acquisition of Normandy Mining Limited by US-based Newmont Mining Corporation has been completed in February 2002. The case highlights problems for investors arising from insufficient clarity and respect for the rule of law. In this instance, Normandy followed established rules and procedures. An initial government authorisation (by the Ministry of Environment) based on Normandy having adhered to the prescribed rules did not protect the company from successive legal challenges. Following an initial order for plant closure, subsequent authorisations based on the company observing newly-prescribed rules (the new EIA regulation) by the Ministry of Environment, the 9 See, for instance, Arol (2002). 10 Prime Ministry and TUBITAK again were overturned, and the plant was ordered to be closed for a second time. In the end, the legal problems still have not been solved permanently and there still is not a technical standard issued by the government regarding the permitted methods for gold mining and specifically for cyanide leaching. It is indeed striking how this area of critical concern to potential investors has been left insufficiently defined in the existing laws and regulations. This in turn discourages Normandy and other existing and new entrant companies from making investments. (2) The Cargill starch-based sugar investment. Turkey’s sugar production can be divided into traditional beet sugar (sucrose, or ordinary table sugar) processed from crushed sugar beets, and starch-based sugar (glucose and fructose), a lower cost alternative processed from maize. While fructose can be used as a substitute to sucrose (it is sweeter and metabolised more slowly, hence often used in food products designed for people with diabetes), glucose is not a substitute – though both are used as important sweetener inputs into food processing industries. The more traditional beet sugar is produced by 29 companies, with state-owned production capacity accounting for 80% of the total. Starch-based sugar, on the other hand, is produced by 5 private companies, of which 3 are MNCs. In 2001, Turkey produced 2,000 thousand tons of beet sugar, over 5.5 times more than the privately-produced 360 thousand tons of starch-based sugar (235 of fructose, 125 of glucose). The sugar industry is characterised by substantial excess capacity, with total production capacity of 2,250 thousand tons of beet sugar and 930 thousand tons of starch-based sugar. However, given un-competitively high local production costs of beet sugar, even current levels of beet sugar production are only feasible with extremely high nominal rates of protection of 78.5% and effective rates of protection of 1500%. The excess capacity of starch-based sugar, on the other hand, is not market-based but is artificially created by the new Sugar Law (No. 4634) announced in April 2001, which imposed a quota limiting starch-based sugar production to 10% of total beet sugar production—in response to pressure from beet sugar farmers and processors. U.S.-based but Dutch-registered Cargill Inc. began starch-based sugar production in Turkey in 1990, having obtained required investment certificates (10 separate certificates between 1990 and 1997) for a wet corn milling (starch) processing plant in Pendik, Istanbul with a capacity of 220 thousand tons. Based on the success of that plant, Cargill obtained an additional investment certificate for a USD 90 million investment in a second facility at Orhangazi, in Bursa province in January 1998, again with a capacity of 220 thousand tons. As with the first facility, this plant was constructed in full compliance with the provisions of all the relevant legislation in force, and the plant has held all consents, permits, licenses and authorisations (with a special condition within the foreign investment certificate recognising the High Planning Board decision transferring the former agricultural area land into industrial area land). Significantly, 800 families and 4000 people in the region were making their living out of the Orhangazi facility based on production activities between 1998 and 2002, with 70% of the maize processed in the facility in 2002 purchased from domestic growers. In response to intense lobbying from the more expensive beet sugar producers, the Orhangazi facility has since 2001 faced 2 separate but related problems. First, there are 4 pending court cases commenced in 2001 challenging the initial government granting of construction, discharge and emission permits. The plaintiffs, supported by the Bar Association of the city of Bursa, various professional chambers of Bursa and a number of national MPs from Bursa commenced these actions against the Prime Ministry, the Governorship of Bursa, and the Ministry of Public Works and Housing. Although a case commenced at the 6th Administrative Chamber of the Council of State was initially unanimously ruled in favour of Cargill and the government, it was subsequently appealed by the plaintiffs. Eventually the initial decision was overruled, with the plaintiffs then seeking that the initially-granted discharge and emission permits be cancelled. It was also separately ruled that the High Planning Board initially gave inappropriate permission for facility construction on ‘first priority agricultural land’, a permission that is claimed to be in contradiction with the Constitution. It was therefore ruled that the Orhangazi facility must be torn down. At the moment, the company is operating on a special permission by the government, but a permanent legal solution is still required for the 11 company to plan for future activities. The second problem is related to the unpredictable introduction of quotas on starchbased sugar production in 2001, following the initial government policy of creating substantial additional capacity by promoting starch-based production to substitute for higher-cost beet sugar. Although the initial quota for the period 2002-03 was restricted to 234 thousand tons, it was increased by a subsequent Council of Ministers’ decision by 50%. However, the government’s decision to increase the production quota has been ineffective so far as it has not been implemented by the responsible independent regulatory board (the newly-instituted Sugar Board). This case highlights similar problems for investors as with the Eurogold investment, again arising from insufficient clarity and respect for the rule of law. Cargill also followed established rules and procedures. An initial government authorisation granted in 1998 (supported by a High Planning Board decision) based on Cargill having followed the prescribed rules again did not protect the company from successive legal challenges, nor did subsequent support by the government (Prime Ministry, Ministry of Public Works and Housing, Governorship of Bursa) protect the company from plaintiffs eager to find legal loopholes to force plant closure. Again, the legal problems still have not been solved permanently. In addition, this case highlights the negative impact on investments arising from the lack of a level playing field for all firms. In effect, unpredictable and uneven changes in rules with the introduction of highly-restrictive quotas on some market players and not on others, together with the biased and anti-competitive decision of the Sugar Board in favour of entrenched local incumbents, have a negative effect on investments not only by efficient companies in the sugar industry but by efficient companies in all sectors. (3) The Iş-Tim mobile telecom investment. The move to liberalise the Turkish telecommunication industry’s state-run monopoly began in 1994, with legislation to corporatise (as a state economic enterprise) the sole fixed line operator, Turk Telekom, removing telecom services from direct government involvement. Also in 1994, the mobile telecoms market was opened to limited competition with two private operators, Turkcell and Telsim starting business under revenue-sharing agreements with Turk Telekom. These duopoly providers were granted 25-year licenses in 1998, though this initial assignment of spectrum was not competitively determined. In January 2000, new legislation (Law 4502) established an independent authority, the Telecommunications Authority, while Turk Telekom was granted independence in business operations together with a decision to end its monopoly in fixed voice telephony by 31 December 2003. The third mobile license was allocated on the basis of a competitive tender in April 2000, with the condition that the minimum bid for a fourth license be equal to that paid by the third operator. Iş-Tim, a consortium of domestic Iş Bankasi and the mobile phone arm of Telecom Italia (TIM) operating under the Aria brand, won the third tender with an unexpectedly high bid price of USD 2.525 billion, suspected to have been an attempt to prevent a fourth operator from entering.10 The tender offer for a fourth license failed, and the fifth licence was granted to Turk Telekom (through a newly-created subsidiary Aycell) at the same price as IşTim. Iş-Tim entered the market in March 2001, and Aycell in December 2001. By end-2001, the mobile penetration rate reached 28.7 per 100 inhabitants, surpassing that in the fixedtelephony market. By end-2002, Turkcell had a market share of 64.3%, Telsim 30.2%, Iş-Tim 4.7% and Aycell 0.8%. Unlike the other two cases which involved 100% FDI companies, IşTim is a joint-venture investment with TIM owning 49% and where the domestic partner is one of the largest banks and holding companies in Turkey. The main problem facing Iş-Tim since its entry into the Turkish market arose from its inability to conclude mutually-acceptable roaming agreements with the incumbent competitors, Turkcell and Telsim. Following failure of the parties to resolve the tariff dispute among themselves, the Telecom Authority was requested to intervene by Iş-Tim in March 2001. The 10 It is known that as part of the final communications prior to the bid, Iş-Tim received a verbal promise from the Ministry of Tranport regarding roaming privileges. 12 regulator determined terms, conditions and tariffs for roaming in October 2001, but Turkcell and Telsim obtained preliminary injunction decisions in November 2001 with the aim of suspending implementation of these terms and conditions, and applied to international arbitration. Subsequently, the Telecom Authority adopted ‘Regulation on the Procedures and Merits concerning the Execution of National Roaming Agreements’ in March 2002, but Turkcell and Telsim again obtained preliminary injunction decisions and applied to international arbitration for the second time. Iş-Tim raised an objection against both injunction decisions as the third party suffering from the decision, but its objections were rejected. Iş-Tim sent a letter as a last warning to the Telecom Authority in February 2003, and filed a lawsuit against the Authority with the Paris-based International Chamber of Commerce’s International Court of Arbitration on March 31, 2003 seeking nearly USD 3 billion in damages as a result of the negative response to its letter (the full value of the paid license fee plus VAT because Turkey did not make available the roaming rights it had purportedly promised). However on May 13, following a negotiation involving Italian Prime Minister Berlusconi and Turkish Prime Minister Erdoğan, Iş-Tim announced a merger plan with Aycell (TIM and Turk Telekom each to hold 40% of the merged provider with Iş-Bank holding the remaining 20%). With the announcement of the merger plan, Iş-Tim withdrew its lawsuit as the merger is expected to furnish Iş-Tim with national roaming capacity, given Aycell’s sizeable network of base stations. The Turkish government accepted the merger of the two companies to prevent any further damage to the already poor reputation of Turkey for foreign investors. The merger was completed in February 2004. The new company is called TT-Tim and is operating under the Avea brand, with a market share of 16%. In the meantime, on June 9, 2003, Turkey’s Competition Board fined Turkcell USD 15.4 million and Telsim USD 6.1 million (1% of the companies’ net sales in 2001) for refusing to allow Iş-Tim access to their networks. The Competition Board ruled that Turkcell and Telsim have been deliberately stifling competition in the mobile services market. The Competition Board also urged the Telecom Authority to provide the requisite remedy by better regulating the market in order to end competition rule violations of this kind. The request for arbitration arose out of the right for national roaming for national operators, and the presumption by Iş-Tim that this right was not adequately ensured by the Telecom Authority. The right of Iş-Tim to benefit from national roaming is contained in Article 6 of Law 4502, which requires mobile operators ‘to satisfy reasonable, economically proportionate and technically feasible roaming requests of other operators working in the same field’, and requires the regulator ‘to issue regulations setting out the principles of implementation of this provision and the details to which standard reference tariffs, interconnection and roaming agreements are subject’. National roaming rights are also presumed to arise out of Article 35 of the concession agreement between Iş-Tim and the Telecom Authority, which requires the regulator ‘to provide a necessary, sufficient and fair competitive environment since Iş-Tim entered the market’, though it also specifies that ‘the coverage area of the (new) companies should cover 50% of the population of the country in 3 years and 90% in 5 years by investments exclusively made by the operators themselves without any national roaming support’. The presumed shortcoming of the Telecom Authority is that it has been late in coming up with own regulations regarding roaming, that standard interconnection tariffs based on the Long Run Incremental Cost accounting methodology have not been established yet, and that no requirement is in place ensuring that regulatory decisions remain in force while court proceedings are undertaken. The Iş-Tim case, as with the Cargill case, highlights the negative impact on investments arising from the lack of a level playing field for all firms. While the relevant regulatory body in the sugar industry took an anti-competitive decision in favour of entrenched local incumbent enterprises, the anti-competitive impact in this instance arose from the lack of the ability of the Telecom Authority to impose a pro-competitive decision regarding roaming rights with Turkcell and Telsim in a timely manner. The origins of the problem in this case are related to the tooslow evolution of rules and regulations in the telecommunications sector and the lack of authority of the regulatory body, driven no doubt at least in part by a natural learning process on the part of the Authority. 13 Common governance and institutions-related constraints. One of the common features of the three cases examined is the lack of credible industrial policy framework statements that could otherwise provide investors with confidence of the expected rules of the game in each industry. There is no such available document for any industry. Even the changes made in the legislative framework for telecommunications in May 2001 that gave more power to the Telecom Authority were made without a clearly-articulated policy framework. They hardly form the basis for providing confidence to investors about the government’s long-term vision for the industry and for the economy as a whole. To help give credibility to such policy framework statements, related legislation including implementing decrees in line with the policy statements are essential, as is subsequent consistent implementation of such legislation. The case studies highlight two distinct but related classes of constraints accounting for Turkey’s poor performance in attracting FDI: legal and judicial constraints related to insufficient clarity and respect for the rule of law, and competition constraints related to the absence of a level playing field where all firms compete on an equal basis. Lack of clarity refers to insufficiently defined, missing, incoherent and changing rules. Lack of respect for the rule of law refers to the practice of decision-making based not on ex-ante defined rules but on opportunistic motives irrespective of the prevailing rules. It refers to both a reluctance to apply rules when they should be applied as well as allowing loopholes and ambiguities to persist in the legal framework. The lack of respect for the rule of law creates an environment where multiple appeals are common and where successive appeals attempt to over-rule the previous court’s or public authority’s ruling. The ineffectiveness of many of the recently-established regulatory boards intensifies the adverse effects of this constraint on foreign investors. In such an environment, it is only natural for investors to lack confidence that established rights will be respected by the courts. In each of the presented cases, the government as rule-maker has not been able to solve the underlying problems in a timely manner. In those instances where the government has strived to help the investor, its attempts have been met with judicial challenges. These judicial challenges, when circumvented by government as in the Eurogold and Cargill cases, were done so without addressing the underlying legal bottlenecks. This fundamental problem of unaddressed underlying legal ambiguities appears to be one of the most critical problems. It raises the question of whether lack of clarity in the underlying rule of law is intentional, in order to give public decision-makers the required degrees of freedom to grant special treatment and exemptions whenever politically convenient. Unfortunately, the substantial cost of such unpredictability in the rule of law in terms of foregone current and future investments amplifies the impact of the distortions caused by government allocations based on personal connections rather than market allocations based on underlying efficiency-related rules. Competition-related constraints lead state-owned, local, joint-venture and fully foreignowned companies not to compete on an equal footing. In both the Cargill and Iş-Tim cases, the failure of the relevant regulatory body rapidly to enforce a pro-competitive order has sent negative signals for future investments by existing or new potentially efficient enterprises. It is of course natural for entrenched local incumbents, whether in primary, secondary or tertiary sectors, to seek to maintain market power and prevent new investors from challenging their local dominance. However, it is the role of properly-enforced competition policies, both through the independent regulatory bodies and through the Competition Board, to ensure that incumbent companies only do so by lowering their costs and offering improved products, rather than by seeking to dull the competitive market process, either on their own or through alliances with organs of government. This analysis of governance and institutions-related constraints in Turkey is consistent with a broader analysis of politics and democracy in Turkey as populist patronage, allowing the 14 people greater access to the resources of the state through the help of political parties.11 In a cultural environment where interpersonal trust is low, regional solidarity ties, blood relations, clientelistic networks, favouritism and nepotism have deeply influenced and moulded the political culture.12 For patronage to work, authorities must distribute favours to their clientele, which is hard to do if allocation of contracts and contract monitoring, recruitment, promotion, tariff decisions and the expansion of new entrants occur purely on meritocratic grounds and through transparent procedures as required by EU standards. Only when rules and laws are applied evenly for all market participants (and not directly modified for politically influential firms) will non-market based favouritism be overcome, and more substantial investments driven by underlying efficiencies be forthcoming. 4. FDI-related policies and institutions and EU accession Turkey scores better than its competitors along many dimensions. A huge and growing domestic market, a skilled and cost effective labour, strong local companies, and access to other expanding markets are all strengths of Turkey. Furthermore, Turkey has a liberal legal framework for FDI since 1954 and a convertible currency for almost 15 years, far earlier than its competitors. However, relatively low levels of FDI inflows over the past years show that Turkey has not been able to translate these competitiveness-related strengths into a sufficientlylarge number of concrete FDI projects. In comparison to other candidate countries, Turkey’s EU candidacy has not positively affected the inflow of FDI, and figures show that even the Customs Union has had a negligible effect. 13 The policies Turkey must follow to foster its future competitiveness include all the traditional components needed to attract more FDI, such as further harmonisation of trade and industrial policies and the adoption of related legislation and administrative procedures. However, these components are necessary but not sufficient conditions for a more competitive economy and will not automatically result in increased inflows of FDI. All candidate countries also have applied the acquis but each country also has country-specific rules, policies and institutions to seek FDI. In addition to meeting EU requirements in a broad range of traditional harmonisation-related areas, Turkey must make efforts to improve its legal/judicial and competition-related environment in order to ensure predictable respect for the rule of law and a level playing field for all firms, not only on paper but also in terms of implementation. 4.1 EU requirements Turkey’s EU candidacy status and obligations as a member of the Customs Union do not directly impose EU requirements on FDI policy. Until the 2003 Accession Partnership (AP), there was no explicit clause on FDI policy neither in accession partnership nor in regular reports, even though limits on foreign ownership for certain sectors were criticised in the context of freer movement of capital. However, FDI as well as domestic investments are very much related to the overall business environment, and policy decisions regarding taxes and state aids, intellectual property rights, sectoral licences, customs and standards. Furthermore, broader competition policy areas have a direct impact on how a country performs with respect to attracting FDI. Thus, the previous AP documents and the National Programme of Turkey had a long list of legislation to be amended, which in turn could positively affect the investment 11 See, for instance, Kalaycıoğlu (2001). Among 44 countries included in the World Values Survey of 1989-90, Turkey ranks the lowest with less than 10% of its population believing that most fellow human beings are trustworthy. See Kalaycıoğlu, op. cit. 13 The CU agreement does not provide as strong a signal as the prospects of a full EU membership because it entails only market integration, without ensuring the deeper political, social and legal transformations that would bring greater comfort to investors. 12 15 climate. The 2003 Accession Partnership for Turkey has for the first time clauses related to FDI policy. The two requirements explicitly stated in the AP document, both as short-term priorities, are that Turkey should “facilitate and promote the inflow of FDI” (in the Economic Criteria section) and “remove all restrictions affecting FDI (originating from the EU) in all sectors in Turkey” (in the Free Movement of Capital section).14 Regarding broader EU requirements for FDI, the 2002 Regular Report contains criticism of the limitations on foreign ownership in some sectors, of the authorisation system for investment and of the obligation to provide USD 50,000 to establish a company or open a branch in Turkey.15 Regarding the restrictions on foreign ownership in certain sectors such as civil aviation, maritime transport, port enterprises, radio and television broadcasting, telecommunication, and mining and energy, the government argues that most of the other candidate countries still have similar restrictions and that Turkey should not remove them until a more definite road map for EU accession is agreed upon. However, it is also argued that these restrictions should be removed not only for compliance with the EU acquis, but to develop a more competitive investment environment for Turkey. 4.2 Reform efforts to-date Turkey has adopted an ambitious structural reform program in 2001 to lay the foundation for sustainable growth, driven by private investments and supported by a smaller but more effective government. The main private sector development-related pillars of the government’s economic programme include: an improved investment climate; a smaller, more transparent and effective public sector; a sound and competitive financial system; accelerated privatisation; and a more efficient business infrastructure, with a particular focus on communications and energy. The ongoing reform efforts are closely linked to Turkey’s objective to accede to the EU. The government realises that Turkey has fallen behind many other developing countries with respect to effective liberalisation, enforcement practice as well as with respect to legal and judicial reforms. Pushing on with the ongoing reforms is crucial to the country’s economic future. Currently Turkey is implementing a major fiscal adjustment program to increase the effectiveness of the public sector while reducing its size. Fiscal and public sector reforms are imperative to ensure a sustainable domestic public debt profile, which is itself critical for establishing macroeconomic stability with low inflation. These actions are critical to allow lower interest rates, facilitate long-term investment planning and more robust private sector growth. To complement these reforms and ensure their sustainability, Turkey also is undertaking fundamental reforms of expenditure and taxation systems. The new Banks Act in 1999 established the Banking Regulation and Supervision Agency (BDDK) as an independent authority to regulate and supervise the banking sector. The BDDK has implemented a comprehensive banking restructuring program to promote more efficient financial intermediation for the enterprise sector. To strengthen the scope for private sector investment in telecoms, an amending Law in 2000 created the Telecommunications Authority, and independent regulatory body responsible for licensing, tariffs, spectrum allocation and other supervisory activities. Similarly, to strengthen the scope for private sector investment in energy, separate electricity and natural gas Laws in 2001 established the independent Energy Market Regulatory Authority. Amendments to Turkey’s Constitution were made in August 1999 establishing the legal basis for privatisation, and allowing public services to be performed under private law. Importantly, the amendments also allow international arbitration of disputes. A new public procurement law also has been enacted in 2002. While all these policy 14 15 Council Decision on Accession Partnership with Turkey, 2003 (COM 2003) Regular Report on Turkey’s Accession, 2002 (COM 2002, 700 final) 16 announcements are desirable and in the right direction, the government needs to ensure careful and consistent implementation without undue hesitation not to adversely affect business expectations. In order to address the feedback received from international investors about the difficulties in Turkey’s investment climate, the government in 2001 launched a reform process to improve administrative procedures under the title ‘Reform Program for Improving the Investment Climate’. The idea behind this initiative was that administrative barriers can make the difference between being an attractive location for investment and one that is not competitive, since complex and time-consuming administrative procedures appear to be among the most important disincentives to investment, and can discourage investors despite other attractive features that a country might have to offer. Taking into account the findings and recommendations of a diagnostic study and the project on administrative barriers to investment conducted jointly by the government and the Foreign Investment Advisory Service, a joint facility of the International Finance Corporation and the World Bank, the Government enacted a “Decree on Improving the Investment Climate in Turkey” on December 11, 2001 as part of a national strategy to increase the overall level of income and productivity and to raise the level of competitiveness of firms operating in Turkey.16 The challenge facing the government was how to implement this reform vision in a manner that would streamline administrative procedures while incorporating private sector feedback on the measures to be taken. Within this framework, a three-phase strategy was designed and started to be implemented to facilitate the reform process. First, a clear vision and a consistent direction for the reform were embodied in the December 2001 ministerial decree in order to demonstrate political commitment and consensus behind the reform scheme. The decree established a coordinating body comprised of senior public and private sector decisionmakers, the Coordination Council for the Improvement of the Investment Climate (YOIKK), with the mandate to identify and remove regulatory and administrative barriers to private investment. Second, a clear and precise action plan defining the priorities, the timing and responsibilities was formulated. Last but not least, YOIKK has been scheduled to hold regular monthly meetings in order to monitor progress made, with quarterly reports submitted to the Council of Ministers. As shown in Figure 5, key areas of reform have been identified and grouped under nine technical committees to deal with the following constraints: - Company registration: time consuming, unnecessary and duplicative transactions - Employment: problems related to short-term work visas, employment of special groups, and high social contributions by employers. - Sectoral licences: licensing procedures are unnecessarily complicated in a number of industries, primarily due to overlapping authorities, highly centralised approval procedures, and with little involvement by the private sector. - Location: access to public lands and site development by the private sector is very timeconsuming and has some restrictions. - Taxes and incentives: corporate income tax rate is comparatively high, and the system is complex. Incentives should be aligned to the EU state aids regime and the process should be simplified and automatic where possible. - Customs and standards: despite major reform initiatives, customs procedures still cause some delays due to significant documentation requirements, lengthy testing procedures, delayed VAT reimbursement and discretionary decision-making with incidences of corruption, 16 See FIAS (2001). 17 - Intellectual property rights: protection of patents, trademarks, and copyrights is insufficient, mainly because of remaining gaps in the existing legislation, weak implementation and enforcement of laws, and cumbersome procedures, - Investment promotion: There is no one single entity that effectively conducts a targeted investment promotion and policy advocacy - FDI legislation: Legislation on FDI at the time of the formation of YOIKK was based on the 1954 law. The first YOIKK meeting was held in March 2002, and set targets and timelines for these technical committees. One core dimension of the reform process has been private sector involvement in all efforts through disseminating the information and sharing the results obtained over time. This emphasis is in line with the government’s conviction that joint evaluation of the needs and identification of appropriate solutions is of utmost importance for the success of the reform initiative. The reports of the technical committees have been quite positive. The government already has taken several steps in compliance with the recommendations of the committees. Even though there was an election and change in government, the reform program has proved to be effective and various legislative changes have been made and draft laws prepared. Following the November 2002 elections, the new government has amended the Council of Minister’s Decree to include another technical committee on small and medium enterprises. To increase the influence of YOIKK, the government decided to head YOIKK by a minister. Enacted laws as a direct result of the YOIKK process to-date include: a new up-to-date FDI law (that serves as a declaration to foreign investors of their rights and that will enable a shift from an ex-ante control-based “investment permission system” to a “promotion and facilitation approach” with minimal ex-post monitoring to continuously improve the investor climate, in conformity with international best practices); a law that redesigns the company registration process (by diminishing the prior 19 required steps to 3 and reducing turnaround from two and a half months to one day); a law on employment of foreign personnel; and a law on the investment allowance system (which enables a shift to an automatic state aids system in line with EU requirements). Among the drafted laws which have been sent either to the Prime Ministry or to the Parliament are: a law on the duties and responsibities of the Patent Institute (which will enable the Institute to deal with intelllectual property rights issue in a more professional way); and a law on the establishment of an investment promotion agency. Although there have been some investment promotion initiatives underway by several public and private institutions, Turkey at present does not have an agency with a strong and clear mandate, set-up and budget to carry out effective investment promotion, including functions such as investor servicing, investment generation and policy advocacy, and governed jointly by public and private sectors. The draft new law submitted to the parliament incorporates these issues. YOIKK efforts also have borne fruitful results in several other areas such as recruitment of expatriates, sectoral licencing, customs, and intellectual and industrial property rights. With respect to customs reform, the Undersecretariat of Customs has been implementing an ambitious reform program to improve its administrative efficiency and effectiveness. The customs automated system has been rolled-out to 99% of all customs offices and further enhanced to assist customs in controlling movement of goods. Important steps taken include modernising customs laws, regulations and procedures in line with those of EU legislation, and simplifying and harmonising forms, procedures and control techniques in line with those internationally recommended by the World Customs Organisation. Necessary legislation to strengthen the capacity and infrastructure of the Turkish Patent Institute has been submitted to parliament. The intent is to ensure effective implementation of the regulations on protection of intellectual and industrial property rights. 18 Finally, land acquisition and site development for investment is a critical issue for both local and foreign investors. A very useful discussion forum involving public and private sector representatives has led to the creation of a priority list of problems and measures to be taken in this field. The technical committee working on this issue will begin by formulating solutions to the most urgent problems. 4.3 Outstanding priorities While current efforts have largely focused on the introduction of new laws in pre-identified areas to spur administrative reforms, predictable implementation of existing and new legislation is far more important. And regarding competition-related reforms, it is vital for all investors— existing producers as well as new entrants, whether local, joint venture or wholly foreignowned—to face a level playing field in the way that laws, regulations and administrative procedures are implemented. Certain critical problems still exist for investors in these areas, as highlighted by the case studies. a. Legal and judicial reforms The improvements on the legislation front, many of which were achieved in the last few years, were necessary but not sufficient to create an attractive legal framework for foreign investors. Improvements in FDI legislation in the narrow sense fall in this category of necessary but not sufficient changes required to generate sustainable increases in FDI inflows. One of the critical outstanding impediments to investment is that implementation of the laws in both the executive and judicial branches of the government is fraught with problems for investors. The most important but also likely the most difficult reforms needed in this arena are basic changes in the legal and judicial systems, and in the way that administrative procedures more generally are implemented. The way that the legal and judicial systems work is a critical determinant of FDI – especially high-value FDI destined for export markets which can go anywhere and which need a reliable and hassle-free environment. Lengthy and non transparent procedures combined with unpredictable outcomes, in both the executive branch of the government and in the courts, are among the main problems in this area. Incomplete reforms and poor implementation of laws and regulations are the overarching issues. Adopted laws are often not implemented on time. All this contributes to the general perception of an unpredictable legal framework. Not only are the administrative procedures time-consuming, but also enforcement procedures for commercial cases at the courts take much longer than many other countries. The high workload of judges is the major reason for these delays. Cases in Turkey take often longer than a year. In a survey carried out by FIAS, another point frequently raised by investors is the lack of confidence in the impartiality and quality of the commercial courts.17 Even if the legal issue appears clear, foreign investors routinely state that the judgments are still much more unpredictable than they would be in their home country. Foreign companies and bigger companies are very visible and laws may be applied more strictly to them than to domestic and smaller companies. While the laws themselves respect the principle of equal treatment stipulated in the 1954 Law on Foreign Capital and the new Foreign Direct Investment Law, implementation often has been different. The government is taking steps to reform the judicial system and enhance its predictability as a component of its EU Accession Program. The commitments made in this area as well as the short- to medium-term plans are reflected in the National Program. These targets will require some years to achieve. However, these reforms should also help to improve the perception of Turkey in foreign investors’ eyes. One desirable step would be for Turkey to institute a comprehensive legal and judicial review to identify and address important items in existing private sector-related laws that are in contradiction with each other or that are not 17 FIAS, op.cit. 19 sufficiently clearly defined. Furthermore, a specific institution should be entrusted with improved oversight responsibilities to reduce the likelihood of such re-occurrences in the future. Such a review should also include in its terms of reference the removal of detailed sectoral issues—such as those related to allocation of land, first priority agricultural land, privatisation and arbitration—from the Constitution and their introduction instead in appropriate laws. Two related recommendations that could be acted on immediately are to refrain from allowing so much time to pass between the adoption of laws and of implementing legislation, and to seek maximum input from private sector participants, both local and foreign, at the legal preparation phase. Best practice would be to draft implementing regulations parallel to the law or at least to have a detailed draft on how the implementation will look like at the time the law is adopted. Seeking significant input from business associations before laws and regulations are adopted will result in adequate legislation based also on the concerns of the private sector. This procedure, common practice in most OECD countries, increases the knowledge base on which legislation is drafted. b. Competition-related reforms The general aim of creating a more competitive environment has been dealt with as part of the process of meeting basic EU accession requirements. Turkey’s competition law was developed while Turkey was negotiating its Customs Union with the EU, and was adopted in 1994, taking the EU treaty as its substantive basis. The Competition Board (RK) has been actively applying Turkey’s competition law since the end of 1997. However, in addition to competition law implementation, industrial policy, company law, the free movement of goods, capital and service provision, taxation, sectoral policies, regional policies and SME policy are all related to competition. Progress in all of these areas to comply with the EU acquis will help Turkey to have a better competitive environment. In the area of competition law enforcement, a couple of outstanding issues still remain that are crucial for effective private sector development. In particular, the current legislation does not allow the RK to apply competition rules to all public undertakings, including those with special or exclusive rights and to other entities of public administration. It is in Turkey’s interest to change this and include the equivalent of EC Treaty Article 86 (ex Article 90 of the Treaty of Rome). As privatisation progresses and public participation withdraws, care should be given to better align the specific sectoral laws to the Competition Act in order to ensure the efficient enforcement of competition rules. Therefore, it is essential that enhanced powers to act during the privatisation process and in the regulated infrastructure sectors be granted to the RK. In this respect, closer coordination between the RK and special sectoral regulatory authorities should be secured. While sectoral regulatory authorities should focus more on ex-ante regulation, the RK should concentrate on ex-post regulation. Following such a ‘specialisation’ the current state of competition between these two types of institutions will diminish. Instead, a stable ground for cooperation and coordination will be laid. This need for improved coordination is evident in the Cargill case where quotas imposed by the Sugar Board have adversely affected private sector parties by inhibiting competition, and also in the Iş-Tim case where earlier coordination would have helped address the situation sooner. A recent study carried out by experts from RK on legislation not compatible with competition supports the view that the government is not consistent in its application of competition policy principles.18 The study lists various laws and regulations from different sectors that contradict the enacted competition law, with almost all these sectors being dominated by public enterprises. While such inconsistencies could be understandable for legislation that dates back to the time when government applied an import-substitution strategy and the public sector was the driving force of the economy, there is no economic rationale for such contradictions in legislation adopted after the Competition Act was approved. In particular, 18 Ekdi, Öztürk, Ünlü, Ünlüsoy and Çınaroğlu, 2002. 20 such contradictions are most glaring in the case of regulatory bodies. As discussed in the Cargill case, the Sugar Board should not have the unilateral authority to impose anti-competitive quotas. More generally, there should be enhanced competition policy oversight to ensure that the decisions of regulatory boards are not in contradiction with competition principles. A strong case can be made for the desirability of strengthening the traditional competition advocacy responsibilities of the RK, including granting the RK: the power to introduce or amend new laws to promote competition; the power to modify existing laws that are anti-competitive in their impact; the oversight responsibility to ensure that relevant institutions do not perform an anti-competitive role; and the power to review whether decisions of all regulatory institutions are in the public interest, with the mandate to submit their reports to parliament and other appropriate public oversight entities. A second key area of competition policy with an unfinished agenda concerns state aids. Turkey has been criticised by the EU for not aligning its state aids system to that of the EU, even though this has been a commitment of Turkey under the Customs Union. Progress has been made in this area, but legislative changes and an independent monitoring authority have not yet been established. Moreover, the current attempts to align the state aids rules only cover the aids given to the private sector whereas public sector incentives also should be covered to ensure a competitive environment. The broader EU requirements shed light on other issues that Turkey should focus on regarding a more competitive environment. These include alignment with the acquis on intellectual and industrial property rights (company law), and removing limitations for foreign ownership in certain sectors (free movement of capital). c. The benefits of full EU accession Turkey’s eventual EU membership is very crucial for FDI inflows. Irrespective of numerous characteristics that render it an attractive place for foreign investment, Turkey cannot attract as much FDI as its CEEC competitors unless the government takes further steps towards full EU membership. Actually, Turkey would not have to wait very long to start reaping the benefits of an eventual EU accession. With the opening of EU accession negotiations, Turkey is already likely to attract larger sums of FDI. There are many reasons to expect such a development to take place. The opening of EU negotiations would act as a strong signal that Turkey will become a full member of the EU in the future. Assuming that the government will continue on the current path of structural reforms with a clear focus on the sustainability of public debt, the signalling effect of the opening of accession negotiations will be strong. Such a decision will assure foreign investors that the Turkish economy will be set on a stable growth path for the foreseeable future. Equally important, the opening of EU accession negotiations would provide all investors enhanced trust that the legal and judicial environment will improve across all relevant areas of the common acquis, and that implementation of all required secondary legislation also will improve – as the accession process in Turkey’s case requires not only progress in enacting laws but progress in implementation. For Turkey, the benefit of stability, together with institutional reforms that will improve application of the rule of law and enhance competition, will be to convince foreign investors to channel more funds to Turkey for domestic as well as export market-oriented projects. Especially with its domestic market potential, Turkey will be very attractive for FDI in non-traded sectors. As the average size of investments in these sectors is in general larger, attracting significant FDI inflows immediately after the opening of negotiations is likely. The attractiveness of Turkey for foreign investors will continue to increase as the accession negotiations proceed. At each step, Turkey will move closer to becoming a full member, closing the gap between CEECs and Turkey in terms of attracting FDI. Turkey will undertake more steps towards the harmonisation with the EU framework. At one step, even 21 before becoming a full member, Turkey will be in a position to accept the authority of EU agencies in the resolution of problems that may arise between foreign investors and the Turkish government. This step will further ease some of the reservations that foreign investors may still have vis-à-vis Turkey. After all, EU rules and regulations and the ways they are implemented are well-known and predictable to foreign investors. It is at this stage that one of the most important benefits from EU accession will be realised by Turkey, as rule of law and competition-related constraints will be eased even further, with concomitant increases in private investment flows for the benefit of enhanced growth and development in Turkey. d. The role of pro-active investment promotion policies In each of the anticipated stages in the accession process, as Turkey moves from its current status as a country seeking the opening of accession negotiations to the desired endstatus as a full EU member country, a critical question is what the most appropriate set of investment promotion policies, best adapted to the evolving Turkish reality, should be. In addition to focusing on those elements of the investment climate most critical to moving from one stage to the next in the accession process, including improved implementation of existing laws and institutional reforms to improve application of the rule of law and to enhance competition, what else should Turkey be doing on the policy side? This brings us to the question of the desirability of more targeted FDI policies. Both developed and developing country experiences show the potential benefits of specific policies to stimulate investment, and of the establishment of an investment promotion agency (IPA) that will be engaged in activities such as investment generation, policy advocacy, investor servicing and image building. According to UNCTAD, there are more than 160 national and over 250 sub-national IPAs worldwide.19 A recent empirical study on the effectiveness of IPAs in 58 countries shows that FDI inflows are positively correlated with investment promotion activities, and that the quality of the investment climate and the level of development have a significant effect on IPA performance.20 This finding suggests that countries are well advised to focus on basic improvements in the investment climate first, and consider introducing an IPA at a minimum concurrently with serious efforts to improve the investment climate. Moreover, political visibility and participation of the private sector appear to be two critical elements that contribute to the success of an IPA. Worldwide experience shows that IPAs are more effective when they are autonomous from the government (though subject to policy oversight by the public sector), and when they are a product of genuine joint effort of private and public sectors.21 At the moment, Turkey does not have an IPA. The government has been carrying out promotion activities on a negligible budget. The promotion activities mainly consist of publications, limited advertisement, and participation in seminars and trade-investment fairs. Compared with many other countries, it is difficult to claim that Turkey has a coherent promotion policy. Nor is it possible to claim that the budget allocated to promotion is sufficient. Under the YOIKK reform program, the Technical Promotion Committee has tackled this problem and decided to establish a promotion agency. Besides the already mentioned study that was carried out as a joint effort of the World Bank and related Turkish institutions, and a draft law has been prepared. Care has been taken to design an agency that could perform all the key recommended IPA functions. The new FDI law recommends that the governance of the IPA be carried out jointly by public and private sectors, with the majority vote in private hands. It is also proposed that the agency have an autonomous structure and an independent budget. The law has already been sent to the Prime Ministry, and is expected to be enacted as of 2004. 19 See UNCTAD (2000). See Morisset (2003). 21 The key functions that a well-designed IPA should perform are summarised in an annex. 20 22 Aside from the public sector’s oversight role in establishing an appropriate institutional framework, governments also have a key role to play in articulating an overall investment policy, and specific FDI policy actions. Governments ideally should first decide on an overall investment and FDI policy, and then use incentives where appropriate as tools to achieve the stated objectives. The use of incentives will differ by country, but there are general rules specified by WTO that each country should obey. For Turkey, there are additional rules stemming from the Customs Union agreement with the EU. As part of cross-national efforts at abolishing barriers to investment, bilateral or international agreements are signed between countries to protect mutual investments, with clauses ranging from admission and establishment to standards of treatment and dispute settlement mechanisms. Attracting more FDI per se should not necessarily be the main target of a country’s FDI policy. As important are the questions of how the country can benefit more from any level of FDI, and how to prevent any potential negative effects of FDI. FDI policies ideally should provide incentives for investors to act in ways that will contribute most to the development process of the country. For this, countries can try to build local capabilities, using local suppliers and upgrading local skills, technological capabilities and infrastructure.22 Typically, policy makers attempt to understand the potentialities and the attractiveness of the country, and then try to design a policy accordingly. The sectoral and regional capabilities of the country, the needs of specific investors, be they market-seeking or resource seeking, the development level of specific sectors relative to global trends all should be taken into consideration. Even developed countries apply specific policies to attract FDI, and Germany’s provision of special incentives for attracting ICT (information-communication technologies) investments is an example of this. Despite the general shift of attitudes in favour of FDI, significant concerns remain about potential negative effects. So, countries should be careful in eliminating the possible negative effects that FDI can have and design their policy accordingly. Crowding-out of local firms and products, transfers of polluting activities or technologies, concessions given to investors in special zones that allow them to skirt labour and environmental regulations are examples of these negative effects. 23 Given the benefits that could accrue to Turkey from significantly higher levels of FDI, there is indeed more that Turkey could and should do on the policy side – subject to WTO and EU Customs Union constraints. Turkey indeed has negotiated investment agreements with 79 countries and signed 66 of these agreements, and also has signed “double taxation” agreements” with 49 countries. Turkey has taken active part in the WTO negotiations for an international investment agreement, and has participated in FDI-related issues in platforms such as UNCTAD, OECD, WTO, and the EU Commission. However, comparing Turkey’s potential with actual levels of FDI inflows suggests that policies implemented to-date need further strengthening. In addition to enhanced legal/judicial implementation and more effective competition across markets, Turkey would benefit from a coherent overall investment and FDI policy, with a clear articulation of how specific policies and more activist promotion are intended to achieve stated objectives. 5. Conclusion This paper examines the main FDI challenges currently facing Turkey. The setting of the analysis is that FDI can in principle be highly beneficial for a country’s growth and development prospects. In a first section, we reviewed this claim in the Turkish context based on existing studies. The available evidence suggests that FDI is indeed highly productive for the Turkish economy as a whole, based on the significant direct and indirect benefits on productivity in the manufacturing sector. 22 23 See UNCTAD (2003). Op.cit, p.88 23 Despite its beneficial effects, however, recorded FDI inflows to Turkey have extremely been low compared to the CEECs. The main FDI challenges facing Turkey, therefore, are why FDI inflows have remained so low and how to increase the inflows to desirable levels. An initial question addressed is to what extent recorded inflows fully reflect actual inflows. The paper provides preliminary evidence that understatements may be significant in some years, though changes in the new 2003 FDI Law coupled with improved statistical recording should help alleviate discrepancies from international common practice. The paper examines the determinants of low FDI inflows in greater detail. We argue that one of the major culprits behind the laggard performance in FDI inflows is the country’s long-running fiscal problems and the ensuing macroeconomic uncertainty. Turkey’s current efforts at implementing a major fiscal adjustment, if sustained, should help achieve lower inflation and macroeconomic stability. The introduction of inflation accounting will no doubt be a welcome interim measure for local and foreign investors alike. Besides macroeconomic uncertainty, specific infrastructure-related weaknesses also continue to diminish Turkey’s attractiveness to investors. Although Turkey benefits from its skilled, adaptable and entrepreneurial workforce, and communications and transport do not appear to be major problem areas, Turkey lags behind in terms of its energy infrastructure, its level of computerisation, and the availability of credit for the private sector. Turkey’s recently passed new electricity and natural gas framework laws, to the extent that they are effectively implemented, should spur significant improvements in line with Turkey’s underlying endowments in the energy area. The successful implementation of the adjustment program will ensure that more funds will be channelled to private sector rather than the funding of the huge public sector deficit, at low real interest rates. Perhaps the most important contribution of the paper is its examination of outstanding rule of law and competition-related impediments to investment through detailed case studies. Based on three cases from the primary, secondary manufacturing and tertiary services sectors, we argue that the main unaddressed obstacles to increased FDI in Turkey are governance and institutions-related problems related to rule of law and competition. The most important legal and judicial constraints relate to insufficient clarity and insufficient respect for the rule of law. In each of the analysed cases, the government as rule-maker has failed to address underlying legal ambiguities in a timely fashion, raising the question of whether lack of clarity in the underlying rule of law is intentional, in order to give public decision-makers the required degrees of freedom to grant special treatment and exemptions whenever politically convenient. Unfortunately for the country as a whole, the resulting unpredictability has resulted in substantial foregone current and future investments. Competition constraints, in turn, are related to the absence of a level playing field where all companies compete on an equal basis. In two of the cases examined, the failure of the relevant regulatory body to enforce a pro-competition ruling rapidly also has sent negative signals for future investments. In terms of future policy priorities, we argue that predictable and uniform implementation of existing and new legislation is of utmost importance. In the legal and judicial area, the focus of reforms should be to remove legal ambiguities, by addressing all private sector laws and implementing regulations that are in contradiction with each other or not sufficiently clearly defined. In the competition area, it is in Turkey’s interest to empower the Competition Board to apply competition rules to all public undertakings, aligning its competition law to EC Treaty Article 86 and its state aids system to that of the EU. Improved coordination between competition and other independent regulatory boards should yield more rapid pro-competition outcomes. The EU accession process should itself provide significant benefits to Turkey with respect to FDI inflows by helping rule of law and competition constraints to be eased further. The expected EU decision to start negotiations towards full membership of Turkey will be crucial in finally convincing larger numbers of foreign investors to invest in Turkey. Finally, in addition to aligning Turkey’s investment climate more closely with that of the EU, Turkey also should follow a more pro-active approach by implementing more specific FDI policies and 24 active promotion. 25 References Arol, Ali Ihsan, 2002, “Current Status of FDI and Environmental Issues in Mining in Turkey,” OECD Global Forum on FDI and the Environment, February. Blomström, Magnus and Ari Kokko, 1998, “Multinational Corporations and Spillovers,” Journal of Economic Surveys, 12(2): 1-31. Borensztein, Eduardo, Jose De Gregorio and Jong-Wha Lee, 1998, “How Does Foreign Direct Investment Affect Economic Growth”, Journal of International Economics, Vol. 45, 1998, pp. 115-135. Commission of the European Communities, 2003, Council Decision on Accession Partnership with Turkey (COM 2003) Commission of the European Communities, 2002, Regular Report on Turkey’s Accession (COM 2002, 700 final) Ekdi, Barış, Ebru Öztürk, H.Hüseyin Ünlü, Kürşat Ünlüsoy and Serpil Çınaroğlu, 2002, “Rekabet Kuralları İle Uyumlu Olmayan Mevzuat Listesi”, Rekabet Dergisi, Issue 9, March. FIAS, 2001, Turkey: A Diagnostic study of the FDI Environment, February. Gruben, William C., and Darryl McLeod, 1998, “Capital flows, savings, and growth in the 1990s”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Vol. 38, No. 3, Fall. Kalaycıoğlu, Ersin, 2001, “Turkish Democracy: Patronage versus Governance”, Turkish Studies, Vol. 2, No 1 (Spring), pp 54-70. Morisset, Jacques, 2003 “Does a Country Need a Promotion Agency to Attract Foreign Direct Investment?” World Bank Policy Research Working Paper 3028, April 2003. OECD, 2003, Foreign Direct Investment Statistics: How Countries Measure FDI, Paris. _____, 1996, OECD Benchmark definition of FDI, 3rd Edition, Paris Özatay, Fatih, ve Guven Sak, 2002, “The 2000-2001 Financial Crisis in Turkey”, mimeo, The Central Bank of the Republic of Turkey and Ankara University. Stern, Nicholas, 2002, “Dynamic Development: Innovation and Inclusion,” Munich Lectures in Economics, Ludwig Maximilian University, Munich, November 19. UNCTAD, 2003, World Investment Report: FDI Policies for Development: National and International Perspectives, New York: The United Nations. ________, 2001, “The World of Investment Promotion at a Glance: A Survey of Investment Promotion Practices”, United Nations Conference on Trade and Development, United Nations Advisory Studies number 17, UNCTAD/ITE/IPC/3. ________, 2000, World Investment Report: Cross-border Mergers and Acquisitions and Development, New York: The United Nations. Wells, Louis T. Jr. and Alvin G. Wint, 2001, “Marketing a Country: Promotion as a Tool for Attracting Foreign Investment,” Foreign Investment Advisory Service (FIAS) Occasional Paper; 13. 26 Yılmaz, Kamil, Cevdet Akçay and Emre Alper, 2002, “Enflasyon ve Büyüme Dinamikleri: Gelişmekte Olan Ülke Deneyimleri Işığında Türkiye Analizi,” (Inflation and Growth Dynamics: An Analysis of Turkey in the light of Developing Country Experiences), TUSIAD (Turkish Industrialists' and Businessmen's Association) Publication, December. Yılmaz, Kamil and Şule Özler, 2004, “Foreign Direct Investment and Productivity Spillovers: Identifying Linkages through Product-based Measures,” mimeo. Zhang, Kevin H., 1999, “FDI and Economic Growth: Evidence from 10 East Asian Economies”, Economia Internationale, November. 27 ANNEX: Functions of an Investment Promotion Agency (IPA) The groupings of the different functions of an IPA can differ for developed and developing countries or from one country to another. The four-fold grouping proposed by Wells and Wint (2001) used for the studies carried out for the Turkish IPA, are described below. Image building is the function of creating the perception of a country as an attractive site for international investment. Activities commonly associated with image building include focused advertising, public relations events, and the generation of favourable news stories by cultivating journalists. Investor servicing and facilitation refers to the range of services provided in a host country that can assist an investor in analysing investment decisions, establishing a business, and maintaining it in good standing. Activities in this area include information provision, “onestop shop” services aimed at expediting approval processes, and various forms of assistance in obtaining access to sites and utilities. Investment generation entails targeting specific sectors and companies with a view to creating investment leads. Activities include identification of potential sectors and investors, direct mailing, telephone campaigns, investor forums and seminars, and individual presentations to targeted investors. Investment generation activities can be done both at home and overseas. Policy advocacy consists of the activities through which the agency supports initiatives to improve the quality of the investment climate and identifies the views of the private sector on each relevant topic. Activities include surveys of the private sector, participation in task forces, policy and legal proposals, and lobbying. The emphasis of the IPA facility should depend on the purpose of the FDI policy: how much promotion is needed depends on the kind of FDI to be attracted and the basic attractions of the host country. A large and dynamic economy needs to promote itself less than a small one. The bulk of massive inflows of FDI to China were not the result of active FDI promotion. And promotion can only go so far. If the economic base is weak and unstable, no amount of persuasion can attract large and sustained FDI flows (UNCTAD, 2003). Of the main investment promotion functions that all countries consider, image building and investor servicing & facilitation are typically the ones best left entirely to the separate public-private IPA. 28 Table 1. FDI summary data: Turkey vs comparators Czech Turkey Poland Republic Hungary 199,267 157,598 51,433 46,604 44,542 39,212 14,550 11,269 Population (2000, millions) 67.4 38.7 10.3 10.0 FDI inflows, 1991-1996 (USD mn, annual avg.) 751 2,119 939 2,205 FDI inflows, 1997-2000 (USD mn, annual avg.) 878 6,971 4,072 1,957 FDI inflows, 2001 (USD mn) 3,266 5,713 4,924 2,440 FDI inflows/GFCF, 1991-1996 (annual avg.) 1.9% 10.7% 6.4% 26.8% FDI inflows/GFCF, 1997-2000 (annual avg.) 1.9% 18.1% 26.5% 17.9% 12.4% 15.0% 30.6% 20.1% FDI stocks, 1996 (USD mn) 5,825 11,463 8,785 14,193 FDI stocks/GDP, 1996 3.2% 8.8% 15.2% 31.4% FDI stocks, 2000 (USD mn) 9,335 34,227 21,644 19,804 FDI stocks/GDP, 2000 4.7% 21.7% 42.1% 42.5% 12,601 42,433 26,764 23,562 FDI stocks/GDP, 2001 8.5% 24.1% 47.1% 45.4% Exports of affiliates of foreign TNCs 1 2000 (USD mn) 3,684 12,267 10,876 2 19,558 26.5% 32.7% 2 61.1% 11,107 2 22,820 71,385 4 26,645 GDP (2000, USD millions) GFCF (2000, USD millions) FDI inflows/GFCF, 2001 FDI stocks, 2001 (USD mn) 7.2% TNC Exports/Total Exports, 2000 Imports of affiliates of foreign TNCs, 2000 No of affiliates of foreign TNCs, 2000 12,628 23,554 5,334 3 35,840 Source: IMF, International Financial Statistics CD-ROM; UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; UNCTAD, World Investment Report, selected years. v 1. An affiliate is an incorporated or unincorporated enterprise in which an investor, who is resident in another economy, owns a stake that permits a lasting interest in the management of that enterprise (an equity stake of 10% for an incorporated enterprise or its equivalent for an unincorporated enterprise). 2. For Czech Republic foreign trade, 1999. 3. For Poland number of affiliates, 1998. Includes all firms with foreign capital. 4. For Czech Republic number of affiliates, 1999. The number includes joint ventures. Out of this number, 53,775 are fully-owned foreign affiliates. 29 Table 2. FDI Definition in OECD Countries Preferred Preferred Stocks Other Kinds of Indirectly- Capital Long Short Bonds & Reinvested Financial Commerce / StocksTraded in Not Traded in Non Preferred owned FDI in Term Term Leasing Marketable Earnings Derivatives Retail Loans Stock Exchange Stock Exchange Stocks Enterprises Kind Loans Loans Securities Australia Austria Belgium Canada Czech Re. Denmark Finland France Germany Greece Hungary Iceland Ireland Japan Korea Luxembourg Mexico Netherlands New Zealand Norway Poland Portugal Spain Sweden Switzerland Turkey (6224) Turkey (4875) England USA Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes No NA No Yes No No Yes No No No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes NA Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes No Yes Yes No No Yes Yes Yes No No No Yes Yes NA Yes Yes NA Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes NA No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes No No No Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Yes Source: OECD, 2002 and 2003. NA: Not Available; * Excluding State Bonds 30 Yes No No Yes No No No No No Yes Yes Yes Yes No No Yes Yes Yes Yes No Yes Yes Yes Yes Yes No No Yes Yes NA No Yes Yes NA No Yes No No Yes Yes NA Yes No No No Yes No Yes No Yes Yes No Yes Yes No No No Yes Yes No No Yes NA No No No No Yes Yes NA Yes Yes No No No No Yes Yes Yes Yes No Yes Yes No Yes(*) No Yes Yes No No NA NA No No No No NA Yes NA NA No No No No NA No Yes NA No No No Yes No Yes No Yes Table 3. FDI stocks by industrial sector, 2000 (Share, %) Sector / Industry PRIMARY SECTOR Agriculture, hunting, forestry and fishing Mining, quarrying and petroleum SECONDARY SECTOR Food, beverages and tobacco Textiles, leather and clothing Wood, paper, publishing and printing Petroleum, chemicals, rubber and plastic products Non-metallic mineral products Basic metal and metal products Machinery and equipment Electrical machinery and apparatus Motor vehicles and other transport equipment Precision Instruments Other manufacturing Unspecified secondary TERTIARY SECTOR Electricity, gas and water Construction Trade and repairs Hotels and restaurants Transport, storage and communication Finance Real estate and business activities Education Health and social services Other services TOTAL TURKEY 1.5 0.8 0.7 41.3 7.3 1.9 0.3 9.5 2.6 2.6 0.2 3.7 12.1 0.4 0.7 0.0 57.3 0.8 8.1 4.4 17.0 16.6 0.0 7.5 2.8 100 Poland 0.9 0.5 0.4 38.6 8.4 0.7 4.4 6.5 2.0 1.3 1.2 6.4 7.8 60.5 1.2 6.6 16.7 0.5 8.0 20.0 7.0 0.5 100 Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database. 31 Czech Rep. 2.0 0.2 1.9 38.1 4.8 1.3 3.1 6.5 5.9 3.6 1.7 3.3 6.5 0.7 0.6 0.0 59.8 6.6 1.5 15.0 0.3 11.2 14.7 9.2 1.2 100 Hungary 1.5 1.1 0.4 36.8 8.9 1.6 1.9 6.8 2.3 2.2 1.9 7.2 3.6 0.4 61.7 9.4 1.2 12.4 1.8 7.7 11.3 15.7 0.0 0.1 1.9 100 Table 4. Largest Affiliates of Foreign TNCs (Sales in million USD) Company Home Country Industry 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Turkey – 2001 Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. Oyak Renault Otomobil Fabrikaları A.Ş. Vestel Elektronik San. ve Tic. A.Ş. Ipragaz A.Ş. Sasa Dupont Sabancı Polyester Sanayi A.Ş. Mercedes Benz Türk A.Ş. Philsa PhilipMorris Sabancı Sigara-TütünA.Ş. Bosch Sanayi ve Ticaret A.Ş. Siemens Sanayi ve Ticaret A.Ş. Paşabahçe Cam Sanayi Ford Otomotiv Sanayi A.Ş. Goodyear Lastikleri T.A.Ş. Trakya Cam Sanayii A.Ş. Profilo Telra Elektronik Sanayi ve Tic. A.Ş. BSH Profilo Elektrikli Gereçler Sanayii A.Ş. Alcatel Teletaş Telekomünikasyon End. Türk Pirelli Lastikleri A.Ş. Korsa Sabancı Dupont End. İplik San. A.Ş. JTI Tütün Ürünleri Sanayi A.Ş. İzmir Demir Çelik Sanayi A.Ş. TOTAL Poland – 1999 Fiat Auto Poland SA Makro Cash and Cary Poland Centrum Daewoo Sp ZOO Volkswagen Poznan Sp ZOO Reemtsma Polska SA Thompson Polkolor Sp ZOO Real Sp ZOO General Motors Poland Sp ZOO Procter and Gamble Polska Sp ZOO Geant Polska Sp ZOO Unilever Polska SA International Paper Kwidzyn SA Renault Polska Sp ZOO Kulczyk Tradex Sp ZOO Auchan Polska Sp ZOO Electrocieplownie Warszawkie SA Frantschah Swiecie SA Philips Lighting Poland SA Jeronimo Martins Dystrybucja Sp ZOO British American Tobacco Polska SA TOTAL 32 Italy France Netherlands France Netherlands Germany Netherlands Germany Germany Saudi Arabia United States United States United States France Germany Neth. /Belgium İtaly Netherlands Japan Saudi Arabia Motor Vehicles Motor Vehicles Electronics Petroleum Prod. Chemicals Motor Vehicles Tobacco Autoparts Electrical Mach. Glass Motor Vehicles Rubber Glass Electronics Electrical Mach. Electronics Rubber Textiles Tobacco Iron -Steel Italy Germany Rep. Of Korea Germany Germany France Germany U.S.A. U.S.A. France Netherlands U.S.A. France U.K. France Sweden Germany Netherlands Portugal U. K. Motor Vehicles Distributive Trade Motor Vehicles Motor Vehicles Tobacco Electrical Equip. Distributive Trade Motor Vehicles Distributive Trade Distributive Trade Distributive Trade Paper Poducts Motor Vehicles Distributive Trade Distributive Trade Electricity Paper Poducts Electrical Equip. Distributive Trade Tobacco Sales 875.5 748.4 690.2 375.5 333.3 284.9 264.6 245.7 231.3 223.0 212.9 193.5 192.0 189.0 185.0 176.7 173.7 173.2 168.6 161.0 6098.0 1,844.1 1,544.8 916.6 661.5 595.7 439.3 423.7 411.3 400.0 387.9 383.6 360.7 360.7 304.8 297.5 293.0 289.9 289.4 262.0 282.9 10,749.4 Table 4. (Cont’d) Largest Affiliates of Foreign TNCs (Sales in million USD) Company Home Economy Industry 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Czech Republic – 1999 Skoda Automobilovi AS Makro Cr Spol SRO Rewe Spol. SRO Tabak AS Philip Morris Jihomoravska Energetica Tesco Stores Cr AS IPS AS Delvita AS Penny Market SRO Severoceska Energetica Jilius Meinl AS Siemens Automobilovl Technika SRO Stavby Silnic A Zeleznic AS Plzensky Prazdroj AS Autopal SRO Glaverbel Czech AS Robert Bosch Spol. SRO Nestle Cokoladovny AS Siemens Elektromotory SRO TOTAL Hungary – 2000 Audi Hungaria Motor Kft. Philips Magyarorszag Kft. IBM Storage Products Kft. Matav Rt. Panrusgaz Magyar-Orosz Gazipari Rt. Flextronics International Kft. Metro Holding Kft. GE Hungary Rt. Opel Magyarorszag Jarmugyarto Kft. Kromberg Es Schubert Kabeleket Vogel and Noot Mezogepgyar Kft. Westel 900 Mobil Rt. Budapesti Elektromos Muvek Rt. Elmu Rt. Tesco Global Rt. Suziki Rt. Hungarotabak Tobaccoland Rt. Shell Hungary Rt. Alcoa Kofem Kft. BorsodChem TOTAL Sales Germany Germany Germany U.S.A. U.S.A. Germany U. K. Finland Netherlands Germany Germany Austria Germany France Netherlands U.S.A. Belgium/Japan Germany Switzerland Germany Motor Vehicles Distributive Trade Mach.& Equip. Tobacco Tobacco Energy Distributive Trade Construction Distributive Trade Distributive Trade Energy Distributive Trade Motor Vehicles Construction Beverages Motor Vehicles Non-metal mineral Motor Vehicles Food Mach. & Equip. 3,292.5 736.2 509.2 416.2 402.5 382.2 335.0 327.6 318.6 294.8 285.0 218.4 208.6 207.9 203.9 201.3 196.3 162.6 148.7 147.5 8,995.0 Germany Netherlands U.S.A. Germany Russia U.S.A. Germany U.S.A. U.S.A. Austria Austria U.S.A. Germany Germany U. K. Japan Austria Netherlands/U.K U.S.A. Austria Motor Vehicles Electronics Electronics Telecom. Distributive Trade Electronics Distributive Trade Electronics Motor Vehicles Basic Metals Basic Metals Telecom. Electricity Electricity Distributive Trade Motor Vehicles Trade Distributive Trade Basic Metals Chemical 3,190.6 2,266.3 2,239.7 1,565.3 1,027.6 868.1 715.1 658.1 629.5 628.0 584.4 541.9 483.6 483.6 447.6 446.4 442.3 420.5 395.1 393.5 18,427,2 Source: Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database. 33 Table 5. FDI stocks by country of origin, 2000 Country of Origin Austria Belgium and Luxembourg Denmark Finland France Germany Ireland Italy Netherlands Spain Sweden United Kingdom European Union – Total Japan South Korea Switzerland USA Other OECD Countries – Total OECD – Total Other East European Countries Israel Saudi Arabia Panama Dutch Antilles Other Countries Total TURKEY 0.5 3.4 0.5 0.1 7.3 14.1 0.2 2.0 31.4 2.2 1.0 6.0 68.7 4.4 0.7 5.4 8.7 19.2 87.9 0.4 0.1 1.1 3.7 1.2 5.4 Poland 3.2 2.5 2.5 0.6 12.2 18.9 1.2 4.3 24.6 1.9 3.5 3.3 78.8 0.4 1.3 2.5 9.5 13.7 92.5 4.3 0.0 0.0 0.0 0.0 1.8 Czech Rep. 11.1 5.4 1.2 0.6 4.3 25.5 0.0 0.8 30.1 0.2 1.4 3.5 84.0 0.5 0.0 4.0 6.5 11.0 95.1 1.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2.5 Hungary 12.2 5.3 0.5 1.6 6.5 25.8 0.7 2.7 22.5 0.4 0.9 1.1 80.2 2.1 1.0 2.1 8.2 13.4 93.6 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 5.0 100 100 100 100 Source: UNCTAD, World Investment Database (WID) Country Profiles, 2003; Turkey GDFI database. 34 Table 6. Macroeconomic Indicators 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Percent of GNP Public Sector Borrowing Requirement Primary Surplus Interest Expenditures (Consol. Budget) Public Sector Debt Stock Domestic External Percent per annum Interest Rate on Bonds and T-bills (average) Inflation (CPI, annual average) Ex-post Real Interest rate (CPI-based) GNP Growth Rate 124.2 132.2 107.4 115.5 104.6 38.2 99.6 89.0 80.2 85.7 84.6 64.9 54.9 54.4 24.4 25.0 12.4 30.7 32.1 -10.5 36.0 8.0 7.1 8.3 3.9 -6.1 6.3 -8.5 Real Exchange Rate (CPI based index) Real Exchange Rate (WPI based index) Average maturity of Borrowings (days) 100 102.7 109.4 118.5 123.1 136.5 112.5 100 101.2 107 110.1 107.4 114.3 98.3 188.0 186.6 393.5 235.1 502.3 426.8 146.3 5.0 2.1 7.4 37.6 14.6 23.0 8.6 1.3 10.0 40.3 18.5 21.8 7.7 0.0 7.7 40.5 20.2 20.3 9.4 2.1 11.5 41.3 21.7 19.6 15.6 -1.9 13.7 51.8 29.3 22.5 12.5 3.8 16.3 53.4 29.0 24.4 15.5 6.5 22.2 97.8 66.3 31.5 Source: Yılmaz, Akçay and Alper (2002) and Özatay and Sak (2002). Table 7a. Infrastructure-related factors -- Strengths: Turkey vs comparators Turkey Demography and business values Population - market size (millions) Labour force growth (% change) Ave. no. of working hours per year Flexibility & adaptability of people (survey) Entrepreneurship (survey) Availability of competent senior managers (survey) Physical and financial infrastructure Internet costs for 20 hours (USD) Adequacy of communications (survey) Quality of air transport (survey) Adequacy of distribution infrastructure (survey) No. of credit cards issued (per capita) Availability of finance skills (survey) Poland Czech. Republic Hungary 67.8 2.46 2074 7.53 7.03 6.5 38.7 -0.33 1870 4.77 4.12 5.21 10.3 -0.04 1976 5.83 6.44 4.92 10.1 -0.47 1988 6.74 6.74 6.37 11.4 6.66 7.44 6.06 0.57 6.88 39.16 4.93 4.55 3.68 0.13 5.26 42.92 7.17 7 5.67 0.21 4.78 42.61 7.19 5.93 4.89 0.29 6.52 Note: All measures are from IMD, World Competitiveness Yearbook 2002. The survey measures are all reported on a 0-10 scale, with 10 indicating the most positive perception. 35 Table 7b. Infrastructure-related factors -- Weaknesses: Turkey vs comparators Turkey Demography and business values GDP per capita (USD at PPP) Employment (% of population) Adult literacy (% of population over 15 years) Secondary school enrolment (% relevant age group) Female labour force (% of total labour force) Employee training in companies (survey) Physical and financial infrastructure Electricity costs for industrial clients (USD/kWh) Adequacy of energy infrastructure (survey) Computers per capita (per 1000 people) Technological cooperation between companies (survey) Credit flows from banks to business (survey) Venture capital for business development (survey) Czech. Republic Hungary Poland 6,175 29.1 84.6 51 26.4 4.03 9,151 37.1 99.0 87 45.1 3.74 14,485 45.8 99.0 100 44.7 5.61 12,663 37.4 99.0 97 44.5 5.78 .082 3.94 53 4.00 2.84 1.97 .037 5.57 122 4.03 3.39 3.42 .043 7.94 179 6.17 3.28 3.17 .050 6.69 176 5.19 4.52 3.48 Note: All measures are from IMD, World Competitiveness Yearbook 2002. The survey measures are all reported on a 0-10 scale, with 10 indicating the most positive perception. Figure 1. FDI inflows: Turkey vs comparators 10000 9000 Turkey 8000 Czech Republic Hungary USD millions 7000 Poland 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Year 36 1997 1998 1999 2000 2001 Figure 2. M&A-related inflows: Turkey vs comparators 10000 9000 Turkey 8000 Czech Republic Hungary USD millions 7000 Poland 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Year Source: IMF, International Financial Statistics CD-ROM; UNCTAD, UNCTAD, World Investment Report, selected years. Figure 3. Privatisation revenues: Turkey vs comparators 14000.0 12000.0 Turkey Czech Republic 10000.0 Hungary USD millions Poland 8000.0 6000.0 4000.0 2000.0 0.0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Year 37 1996 1997 1998 1999 2000 Figure 4. Case studies (1) The Eurogold investment MARKET HISTORY - Turkey possesses a rich and diverse array of minerals - Enactment of Mining Law in 1985 - Environmental Impact Assessment (EIA) regulation enacted in 1993 EUROGOLD COMPANY • Formerly Eurogold but subsequently purchased by Normandy Mining Ltd • Registered in 1989 as 100% FDI company • Found gold reserves of 24,000 tons DYNAMICS OF EUROGOLD CASE LOCAL INHABITANTS OF OVACIK REGION WENT TO LITIGATION OPERATING UNDER SPECIAL PERMIT: PERMANENT SOLUTION NOT ACHIEVED LONG-LASTING AND REPEATED LEGAL PROCEDURES (2) The Cargill investment MARKET HISTORY - 29 companies in traditional beet sugar production - 80% of capacity of beet sugar state-owned - 5 private companies in starch-based sugar production CARGILL COMPANY • US-based but Dutch registered • Began starch-based sugar production in 1990 • USD 90 mn. investment at Orhangazi, January 1998 DYNAMICS OF CARGILL CASE - LOBBYING FROM BEET SUGAR PRODUCERS - INAPPROPRIATE PERMISSION OF HIGH PLANNING BOARD REGULATORY BODY UNABLE TO CREATE A LEVEL PLAYING FIELD 4 PENDING COURT CASES SINCE 2001 ON CONSTRUCTION, DISCHARGE & EMISSION UNPREDICTABLE INTRODUCTION OF QUOTAS 38 OPERATING UNDER SPECIAL PERMISSION: PERMANENT LEGAL SOLUTION REQUIRED UNDER-CAPACITY PRODUCTION Figure 4 (cont’d). Case studies (3) The Iş-Tim mobile telecom investment MARKET HISTORY - Revenue share agreements between TT and Turkcell and Telsim in 1994 - Telecom Authority established by Law 4502 in 2000 - Third GSM licence was allocated to İŞ-TİM in 2000 - Another GSM Licence was granted to AYCELL (state-owned) İŞ-TİM ARİA COMPANY • 3rd GSM Operator of Turkey • Consortium of İş-Bank and Telecom Italia • Paid a licence fee of USD $ 2.5 billion MARKET SHARES (by end 2002) - Turkcell 64..3 % - Telsim 30.2 % - Aria 4.7 % - Aycell 0.8 % • Started to operate March 2001 DYNAMICS OF İŞ-TİM CASE RULE-MAKER UNABLE TO CREATE A LEVEL PLAYING FIELD ROAMING AGREEMENT COULD NOT BE SIGNED 39 ARBITRATION Figure 5. Investment climate reform areas 40 Centre for European Policy Studies EU-Turkey Working Papers No. 8/September 2004 Relative Income Growth and Convergence Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Fırat Bayar and Yusuf Işık Abstract Thinking ahead for Europe This paper assesses the growth prospects for the Turkish economy over the next decade. It implicitly ask whether Turkey can start closing the gap with the EU in terms of income per capita once it has achieved macroeconomic stability and negotiations with the EU provide an anchor for overall economic policymaking. Viewed from this perspective, the outlook is promising. Turkey is still very poor, compared to most of the existing EU members, but is also more dynamic. The fact that most of the so-called ‘periphery’ is now growing more strongly than the ‘core’ confirms that within an enlarged EU the poorer member countries are likely to prosper and thus cause fewer problems than widely anticipated. The analysis starts by relating the record of Turkey over the last years, which is a story of ‘ups’ and ‘downs’, with most recently a very strong ‘up’. This is then followed by a comparison of two different metrics: GDP per capita and per worker, which leads us to the issue of demographic trends, which differentiate Turkey from both old and new member states. Some of the structural and regional peculiarities of the Turkish economy are next examined, followed by an evaluation of the factors that should determine growth in the longer run. Finally, two upbeat growth scenarios are drawn. Kemal Derviş is former Minister for Economic Affairs, Member of Parliament and Member of the Coordination Board, EDP. Daniel Gros is Director at CEPS. Faik Öztrak is former Undersecretary of the Turkish Treasury and Visiting Professor at the Middle East Technical University. Fırat Bayar is former Associate of the Treasury and Ph.D. candidate at Middle East Technical Universit. Yusuf Işık is Advisor to Kemal Derviş and former Head of the Strategic Research Department of the State Planning Organisation. EU-Turkey Working Papers are the product of a joint project of the Centre for European Policy Studies (CEPS), Brussels, and the Economics and Foreign Policy Forum, Istanbul, entitled: Strategy for the EU and Turkey in the Pre-Accession Period Launched in August 2004, this new publication series covers both political themes (democracy and domestic governance, justice and home affairs, foreign and security policies) and economic policy (macroeconomics, banking, energy, agriculture and the EU budget). The working papers will form the basis of a book, integrating all these aspects of Turkey’s EU candidacy. These materials will be presented for public debate at conferences to be held in Brussels on 27 September and in Istanbul on 8 November. CEPS is also electronically publishing a monthly Turkey in Europe Monitor, which is freely accessible at www.ceps.be. Those interested in regularly receiving the Monitor or in attending either of the two conferences are invited to write to turkey_europe@ceps.be. Participation in the conferences is subject to a limited number of places. CEPS and EFPF gratefully acknowledge financial support for this project from the Open Society Institute of Istanbul, Akbank, Coca Cola, Finansbank and Libera Università Internazionale degli Studi Sociali (LUISS). C E P S CENTRE FOR EUROPEAN POLICY STUDIES Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51 www.ceps.be ▪ info@ceps.be Contents Introduction ............................................................................................................................................. 1 1. What is the starting point for Turkey? .............................................................................................. 1 2. GDP per capita or GDP per worker? ................................................................................................ 3 3. Sectoral and Regional Analysis ........................................................................................................ 6 4. Growth Prospects.............................................................................................................................. 7 4.1 Investment in human capital ................................................................................................... 8 4.2 Investment in physical capital................................................................................................. 9 4.3 ‘Institutions’ .......................................................................................................................... 11 5. The Critical Role of Foreign Direct Investment ............................................................................. 12 6. Convergence Scenarios................................................................................................................... 14 7. Concluding Remarks....................................................................................................................... 16 Bibliography.......................................................................................................................................... 17 Relative Income Growth and Convergence EU-Turkey Working Paper No. 8/September 2004 Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Fırat Bayar and Yusuf Işık Introduction Health not wealth should be the decisive criterion when evaluating Turkey's prospects to become a member of the EU. Viewed from this perspective, the outlook appears promising. Turkey is still very poor, compared to most existing EU members, but it is also more dynamic. Full catch-up in terms of GDP per capita might take more than a generation, rather than years, but full catch-up is not the relevant criterion if one is concerned about enlargement. Experience in the EU has shown that problems are much more likely to arise from established rich member countries with stagnant economies (Belgium in the 1980s, Italy and Germany today) than from poor, but more dynamic states (e.g. Portugal and Greece today). The fact that most of the so-called ‘periphery’ is now growing more strongly than the ‘core’ confirms that within an enlarged EU the poorer member countries are likely to prosper and thus cause fewer problems than widely anticipated. Assessing the growth prospects of the Turkish economy is also important for creating a positive background for the membership negotiations that might last for quite some time. If Turkey can narrow the gap in terms of GDP per capita over the next decade, the perception that the EU is about to take ‘yet another poor country’ will be weakened. What would be the benchmark? As shown below, Turkey’s real income is at about the same level of that of Bulgaria and Romania today. These two countries seem now to have embarked on a slow, but steady convergence path with growth rates in the 4-5% range. Given that Turkey’s population is still growing at a bit more than 1% p.a., and that the population of Bulgaria and Romania is shrinking, this implies that Turkey will have to grow by more than 6% on a sustained basis just in order not to fall behind the two lagging members of the EU-27. The negotiation position of Turkey would be immensely strengthened if by the end of this decade it was the most dynamic economy in Europe. In this part we assess the growth prospects for the Turkish economy over the next decade. We implicitly ask whether Turkey can start closing the gap with the EU in terms of income per capita once it has achieved macroeconomic stability and negotiations with the EU provide an anchor for overall economic policy-making. We start by relating the record of Turkey over the last years, which is a story of up and downs, with most recently a very strong up. This is then followed by a comparison in Section 2 of two different metrics: GDP per capita and per worker, which leads us to the issue of the demographic trends, which differentiate Turkey from both old and new member states. In Section 3 we turn to some of the structural and regional peculiarities of the Turkish economy. In Section 4 we then turn to an evaluation of the factors that should determine growth in the longer run. Section 5 then presents two upbeat growth scenarios and the final section concludes. 1. What is the starting point for Turkey? There is a widespread, but erroneous perception in Europe that Turkey is by a wide margin the ‘poorest’ of the countries that are in or will be joining the European Union. This perception does not fully reflect the facts. |1 2 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK At the same time it remains actually difficult to determine the starting point for Turkey because the situation has been changing so rapidly. Figure 1 shows that this has been a feature of the Turkish economy over the last decade. It has not been uncommon to see GDP falling by 8% one year, only to rebound the next year by a similar amount. No EU member country has a similar record. The experience of Poland and Portugal, which both underwent deep structural change, seems positively stable when viewed against that of Turkey. Figure 1. The growth record over the last decade 12 10 8 Growth rate of real GDP in % 6 4 2 Poland Portugal Turkey 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 -2 -4 -6 -8 -10 Source: Eurostat. With this volatile growth record, it is not surprising that the lesson one draws from any snapshot of the Turkish economy depends crucially on the particular year one is looking at. Table 1 below presents data and comparisons that are relevant in this context, looking at both nominal and purchasing power adjusted estimates. Table 1. Turkey’s relative income position in per capita GDP EU-15 New EU-10 Poland Bulgaria Romania Turkey EU-15 New EU-10 Poland Bulgaria Romania Turkey Sources: EUROSTAT, New Cronos. 2003 €23,270 €11,300 €9,860 €6,280 €6,350 €5,750 2003 100 48.6 42.4 27.0 27.3 24.7 PPP (€) Average (1998-2003) €21,700 €10,675 €9,043 €5,503 €5,582 €5,662 PPP (EU=100) Average (1998-2003) 100 47.2 41.6 25.3 25.1 26.2 2003 €24,320 €7,854 €4,850 €2,260 €2,320 €3,000 2003 100 32.3 19.9 9.3 9.5 12.3 Nominal (€) Average (1998-2003) €22,677 €6,722 €4,687 €1,807 €1,966 €2,805 Nominal (EU=100) Average (1998-2003) 100 29.5 20.6 7.9 8.5 12.4 RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 3 The estimates in Table 1 show that in 2003 Turkey’s nominal per capita income is at 12% of the 2003 EU-15 average and at 25% of PPP adjusted per capita income of the EU-15. In nominal per capita terms, Turkey is only at 38% and in PPP adjusted per capita terms just above one-half the level of the 10 new accession countries. Turning to individual comparisons and including Romania and Bulgaria, which are scheduled for accession in 2007, Turkey’s nominal per capita income in 2003 was about 62% that of Poland but was actually 29% higher than Romania’s and 33% higher than Bulgaria’s. These comparisons refer to one particular year and the new member countries at the time of (or only two years before) their accession, while we are looking at Turkey about a decade before accession. If the Turkish economy continues its current impressive growth rate, the numbers could change quite rapidly. It is also worth noting that GDP growth in 2004 is expected to be 6%. Moreover, one could argue that a fairer comparison would be to take the accession countries’ GDP at the time they started negotiations and compare those figures to Turkey’s likely GDP in 2005, the year in which it is expected to start negotiations. Polish GDP in 1995, for example, stood at about 35% of the EU average in PPP terms1 and that of Bulgaria and Romania was much lower. Turkey might not be far from these values when its turn comes around. It is quite clear, therefore, that the distance that separates Turkish GDP per capita and living standards from those in the EU before the 2004 accession of the 10 new countries, is not larger than the distance these countries faced at the time they started their negotiations. Moreover, in comparison to Romania and Bulgaria, which are scheduled to join the EU in 2007, Turkey is within 10% of their level in terms of PPP adjusted income estimates and actually much higher at nominal income estimates. An interesting feature of Table 1 is that the ratios of PPP adjusted GDP to GDP at current exchange rates are much smaller when Turkey is compared to the 10 new members than when compared to Romania and Bulgaria. In the latter case, Turkey looks significantly richer at nominal exchange rates of 2003 than it does in terms of PPP estimates. The discrepancy is surprising, particularly as the share of non-tradables in GDP is larger in Turkey than in Bulgaria and Romania. This, ceteris paribus, should lead to more rather than less of a difference between nominal and PPP-adjusted income in Turkey compared to Romania and Bulgaria. Given that this problem does not arise when comparing the Turkish numbers with those of the 10 new members, it must have something to do with the PPP conversions for Romania and Bulgaria. It may reflect an undervaluation of their nominal exchange rate. 2. GDP per capita or GDP per worker? The per capita income data described above must, of course, reflect underlying productivity figures. Higher income levels are reached by higher productivity of labour. The relationship is not a simple direct one, however. For a given average level of productivity per person employed, per capita income will vary with the ratio of total employment to total population. That employment ratio, in turn, will depend on the demographic characteristics of a country, and notably the share of the 15 to 64 age bracket that is the population that could potentially be employed as well as the population actually employed within that age bracket. Therefore, per capita income figures reflect, both the level a country has reached in terms of labour productivity, which measures the degree of development of the country, and the long- as well as shortterm determinants of total employment. The low per capita figures of Turkey are thus partially a reflection of a low rate of labour market participation of the population. 1 Assuming 6% annual growth in 2004 and 2005 in US dollar terms, which is somewhat less than projected in the IMF-supported Economic Programme, which projects a slightly more appreciated Turkish lira (TL). 4 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK Table 2 below presents the basic age structure and employment ratios in Turkey and selected accession countries. The figures are not directly comparable to the national income accounts as sources but they illustrate the fact that Turkey is still in an early stage of its demographic transition, with the ratio of total employment to total population substantially below that in the comparator countries, largely because of a lower ratio of the 15 to 64 age group as well as a lower participation rate. Table 2. Employment, 15-64 age group and total employment/population 15-64 (2002) Employment (000’s) 15-64 Age group/total pop Total emp./ 15-64 age group Total emp./total pop** Bulgaria 2998 0.68 0.55 0.37 Czech Rep. 4760 0.70 0.67 0.46 Hungary 3855 0.68 0.55 0.37 Poland 13782 0.67 0.52 0.35 Romania 7745 0.68 0.52 0.35 Turkey* 20836 0.64 0.44 0.28 * Year 2000. ** Product of columns 2 and 3. Sources: Calculated from EUROSTAT, Statistical Yearbook and Turkish State Institute of Statistics (SIS). Table 2 describes how Turkey’s total employment ratio is still well below that of the comparator countries, because of its demographic structure and because of a lower participation rate and actual employment in the 15-64 age group. Similar differences in labour force participation rates also exist among the EU-15, with generally the highest value to be found among the Scandinavian countries. Turkey would find itself at the lower end of the ‘Southern’ group within the EU. Part of the lower employment ratio of the population in working age in Turkey stems from the very low labour market participation rates of women. As discussed below, this could also be regarded as a potential growth factor. Turkey is in the midst of a demographic transition, reflecting a fairly rapid decline of the population growth rate, from the 2.5 to 3% range in the 1950s and 1960s, to close to the 1.4% neighbourhood, at the beginning of the new century. This implies a rising proportion of the 15 to 64 age group in the total population, starting from a low base, as fewer new babies are born to fill the below-15 age group, and as life expectation, while lengthening, is not yet long enough to result in a large proportion of the total population above age 64. Figure 2 below shows the demographic bonus in the form of a large hump-shaped curve, which puts Turkey well above all current and prospective member countries, whose demographic ‘transition’ occurred a generation earlier. Thus the Spanish and Portuguese curves are below that of Turkey and anticipate its movements by about 20 years. (Poland is a special case because of the horrendous losses the country suffered during World War II. This implies that for each year until 2015 there will be fewer pensioners falling out of the labour force. After 2015, however, the low birth rates will make themselves felt in a rapidly deteriorating demographic situation.) Turkey has thus had a demographic bonus over the last decades, but it seems that this bonus has not been used so far in the sense that over these decades Turkey has failed to converge in terms of GDP per capita. The population in working age has grown rapidly, but employment has not, leading to the low employment ratios documented above. The ongoing rebound from the 2001 crises has not yet changed this pattern in that employment has barely grown since the trough of the crisis. This is a pattern that needs to be broken if Turkey is to use its demographic bonus. RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 5 Figure 2. Demographic bonus: Change in labour force/total population -25,65+ 2 1.5 Annual percentage change in L/N 1 2030 Spain Portugal Poland Turkey 0.5 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 -0.5 -1 Time Source: Own calculations based on Eurostat and US Census Bureau. In considering the official data on employment rates one has also to take into account the fact that in Turkey only about one-half of all those officially classified as employed have a ‘standard’ dependent job (i.e. receive salaries or daily wages). The other half are either self-employed (mainly in agriculture) or are classified as ‘unpaid family workers’.2 This implies that effectively only around 20-25% of the population is occupied by the modern part of the Turkish economy. This gives another indication of the size of the challenge for economic policy and, at the same time, the opportunity for growth. The challenge is to prepare the conditions under which employment in the modern economy can double (even apart from any labour force growth). The opportunity comes from the fact that productivity in the modern part is so much higher than in the rest of the economy (the rural/agricultural sector). If this massive shift towards the modern sector takes place, it could lead to almost a doubling of output. A shift of this magnitude will take a generation to materialise, but even over such a time horizon this would be quite a boost to growth as it would be in addition to other sources of higher productivity. It is difficult make an international comparison in this respect since the category ‘unpaid family worker’ does not exist in other countries. However, in terms of the share of self-employed it appears that the situation in Turkey is comparable to that of Poland, but quite different from that of the EU-15, where typically about 85% of the workforce has a standard dependent job. In reality, only Romania might be close to the situation of Turkey because the 40% of ‘self employed’ in Romania are likely to include those who are classified as ‘unpaid family workers’ in Turkey (where they account for over 22% of total employment). Table 3. Self-employed as % of total employment, 2002 EU-25 EU-15 Poland Romania Turkey 2 15.5% 14.6% 28.1% 40.2% 27.6% 2003 Annual Report of the Central Bank of Turkey, p. 28. 6 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK 3. Sectoral and Regional Analysis Aggregate figures provide important information on national averages. It is useful to complement these figures by both sectoral and regional information to give the fullest possible overview of Turkey’s relative income position. A large and poor agricultural sector, for example, is perceived by some in the EU as a potential problem at the time of membership. If regional disparities are much larger in Turkey than in other countries, these could make the accession and post-accession period more difficult. Table 4 shows that Turkish labour productivity (measured by value added per employee) is close to that of the Czech Republic, Hungary and Poland, the three biggest countries among the new EU members. This is so despite the fact that gross value added per person employed in agriculture lowers the Turkish average (with the exception of Poland in this case). Productivity in services, construction and, even more so in industry, is high in Turkey, when compared to the new member countries, reflecting the degree of modernity and sophistication reached by Turkey’s ‘modern sector’. The situation looks even more favourable to Turkish industry when productivity levels are compared to Romania and Bulgaria, the two remaining candidate countries other than Turkey. These productivity comparisons show that the Turkish economy is not only ‘more developed’ in terms of productivity than the economies of Romania and Bulgaria, but that Turkish productivity outside agriculture is close to or higher than what we observe in the new member countries. Moreover, as we discuss in the section on convergence prospects below, the demographic trend just referred to will in itself tend to narrow the gap between Turkey’s average productivity and average per capita income, and be a source of more rapid per capita income growth. Table 4. Sectoral gross value added per person employed, 2000 (current euros) Bulgaria Czech Rep. Hungary Poland Romania Turkey Agriculture €4,289 €9,707 €7,629 €2,093 €1,149 €4,577 Industry €3,696 €12,391 €11,962 €11,841 €5,779 €13,523 Construction €3,176 €8,867 €8,566 €12,049 €6,224 €8,508 Services €4,292 €12,060 €12,090 €13,511 €7,466 €15,657 Total €4,073 €11,739 €11,531 €10,874 €4,188 €10,890 Source: EUROSTAT. It is not productivity levels or even sectoral differences in productivity levels, but regional disparities that pose a bigger challenge. Table 5 below illustrates the share of the richest and poorest Level 2 regions3 in total GDP in three new members (Czech Republic, Poland and Hungary) and three candidate countries (Romania, Bulgaria and Turkey). As the figures indicate, regional disparities are large in all of the selected countries. Turkey, which is the poorest Level 2 region, registers GDP at less than one-fourth that of the richest Level 2 region. Regional disparities in Turkey are somewhat higher than those of the recent or soon to be member countries, reflecting in part the larger geographical size of the country. It is interesting to note that what differentiates Turkey from the other larger new member countries is not the position of the richest region (which is about 50% above the national average), but that of the poorest region. 3 Level 2 of the Nomenclature of Territorial Units for Statistics (NUTS) was established by EUROSTAT to provide a uniform, consistent breakdown of territorial units for the production of regional statistics for the EU (EUROSTAT, 2003) RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 7 Table 5. Regional gross domestic product, 2001 (Level 2 regions, selected countries) Czech Republic Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Poland Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Hungary Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Romania Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Bulgaria Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Turkey Richest Level 2 Region Poorest Level 2 Region Index GDP per capita (PPP) 100 224 79 68 106 48 85 134 56 40 85 29 43 60 36 40* 60* 13* €14,156 €31,639 €11,186 €9,644 €15,033 €6,758 €12,017 €18,993 €7,876 €5,700 €12,042 €4,088 €6,078 €8,483 €5,071 €5,700* €8,510** €1,891** * Year 2000. ** Own calculations from Level 2 GDP and N from the Turkish State Institute of Statistics (SIS). Sources: EUROSTAT and the Turkish State Institute of Statistics (SIS). 4. Growth Prospects Looking at the ‘snapshot’ of 2003 deals with only one aspect of the relative income debate. What is even more important is to discuss prospects for long-term convergence between Europe and Turkey in terms of income and living standards. Any estimate of the longer-term growth and hence convergence prospects of Turkey is torn between a disappointing record over the last decade and future prospects that look favourable under a scenario with structural reforms and macroeconomic stability. While Turkey’s performance was reasonably good until the late 1980s, the record of Turkey over the last 15 years is disappointing if one starts from the assumption that convergence is the norm among market economies. Since the late 1980s, Turkey has made virtually no progress on this front. Its GDP per capita is now at about the same level as then, whereas other European countries have generally converged at least partially. Over this very long run, the case of Turkey cannot really be compared to the 10 current and prospective member countries from Central and Eastern Europe because these countries emerged from communist domination only about a decade ago. However, all of the 8 CEECs from the class of 2004 have decreased the distance that separates them from the EU-15 average in terms of GDP per capita (both in terms of GDP at PPP and in terms of GDP at current exchange rates). Only Romania and Bulgaria have started to converge only very recently. Let us consider a scenario in which accession negotiations would start in 2005 and Turkey would become a member of the European Union some time between 2012 and 2015. Looking further ahead into the future, and taking 2025 as a year of reference, a year when Turkey would have been a EU member for a decade or more, and when possible transition arrangements relating to the mobility of labour and to agriculture would have ended, and Turkey would have become a member just like all the 8 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK others, what are the prospects for relative incomes and convergence of living standards over that time frame? To understand the factors affecting growth patterns, it is useful to consider the international evidence based on the experience of Europe and Japan from the post-World War II years to the mid-1970s, and the experience of the East Asian and other middle income countries over the last decades.4 Lower initial per capita income levels, demographic trends affecting the share of the working age population in total population, the lower initial quality of the labour force as reflected in average years of education, the level of savings, as well as the major role of the state in investment decisions are factors taken to explain the dominance of factor-input intensive growth or growth based on the mobilisation of production factors as compared to growth achieved primarily through increases in total factor productivity. What is the relative importance of these various factors in determining growth prospects? The empirical evidence so far suggests that ceteris paribus, a certain convergence can be expected unconditionally in the sense that if one compares two countries that differ only in their starting level of income per capita one would expect the poorer country to catch up over time. However, ceteris is almost always not paribus and this applies with particular force to Turkey, which clearly did not converge within the OECD club, of which it is a member. Thus, the key question is to what extent have the recent drastic structural changes in Turkey improved the prospects of convergence. The empirical literature on growth suggests that there are two classes of elements that are key for growth: the accumulation of factors of production and ‘institutions’. Neither of these two elements seems to be able to determine growth alone. It will thus be useful to analyse both briefly. The accumulation of factors of production can mainly take three forms: investment in physical capital, investment in human capital and population growth. Starting with the third form suggests that the demographic trends projected for Turkey may be one factor allowing Turkey to grow quite rapidly following the examples of the East Asian countries, thanks to a rising proportion of the active population in total population. Demographic trends thus put Turkey into a different situation when compared with the new accession countries whose demography makes their growth primarily dependent on total factor productivity (TFP) and foreign investment. Moreover, Turkey has the potential for a large-scale absorption of underemployed labour, especially from the rural areas and among women, into higher-productivity activities in industry and services. This differentiates Turkey again from the eight CEECs of the class of 2004. Only Romania shares with Turkey the potential of deriving substantial growth from the internal transfer of labour from low productivity to much higher productivity sectors. 4.1 Investment in human capital In terms of Turkey’s investment in human capital, the country starts from a weak position. Table 6 below shows the relevant data concerning both how investment in formal schooling takes place and the output in terms of educational achievements. It is apparent that Turkey is investing relatively little in education, less than most, with the exception of the poorest EU member state. Given that the share of the school age population is so much higher in Turkey, it is thus no consolation that Greece spends even less on education. In terms of educational achievements, the picture is similar: there is only one member that has a worse performance. It is not surprising that this is Portugal, which is showing signs of facing increasing difficulties in adapting to the increased competition in the internal market resulting from enlargement. The two new member countries for which internationally comparable data are available – Poland and Hungary – both invest much more in education and start from a much better starting point. Turkey is unique in having both a very low rate of investment in education and a bad starting point. 4 Doyle et al. (2001). RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 9 Table 6. Total expenditure on education and adult population with upper secondary education Total expenditure on education as % of GDP 3.91 5.31 5.69 3.86 5.15 Turkey Poland Portugal Greece Hungary % of adult population with upper secondary education 24.3 45.9 19.8 51.4 70.2 Source: OECD. The available data on enrolment rates and the educational attainment level of the younger generation indicate that the gap in terms of education is not about to be closed soon, even in the cohort that just entered the labour force (the 25-34 year olds) among whom less than a third has finished at least upper secondary education. In terms of investment in human capital, Turkey will thus face a considerable handicap in a ‘convergence race’ with the new member countries. The dual character of the Turkish economy can also be seen in the educational system. OECD data indicate that expenditure per student in higher (tertiary) education is more than $4,000 higher than GDP per capita. This is in contrast to other countries where absolute expenditure levels per student are lower (e.g. Poland) and always much lower if related to GDP per capita. The Turkish education system thus seems designed to produce a small elite that should be competitive, but does not provide the masses with the skills necessary for broad-based growth with an improving distribution of income. Table 7. Percentage of the population that has attained at least upper secondary education by age group Poland Portugal Greece Turkey 25-64 45.9 19.9 51.4 24.3 25-34 51.7 32.5 72.6 30.2 Age group 35-44 47.5 19.9 60.3 23.5 45-54 44.5 13.6 43.1 19.2 55-64 36.4 8.5 27.6 13.3 Source: OECD. 4.2 Investment in physical capital Until the recent crisis, the rate of investment in recent decades in physical capital has actually been rather high in Turkey, averaging substantially above the level of the EU-15, as shown in Figure 3. The fact that despite this rapid accumulation of physical capital Turkey has not converged in terms of GDP per capita suggests that perhaps political interference with the financial system has distorted the allocation of investment. One positive result of these rather high rates of capital accumulation might, however, have been the rather high level of productivity per worker in sectors such as industry and services noted above. Nevertheless, a capital-intensive model of development of this nature was clearly not appropriate for a country with a rapidly expanding work force; and is surprising in view of the high real interest rates that have prevailed over the last decade. One would have expected that under these circumstances the private sector should have substituted expensive capital with labour. This is another indication that the allocation of capital might have been distorted: capital was cheap for those well-connected with the political system, but not really available for the rest of the economy – thus reinforcing the dual character of the Turkish economy. 10 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK Figure 3. Investment as % of GDP 30 25 % of GDP 20 EU-25 EU-15 Turkey 15 10 5 0 ‘84 ‘85 ‘86 ‘87 ‘88 ‘89 ‘90 ‘91 ‘92 ‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97 ‘98 ‘99 ‘00 ‘01 ‘02 ‘03 ‘04 ‘05 The deep restructuring of the financial system and its de-coupling from politics after the recent currency and banking crisis should lead in future to a more efficient allocation of capital. However, this crisis has also led to a slump in investment, which has only been reversed in the first quarter of 2004. Moreover, the recovery from the crisis has so far not broken with the pattern of the past in the sense that so far there has been almost no increase in employment. One factor that might explain the capital-intensive nature of growth in Turkey over the last decades might be the limited flexibility of labour market institutions in the country. Surveys by the OECD of existing laws and regulations put Turkey consistently among the countries with the tightest labour market regulations. Table 8 shows that, in theory at least, labour market regulations are even more restrictive in Turkey than, for example, in France or Germany. Poorer countries usually have less restrictive labour market regulations. Turkey appears to be an outlier in this respect with an aggregate indicator of labour market restrictiveness not only above that of the large euro area countries (Germany, France and Italy), but also almost twice as high as Poland. Table 8. Labour market flexibility compared* France Germany UK Italy Poland Turkey Version 1 3.0 2.5 0.5 3.3 1.6 3.8 Version 2 2.8 2.6 0.9 3.4 2.0 3.5 *A higher value signifies more restrictive labour market relations. Source: OECD. Rigid labour markets may constitute a serious obstacle to growth in an economy with a rapidly growing work force and large regional as well as sectoral imbalances. It is important to stress, however, that the rigidity is more apparent than real. The existing inflexible rules reinforce the dual character of the economy: the official rules and regulations are (at least partially) applied in the rather small advanced formal sector (industry and some services), but are irrelevant for the large informal sector (other services and the rural part of the country). Labour market institutions and taxes on employment must be reformed, while fundamental ILO norms are maintained in the case of the former, so that the extreme dualism is overcome and that the potential for extensive growth from the underutilised work force can be realised. RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 11 A higher rate of absorption of underutilised labour requires that the additional work force be equipped with capital; otherwise wage rates will have to decline steeply as the capital labour ratio falls. Given that the working age population will continue to grow at more than 1% per annum over the next decade at least one condition for sustained growth without a l% fall in wages will thus be a sustained increase in the investment rate – both in physical and human capital. One way to illustrate this effect is to use the law of motion of the capital labour ratio, which states that the rate of change of the capital labour ratio is equal to the investment rate minus the rate growth of employment (and minus the rate of depreciation). d(ln((K/L)) = d(K)/K – d(L)/L = I/K – ∂ - d(L)/L where the symbol ∂ denotes the rate of depreciation and d(L)/L the rate of growth of the labour force. This relationship implies that in comparison with the new members from Central and Eastern Europe Turkey will have to have a much higher rate of capital accumulation just to keep the capital/labour ratio constant. How much higher? An approximate value can be calculated using some simple, but realistic assumptions. A good starting point might be that the depreciation rate is about 5% (e.g. capital depreciates over 20 years). Moreover, given the combination of much lower employment rates and higher growth rates of the working age population implies that it would be desirable for Turkey to have a rate of employment creation that is about 2% per annum higher. The investment rate required to keep the capital/labour ratio constant will then be about 40% (=2/5) higher in Turkey than in a country like Bulgaria, which has a slowly shrinking population and little surplus labour in agriculture. Since the capital/labour ratio is still increasing throughout the new member countries from Central and Eastern Europe, the difference might be somewhat smaller. But this simple calculation illustrates the general principle that Turkey will have to run faster just in order not to fall back. The same consideration also applies a fortiori to human capital formation: in order to prepare its work force to be competitive in the internal market, Turkey should spend more than other countries on education. 4.3 ‘Institutions’ We discuss the quality of the institutions that ‘frame’ growth more in detail in a companion paper focusing on the stabilisation aspects of macroeconomic policies in this series (see Dervis et al., 2004). Here we just want to use one particular variant of the many measures of the quality of institutions that comes in the form of the so-called ‘overall competitiveness indicators’. Their use allows for another interesting comparison between Turkey and the new member and candidate countries. Turkey as a whole ranks above both Romania and Bulgaria in the ‘competitiveness indicators’ table prepared by the World Economic Forum and summarised below in Table 9. The index includes variables such as information society, innovation and R&D, liberalisation, network industries, financial services, enterprise, social inclusion and sustainable development. Besides, it should be stressed again that we are comparing Turkey before it has started negotiations with countries that either already are or very soon will be members. Institutions do not suddenly change overnight. Does Turkey therefore have to wait another generation until the institutions (the quality of the bureaucracy, the incidence of corruption, etc.) have radically improved? Rodrik (2004) argues that this is not necessarily the case. He shows the sustained (i.e. lasting more than seven years) spurts of growth often start with a minor reform – provided this reform eliminated the major obstacle to growth. One could argue that for Turkey the major obstacle to reform has been the pervasive macroeconomic instability coupled with a politicised financial system. With this obstacle removed and the external opening cemented through the customs union, there is thus reason to believe that the current growth spurt might last until the other, more slow-moving institutional reforms can become operative and keep the economy moving from then on. 12 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK Table 9. Competitiveness ranking of (potential) accession countries Final index Country Information Rank Score society Sub-indexes Innovation Network Financial Liberalisation and R&D industries services Estonia 1 4.64 4.92 3.82 4.40 4.98 Slovenia 2 4.36 4.38 3.92 4.06 5.21 Enterprise Social inclusion Sustainable development 5.43 4.90 4.2 4.44 4.69 3.76 4.24 4.60 Latvia 3 4.34 3.62 3.86 4.44 4.35 4.84 4.87 4.47 4.29 Malta 4 4.2 4.42 2.99 4.03 4.81 5.27 4.0 4.83 3.24 Czech. Rep 5 4.16 3.62 3.34 4.01 5.19 4.03 4.18 4.40 4.48 Hungary 6 4.12 3.24 3.47 4.10 4.57 4.87 4.41 4.19 4.09 Lithuania 7 4.05 3.36 3.57 4.10 4.51 4.67 4.38 3.69 4.17 Slovak Rep. 8 3.89 3.29 3.34 3.84 4.50 4.39 3.43 3.83 4.53 Poland 9 3.68 2.95 3.53 3.75 4.0 4.26 3.56 3.42 3.99 Turkey 10 3.45 2.61 2.72 3.68 4.01 3.99 3.84 3.45 3.33 Romania 11 3.35 2.91 2.88 3.04 3.48 3.77 3.65 3.74 3.33 Bulgaria 12 3.25 2.66 2.94 3.26 3.54 3.64 3.81 3.07 3.06 4.97 4.61 4.41 4.69 5.81 5.52 4.74 4.81 5.16 EU average Source: World Economic Forum. 5. The Critical Role of Foreign Direct Investment If Turkey is to start a convergence process, its growth rates will have to stay around the 5-7% range achieved over the last few years. But experience has shown that Turkey does not generate enough domestic savings to finance the investment needed to keep growth at this level. This is why in the past growth has often been aborted when the external deficit became too large and a balance of payments crisis ensued. The new and prospective member countries also faced (and still face) the problem how to finance a huge need for new capital that cannot all be met from domestic savings. The solution in almost all cases has been that the current account deficit was financed by foreign direct investment (FDI) as FDI inflows are different from other capital inflows in that this type of capital cannot typically be repatriated on short notice and therefore does not lead to the potential for crises that result especially from short-term flows. Moreover, as discussed below, FDI might sometimes have a stronger productivity-enhancing effect than domestic investment. For a country with a domestic savings shortfall and a limited technological base, a high rate of FDI inflows would be desirable. But reality has been disappointing in view of the fact that Turkey had initiated a far-reaching liberalisation and structural adjustment programme in the early 1980s and has made a considerable effort to integrate with the global economy since then. The main factor that has deterred foreign investment in Turkey has been the lack of political and macroeconomic stability. A high degree of economic uncertainty and bureaucratic barriers confronting business hindered the inflow of foreign direct investment to the country. The inadequacy of these flows impeded the modernisation process of the capital stock and hampered access to international export markets; and, at the end, emerged as a major obstacle preventing Turkey from realising its economic potential. Therefore, one of the main objectives of the Economic Programme launched in 2001 has been to take decisive steps to improve investment and business conditions in the country. In this context, a new foreign direct investment law has been enacted in July 2003. The new law has been designed as an integral part of the ambitious structural reform programme. It aims at improving the investment climate by creating a more transparent marketplace fully integrated with the world supported by a smaller yet more effective state. In that direction, the concepts of foreign direct investment and foreign investors have been redefined according to international standards, and the rights of investors have RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 13 been enhanced via amendments with respect to various issues such as national treatment, guarantee of transfers, access to real estate, international arbitration, employment of expatriates, etc. Besides this new law, the government has established the Coordination Committee for the Improvement of the Investment Climate (YOIKK). This body, composed of high-level representatives of relevant ministries, the private sector and NGOs, was formed to identify and remove regulatory and administrative barriers to investment. With these steps, backed by the amendments concerning the simplification and streamlining of company registration, Turkey has become, at least in terms of legislation, one of the countries with the shortest and simplest process to set up a business. Together with prospects of EU membership in less than 10 years this should lead to much greater FDI inflows. As seen in Table 10, FDI as a percent of GDP is relatively low in Turkey compared to the new members of the EU as well as Bulgaria and Romania. The experience of Central and Eastern European countries during the 1990s has shown that FDI has been an influential factor in terms of their economic restructuring and modernisation. In particular, by bringing capital, technology, expertise and know-how, foreign investments have been very effective in increasing productivity and innovation in these economies.6 Table 10. Foreign direct investment (% of GDP) Bulgaria Cyprus Czech Republic Estonia Hungary Latvia Lithuania Malta Poland Romania Slovakia Slovenia Turkey 1998 4.2 0.8 6.5 10.9 4.3 5.9 8.5 7.7 4.0 4.8 2.6 1.1 0.5 1999 6.2 1.3 11.5 5.8 4.2 5.2 4.6 22.6 4.7 2.9 1.6 0.5 0.4 2000 7.9 1.8 9.7 7.6 3.6 5.7 3.4 18.1 5.8 2.8 1.5 0.7 0.5 2001 5.1 1.8 8.6 9.7 4.7 2.3 3.7 8.5 3.1 3.2 7.2 2.6 2.3 Source: Calculated from EUROSTAT data. With the start of accession negotiations in the near future, Turkey will thereby acquire the strong political anchor provided by the EU, which should contribute to a substantial increase in foreign investment inflows. This, in turn, while contributing to employment creation in the country, will further improve debt dynamics and hence will be a major achievement on Turkey’s road towards realising its economic potential. A recent survey on the determinants and growth effects of FDI emphasises that the positive spill-over effects of FDI become stronger only if the host environment is able to absorb advanced technology (see Uppenberg & Reiss, 2004). In practical terms this means a well-educated work force and at least a small high-productivity sector. As emphasised elsewhere, Turkey scores rather badly in terms of the level of qualification of its work force, but there are also sectors in the Turkish economy that are quite advanced in terms of technology and value-added per employee. Compared to the transition countries, Turkey thus starts with one handicap and one advantage. And the handicap is likely to be felt only after FDI inflows reach a significant level. Another widely recognised determinant of FDI is the overall quality of domestic governance. For example, Kinoshita & Campos (2004) show that for the CEECs, variables such as external 6 OECD (2002). 14 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK liberalisation, rule of law and the quality of bureaucracy are the most potent predictors of FDI inflows. At present, the indicators for Turkey on the last two items are rather low as documented in the companion paper entitled Stabilising Stabilisation (see Dervis et al., 2004). In technical terms, the values for Turkey are two standard deviations below the EU-27 average. What would be the impact of bringing Turkey up to the EU-27 standard? By using the estimates for the new member countries, one can arrive at an approximate answer: The improvement in the rule of law and the quality of the bureaucracy should lead to an increase in FDI of about $200 per capita (in constant purchasing power terms) in the short run and about three times this value in the long run. This is an additional effect that would come on top of other improvements to the investment climate. This effect alone would mean that a drastic improvement in domestic governance might lead to an increase in FDI flows in the long run worth cumulatively, i.e. over a decade or so, about $600 per capita or close to 20% of GDP, leading to a total that should be on a similar scale as the inflows experienced by the new member countries (see Kinoskita & Campos, 2004). 6. Convergence Scenarios Over the long-term, per capita income in Turkey, when compared to EU averages, will converge or diverge depending on relative rates of investment, relative increases in labour inputs, relative increases in total factor productivity and terms of trade effects. These developments will all be reflected in Turkey’s per capita income in 2025 relative to the EU average. There will have been convergence in nominal incomes if Turkey’s per capita income growth rate in constant domestic prices, augmented by any real appreciation of the exchange rate relative to EU currencies, rises significantly more rapidly than income in the EU.9 What would be a plausible scenario for convergence? The empirical literature has found that within a country, or a large common market, different regions tend to converge, ceteris paribus, to the average at a rate that is commonly estimated between 1 and 3% per annum. (The typical convergence growth equation is: growth = β*(relative level of GDP per capita at beginning of period) plus other factors.) This result implies that full convergence might take a generation or two, but since this is also the time horizon one has to consider when discussing Turkey’s integration into the EU it might be interesting to consider what the standard convergence equation would imply for the case of Turkey. Table 11 below shows the result using a convergence parameter at the higher end of the range found in the literature, i.e. a speed of convergence of 3% per annum. Starting with the 2004 values already listed in Table 11 below this leads to the finding that Turkey could basically double its relative position before the end of the next decade, with its GDP per capita at PPP rising from about 25% to over 50% of the EU-15 average. Table 11. Evolution of GDP per capita as % of EU-15, applying standard convergence equations and assuming fast convergence (3% per annum) 1995 2000 2004 2009 2014 2019 Czech Republic 61.8 55.8 64 69.4 74.0 77.9 Hungary Poland Romania Slovenia Turkey 45.9 49.3 57.3 63.7 69.1 73.8 35.9 38.6 40.2 49.2 56.8 63.3 32.2 23.1 26.7 37.7 47.0 55.0 64.2 69.8 75.2 78.9 82.1 84.8 29.6 25.1 25 36.3 45.8 53.9 Source: Own calculations. Applying the convergence equations mechanically for other new member countries as well implies of course that Turkey would not overtake them. For example, it would remain about level with Romania, 9 The basket of EU currencies can for practical purposes be taken as the euro, assuming there will not be any significant divergence between currencies of EU countries. RELATIVE INCOME GROWTH AND CONVERGENCE | 15 with which it shares the starting point. It is also worth noting that, under a successful convergence scenario, countries such as the Czech Republic or Hungary would pass the threshold of 75% of the EU average under which they would no longer qualify for Structural Funds. The implications of applying a standard convergence scenario are thus rather encouraging. A similar result can be obtained if one just extrapolates the recent performance of the Turkish economy into the future. Let us assume, for illustrative purposes at this stage, that the average rate of growth of Turkey’s per capita income in domestic prices will be 5% over the next two decades and that the Turkish Lira will appreciate by an average of 1% in real terms annually, over the same period, leading to a 6% growth in per capita income measured in foreign exchange. At the same time, let us assume that in the enlarged EU, per capita income would grow at 1.5% per annum for the next two decades, which is a little above the rate of growth achieved over the past decade. For the PPP adjusted version we assume 5.25% average growth in Turkey, as most of the appreciation of the exchange rate assumed will be reflected in a slowly decreasing gap between PPP and nominal income estimates.10 The result is presented in Table 12. Table 12. A medium term convergence scenario Nominal USD EU-15 average per capita income in 1997 EU average per capita income in 2005 EU average per capita income in 2025 Accession-10 per capita income in 1997 Turkish per capita income in 2005 Turkish per capita income in 2025 $22,098 $28,570 $38,480 $ 4,323 $ 4,016 $12,829 Ratio to EU average: Ratio to EU average: Ratio to EU average: 19.6% 14.1% 33.3% PPP EU-15 average per capita income in 1997 EU average per capita income in 2005 EU average per capita income in 2025 Accession-10 per capita income in 1997 Turkish per capita income in 2005 Turkish per capita income in 2025 $21,382 $25,920 $34,909 $ 9,409 $ 7,733 $21,517 Ratio to EU average: Ratio to EU average: Ratio to EU average: 44.0% 29.8% 61.6% *2005 forecasts based on data from International Monetary Fund, WEO Database, WEO April 2004. The projections above are illustrative, but they do reflect what could be considered a plausible scenario based on the following considerations. Turkey’s ‘historic’ per capita income growth rate over the last four decades has been close to 3%.11 This has been achieved with a population growth rate of about 2% (starting higher and declining), an investment rate fluctuating between 18 and 25% and an average flow of direct foreign investment of less than 0.5% of GDP. The average over 40 years is, however, composed of two quite distinct sub-periods: one with an average close to 4% and another one with an average only slightly above 2%. The first two decades (roughly 1960-79) constituted the period of rapid growth, but they were followed by two decades of stagnation in the sense that during this period (approximately 1980 to the present) Turkey failed to catch up with the OECD average. This latter period was characterised by significant macroeconomic instability, including, in these two decades, three episodes of serious financial crisis in 1978-1980, 1994 and 2001, and very high real interest rates acting as a brake on growth, particularly in the 1990s. 10 Some part of the appreciation is also likely to reflect long-term changes in asset holding preferences working through the capital account. 11 For a comprehensive comparison of Turkish growth with that of a large set of other countries, see Cline (2004, p. 58). 16 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK All of the factors that inhibited growth should improve, especially if compared to the 1990s. First and foremost, there will be the new economic and political anchor from the start of EU membership negotiations, ensuring a consolidation of the structural and governance reforms undertaken in the 2001-03 period. The deep reforms of the banking system and fiscal policy should now allow a growth path without episodes of financial collapse and this should encourage FDI flows to reaching at least about 2% of GDP, as discussed above, helping to increase the investment rate in a sustainable way. Moreover, Turkey is continuing its demographic transition, which will lead to a very desirable ratio of the active population to the total population in the next two decades. In addition, Turkey has undergone over the last decade a massive opening of its economy, with exports (of goods and services) going from less than 14% of GDP during the early 1990s to over 28% today. Most of the liberalisation came through the customs union with the EU, which is analysed in more detail in a companion paper by Ülgen & Zahariadis (2004). These factors, acting together, could plausibly lead to a 5% annual per capita GDP growth rate until our reference year of 2025. This per capita growth rate measured in domestic terms would be augmented by a steady appreciation of the real exchange rate reflecting a Balassa-Samuelson effect observed in many other similar situations. On the basis of these considerations, a 6% average growth rate of per capita income measured in foreign currency appears as an optimistic but possible scenario if negotiations were to start, with membership achieved 7 to 10 years later, and macroeconomic and structural policies were to build on what was achieved in the recent past so that instability and serious crisis are avoided. 7. Concluding Remarks The analysis above suggests that a mixture of positive factors could now launch Turkey on a sustained convergence path. Combining demographic dynamism, structural reforms and a tight fiscal policy that crowds in private investment could lead to a significant convergence between Turkey’s living standards and European averages over the next two decades. In the medium run this will in addition require a concerted effort to improve the level of human capital formation, the one area in which Turkey clearly lags. Under an ‘optimistic scenario’, Turkey could significantly reduce the average income gap with the EU-25 as described above. Turkish per capita income would increase from about one-eighth of the EU-15 average in 2003 to about one-third in 2025 and from about a quarter in PPP terms to over 60%. We believe that these orders of magnitude are plausible central values, assuming that Turkey is anchored in Europe by a start of negotiations in 2005 and that there is gradual but steady progress towards membership, accompanied by moderate long-term private investments and some modest help coming from the European budget. (A companion paper of this series – see Dervis et al., 2004 – deals with Turkey and the European budget.) If FDI flows were to become even larger, say equal to 3 or 4% of GDP, as has been the case for some countries such as Ireland or Hungary, Turkish growth could be more rapid, approaching what has been achieved in some East Asian countries such as Korea over the last two decades. On the other hand, if significant policy mistakes are made by Turkish policy-makers on the road to accession, growth could fall significantly below what is projected in the illustration above. During this period Turkish policy-makers bear a particularly important responsibility. Bibliography Acemoğlu, D., S. Johnson and D. Robinson (2004), Institutions as the Fundamental Causes of LongRun Growth, NBER Working Paper No. 10481, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, May. Bank of Spain (available at http://www.bde.es). Çanakçı, I. (2004), “Turkish Economy: Recent Developments, Prospects and Investment Opportunities”, presentation made by the Under-Secretary of the Turkish Treasury at the Asian Development Bank Annual Meeting, April. Central Bank of the Republic of Turkey (CBT), Annual Report (available at http://www.tcmb.gov.tr). Chislett, W. (2004), Turkey’s Membership of the European Union: A Rose or a Thorn?, AP No. 16/2004, Elcano Royal Institute, Madrid. Cline, William (2004), “The Impact of Trade on Poverty through Growth Effects”. Ffrech-Davis, Ricardo and Stephan Griffith-Jones (2003), From Capital Surges to Drought: Seeking Stability for Emerging Economies, New York, NY: Palgrave Macmillan. Dervis, Kemal (2004), “Turkey: Return from the Brink, Attempt at Systemic Change and Comprehensive Structural Reform”, forthcoming in R. Zagha (ed.), The Experience of the 1990’s. Dervis, K., Daniel Gros, Faik Öztrak, Firat Bayar and Yusuf Işik (2004), Stabilising Stabilisation, EUTurkey Woking Paper No. 7, Centre for European Policy Studies, Brussels, and Economic and Foreign Policy Forum, Istanbul, September. Doyle, P., L. Kuijs and G. Jiang (2001), Real Convergence to EU Income Levels: Central Europe from 1990 to the Long Term, IMF Working Paper 01/146, International Monetary Fund, Washington, D.C. European Commission (2002), Information note on the main findings of a report on “Macroeconomic and Financial Sector Stability Developments in Candidate Countries”. –––––––– (2003), “Continuing Enlargement: Strategy Paper and Report of the European Commission on the Progress towards Accession by Bulgaria, Romania and Turkey”, Brussels, (available at: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/index.htm#comprehensive). –––––––– (2003), Key structural challenges in the acceding countries: The integration of the acceding countries into the Community’s economic policy coordination processes, Occasional Paper No. 4, Economic Policy Committee, July. –––––––– (2003), “Progress towards meeting economic criteria for accession: The assessment from the 2003 comprehensive monitoring reports and regular report”, Enlargement Papers No. 19, November. –––––––– (2003), “Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession”. –––––––– (2003), “Projected trends in candidate countries’ debt ratios in the light of the 2003 fiscal notifications”, Enlargement Paper No. 16, September. EUROSTAT (available at http://www.europa.eu.int/comm/eurostat). EUROSTAT (2003), Statistical Yearbook http://www.europa.eu.int/comm/eurostat). on Candidate Countries (available at Gros, Daniel (2004), “Financial aspects of central bank independence and price stability: The Case of Turkey”, CEPS/LUISS Working Document. | 17 18 | DERVIŞ, GROS, ÖZTRAK, BAYAR & IŞIK Hughes, Kirsty (2004), Turkey and the European Union: Just Another Enlargement, Friends of Europe Working Paper, Friends of Europe, Brussels. International Monetary Fund (2003), Staff Report, Washington, D.C., October. International Monetary Fund (2004), “Global Financial Stability Report”, Washington, D.C., April. International Monetary Fund (2004), World Economic Outlook Database, Washington, D.C., April. Kinoshita, Yuko and Nauro F. Campos (2004), “Estimating the Determinants of Foreign Direct Investment Inflows: How important are sampling and omitted variable biases?”, BOFIT Discussion Paper No.10, Bank of Finland Institution for Economies in Transition, Helsinki. Lejour, A.M., R.A. de Mooij and C.H. Capel (2004), “Assessing the Economic Implications of Turkish Accession to the EU”, CPB Document, no. 56, March, Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, The Hague. Lejour, A.M., R.A. de Mooij and R. Nahuis (2004), “EU Enlargement: Economic Implications for Countries and Industries”, in H. Berger, T. Moutos and H-W. Sinn (eds), Managing EU Enlargement, Cambridge, MA: MIT Press (forthcoming). OECD (available at http:// www.oecd.org). OECD (2002), Regulatory Reform in Turkey: Crucial Support for Economic Recovery. Quaisser, W. and A. Reppegather (2004), “EU-Beitrittsreife der Turkei und Konsequenzen einer EUMitgliedschaft”, Osteuropa-Institut Munich, Working Paper No. 252. Rodrik, Dani (2004), “Getting Institutions Right”, Journal for Institutional Comparisons, Volume 2, No. 2, Summer (in CESifo DICE REPORTS). State Institute of Statistics (SIS), Turkey (available at: http://www.die.gov.tr). State Planning Organisation (SPO), Turkey, “Economic and Social Indicators (1950-2003)” (available at http://www.dpt.gov.tr). State Planning Organisation (SPO), Turkey, “Preliminary National Development Plan (2004-2006)”, (available at http://www.dpt.gov.tr). Steinherr, A., A. Tukel and M. Ucer, The Turkish Banking Sector: Challenges and Outlook in Transition to EU Membership, EU-Turkey Working Paper No. 4, Centre for European Policy Studies (Brussels) and Economic and Foreign Policy Forum (Istanbul), August. Turkish Treasury, Turkey (available at http://www.hazine.gov.tr). Ulgen, S. and Y. Zahariadis (2004), The Future of Turkish-EU Trade Relations: Deepening vs Widening, EU-Turkey Working Paper No. 5, Centre for European Policy Studies (Brussels) and Economic and Foreign Policy Forum (Istanbul), August. Uppenberg, Kristian and Amin Riess (2004), “Determinants and Growth Effects of Foreign Direct Investment”, EIB Papers, Vol. 9, No. 1, European Investment Bank, Luxembourg. World Bank (available at: http://www.worldbank.org). World Bank (2002), Turkey: Greater Prosperity with Social Justice, World Bank, Washington, D.C. World Bank (2003), Country Economic Memorandum (CEM), World Bank, Washington, D.C. World Economic Forum (2004), Press Release, 27 April. Yükseler, Zafer (2004), The 2002 Consumption Expenditure and Income Distribution Survey. Bookshop: http://shop.ceps.be About CEPS Founded in 1983, the Centre for European Policy Studies is an independent policy research institute dedicated to producing sound policy research leading to constructive solutions to the challenges facing Europe today. Funding is obtained from membership fees, contributions from official institutions (European Commission, other international and multilateral institutions, and national bodies), foundation grants, project research, conferences fees and publication sales. Goals • To achieve high standards of academic excellence and maintain unqualified independence. • To provide a forum for discussion among all stakeholders in the European policy process. • To build collaborative networks of researchers, policy-makers and business across the whole of Europe. • To disseminate our findings and views through a regular flow of publications and public events. Assets and Achievements • Complete independence to set its own priorities and freedom from any outside influence. • Authoritative research by an international staff with a demonstrated capability to analyse policy questions and anticipate trends well before they become topics of general public discussion. • Formation of seven different research networks, comprising some 140 research institutes from throughout Europe and beyond, to complement and consolidate our research expertise and to greatly extend our reach in a wide range of areas from agricultural and security policy to climate change, JHA and economic analysis. • An extensive network of external collaborators, including some 35 senior associates with extensive working experience in EU affairs. Programme Structure Website: www.ceps.be CEPS is a place where creative and authoritative specialists reflect and comment on the problems and opportunities facing Europe today. This is evidenced by the depth and originality of its publications and the talent and prescience of its expanding research staff. The CEPS research programme is organised under two major headings: Economic Policy Macroeconomic Policy European Network of Economic Policy Research Institutes (ENEPRI) Financial Markets, Company Law & Taxation European Credit Research Institute (ECRI) Trade Developments & Policy Energy, Environment & Climate Change Agricultural Policy Politics, Institutions and Security The Future of Europe Justice and Home Affairs The Wider Europe South East Europe Caucasus & Black Sea EU-Russian/Ukraine Relations Mediterranean & Middle East CEPS-IISS European Security Forum In addition to these two sets of research programmes, the Centre organises a variety of activities within the CEPS Policy Forum. These include CEPS task forces, lunchtime membership meetings, network meetings abroad, board-level briefings for CEPS corporate members, conferences, training seminars, major annual events (e.g. the CEPS International Advisory Council) and internet and media relations. C E P S CENTRE FOR EUROPEAN POLICY STUDIES Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51 www.ceps.be ▪ info@ceps.be Centre for European Policy Studies EU-Turkey Working Papers No. 6/August 2004 Turkey and the EU Budget Prospects and Issues Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak and Yusuf Işık in cooperation with Fırat Bayar Thinking ahead for Europe Abstract When calculating the cost of Turkish membership for the incumbent members, one must appreciate that this process is highly speculative. Not only Turkey, but also the EU are evolving and changing constantly. In addition, one cannot know with certainty what the rules concerning the budget will be by the time of accession. Nevertheless, there are ways to – at least to some extent– to calculate the cost that Turkey as a fully integrated EU member would represent to the budget. The first possibility is to calculate what Turkey would receive under the Common Agricultural Policy and the Structural Funds, as a full member today. The second approach would be to calculate what the EU would have to pay by a likely accession date such as 2015, under current rules. In this context, one should not ignore transitional arrangements such as PHARE and other pre-accession programmes that Romania and Bulgaria already benefit from. Although we are aware of the fact that the elaborated numbers may be altered, one may say that net transfers would have a significant impact in Turkey, while being a manageable amount for the EU budget. Kemal Derviş is former Minister for Economic Affairs, Member of Parliament and Member of the Coordination Board, EDP. Daniel Gros is Director at CEPS. Faik Öztrak is former Undersecretary of the Turkish Treasury and Visiting Professor at Middle East Technical University. Yusuf Işık is Advisor to Kemal Derviş, and former Head of the Strategic Research Department of the State Planning Organisation. Fırat Bayar is former Associate of the Turkish Treasury and Ph.D.cCandidate at Middle East Technical University. EU-Turkey Working Papers are the product of a joint project of the Centre for European Policy Studies (CEPS), Brussels, and the Economics and Foreign Policy Forum, Istanbul, entitled: Strategy for the EU and Turkey in the Pre-Accession Period Launched in August 2004, this new publication series covers both political themes (democracy and domestic governance, justice and home affairs, foreign and security policies) and economic policy (macroeconomics, banking, energy, agriculture and the EU budget). The working papers will form the basis of a book, integrating all these aspects of Turkey’s EU candidacy. These materials will be presented for public debate at conferences to be held in Brussels on 27 September and in Istanbul on 8 November. CEPS is also electronically publishing a monthly Turkey in Europe Monitor, which is freely accessible at www.ceps.be. Those interested in regularly receiving the Monitor or in attending either of the two conferences are invited to write to turkey_europ@ceps.be. Participation in the conferences is subject to a limited number of places. Unless otherwise indicated, the views expressed are attributable only to the authors in a personal capacity and not to any institution with which they are associated. ISBN 92-9079-517-4 Available for free downloading from the CEPS website (http://www.ceps.be) © Copyright 2004, Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak, Yusuf Işık and Fırat Bayar Contents 1. Introduction .................................................................................................................................... 1 2. Turkey in the EU today .................................................................................................................. 2 3. Turkey in 2015 in an enlarged EU.................................................................................................. 2 4. Transitional arrangements .............................................................................................................. 4 5. Concluding remarks........................................................................................................................ 4 Bibliography............................................................................................................................................ 5 Turkey and the European Budget Prospects and Issues EU-Turkey Working Paper No. 6/August 2004 Kemal Derviş, Daniel Gros, Faik Öztrak and Yusuf Işık in cooperation with Fırat Bayar 1. Introduction The factors that will determine the speed of convergence of Turkish incomes to EU averages are discussed in Working Paper No. 8 of this same series. We present here a brief discussion of the impact Turkish membership would have on the EU budget. How much would Turkish membership cost the then incumbent members? This is a question that is at the same time straightforward and impossible to answer. It is impossible in the sense that the EU is evolving constantly so that it is difficult to predict with any precision what the financial consequences of accession of Turkey, in, say, 2014, would be. However, it is straightforward to calculate how much Turkey would cost the EU budget if it were to enter under present rules. One may be tempted to argue that the transfers from the EU budget to Turkey will simply be whatever member countries agree that these transfers should be, because they do indeed under the current treaties all have to agree. On the other hand, it would not be possible to negotiate membership with any Turkish government if Turkey is not able to get a ‘fair’ deal, where ‘fairness’ will entail some comparison to other countries that will have joined relatively recently. The three countries on which Turkish negotiators are likely to focus are Romania, Bulgaria and Croatia, assuming that the first two will have joined in 2007, and Croatia some time thereafter. Turkey will be able to accept transition rules of the type accepted by the 2004 accession countries as well as those already accepted by Romania and Bulgaria. And Turkey may even be ready to accept a lengthening of these transition rules reflecting recognition of her size. Turkey will not accept a deal, however, which would set it apart from other member states in a qualitative and lasting fashion. Nor is it actually likely that the EU would propose anything significantly less than fair to Turkey as the experience of Romania and Bulgaria suggests. The principle of equal treatment of member states is deeply ingrained in the EU’s framework – even when it comes to financial matters. A key factor limiting the degree of freedom of the EU budget is the fact that the financial envelopes are determined in a multi-annual framework called the ‘financial perspective’. The current framework, which was decided among the EU-15 in 2000, and thus long before the current enlargement, runs until 2006. The next framework, which will be negotiated à 25, will run until 2012. By that time Turkey is not likely to have already become a member country so that it will have only a limited influence for the following financial framework, which would run until 2018, Assuming accession by 2015, this would imply that the financial envelope for the first three years of Turkey’s membership would have been decided by the EU-28 (the current EU-25 plus B, R and HR). In this respect, the situation of Turkey might thus resemble that of Bulgaria and Romania, which are likely to join by 2007, so that their first years of membership will also be covered by a financial framework in whose negotiations they were not present. In terms of negotiations, Turkey would thus be fully part of the EU’s financial framework only during the 2018-2024 round. Given that for all present and former member states it took between 5 and 10 years before they were integrated into all support programmes, it is thus likely that Turkey will benefit fully from the EU’s budgetary support schemes some time after 2020. What will determine Turkey’s share in the EU budget of the 2020s, are the rules that will by then be in effect for everyone else and the level of development reached by the EU and Turkey itself. One cannot |1 2 | DERVİŞ, GROS, ÖZTRAK, IŞIK & BAYAR know with certainty what these rules will be and any long-term projections are therefore highly speculative. In reality, however, the discussion about the financial burden Turkey would represent for the EU budget usually focuses on the current rules. The experience with the current enlargement process suggests that over time the discussion will shift from how much it costs to who will bear the (minor) burden. But this point is still some way into the future. Current circumstances have another impact, however, in that it is usually assumed that the burden would have to be borne by the current EU-15 because it is usually assumed that most of the new member countries will remain net beneficiaries for quite some time to come. By the early 2020s this might no longer be the case, but again it is impossible to forecast with any precision which of the new member countries would no longer qualify for financial support (under current rules) by that date. The ‘maximum’ that Turkey would receive after a transition period under current rules is a ‘starting point’ many analysts have chosen.1 There are two variants to this approach. a) How much would Turkey receive if it were a fully established member today? b) How much is Turkey likely to receive under current rules by a likely accession date, e.g. 2015? The overall calculations are actually quite simple in both cases since the budget of the EU is dominated by two items: Structural Funds (destined for regions with a GDP per capita at PPP below 75% of the EU average) and the Common Agricultural Policy (CAP). The gross receipts of any member country are to a large extent determined by these two items. 2. Turkey in the EU today If Turkey were a member country today, it could count on Structural Funds allocations, which would be capped at 4% of its GDP as decided at the Berlin European Council. Given that Turkey’s GDP has averaged around €200 billion in recent years, this implies immediately that its allocation would be around €8 billion annually. It has also been calculated that extending the current CAP to Turkey (with per hectare payments based on current yields) would cost around €9 billion. This implies that the total receipts of a hypothetical Turkish EU member today might be slightly less than €20 billion (Turkey would also receive funding under other programmes). Turkey would then also have to contribute as all other member states to the EU budget. With a current contribution rate of around 1% of GNP (the ceiling for the EU budget is 1.25% of GDP, but the EU spends just slightly above 1% of GDP at present), this would mean around €2 billion annually, leading to a net financial benefit of around €16 billion annually. Apart from the fact that this approach is based on today’s conditions, the sum mentioned also represents an upper bound. 3. Turkey in 2015 in an enlarged EU In calculating the sums Turkey would receive in 2015, it does not make sense to use current euros since both the EU and the Turkish economy are likely to grow over the next decade. Once again, the starting point for the Structural Funds is that the absorption limit has been set at 4% of the recipient’s GDP. This implies that one can immediately calculate the ceiling of what Turkey could receive under current rules for the Structural Funds, once one has an idea of the size of the Turkish GDP. Under the growth scenario presented in section 2 above, Turkey will grow much more quickly than the EU over the next decade and Turkish GDP could reach about 4% of that of the EU-28 GDP (at present it amounts to only around 2%) by the middle of the next decade. This implies immediately that the 1 See Hughes (2004) as well as Quaisser & Reppegather (2004). TURKEY AND THE EUROPEAN BUDGET | 3 cost of extending current Structural Funds to Turkey would cost at most 0.16% of EU-28 GDP (=0.04*0.04). The calculations for agriculture are potentially more complicated since one would have to guess the output structure of agriculture in Turkey in about a decade and then calculate to what extent this would change if Turkey participates in the CAP. This would actually be an exceedingly complex operation as one would have to take into account the entire input/output matrix. For example, some commodities (maize) are used an input in the production of others (meat). However, this is not necessary as an indirect approach can yield a better result. The starting point is that Turkish farmers are likely to obtain at most 20% of their value added from the EU’s CAP, for the simple reason that this is what farmers in the EU-15 obtain today: the CAP costs at present amount to 0.5% of GDP and the value added produced by agriculture is about 2.5% of the EU-15 GDP. Agriculture produces at present around 12% of GDP in Turkey, but taking into account that its share has been declining continuously over the last decade, a reasonable assumption might be that in about a decade agriculture will account for about 10% of Turkish GDP at the maximum. On this basis one can easily calculate the potential maximum cost of extending the present rate of support of the CAP to Turkey. Assuming, as before, that the Turkish economy accounts for 4% of EU GDP (and that agriculture contributes 10% to this), the cost of providing an ‘equivalent rate of support’ for Turkish agriculture would be 0.08% of EU-15 GDP (=0.2*0.04=02.*0.04*0.1). To repeat, this is again an upper bound. Other estimates arrive at much lower numbers; see for example Quaisser and Reppegather (2004) who argue that the cost of extending the CAP to Turkey should only be around 0.045% of the EU’s GDP. The number calculated above is again an upper limit, as the CAP is likely to change over time, inter alia, because of the commitments made by the EU in the context of the WTO to abolish exports subsidies, and the general limitations the WTO imposes on various types of domestic agricultural subsidies in general. Moreover, it has already been agreed within the EU that the cost of the CAP should rise by less than 80% of the increase in nominal GDP. This implies that the cost of the CAP as a percentage of EU GDP has to fall over the next decade.2 Depending on the overall growth rate of the EU, the cost of the CAP is thus likely to be less than 0.4% of the GDP of the enlarged EU once Turkey joins. Since any single country, even if it is the largest one, is not likely to get more than one-fourth of this sum, it is clear that the cost of extending tomorrow’s CAP to Turkey cannot be more than 0.05 to 0.1% of the EU’s GDP. The gross cost (Structural Funds plus CAP) together might thus amount to 0.26% of EU-28 GDP (=0.096+0.16). Against the gross receipts, one would have to set the contribution that Turkey would have to make to the EU budget. At present, and this is unlikely to change any time soon, all member states contribute at the same rate, or rather % of GNP, to the EU budget. The contribution rate is equal to the share of the EU budget in overall GDP. Assuming that the EU budget will continue to be limited to around 1-1.2% of GDP, this implies that Turkey will have to contribute about 1.2% of its own GDP to the EU budget. Under the assumptions made so far (Turkish GDP at about 4% of that of the EU15), this would then amount to around 0.048% of EU-15. The ceiling for the net cost should thus be around 0.20% of EU GDP (equivalent to about €20 billion given today’s EU GDP of around €10.000 billion) under both illustrative calculations. 2 For example, with a growth rate of nominal GDP of 5% p.a., this rule would imply that the budget available for the CAP would have to fall by around 1% (not 1 percentage point) every year). 4 | DERVİŞ, GROS, ÖZTRAK, IŞIK & BAYAR Table 1. Maximum budgetary cost, full membership Structural Funds CAP receipts Total receipts Contributions to EU budget (Max) Net receipts for Turkey Turkey in today’s EU (in billions of current euros) 8 9 16 2 16 (0.16% of EU GDP) Turkey 2015 in enlarged EU (as a % of EU GDP) 0.16 0.08 0.25 0.05 0.20 Source: Own calculations based on current EU budgetary rules and regulations. 4. Transitional arrangements The numbers calculated above represent the maximum that would be achieved only after a considerable transition period, as in the case of the new member countries from Central and Eastern Europe, assuming current rules. The immediate post-membership transfers would be much lower, as in the case of all new member countries. As argued above, the experience of Romania and Bulgaria might be particularly instructive in this respect given that these two countries have a similar GDP per capita and it could thus be said that they set the benchmark for Turkey. Neither Romania, nor Bulgaria will participate in the current negotiations for the next financial framework, but the EU has already proposed a certain allocation for them (and the two countries have not objected), amounting to a total of around €15 billion at current prices. Since the combined population of these two countries is about 30 million, Turkey should receive about 2.3 times as much if it were to be treated equally on a per capita basis. This would then amount to about €35 billion over three years. All this suggests that for the first years of membership, transfers in the range €9-12 billion per annum might be realistic. The new member states from Central and Eastern Europe benefited also from modest amounts of preaccession aid, originally under a programme, PHARE, whose primary justification was to support the transition to a market economy, not preparation for accession. The PHARE funds (mostly for technical assistance for democracy building, etc.) were later augmented by two additional programmes: SAPARD (support to structural change in agriculture) and ISPA (infrastructure). Over the last years (2000-03) the total support going to, for example Bulgaria has been around €300 million per annum, with about half coming from PHARE, one-third under ISPA and the remainder under SAPARD. The original justification for PHARE funding does not apply in the case of Turkey; but it is clear that a substantial amount of funding for democracy-building will appear needed viewed from the EU side. Since the equality of treatment is so much engrained in the EU approach, it is thus likely that as negotiations proceed a similar amount of financial support for the preparation for accession will become available for Turkey as well. Scaling the funds available for Bulgaria – either on a per capita or on a % of GDP basis – yields a similar result in that the total available for Turkey might be just a bit below €3 billion per annum (not immediately, but after 4-5 years). This would correspond to approximately 1-1.2% of GDP for Turkey (0.03% of the EU’s GDP or 2-2.5% of its budget). 5. Concluding remarks Are figures in the range of 0.15% to at most 0.20% of EU GDP large or small numbers? Compared to national government expenditure, which is usually around 40-50% of GDP, they are negligible. However, a figure of, say, 0.17% of EU GDP would not be negligible compared to the EU-budget ceiling of 1.25% of GDP. The current discussion whether the EU budget should be limited to 1 or 1.25% of GDP shows that sometimes even small sums can have a considerable political impact. It must be stressed, however, that all the numbers referred to here are highly tentative. The rules themselves are likely to become more restrictive for both Structural Funds and agriculture as the current discussions on reform of the CAP and Structural Funds show. TURKEY AND THE EUROPEAN BUDGET | 5 Nevertheless, the projections made here appear realistic in terms of what is economically and politically likely to be feasible. Net transfers in the €9-12 billion range in the first post-membership years and of about €15 to €20 billion in the 2020s would constitute an important amount for Turkey, a significant but manageable amount for the EU budget and be negligible compared to the sum of national budgets or the overall EU economy. The budgetary side of membership negotiations is usually left to the very end because this is the only area with a zero sum game. What Turkey gains, others must pay. In the end, however, the numbers tell only part of the story. The nature of the financial package will depend to a large measure on how the EU has developed in the meantime. For a self-confident enlarged EU that has successfully absorbed more than a dozen member countries during the first decade of the 21st century, the challenge of integrating Turkey into its rules of financial support to its weaker member states will be manageable, particularly if some of the recent member countries have in the meantime graduated from the need for large-scale financial support. Sustained rapid growth in Turkey would be another key factor as it would dispel the fear that Turkey would be a drain on the EU budget for a long time to come and reflect the rise of Turkey’s contribution capacity. Bibliography Chislett, W. (2004), Turkey’s Membership of the European Union: A Rose or a Thorn, Working Paper No. 17/2004, Elcano Royal Institute, Madrid. European Commission (2002), “Information note on the main findings of a report on Macroeconomic and Financial Sector Stability Developments in Candidate Countries”. European Commission (2003), “Continuing Enlargement: Strategy Paper and Report of the European Commission on the Progress towards Accession by Bulgaria, Romania and Turkey”, Brussels (available at: http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/index.htm#comprehensive). European Commission (2003), EPC, “Key structural challenges in the acceding countries: The integration of the acceding countries into the Community’s economic policy coordination processes”, Occasional Paper No. 4, July. European Commission (2003), EPC, Occasional Paper No. 4, July. European Commission (2003), “Progress towards meeting economic criteria for accession: The assessment from the 2003 comprehensive monitoring reports and regular report”, Enlargement Paper No. 19, November. European Commission (2003), “Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession”. European Commission (2003), “Projected trends in candidate countries’ debt ratios in the light of the 2003 fiscal notifications”, Enlargement Paper No. 16, September. EUROSTAT (2003), “Statistical Yearbook http://www.europa.eu.int/comm/eurostat). on Candidate Countries” (available at: Gros, Daniel (2004), “Financial aspects of central bank independence and prıce stabılıty: The case of Turkey”, CEPS/LUISS Working Document. Hughes, Kirsty (2004), Turkey and the European Union: Just Another Enlargement, A Friends of Europe Working Paper. Lejour, A.M., R.A. de Mooij and C.H. Capel (2004), Assessing the Economic Implications of Turkish Accession to the EU, CPB Document No. 56, Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, The Hague, March. Lejour, A.M., R.A. de Mooij and R. Nahuis (2004), “EU Enlargement: Economic Implications for Countries and Industries”, in H. Berger, T. Moutos and H-W. Sinn (eds), Managing EU Enlargement, Cambridge, MA: MIT Press, forthcoming. Quaisser, W. and A. Reppegather (2004), EU-Beitrittsreife der Turkei und Konsequenzen einer EUMitgliedschaft, Working Paper No. 252, Osteuropa-Institut, Munich. About CEPS Bookshop: http://shop.ceps.be Founded in 1983, the Centre for European Policy Studies is an independent policy research institute dedicated to producing sound policy research leading to constructive solutions to the challenges facing Europe today. Funding is obtained from membership fees, contributions from official institutions (European Commission, other international and multilateral institutions, and national bodies), foundation grants, project research, conferences fees and publication sales. Goals • To achieve high standards of academic excellence and maintain unqualified independence. • To provide a forum for discussion among all stakeholders in the European policy process. • To build collaborative networks of researchers, policy-makers and business across the whole of Europe. • To disseminate our findings and views through a regular flow of publications and public events. Assets and Achievements • Complete independence to set its own priorities and freedom from any outside influence. • Authoritative research by an international staff with a demonstrated capability to analyse policy questions and anticipate trends well before they become topics of general public discussion. • Formation of seven different research networks, comprising some 140 research institutes from throughout Europe and beyond, to complement and consolidate our research expertise and to greatly extend our reach in a wide range of areas from agricultural and security policy to climate change, JHA and economic analysis. • An extensive network of external collaborators, including some 35 senior associates with extensive working experience in EU affairs. Programme Structure Website: www.ceps.be CEPS is a place where creative and authoritative specialists reflect and comment on the problems and opportunities facing Europe today. This is evidenced by the depth and originality of its publications and the talent and prescience of its expanding research staff. The CEPS research programme is organised under two major headings: Economic Policy Macroeconomic Policy European Network of Economic Policy Research Institutes (ENEPRI) Financial Markets, Company Law & Taxation European Credit Research Institute (ECRI) Trade Developments & Policy Energy, Environment & Climate Change Agricultural Policy Politics, Institutions and Security The Future of Europe Justice and Home Affairs The Wider Europe South East Europe Caucasus & Black Sea EU-Russian/Ukraine Relations Mediterranean & Middle East CEPS-IISS European Security Forum In addition to these two sets of research programmes, the Centre organises a variety of activities within the CEPS Policy Forum. These include CEPS task forces, lunchtime membership meetings, network meetings abroad, board-level briefings for CEPS corporate members, conferences, training seminars, major annual events (e.g. the CEPS International Advisory Council) and internet and media relations. C E P S CENTRE FOR EUROPEAN POLICY STUDIES Place du Congrès 1 ▪ B-1000 Brussels Tel: (32.2) 229.39.11 ▪ Fax: (32.2) 219.41.51 www.ceps.be ▪ info@ceps.be DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI DOKUZUNCU KALKINMA PLANI (2007-2013) DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ARALIK -2005 DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU İÇİNDEKİLER TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ ÜYELER 1. GİRİŞ..................................................................................................................................... 4 2. DÜNYA VE TÜRKİYE EKONOMİSİ İLE İLGİLİ GENEL DURUM VE BEKLENTİLER....................................................................................................................... 5 2.1. DÜNYA EKONOMİSİNDE GELECEK TAHMİNLERİ ...................................... 5 2.1.1. Küresel Finanstaki Gelişmeler ...................................................................................... 9 2.1.2. Küresel Ekonomik Riskler .......................................................................................... 14 2.2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE BEKLENTİLER ............. 16 2.2.1. Genel Makroekonomik Değerlendirmeler ................................................................. 16 2.2.2. Ödemeler Dengesi ve Dış Borç .................................................................................... 18 2.2.3. Türkiye ve Maastricht Kriterleri: Karşılaştırmalı Bir Analiz................................. 19 2.3. KÜRESEL ENERJİ VE TÜRKİYE ...................................................................... 23 2.3.1. Enerji Kaynakları......................................................................................................... 24 2.3.2. Elektrik Üretimi ........................................................................................................... 27 2.3.3. Enerji Fiyatları ............................................................................................................. 28 2.3.4. Enerji Alanındaki Gelişmelerin Türkiye’ye Yansımaları ........................................ 29 2.3.5. Fırsatlar ve Tehditler ................................................................................................... 30 2.4. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TEKNOLOJİK GELİŞİM VE REKABET GÜCÜ ...................................................................................................................................... 32 2.5. ULUSLARARASI TİCARET VE TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ................... 37 2.5.1. Uluslararası Ticaret ..................................................................................................... 37 2.5.2. Uluslararası Mal ve Hizmet Ticareti .......................................................................... 38 2.5.3. DTÖ, Doha Round ve Tarımda Liberalizasyon ........................................................ 40 2.5.4. Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri ...................................................................... 42 2.6. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR ...... 46 2.6.1. Rakamlarla Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Karşılaştırmalı Analiz .. 46 2.6.2. Türk Firmaları’nın Dış Yatırımları ........................................................................... 55 2.6.3. Doğrudan Yatırım: Çekicilik Kriterleri …………………………………………….61 2.7. TÜRKİYE’NİN YAKIN COĞRAFYASI İLE İLİŞKİLERİ ................................ 61 2.7.1. Türkiye - Avrasya Ülkeleri Ticari ve Ekonomik İlişkileri ....................................... 62 2.7.2. Türkiye - Rusya Federasyonu Ticari ve Ekonomik İlişkileri................................... 66 2.7.3. Türkiye - Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................ 68 2.7.4. Türkiye - Ukrayna Ticari ve Ekonomik İlişkileri ..................................................... 72 2.7.5. Türkiye - Gürcistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................... 72 2.7.6. Türkiye - Yunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri................................................. 75 2.7.7. Türkiye - Romanya Ticari ve Ekonomik İlişkileri .................................................... 76 2.7.8. Türkiye - Bulgaristan Ticari ve Ekonomik İlişkileri ................................................ 77 2.7.9. Türkiye - İran Ticari ve Ekonomik İlişkileri............................................................. 79 2.7.10. Türkiye - Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri........................................................... 80 2.7.11. Türkiye - Suriye Ticari ve Ekonomik İlişkileri ....................................................... 81 2.8. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU KÜRESEL VE BÖLGESEL EKONOMİK İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATLARI....................................................................................... 83 2.8.1. İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) .................................................................................................................................................. 83 2.8.2. Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ).......................................................................... 84 2 2.8.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) ............................................................................. 85 2.8.4.Gelişmekte Olan Sekiz Ülke (D – 8)............................................................................. 86 3. AVRUPA BİRLİĞİ’NE VE TÜRKİYE’NİN ÜYELİK SÜRECİNE İLİŞKİN PERSPEKTİFLER................................................................................................................. 87 3.1. AB GENİŞLEMESİ .............................................................................................. 87 3.2. AVRUPA EKONOMİSİNİN BAŞLICA SORUNLARI ...................................... 88 3.3. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLERİN TÜRKİYE’YE YANSIMALARI .......................................................................................................... 91 3.4. TÜRKİYE – AB TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ ................................... 92 3.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Ticari ve Ekonomik İlişkileri .............................................. 92 3.4.2. Gümrük Birliği Sonrası Ticari İlişkiler...................................................................... 93 3.4.3. GB Sonrası İthalat........................................................................................................ 95 3.4.4. GB Sonrası İhracat....................................................................................................... 96 3.4.5. Türkiye’nin GB Sonrası Diğer Bölgelerle Ticareti ................................................... 96 3.4.6. AB-Türkiye Yatırım İlişkileri ..................................................................................... 96 3.4.7. GB’nin Dinamik Etkileri ve AB ile Ticari ve Ekonomik ilişkilerin Geleceği ......... 97 4. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN VİZYON, STRATEJİ, AMAÇ, 98 POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER .......................................................................... 98 4.1. TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ ......... 98 4.1.1 Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................... 98 4.1.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ........................................................................................................ 98 4.2. MAKRO EKONOMİK İSTİKRARİN SAĞLANMASI YOLUYLA, DIŞ TİCARET VE YATIRIM POLİTİKALARININ GELİŞTİRİLMESİ......................................... 102 4.2.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 102 4.2.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ...................................................................................................... 102 4.3. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ ...................... 105 4.3.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 106 4.3.2.1. Teknoloji Kapasitesi................................................................................................ 106 4.3.2.2 Girişim Sermayesi ................................................................................................... 107 4.3.2.3.İnsan Sermayesi........................................................................................................ 108 4.3.2.4. Üretim Maliyetleri................................................................................................... 111 4.3.2.5. Kalite ve Standardizasyon ...................................................................................... 112 4.3.2.6. İmaj-Tanıtım............................................................................................................ 113 4.3.2.7. Markalaşma ............................................................................................................. 115 4.3.2.8 Finansman Olanakları ............................................................................................ 116 4.4. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDE KOORDİNASYON VE STRATEJİK YAKLAŞIM ............................................................................................................... 121 4.4.1. Temel Amaç ve Politikalar ........................................................................................ 122 4.4.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler ...................................................................................................... 122 4.5 İYİ YÖNETİŞİM KAVRAMININ GELİŞTİRİLMESİ - MEVZUAT VE BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN ENGELLERİN KALDIRILMASI............. 124 5. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME ................................................................... 126 EK-1: GZFT ANALİZİ........................................................................................................ 128 3 TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yatırım, 51 Şekil 2: Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel Dağılımı, 53 Şekil 3: Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen Sermayenin Ülkesel Dağılımı, 53 Şekil 4: Türkiye’de Yabancı Sermaye Birikim Kanalları, 54 Şekil 5: Türkiye’nin Dış Ticareti, 95 Tablo 1: Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Dünya Ekonomisi Tahminleri, 5 Tablo 2: Orta Vadede Dünya Ekonomisi Görünümü, 6 Tablo 3: En Büyük 10 Ekonomi (2000 – 2020), 7 Tablo 4: Başlıca Ekonomilere İlişkin Uzun Vadeli Beklentiler, 8 Tablo 5: Kişi Başı GSYİH (Dolar), 8 Tablo 6: Dünya Ekonomisinde Yatırım ve Tasarruf , 12 Tablo 7: Temel Makroekonomik Göstergeler, 16 Tablo 8: OECD’nin Türkiye Ekonomisi Tahminleri, 16 Tablo 9: Türkiye’de Makroekonomik Göstergelere İlişkin Orta Vadeli Beklentiler, 17 Tablo 10: Yapısal Değişim, 17 Tablo 11: Ödemeler Dengesi ve Dış Borçta Seçilmiş Göstergeler (Milyon Dolar) , 18 Tablo 12: Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya Ve Türkiye: Ekonomik Uyum, 20 Tablo 13: Enerjiye Olan Küresel Talep (Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji –Mtoe), 23 Tablo 14: Dünya Petrol Talebi (Milyon varil / gün), 24 Tablo 15: Dünya Doğal Gaz Talebi (Milyar Metre Küp), 24 Tablo 16: Dünyanın Önde Gelen 4 Kuruluşu Tarafından İlk 10 Petrol Üreticisi Ülke Rezervleri (2003 yılı sonu itibarıyla, milyar varil), 25 Tablo 17: Küresel Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı (%), 28 Tablo 18: Türkiye’de Enerji Üretim ve Tüketim Dağılımı (1995 – 2005), 29 Tablo 19: Ar-Ge Harcamaları, 33 Tablo 20: Ar-Ge Harcamalarının GSYİH'ya Oranı (2002), 34 Tablo 21: Ar-Ge Geliştirmek için Tercih Edilen Ülkeler, 34 Tablo 22: UNCTAD İnovasyon Kapasitesi Endeksi (Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkeler), 35 Tablo 23: Yüksek Teknoloji Ürünlerinin İmalat Sanayi İhracatındaki Payı (%), 36 Tablo 24: Mal ve hizmet ticaretinin seçilmiş ülke ve bölge ticaretindeki payı, 2004, 39 Tablo 25: Dünya Mal Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004, 40 Tablo 26: Dünya Hizmet Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004, 40 Tablo 27: Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri (Milyar Dolar), 43 Tablo 28: Ülke Gruplarına Göre İhracat (Milyar ABD Doları), 43 Tablo 29: İhracatın Yapısındaki Değişim (Yüzde Paylar), 44 Tablo 30: Ülke gruplarına göre ithalat (Milyar ABD Doları), 44 Tablo 31: Türk İnşaat Firmalarının Yurtdışında Üstlendikleri Projeler, 45 Tablo 32: Yıllara göre Türkiye’ye gelen Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri, 46 Tablo 33: Ülkelere göre Türkiye’ye gelen Turist (%, 2004), 46 Tablo 34: Uluslararası Şirketlerin Satış ve İhracatları, 47 Tablo 35: DYY (Çıkış) Stoğu, 47 Tablo 36: Yıllık DYY Girişleri, 48 Tablo 37: Yeni (Greenfield) DYY Projeleri Sayısı, 49 Tablo 38: Toplam Doğrudan Yabancı Yatırım ve Kişi Başı DYY (Euro), 50 4 Tablo 39: Yabancıların Türkiye’de yaptıkları Doğrudan Yatırımın (Sermaye) Sektörel ve Ülke Dağılımı, 52 Tablo 40: Türkiye’den Yurtdışına Sermaye İhracı, 55 Tablo 41: Komşu Ülkelerle Ticaret, 61 Tablo 42: Türkiye’nin Dış Ticareti ve AB’nin Payı, 94 Tablo 43: AB’nin Payı (%), 94 Tablo 44: Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı, 96 Tablo 45: 2003 Yılı İtibarıyla Finansal Sistemde Seçilmiş Büyüklükler (GSYİH’ya oranı), 117 2 DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU ÜYELERİ BAŞKAN İSİM TUĞRUL ERKİN RAPORTÖR CANER BAKIR KOORDİNATÖRLER GÖKTEN DAMAR ALİ İŞLER MODERASYON EKREM EKİBİ KARADEMİR EBRU ÇETİNKURŞUN ÜYELER 1. 2. 3. 4. 5. 6. İSİM ÖNDER ÖZAR GÜNDÜZ AKTAN ALİ SAİT AKIN FEVZİ USLUBAŞ ÇİĞDEM KILIÇKAYA MEHMET ALİ SAĞLAM 7. KEMAN ÖZDEMİR 8. DURU D. ÖZKABAN 9. 10. 11. 12. 14. 15. 16. 17, 18. NUR ARBAK CELAL ARMANGİL SUNAY DİZDAR MUSTAFA AYDIN MİNE EDER HASAN ÜNAL ELİFE H. KILIÇBEYLİ MEHMET HASGÜLER ÖMER FAZLIOĞLU UNVANI YÖNETİM KURULU ÜYESİ YRD.DOÇ.DR KURUMU DEİK UZMAN YARDIMCISI UZMAN YARDIMCISI MODERATÖR KOÇ ÜNİVERSİTESİ DPT DPT DPT MODERATÖR YRD. DPT UNVANI E. BÜYÜKELÇİ E. BÜYÜKELÇİ DAİRE BAŞKANI DAİRE BAŞKANI KURUMU DAİRE BAŞKANI DTM HAZİNE UZMANI TEKNİK YRD.UZMANI DIŞ EKON.İLİŞ.DAİ.BŞK DİREKTÖR YARDIMCISI DİREKTÖR İCRA DİREKTÖRÜ YRD. PROF.DR PROF.DR DOÇ.DR YRD.DOÇ.DR HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI YRD.DOÇ.DR ARAŞTIRMACI ASAM DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI TİKA TOBB DEİK UNİDO D-8 İŞBİRLİĞİ ÖRG. ANKARA ÜNİVERSİTESİ BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ BİLKENT ÜNİVERSİTESİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ ÇANAKKALE 18 MART ÜNİVERSİTESİ TEPAV 3 1. GİRİŞ Bu çalışma, sürdürülebilir gelişme ve AB ile bütünleşme sürecinde temel bir yapı taşı niteliği taşıyacak Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) hazırlıkları kapsamında, Dış Ekonomik İlişkiler Özel İhtisas Komisyonu sonuç raporudur. Raporun ikinci bölümünde Dünya ve Türkiye Ekonomilerinde Genel Durum ve Beklentiler, üçüncü bölümünde, Avrupa Birliğine ve Türkiye’nin AB Sürecine ilişkin Perspektifler tartışılmaktadır. Dördüncü bölümde dokuzuncu plan dönemi için önerilen strateji, amaç, politika, öncelik ve tedbirler yer almaktadır. Raporun sonuç ve genel değerlendirme bölümünde önceki bölümlerdeki değerlendirmeler özetlenmektedir. Rapor önümüzdeki 10 yıllık dönem için bazı temel varsayımlara dayanılarak hazırlanmıştır. Bunlar Türkiye’de siyasi ve ekonomik istikrarın ve gelişmenin süreceği; Irak’ın en azından şeklen bütünlüğünü koruyacağı; ABD’nin Irak sonrası iç ekonomik dengelerini yeniden kuracağı; bölgemizde barış ve istikrarın süreceği, petrol fiyatlarının 70 dolar/varili geçmeyeceği (90 dolar/varili hiçbir şekilde aşmayacağı); Çin, Hindistan ve Uzak Doğu ülkelerindeki ekonomik büyümenin devam edeceği; Çin-ABD ve Çin-Japonya arasında siyasi ilişkilerin çatışmaya dönüşmeyeceği; AB’nin küresel ekonomiye uyum sağlama çabalarını sürdüreceği ve Türkiye’nin bu dönemde AB’ye tam üye olacağı varsayımlarıdır. 4 2. DÜNYA VE TÜRKİYE EKONOMİSİ İLE İLGİLİ GENEL DURUM VE BEKLENTİLER 2.1. DÜNYA EKONOMİSİNDE GELECEK TAHMİNLERİ Dünya ve gelişmiş ülkelerin ekonomilerinde 2005 ve 2006 yıllarında büyüme hızının düşmesi, dünya ticaret hacminde ve buna bağlı olarak da gelişmiş ülkeler ithalatında azalma olması beklenilmektedir. Benzer şekilde, Türkiye, Rusya, Çin, Arjantin ve Rusya gibi gelişmekte olan ülkelerde büyümenin yavaşlaması beklenilmektedir. 2004 yılında %2,5 büyüyen AB ekonomisinin büyüme hızının 2005 yılında %1,6 olacağı beklenmektedir.1 2006 yılında ise bu oranın %2,1’e yükseleceği tahmin edilmektedir. Bunun yanında Euro Bölgesi’nin mal ve hizmet ithalat hacminin 2005 yılında %4,1, 2006 yılında ise %5,3 oranında artacağı tahmin edilmektedir. AB ve Euro Bölgesi’nde 2006 yılında artması beklenen büyüme ve ithalat hacmi, Türkiye’nin ihracatını olumlu etkileyecektir. Ancak 2006 yılında, petrol fiyatlarının ve faiz oranlarının artmaya devam edeceği beklentisi vardır. Böylesi artışlar ise Türkiye’nin bir yandan ithalat faturasını, diğer yandan da ekonomideki enflasyonist baskıyı arttırabilecektir. Tablo 1: Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Dünya Ekonomisi Tahminleri Gerçekleşme 2003 2005 2006 Dünya Ekonomisi 4,0 5,1 4,3 4,3 ABD 2,7 4,2 3,5 3,3 Japonya 1,4 2,7 2,0 2, 0 Büyüme Avrupa Birliği 1,3 2,5 1,6 2,1 oranları Almanya -0,2 1,6 0,8 1,2 Fransa 0,9 2,0 1,5 1,8 İngiltere 2,5 3,2 1,9 2,2 İtalya 0,3 1,2 0,0 1,4 Rusya 7,3 7,2 5,5 5,3 Çin 9,5 9,5 9,0 8,2 Brezilya 0,5 4,9 3,3 3,5 Arjantin 8,8 9,0 7,5 4,2 (GSYİH Sabit fiyatlarla, %) 1 2004 Tahmin Bu konudaki detaylı tartışma raporun dış ticaret ile ilgili bölümünde yapılmıştır. 5 Hindistan 7,4 7,3 7,1 6,3 Türkiye 5,8 8,9 5,0 5,0 Dünya ticaret hacminde değişim (%) 5,4 10,3 7,0 7,4 Gelişmiş ülkeler ithalatında değişim (%) 4,1 8,8 5,4 5,8 Euro Bölgesi ithalatında değişim (%) 2,9 6,2 4,1 5,3 Ham petrol fiyatları (dolar/varil) 28,89 37,76 Altı aylık LIBOR faizi(%) 1,2 54,23 1,8 3,6 61,75 4,5 Kaynak:IMF, World Economic Outlook, Eylül 2005 Dünya ekonomisinin 10- 20 yıl sonrasını tahmine yönelik yeni tarihli çalışmalar oldukça kısıtlıdır. Bu anlamda en fazla göndermede bulunulan kaynak olan CIA’nin Mapping the Global Future çalışması 2004 yılı itibari ile Satınalma Gücü Paritesi (SGP) bazında 60 trilyon dolara yaklaşan dünya GSYİH’sının 2020 itibari ile 80 trilyon dolara ulaşarak 2000 yılına göre %80 oranında artacağını, buna karşılık aynı dönem için kişi başı gelirdeki artışın %50 olarak kalacağını tahmin etmektedir.2 IMF 2010’a kadarki tahmininde gelişmiş ülkelerin büyümesinde hafif artış öngörmekte buna karşılık bu ülkelerin cari açığının daha da artmasını beklemektedir. Tablo 2: Orta Vadede Dünya Ekonomisi Görünümü 2003-06 Dört Yıl Ortalama 2004 4,4 2,6 6,6 5,1 3,3 7,3 4,3 2,5 6,4 4,3 2,7 6,1 4,3 2,9 5,8 2,0 5,8 2,0 5,8 2,2 5,9 2,0 5,7 2,1 4,8 0,5 2,1 -0,8 1,9 1,1 1,8 2,5 2,6 2,7 3,0 -1,1 3,3 -1,0 2,7 -1,3 4,1 -1,4 4,5 -1,4 3,2 34,2 35,7 31,9 30,0 27,6 Büyüme % Dünya Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler TÜFE Artışı (%) Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Faiz Oranları (%) 6 Aylık Reel LIBOR Dünyada Uzun Vadeli Reel Faiz Oranı Cari Hesap/GSYİH ( %) Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Toplam Dış Borç/GSYİH ( %) Gelişmekte Olan Ülkeler 2005 2006 2007-2010 Dört Yıl Ortalama Kaynak: IMF World Economic Outlook 2005 2 “Mapping the Global Future: National Intelligence Council’s (NIC) 2020 Project”, CIA, Aralık 2004 6 Küresel ekonominin geleceğine yönelik yapılan çalışmaların hemen hepsi 10 yıl sonrasından başlayarak Asya’nın özellikle Çin ve Hindistan’ın büyük ekonomik güçler arasına katılacağı hususunda fikir birliği içindedirler. Goldman Sachs’ın yaptığı bir modelleme çalışması,3 bölgesel olarak Asya ve özellikle Çin ve Hindistan’ı yükselen güçler olarak öne çıkarırken; mevcut büyüme politikalarını sürdürmeleri halinde Brezilya, Rusya ve bazı tahminlere göre ise Endonezya ve Güney Afrika da orta ve uzun vadede dünya GSYİH’sında önemli ölçüde paya sahip olacak ülkeler arasında göstermektedir. Çin’in 2020 yılında da, belki de bugünkünden de fazla, “dünyanın sanayi atölyesi” olacağı,4 Hindistan’ın ise hizmet sektöründe öne çıkacağı belirtilmektedir. Aynı çalışma, Çin’in 2020 yılı itibari ile ABD hariç tüm gelişmiş ülkelerden daha fazla milli gelire sahip olacağı, 2050 yılında ise dünyanın en büyük ekonomisi haline geleceğini öngörmektedir. Çalışmaya göre, 2020 yılında dünyanın en büyük ilk 10 ekonomisi şu şekilde sıralanacaktır. Tablo 3: En Büyük 10 Ekonomi (2000 – 2020) 2000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD Japonya Almanya İngiltere Çin Fransa İtalya Kanada İspanya Meksika GSYİH (Milyar Dolar) 11.351 4.366 1.966 1.647 1.529 1.455 1.212 728 655 642 2020 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD Çin Japonya Almanya İngiltere Hindistan Fransa Rusya İtalya Brezilya GSYİH (Milyar Dolar) 16.415 7.070 5.221 2.524 2.285 2.104 1.930 1.741 1.553 1.333 Kaynak: Dünya Bankası, Goldman Sachs Çin’in GSYİH büyüklüğü açısından 2005 yılında İngiltere’nin, 2008 yılında Almanya’nın, 2015 yılında Japonya’nın ve 2039 yılında ABD’nin büyüklüğüne ulaşacağı; Hindistan’ın ise 2015 yılında İtalya’yı, 2023 yılında Almanya’yı ve 2032 yılında Japonya’yı yakalayacağı tahmin edilmektedir. 3 4 Goldman Sachs Global Economics Paper No:99, Ekim 2003 Deutsche Bank 7 Tablo 4: Başlıca Ekonomilere İlişkin Uzun Vadeli Beklentiler Çin Hindistan 1.078 469 1.724 604 2.998 929 4.754 1.411 7.070 2.104 14.312 4.935 26.439 12.367 44.453 27.803 2000 2005 2010 2015 2020 2030 2040 2050 GSYİH (Milyar Dolar) Rusya Brezilya ABD Japonya Almanya İngiltere 391 762 9.825 4.176 1.875 1.437 534 468 11.697 4.427 2.011 1.688 847 668 13.271 4.601 2.212 1.876 1.232 952 14.786 4.858 2.386 2.089 1.741 1.333 16.415 5.221 2.524 2.285 2.980 2.189 20.833 5.810 2.697 2.649 4.467 3.740 27.229 6.039 3.147 3.201 5.870 6.074 35.165 6.673 3.603 3.782 Fransa 1.311 1.489 1.622 1.767 1.930 2.267 2.668 3.148 İtalya 1.078 1.236 1.337 1.447 1.553 1.671 1.788 2.061 Kaynak: Goldman Sachs 2005 yılı itibari ile 6,4 milyar olan dünya nüfusunun 2025 itibari ile 7,85 ila 8,9 milyara yükselmesi, 2050 yılına kadar ise 8,4 ila 10,6 milyar kişiye ulaşması beklenmektedir.5 Ne Çin’in ne de Hindistan’ın 2020 itibari ile sırasıyla 1,4 ve 1,3 milyara ulaşacağı öngörülen6 nüfusları ile kişi başına düşen milli gelir açısından gelişmiş ülkelerin seviyesine ulaşması mümkün görünmemektedir. Çin nüfusunun “tek çocuk” politikasının etkilerinin ortaya çıkmasıyla 2020 itibari ile nüfus artış hızının azalacağı ve ABD’den daha yüksek bir ortalama yaşa sahip olacağı da öngörülmekte iken Hindistan’ın ise gelişen sağlık sektörü ve yüksek doğum oranları ile yıllık %1,6 gibi yüksek bir oranda nüfus artışı yaşayacağı7 öngörülmektedir. Çin Hindistan 854 468 1.324 559 2.233 804 3.428 1.149 4.965 1.622 9.809 3.473 18.209 8.124 31.357 17.366 2000 2005 2010 2015 2020 2030 2040 2050 Tablo 5: Kişi Başı GSYİH (Dolar) Rusya Brezilya ABD Japonya Almanya İngiltere Fransa 2.675 4.338 34.797 32.960 22.814 24.142 22.078 3.718 2.512 39.552 34.744 24.402 27.920 24.547 5.948 3.417 42.926 36.172 26.877 30.611 26.314 8.736 4.664 45.835 38.626 29.111 33.594 28.338 12.527 6.302 48.849 42.359 31.000 36.234 30.723 22.427 9.823 57.263 49.944 33.898 41.194 35.876 35.314 16.370 69.431 55.721 40.966 49.658 42.601 49.646 26.592 83.710 66.805 48.952 59.122 51.594 İtalya 18.677 21.277 23.018 25.086 27.239 30.177 33.583 40.901 Kaynak: Goldman Sachs Uzun vadeli küresel ekonomik tahminleri arasında yer alan Deutsche Bank’ın nüfus artışı, sabit sermaye yatırımları, beşeri sermaye ve ekonominin açıklığı üzerine kurulu olan modele göre 2006-2020 döneminde en yüksek büyüme oranlarını yakalayacak ilk 3 ülke Hindistan (%5,5), 5 Shell Global Scenarios to 2025, Shell Group, Mayıs 2005 “Mapping the Global Future: National Intelligence Council’s (NIC) 2020 Project”, CIA, Aralık 2004 7 Global Growth Centers 2020, Deutsche Bank Research, Mart 2005 6 8 Malezya (%5,4), Çin (%5,2)’dir. Bu ülkeleri Tayland ve Türkiye takip edecektir. 6. sıradaki İrlanda’nın yanı sıra iyi büyüme performansı göstermesi beklenen diğer gelişmiş ülkeler ABD, İspanya ve Kanada’dır. Deutsche Bank’ın 2020 yılında en büyük ekonomiler sıralamasında ise ilk sırada yine ABD ve Çin görülürken, Hindistan Japonya’yı geride bırakarak 3. en büyük ekonomi olarak ortaya çıkmaktadır. 2020 yılında Türkiye ise yıllık ortalama %4,1 büyüme oranı ile 1 trilyon dolara ulaşan GSYİH’sı ile dünyanın en büyük 16. ekonomisi (2004 yılı itibari ile 18.) olarak öngörülmektedir. OECD ise 2020 yılına kadar yıllık ortalama büyüme oranını OECD üyesi olmayan ülkeler için %6,7 (Bu oran geçtiğimiz çeyrek yüzyılda %4,5 olarak gerçekleşmiştir), OECD üyesi ülkeler için ise %3 olarak tahmin etmektedir. Daha ayrıntıda ABD’nin yılda ortalama %3, AB ülkelerinin %2, Japonya’nın ise %1 oranında büyüyeceği belirtilmektedir. 2.1.1. Küresel Finanstaki Gelişmeler Kısa ve orta vade için yapılan bütün tahminlerde gelişmiş ülke cari açığının artmaya, gelişmekte olan ülke cari hesaplarının ise fazla vermeye devam edeceği yer almaktadır. OECD8, bu dengesizliğin uzun vadede döviz kuru istikrarını bozma ve sıkı para politikası ve korumacı politikaları tetikleme riski bulunduğunu belirtmektedir. 2005 başında gelişmiş ülkeler kısa vadeli faizlerde artırıma giderken, uzun vadeli faizler normalin altında düşük seyretmektedir. Küresel Finansman Sisteminin Gelecek 5-10 Yıllık Perspektifi ¾ Gelişmiş ülkelerde büyümede azalma, gelişmekte olan ülkelerde ise büyümeye devam ¾ Gelişmekte olan ülkelerde yüksek tasarruf, gelişmiş ülke tasarruflarında durağanlık ¾ Doların değer kaybetmesi ¾ Gelişmiş ülkelerde uzun vadeli faiz oranlarında yükselme ve sıkı para politikasına geçiş riski ¾ Gelişmiş ülkelerde büyüyen cari açık ¾ Gelişmekte olan ülke piyasalarında liberalleşme ve küresel finans piyasaları ile entegrasyon ¾ Emeklilik fonları, sigorta şirketleri ve teknoloji fonlarının yatırımlarda öne çıkması ¾ Gelişen finans koşulları, güçlenen hisseler ve artan kredi imkanları ¾ Finans merkezlerinde büyüyen Asya ülkelerine kayış ¾ Basel II sisteminin finans piyasalarındaki istikrarı desteklemesi ¾ Petrol ihraç eden ülkelerden gelişmekte olan ülkelere sermaye akışı ABD’de günümüzde stoklar aşırı değer kazanmış, kurumsal karlar yüksek, uzun vadeli faiz oranları, özel 8 Jean-Phillippe Cotts, “The World Economy in 2004”, OECD Forum 2004 9 tüketim fazla, cari açık büyük ve özel sektör yatırımları düşük seviyededir. Euro Bölgesi’’nde artan kamu harcamaları ve izlenen politikalar nedeniyle büyüme yavaşlamakta, kısa dönem reel faiz oranları eksi oranında seyretmektedir. 2.1.1.1. Dış ve İç Borç Yükü ABD yapısal hale dönüşen cari açığını önemli oranda Asya finansal kurumlarının ABD tahvil/bonolarını satın alması suretiyle kapatabilmektedir. Bu trendin devam edeceği, orta vadede ABD başta olmak üzere gelişmiş ülkelerin dış borç yükünün artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. Özel sermaye akışından elde edilen kazançların bir kısmını dış borç geri ödemelerinde kullanan gelişmekte olan ülkeler ise net orta ve uzun vadeli banka borçlanmalarını azaltmıştır. Anılan ülkelerde “sürdürülebilir kalkınmanın” sağlanması durumunda, gelişmiş ülkelerden bu ülkelere kaynak akışının artacağı ve bu ülkelerin borç geri ödemelerinin rahatlayacağı sanılmaktadır. Bu ülkelerin çoğunun, dış borçlarının çevirebilir durumda olması, kriz riskini azaltmaktadır. Bu çerçevede, önümüzdeki dönemde bu ülkelerin, iç ve dış kredibiliteleri artmış, daha güvenilir, dış şoka karşı daha dayanıklı olacağı öngörülmektedir.9 Son yıllarda gelişmekte olan ülkelerin dış borç yerine iç borca yöneldiğine dikkat çeken Dünya Bankası, ülkelerin bu şekilde dış şoklara karşı tedbir almış olduğunu, aynı zamanda içeride dışarıya göre daha ucuza borçlanabildiğini vurgulamaktadır. Ancak iç borçların geri ödeme süreleri dış borçlara göre daha kısadır. Bu yüzden aşırı borçlanma, borçların çevrilebilir olmaması ya da yetersiz denetim gibi riskler sonucu, ortaya çıkacak krizlerin en az dış borç krizleri kadar derin etki bırakması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerdeki özel sektörün uluslararası sermaye piyasalarından daha fazla borçlanmaya gitmesi, bunun da kamu borçluluk oranını azaltması beklenmektedir. Ayrıca, serbest piyasa koşullarını sağlayan ve düşük enflasyona sahip gelişmekte olan ülkelerde, yabancı sermayenin iç borçlanma piyasasına daha fazla gireceği tahmin edilmektedir. 9 The World Bank, Global Development Finance 2005 10 2.1.1.2. Piyasalar Yüksek cari açıklar ile yatırımcı risk alma seviyesinin artması ve konut piyasasındaki hareketlilikle değerlenen varlıkların piyasalarda oluşturduğu aşırı likidite sonucunda enflasyonist baskının artarak, başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin faiz oranlarını yükseltmesi beklenilmektedir.10 ABD’nin cari açığını azaltmak amacıyla, zaman içinde ve piyasa koşullarında doların değer kaybetmesine izin vermesi beklenmektedir. Bu da dolar cinsinden borçlanan gelişmekte olan ülkelerin dış borç yükünü hafifletecektir. IMF,11 2004 politikalarının izleneceği varsayımından yola çıkarak, ABD’de tasarrufları artırmak için tüketimde kısıtlamaya gidileceği, faiz oranlarının yükseleceği, özel yatırımların azalacağı, 2015’e kadar doların %15 değer kaybedeceğine dair tahminde bulunmaktadır. Bunun sonucunda büyümenin yavaşlaması, %5 dolayındaki cari açığın 2010’da GSYİH’nın %3,5’ine, 2015’te %3’üne kadar inmesi ve net dış yükümlülüklerin 2015’te GSYİH’nin %70’ine ulaşması beklenmektedir. Büyüyen Asya’da ise cari fazlanın az bir düşüşle 2015’te GSYİH’nın %2’si dolayında olması, özel tüketimin hızla büyümesi ve yatırımların azalarak 2015’te GSYİH’nın %33’ü dolayına düşmesi, döviz kurlarının %15 civarında değer kazanması ve dış borcun artarak GSYİH’nın %25 dolayına erişmesi öngörülmektedir. Japonya ve Euro Bölgesi’ne bakıldığında ise cari fazlanın gelecek on yılda %0,5 azalması, yatırımların azalması ve dış borcun %0,5 civarında azalması öngörülmektedir. Dünyanın geri kalan kısmında da Asya’ya benzer bir gelişme beklenmektedir. Bu olasılık, yatırımcıların hareketine ve yabancı yatırımcıların ABD finans piyasasındaki hareketine dayanmaktadır. Uluslararası para piyasalarına sınırlı erişimi olan az gelişmiş ülkelerin önümüzdeki yıllarda finans kaynaklarını çeşitlendirmeye çalışacakları ve uluslararası piyasadan kaynak çekebilmek için daha gayretli olacakları tahmin edilmektedir. Bu da para piyasalarında rekabetin artacağı anlamına gelmektedir. Önümüzdeki 15 yıl içerisinde gelişmekte olan ülke piyasalarının küresel finans piyasalarına entegrasyonunun artması beklenmektedir. Dünyada ve özellikle gelişmekte olan 10 The World Bank, Global Development Prospects, 2005; The World Bank, Global Development Finance 2005 Doug Laxton ve Gian Maria Milesi-Ferretti, “How Will Global Imbalances Adjust?”, IMF World Economic Outlook 2005 11 11 ülkelerde sermaye piyasalarının liberalizasyonu devam ederken, gelişmekte olan ülkelerde buna paralel olarak kurumsal altyapının sağlanamaması ekonomik istikrarsızlığı artırma riski içermektedir.12 Önümüzdeki 15 yılda finans merkezlerinde ağırlığın ekonomileri hızla büyüyen Asya ülkelerine kayması beklenilmektedir. Ancak, Londra ve New York merkezlerinin kaynak ve uzmanlık birikimi nedeniyle piyasadaki öncü yerlerini koruyacağı tahmin edilmektedir. Euro Bölgesi’nin merkezi konumunda olan Frankfurt’un konumu, AB ekonomisinin geleceğine bağlıdır. Tokyo ve Hong Kong’un daha da etkinleşmesi beklenirken, Singapur ve Sidney’in de güçlenmesi beklenmektedir. 2.1.1.3. Tasarruf ve Yatırım Dönüşümleri OECD’ye göre, gelecek 15 yılda, sermayenin küresel hareketliliği, tasarrufların en verimli yatırım imkanlarına yönelmesini ve uluslararası borçlanma sayesinde kredi imkanlarının kullanımını teşvik edecek, sermayenin gelişmiş ülkelerden büyüyen ekonomilere kaymasını destekleyecektir. Ancak, son dönemde ABD’nin kısa vadeli faiz oranını artırması, ABD ve Avrupa Merkez Bankası’nın faiz artırımı söylemleri nedeniyle sermaye akışının gelişmiş pazarlara yöneldiği görülmektedir13. Ancak buna rağmen portföy yatırımcıları ve çokuluslu firmalar, gelişmekte olan pazarların yüksek kazanç sağlama potansiyelini göz ardı edemeyecek, bu pazarlar cazibesini koruyacaktır. OECD, yüksek kar, faiz oranları, güçlenen hisseler, gelişen finans koşulları ve kolay kredi imkanlarının gelecekte yatırımları artıracağını belirtmektedir.14 Artan teknoloji ve Ar-Ge fonları, gelişen emeklilik fonları ve sigorta şirketleri, yatırımcıların gelecekte yöneleceği yatırım araçları arasında sayılmaktadır. Tablo 6: Dünya Ekonomisinde Yatırım ve Tasarruf (GSYİH’ya oranı %) Dünya Gelişmiş Ülkeler ABD Tasarruf Yatırım Tasarruf Yatırım Net Borç Verme Tasarruf Yatırım 2003 2004 2005 2006 20,9 21,1 19,2 19,9 -0,8 13,4 18,5 21,5 21,9 19,5 20,6 -1,1 13,4 19,6 22,1 22,2 19,5 20,8 -1,3 13,7 19,8 22,4 22,4 19,6 20,9 -1,3 13,7 19,8 2007-2010 Ortalama 22,6 22,8 19,8 21,2 -1,3 14,1 20,2 12 J.E. Stiglitz, “Globalization and Growth in Emerging Markets and the New Economy”, Journal of Policy Modeling 25, 2003 13 IMF, World Economic Outlook September 2005 14 OECD Economic Outlook Volume 2005/1 No.77, June 2005 12 Euro Bölgesi Gelişmekte Olan Ülkeler Net Borç Verme Tasarruf Yatırım Net Borç Verme Tasarruf -5,0 20,7 18,8 2,0 27,7 -6,2 21,1 19,2 2,0 29,3 -6,1 21,0 19,3 1,7 30,9 -6,1 21,0 19,4 1,6 31,3 -6,1 21,4 19,5 2,0 30,6 Yatırım Net Borç Verme 25,9 1,8 26,9 2,5 26,9 4,0 27,0 4,3 27,5 3,1 Kaynak: IMF World Economic Outlook 2005 Gelişmekte olan ülkelerin yüksek tasarruf oranında Çin, Kore gibi büyüyen Asya ekonomilerinin payı ağırlıklıdır. Buna karşılık Japonya, ABD ve Euro Bölgesi’nde tasarruf oranlarındaki durgunluk dikkat çekmektedir. Asya ülkelerinin dolar rezervlerindeki artış, doların bu para birimleri karşısındaki değer kaybını sınırlayacaktır. Yüksek döviz rezervleri, bu ülkelerin ani sermaye çıkışlarına karşı güvence sunmakta, likitide kolaylığı sağlamakta ve piyasaya güven telkin etmektir. Son yıllarda dünya genelinde “işçi gelirleri” diye tabir edilen, yurt dışında çalışan ülke vatandaşlarının kendi ülkelerine gönderdiği döviz gelirlerinde ciddi artışlar tespit edilmiştir. Daha çok gelişmiş ülkelerde çalışanların az gelişmiş ülkelere gönderdikleri bu paraların, nitelikli iş gücü hareketliliğinin giderek artması ile önümüzdeki yıllarda artış göstereceği tahmin edilmektedir.15 Petrol fiyatlarının yüksek seyretmesi dolayısıyla petrol ihraç eden ülkelerin elindeki sermayede ciddi artışlar gözlenmektedir. Bu ülkelerin petro-dolarlarını gelişmiş ülke piyasaları yerine, kazançların daha yüksek olması beklenen gelişmekte olan ülke piyasalarına yatırmaları söz konusu olabilecektir. UNCTAD,16 2007’de uygulanmaya başlanacak Basel II sisteminin, gelişmekte olan ülkelerin sermaye ihtiyaçlarını karşılamalarını zorlaştıracağı, finansman masraflarını artırarak borçlanma piyasasındaki rollerini azaltacağı iddiasındadır. Derecelendirme tabanlı fiyatlama ve risk odaklı kredi değerliliği tespitine dayanan Basel II sistemi, kredi riski, piyasa riski ve operasyonel risk başta olmak üzere geniş açıdan risk ölçümünü öngörmekte, buna göre azami riskin hesabına göre sermaye hareketini ölçeklendirmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin ve 15 16 The World Bank, “Global Development Finance” 2005 UNCTAD, Newsletter of the Debt Management- DMFAS Programme, No.16, 1 September 2004 13 KOBİ’lerin ilk aşamada bu sistemden olumsuz etkilenmesi, ancak getireceği piyasa disiplini ve şeffaflık nedeniyle orta vadede finans piyasalarındaki istikrarı ve uzun dönem borçlanmayı desteklemesi beklenilmektedir. 2.1.2. Küresel Ekonomik Riskler ABD ekonomisinde yıllık verim artışı %3–4 olarak gerçekleşirken Avrupa'da bu oran sadece %0,5-1 aralığındadır.17 Bunun ardında teknolojik gelişmelerin ve yeni üretim biçimlerinin üretim süreçlerine ABD ekonomisinde AB’den çok daha çabuk bir şekilde entegrasyonu yatmaktadır. Diğer yandan gelişmiş ülkeler, Asya kaynaklı ucuz ithalat rekabeti ile de karşı karşıyadır. Ayrıca, gelişmiş ülkelerdeki emeğin verimliliğindeki artışlar, küresel fazla kapasite ve küresel emek fazlası yönünde bir trendi de beraberinde artan bir şekilde getirebilecektir. Diğer bir deyişle, dünyada hızla artan Asya kökenli ucuz mal üretimi ve gelişmiş ülkelerde verimlilik artışından kaynaklanan arz fazlası, hem mal piyasalarında fiyatların hem de emek piyasalarında ücretlerin düşme eğilimine girmesine neden olabilecektir. Bu durum ise artan enflasyon riskinin deflasyon riskine dönüşmesini beraberinde getirebilir. Bu noktada, dünya ekonomisinin %25’ini oluşturan ABD ekonomisi ile ilgili bazı detaylara dikkat çekmekte ve küresel ekonomik risklerin altını çizmekte fayda olabilir. ABD dış ticareti artan bir şekilde açık vermektedir. Bu açığın tek kaynağı ABD ekonomisinin büyümesi değildir; ABD’de ithalatın ekonomideki payının artması bu ülkenin emek verimliliğinin yüksek olmasına rağmen rekabet gücünün çok güçlü olmadığının bir göstergesi olabilir. Bir diğer önemli nokta ise finansal olmayan toplam borcun GSYİH içerisindeki payının ABD’de %800’lerin üzerine çıkmasıdır. ABD’nin hem dış açıklar hem de bütçe açıkları vermesi 2000-2004 yılları arasında doların Euro karşısında %65 değer kaybetmesiyle sonuçlanmıştır. Ancak, doların değer kaybının sınırlı kalmasının ardında Çin ve Japonya gibi ülkelerin merkez bankalarının ve yatırımcılarının ABD tahvillerine yatırım yaparak bu ülkenin açıklarını finanse etmesi gelmektedir. Dış ticaret açığının artmasına ve ABD ekonomisindeki büyümenin yavaşlamasına neden olan önemli bir risk petrol fiyatlarında olabilecek ciddi artışlardır. Petrol fiyatlarının gelecekte daha da artma olasılığının ardında sadece Asya kaynaklı enerji tüketimi değil, aynı zamanda Rita ve Katrina Kasırgaları ve benzeri felaketlerin petrol üretimi üzerindeki muhtemel olumsuz etkileri olabilecektir. Bu durumda kötümser senaryo, ABD’de enflasyonun artması veya ekonomik büyümenin azalması 17 Bu bölüm, ECR, ‘Global Financial Markets’, 22 Eylül 2005 tarihli rapora dayanılarak hazırlanmıştır. 14 sonucunda doların ve dolayısıyla dolara bağlanan tüm para birimlerinin sert bir şekilde değer kaybetmesidir. Bu durumdan fiyat rekabetini kaybeden AB ve Japonya ekonomileri de olumsuz etkilenecektir. Özetle, Asya kaynaklı arz ve gelişmiş ülkelerdeki, özellikle de ABD’deki, verimlilik artışları mal arzının talebin çok üzerinde olmasını riskini barındırmaktadır. Bu kötümser senaryonun gerçekleşmesi durumunda küresel deflasyon riski söz konusu olabilir. 2.1.2.1. Çin Kaynaklı Rekabet ve Türkiye Türkiye’nin Çin’e yaptığı ihracat 1994’teki 121 milyon dolar seviyesinden Ocak-Eylül 2005 döneminde 414 milyon dolara çıkmıştır.18 Ancak aynı dönemdeki ithalatı 115 milyon dolardan 4,8 milyar dolara çıkmıştır. Türkiye, tüm dünyada olduğu gibi, Çin’den yapılan ithalat miktarında çok büyük bir artış yaşamıştır. Türkiye’nin Çin’e yaptığı ihracat miktarındaki 19902004 arası %953’lük artış 2004 yılında ihracat değerinin 593 milyon dolara ulaşmasını sağlamıştır. Ancak aynı yıl gerçekleşen ithalat miktarının 4,8 milyar dolar olduğu göz önüne alınırsa ihracat miktarı azımsanacak ölçüdedir. İki ülke arasındaki ticaret açığı artışı 1990-2004 arasında 209 milyon dolardan 4,1 milyar dolara yükselmiştir. Bu durumun tedarik zincirlerinin küreselleşmesinin bir sonucu olduğu ve her iki ülkenin kur rejimindeki ufak değişikliklerin farklılık yaratmayacağı düşünülmektedir. Çin’in Türkiye’nin yapısal değişimine önemli katkıları olduğu söylenebilir. Çin’in ulusal parasını %2,1 oranında revalüe ederek gerçekleştirmiş olduğu kur rejimi değişikliği dış baskılara yanıt verecek şiddette olmamakla beraber daha büyük bir esneklik için ilk adım olarak değerlendirilmektedir. %0,3 olarak belirlenen dalgalanma bandı uluslararası ticaret akımlarına ve tasarruf ve yatırım kararlarına etkide bulunmak için çok düşüktür ve Çin’in kısa vadede ihracat ile bağlantılı rekabet gücünü etkileyecek ölçüde değildir. Türk şirketlerinin halihazırdaki durumda yapması gereken mal ve hizmet üretiminde katma değerin artırılması için mücadele etmektir. Düşük ücretli işlerin savunulması yerine yüksek değer katacak işlerin yaratılmasına çalışılması gerekmektedir. Çin veya Bangladeş gibi düşük ücretli üreticilerle rekabet etmek yerine Türkiye’nin bu gibi ülke ürün ve girdilerini kendi üretim süreçlerine entegre etmeye çalışmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. 18 Bu paragraf Morgan Stanley’in The Floating Chinese Puzzle başlıklı ve 1 Ağustos 2005 tarihli raporuna dayanılarak hazırlanmıştır. 15 2.2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE BEKLENTİLER 2.2.1. Genel Makroekonomik Değerlendirme Tablo 7: Temel Makroekonomik Göstergeler GSMH Artış Hızı GSMH (Milyar Dolar) Enflasyon (TÜFE, 12 aylık ortalama) Enflasyon (TEFE, 12 aylık ortalama) Konsolide Bütçe Borç Stoku (Milyar Dolar) İç Borç Stoku (Milyar Dolar) Dış Borç Stoku (Kamu) (Milyar Dolar) İhracat (Milyar Dolar) İthalat (Milyar Dolar) Cari Hesap Dengesi (Milyar Dolar) Cari Hesap Dengesi /GSMH (%) İşsizlik Oranı (%) 2002 7,8 181,7 45,0 50,1 148,5 2003 5,9 239,2 25,3 25,6 202,7 2004 9,9 299,5 10,58 11,09 235,6 2005 5,5* 352,8** 7,61*** (TÜFE) 1,60*** 329,1**** 91,7 56,8 36,1 51,6 -1,5 -0,8 10,3 139,3 63,4 47,3 69,3 -8,0 -3,34 9,4 167,3 68,4 63,1 97,5 -15,6 -5,18 10,3 180,2**** 64,1**** 59,4**** 95,0**** -16,35** -4,6** 9,4** * ilk 9 aya ilişkin ortalama büyüme oranı ** 9 aylık ***Kasım 2005 itibariyle yıllık ****Kasım 2005 Kaynaklar: Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, DİE, Hazine Müsteşarlığı 2002 yılı sonunda 182 milyar dolar olan GSMH, 2004 yılında 301 milyar dolara ulaşmıştır. Aynı dönemde portföy yatırımları yalnızca 8,5 milyar dolar artış göstermiştir. Aynı zamanda dikkat çeken bir diğer nokta ise yüksek ekonomik büyümeye rağmen ekonomide istihdam artışının sağlanamamış olmasıdır. 2004 yılında sermaye stoku, istihdam ve toplam faktör verimliliği (TFV) artışlarının büyümeye katkıları sırasıyla %39,7, %21,7 ve %38,6 olmuştur. 2005-2008 döneminde sermaye stoku, istihdam ve TFV artışlarının büyümeye katkılarının sırasıyla %41,6,7, %29,8 ve %28,6 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.19 Tablo 8: OECD’nin Türkiye Ekonomisi Tahminleri GSYİH büyüme oranı (%) 2004 gerçekleşme 8,9 2005 tahmin 5,8 (5) 2006 tahmin 6,0 (5) 2007 tahmin 6,4 (5) 19 2005 Yılı Katılım Öncesi Ekonomik Programı. Ankara, Kasım 2005, s.35. 2001-2004 yılları arasında Türkiye’de emek verimliliğindeki kümülatif artış %35 olmuştur. Avrupa Birliği’ne Mayıs 2004’te üye olan ülkeler ile Türkiye arasında emeğin verimliliği karşılaştırıldığında, 2004 yılında Türkiye’de emek başına düşen brüt katma değer %10,9 olurken aynı oran Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti için sırasıyla %10,9, %11,5 ve %11,7 olmuştur. Türkiye’nin genç ve hızlı artan nüfusu verimlilik artışları için olumlu bir potansiyele işaret etmektedir: 2020 yılında 55 yaş ve üzerindekilerin AB-15’in toplam nüfusu içerisindeki payının %36, Türkiye’de ise sadece %16 olması beklenmektedir. Bak, Süreyya Serdengeçti, ‘Turkish Economy and the European Union’, 27 Ekim 2005. http://www.tcmb.gov.tr/ 16 Tüketici Enflasyonu Cari İşlemler Dengesi/GSYİH (%) İşsizlik Oranı (%) 10,6 -5,1 10,3 8,0 (8,0) -6,2 (5,9) 10,0 (9,8) Kaynak: OECD Economic Outlook, Preliminary Edition, Kasım 2005 6,2 (5) -6,6 (5,8) 9,7 (9,8) 4,5 (4) -6,7 9,3 (9,8) ( ) Hükümetin hedefleri OECD’nin Ekonomik Görünüm raporunda 2005, 2006 ve 2007 yıllarında Türkiye ekonomisi ile ilgili büyüme beklentilerinin resmi hedeflerden daha olumlu olduğu görülmektedir. Ancak, hızlı büyümenin ithalat artırıcı etkisinden dolayı OECD’nin cari açık/GSYİH tahminleri hükümetin beklentisinden daha yüksektir. Business Monitor International ise Türkiye için 2010 yılına kadar olan dönemde yüzde 4 ila 4,5 arasında değişen büyüme oranları beklemektedir. Bu doğrultuda GSMH büyüklüğünün 2010 yılı itibari ile 450 milyar dolara, kişi başı GSMH’nın ise 6.000 dolara ulaşacağı öngörülmektedir. Bu beklentileri aşağı çeken unsurların cari açık gibi makroekonomik riskler ile küresel arenada yüksek fiyatları ile AB sürecindeki belirsizlikler olduğu göz önünde alındığında, bu alanlarda daha olumlu bir konjonktür olduğu takdirde bu oranların artacağı düşünülebilir. Tablo 9: Türkiye’de Makroekonomik Göstergelere İlişkin Orta Vadeli Beklentiler 2005T 2006T 2007T 2008T 2009T GSMH (Cari Fiyatlarla, Milyar Dolar) 357,6 383,7 389,8 410,7 428,0 Kişi Başı GSMH (Dolar) 4.924 5.218 5.237 5.451 5.613 4,8 4,4 4,0 4,5 4,0 Reel GSMH Büyüme Oranı (%) Kaynak: Business Monitor International Deutsche Bank tahminine göre 2020 itibari ile ABD’nin ardından en yüksek kişi başı milli gelire İrlanda sahip olacaktır. Türkiye’nin 2015 itibari ile AB üyesi olacağı öngörülen temel senaryoda, SGP (PPP) bazında kişi başına milli gelirinin 2015-2020 döneminde 11.000 euro seviyesinde olacağı tahmin edilmektedir.20 Tablo10: Yapısal Değişim GSMH Birleşenleri 1990 2004 2005 II. Çeyrek itibariyle yıllıklandırılmış Tarım Sanayi 17,3 25,3 11,3 25,0 10,6 25,2 20 Turkey 2020: On Course for Convergence”, Deutsche Bank Research 17 Hizmetler İnşaat İthalat Vergileri Net dış alem faktör gelirleri Câri fiyatlarla GSMH (milyon YTL) 1987 fiyatlarıyla GSMH (milyon YTL) 56,4 6,2 3,4 1,0 397 85 64,1 3,6 4,4 -0,4 428,9 135 64,4 3,9 4,5 -0,4 455,1 139 Kaynak: DİE GSMH’nin bileşenleri 1990-2004 yılları arasında incelendiğinde tarım kesiminin payının %17,3’ten %11,3’e gerilediği, buna karşılık sanayi kesiminin payında önemli bir değişiklik olmadığı, hizmetler kesiminin payının ise %56,4’den %64,1’e çıktığı görülmektedir. 2005 yılında, imalat sanayi üretimindeki artış milli gelirdeki artışın altında gerçekleşmiştir. Bu ‘sanayisiz büyüme’ olgusuna işaret etmektedir. Türkiye’de sanayi kesiminin katkısının artmamasının ardında bir yandan özel (imalat) ve kamu sektör sabit sermaye yatırımlarının düşük seviyelerde kalması, diğer yandan da yatırım teşvikleri, vergi affı, SSK prim affı, ihracatta vergi iadeleri gibi uygulamaların sanayileşmede hedeflenen katkıları yapma işlevi görmemesidir. Ekonomideki bu yapısal durumun dış ticaret hadlerine olan olumsuz yansımalarını da gözlemlemek mümkündür. Türkiye’nin mal gruplarına göre ticaret dengeleri incelendiğinde, ticaret fazlası verdiği temel sektörler ‘emek yoğun, kaynak temelli’ sektörlerdir.21 Türkiye hem ‘yüksek vasıf, ileri teknoloji sanayi’ hem de ‘orta vasıf, orta teknoloji sanayi’ sektörlerinde açık vermektedir. Bir diğer önemli tespit ise tarım ve hammaddeden oluşan ‘birincil mal’ grubunda da Türkiye’nin ticaret dengelerinin 2001 yılı sonrasında ciddi açıklar vermesidir. 2.2.2. Ödemeler Dengesi ve Dış Borç Tablo 11: Ödemeler Dengesi ve Dış Borçta Seçilmiş Göstergeler (Milyon Dolar) 2001 İhracat (f.o.b.) 31.334 36.059 47.253 63.121 2001 – 2004 Toplamı 177.767 İthalat (f.o.b.) -37.117 -3.733 3.390 -1.719 -45.999 -7.283 -1.524 1.372 -62.618 -14.010 -8.035 3.002 -87.427 -23.924 -15.647 13.298 -233.161 -48.950 -21.816 15.953 -85.859 -26.996 -17.114 13.531 -3.727 1.503 3.851 9.411 11.038 8.458 Ticaret Dengesi Cari İşlemler Dengesi Finansman Dengesi Yerleşik olmayanların Türkiye’deki Portföy Yatırımları 21 2002 2003 2004 2005 Ocak-Ekim 59.438 A.H Köse ve A. Öncü , “Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı Üzerine Gözlemler”, tek., 2004. 18 Yerleşiklerin yurtdışındaki Portföy Yatırımları Net Hata ve Noksan Toplam Dış Borç Stoku Kısa Vadeli Dış Borç Stoku Kısa Vadeli Dış Borç Stokunun Merkez Bankası Rezervlerine Oranı (%) -788 -2.096 -1.386 -1.388 -792.870 -1.398 -1.671 113.646 16.403 152 130.207 16.424 5.033 145.334 23.013 2.349 161.806 31.940 - 3.583 161.820* 33.505* 82,8 58,5 65,4 84,5 - 81,0 Kaynak: TCMB * 2. çeyrek sonu itibari ile Enflasyonla mücadelede önemli mesafe kaydedilmiştir. Merkez Bankası, koyduğu 2005 yılı sonu TÜFE hedefi olan %8’i yakalayabilecektir. Türkiye’de ciddi düşüş gösteren reel faizlerin uzun dönemde daha aşağılara çekilmesi hedeflenmektedir. Türkiye’nin Avrupa Birliği perspektifi ve IMF ile imzaladığı anlaşmaları uygulaması kısa vadeli sermaye girişlerini artırmıştır. Tablo 11’de ödemeler dengesi ve dış borç rakamları ile ilgili bazı göstergeler sunulmaktadır. Bu noktada özellikle vurgulanması gereken nokta, Türkiye’nin dış borç stokunun 2001’deki 113,6 milyar dolardan, 2004 sonunda 161,6 milyar dolara çıkması; kısa vadeli dış borcun merkez bankası rezervleri içerisindeki payının ise aynı dönemde %82,8’den sadece %81’e inmiş olmasıdır. Dış borcun ortalama vadesinin gelişmiş ülkelere göre daha kısa olması ve reel faizlerinin yüksekliği ekonominin dışsal kırılganlığını arttırmaktadır. Bu çerçevede düşülmesi gereken bir diğer not ise Türkiye ekonomisinin faiz oranlarındaki artışa karşı duyarlılığıdır. Bu çerçevede, faiz artırımına neden olabilecek (FED’in faiz artırımları veya petrol fiyatlarının yarattığı enflasyonist baskıya karşılık faiz artırımlarının gündeme gelmesi vb.) gelişmeler dikkatle izlenmelidir. 2.2.3. Türkiye ve Maastricht Kriterleri: Karşılaştırmalı Bir Analiz22 17 Aralık 2004 Türkiye-AB ilişkilerinde bir dönüm noktası olarak tarihe geçmiştir. Avrupa Konseyi Avrupa Komisyonu tavsiyelerine uyarak 3 Ekim 2005’te Türkiye ile müzakerelerin başlaması yönünde karar almıştır. Avrupa Birliği’ne katılım hedefi Türkiye’de çeşitli alanlarda yapılan pek çok reformun itici gücü olmuştur. Türkiye katettiği mesafeye rağmen Maastricht kriterlerine erişmek için reformları kesintisiz uygulamaya devam etmelidir.23 Bu bölümde, 22 Bu bölüm kısmen, Caner Bakır, "Turkey: En Route to Meet the Challenging Maastricht Criteria?" Studia Europaea, (Ekim 2005) başlıklı çalışmaya dayanmaktadır. 23 Maastricht kriterleri, AB’ye üye ülkelerin Ekonomik ve Parasal Birliğe katılabilmeleri için gerekli şartları belirlemektedir. Buna göre; Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalaması ile, ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir. Üye ülke 19 karşılaştırma amacıyla katılım ortaklarının (Bulgaristan, Romanya ve Hırvatistan) makroekonomik verileri de sunulmaktadır. Tablo 12: Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya ve Türkiye: Ekonomik Uyum Bulgaristan 2004T 2005T 2006T 2007T GSYİH % 5,1 4,6 5 5 Enflasyon (% ortalama) 6,1 4,8 3,5 3 0 -0,7 0 -0,8 Kamu Borcu (%GSYİH) 42,5 43 38,5 35,5 Cari Açık (%GSYİH) -8,7 -7,6 -7,3 -6,9 GSYİH % 4,2 3,9 4 4 Enflasyon (% ortalama) 2,4 2,3 2 2 -5 -4,4 -3,5 -3 Kamu Borcu (%GSYİH) 51,5 50,3 49,1 47,4 Cari Açık (%GSYİH) -6,5 -5,6 -4,1 -3,8 5 4,9 4,8 4,8 12 8,6 5,5 4 Bütçe Dengesi (%GSYİH) -1,6 -1,5 -1,4 -1,4 Kamu Borcu (%GSYİH) 25,3 24,6 22,4 21,5 Cari Açık (%GSYİH) -5,9 -6,3 -5,6 -1,5 GSYİH % 8,9 5 5,1 5,1 Enflasyon (% ortalama) 9,3 8 6,1 4,5 -7,1 -8,9 -6,5 - 77 74 72,2 68,3 -5,3 -5,5 -5,8 -5,5 Bütçe Dengesi (%GSYİH) Hırvatistan Bütçe Dengesi (%GSYİH) Romanya GSYİH % Enflasyon (%ortalama) Türkiye Bütçe Dengesi (%GSYİH) Kamu Borcu (%GSYİH) Cari Açık (%GSYİH) Kaynaklar: Deutsche Bank, “The Second Wave of EU Accession”, (21 Aralık 2004), s.1; Economist Intelligence Unit, “Country Report: Turkey”, (Ocak 2005), s.13. Not: Türkiye için gerçekleşmiş rakamlar devlet borçlarının GSYİH’sına oranı %60’ı geçmemelidir. Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sına oranı %3’ü geçmemelidir. Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmayacaktır. Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş olmamalıdır. 20 2.2.3.1. Enflasyon Türkiye, Avrupa’daki en düşük enflasyonlu üç ülke ortalamasının en fazla %1,5 üzerinde bir enflasyon oranı (yaklaşık %4) sağlayamamış olsa bile enflasyonunu son yıllarda ciddi ölçüde düşürmeyi başarmıştır. Enflasyon, 1990’lardaki %77,5 ortalamadan 2003’te %18,4’e, ve 2004’te tahminleri de geride bırakarak %9,4’e, ya da başka bir deyişle 1975’ten beri en düşük seviyesine inmiştir.24 Kasım 2005’te açıklanan tüketici enflasyon oranı yıllık bazda %7,6; aylık bazda ise %1,40 olarak gerçekleşmiştir. Üretici Fiyat İndeksi ise yıllık bazda %1,6 artmıştır. Yükselen petrol fiyatları ile mevsimsel olarak artan gıda ve giyim fiyatları enflasyon üzerinde yukarı doğru bir baskıyı izleyen aylarda yaratabilecektir. Sıkı maliye ve para politikalarının enflasyonu düşürmeye yönelik uygulamalar sayesinde daha da pekişmesi beklenmektedir.25 Türkiye, Tüketici Fiyat İndeksini (TÜFE), 2007’ye kadar %4’e çekerek Maastricht kriterlerine tam uyum sağlamayı hedeflemektedir. 2005 yılının ikinci yarısında GSMH %3,4, GSYİH %4,2 büyümüştür. Türkiye’nin enflasyonsuz büyümesinin ardında emek verimliliğinin artmasının önemli rolü vardır. 2000-2005 yılları arasında kümülatif olarak emeğin verimliliği %39 artmıştır. Bunun ardında reel ücretlerin bastırılmasıyla oluşan emek maliyet avantajlarının, kısmen de olsa yüksek maliyetli dış kaynak finansmanına çok fazla dayanmadan firmaların yatırım ve üretimlerini artırmalarına imkan vermesi olmuştur. 2004 yılında bir önceki yıla göre %64 oranında artan makine ve teçhizat yatırımları ile artan Doğrudan Yabancı Yatırımlar verimlilik artışına kısmen katkıda bulunan faktörler arasında sayılmaktadır. Bu çerçevede, enflasyonist baskıların görece düşük kalması merkez bankasının faiz indirimlerine giden kararlar almasına imkan vermektedir. Burada vurgulanması gereken bir nokta da Hırvatistan haricinde, Türkiye ve diğer iki ülkede enflasyon oranının Maastricht kriterlerinin üzerinde olmasıdır. 2.2.3.2. Bütçe Açığı ve Kamu Borcu Türkiye, bütçe açığının GSYİH’nin %3’ünden fazla olmaması ve kamu borcunun da GSYİH’nin %60’ını aşmaması kriterlerini yerine getirememiştir. Karşılaştırmalı analizde, 24 Morgan Stanley’e göre sıkı makroekonomik politikalar,verimlilik ve yatırım artışı bu göstergelerin de ötesinde. İşçi verimliliği örneğin, kriz sonrası dönemde %30 artarak birim işçi maliyetini %38.5’e çekti ve potansiyel büyüme oranını artırdı. Morgan Stanley, “Turkey: Jingle all the way”,(21 Aralık 2004),s.2. 25 1 Ocak 2005’te Merkez Bankası Türk Lirasından altı sıfır attı ve para birimi Yeni Türk Lirası oldu.(1 YTL yaklaşık €0.55) 21 Bulgaristan ve Romanya bu konularda en iyi durumdaki ülkelerdir.26 Türkiye’de 2005 yılı sonunda bütçe açığının GSYİH’ye oranının %3’e gerilemesi beklenmektedir ve böylece bütçe açığı ile ilgili Maastricht kriteri yakalanacaktır. Türkiye’de kamu sektörü borçlanma ihtiyacı 2004’te GSYİH’nin %6,3’ü olarak öngörülmüştü, hükümet 2007’de GSYİH’nin %0,5’i kadar bütçe açığı öngörmekte.27 Buna paralel olarak Gayri Safi Kamu Borç Stoku 2007’de %68,3 olarak gerçekleşse de bu oran Maastricht kriterlerine yaklaşmaktadır. Ancak, Türkiye’nin faiz dışı fazla ve özelleştirme gelirleriyle kamu borcunu azaltma potansiyeli de göz ardı edilmemelidir.28 Faiz dışı fazla ve faiz harcamalarındaki azalma sayesinde bütçe açığının GSYİH’ye oranı 2001 yılında %15,1’den 2004’te %7,1’e inmiştir. Toplam kamu borç stoku, 244,7 milyar dolardan (Haziran 2005), 242,8 milyar dolara (Ağustos 2005) düşmüştür. Sıkı maliye politikası (yada faiz dışı fazla hedeflerinin tutturulması), YTL’nin değer kazanması ve faizlerdeki düşüş kamu borç rakamının düşmesinin ardındaki temel faktörlerdir. Bütçe açığının GSYİH içerisindeki payı 2001 yılındaki %16 seviyesinden 2005 yılında %6’ya gerilemesi beklenmektedir. 2002 yılı sonunda toplam kamu borcu içerisindeki payı %38 olan dış borç oranı Mayıs 2005’te %28’e inmiştir. 2.2.3.3. Faizler Hazine’nin iç borç stoku reel faizi 2003 yılı sonunda yüzde 11,91’inden 2004 sonunda yüzde 9,49’a gerilemiştir. Hazine’nin ekim sonunda 242,8 milyar YTL olan iç borç stokunun yıllık reel faizi yüzde 7,45’le şimdiye kadarki en düşük noktaya gerilemiştir.29 TL cinsi iskontolu iç borçlanma senetlerinin faiz oranı 2001 sonunda %74.2 seviyesindeyken, bu oran Ekim 2005 itibariyle %14.6’ya gerilemiştir. Benzeri şekilde, Türkiye’nin 2030 vadeli Dolar cinsi Eurobond tahvilinin getirisi 2001 sonunda %12,3 iken, 2005 yılı Ekim ayı itibariyle %7,7 seviyesine gerilemiştir.30 Türkiye’nin gelecekteki performansı uyguladığı maliye ve para politikalarının başarısına bağlıdır. 26 İlginç bir nokta: 2004 sonu itibariyle Almanya, Belçika, Yunanistan, İtalya, Avusturya, Portekiz, Güney Kıbrıs, ve Malta milli borç kriterini karşılayamadılar. Almanya, Fransa, Yunanistan, Güney Kıbrıs, Malta, Polonya, Slovakya ve İngiltere ise kamu açığı kriterinde geri düşmeleridir.(Mahfi Eğilmez, “Buyrun Maastricht’e”,Radikal, 28 Nisan 2005) 27 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 2004, Katılım Öncesi Ekonomik Program. 28 Faiz dışı fazla hedefleri 2001 yılında IMF ile hazırlanmış ve 200 milyar dolar civarındaki borç yükünü hafifletmesi öngörülmüştü. 29 Yurtiçi borç stoku için birleşik reel faiz oranı 2003’te %11.9 olmuştur. 1 İskontolu Devlet İç Borçlanma Senetleri ihalelerinde oluşan faizlerin Aralık 2001 ve Ekim 2005 ortalamaları. 30 Deutsche Bank, “Turkish Banks”(23 Aralık 2004),s.4. 22 2.2.3.4. Döviz Kurları Türkiye dışsal dengesizlikler nedeni ile geçmişte istenmeyen kur ayarlamalarına ve bununla gelen finansal/ekonomik krizlere maruz kalmıştır. Böylesi bir riskin göstergeleri; dış kaynaklı sermaye girişlerinde yavaşlama veya tersine dönme eğilimi, yüksek cari açık ve kısa vadeli dış borcun merkez bankası rezervlerine oranının yükselmesidir.31 Cari açığın istikrara kavuşması için Türkiye gerekli önlemleri almalıdır. 2.3. KÜRESEL ENERJİ VE TÜRKİYE Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2004 yılı raporunda ülkelerin günümüz enerji politikalarını sürdürmeleri durumunda dünyadaki toplam enerji ihtiyacının 2020 yılına kadar %40; 2030 yılına kadar ise %60 oranında artacağı saptanmıştır. Bu hesaplamaya göre, 2002 ve 2030 yılları arasında enerjiye olan küresel talebin yıllık ortalama %1,7 oranında artması beklenmektedir. Tablo 13: Enerjiye Olan Küresel Talep (Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji –Mtoe) Kömür Petrol Doğal Gaz Nükleer Enerji Hidrolik Biyokütle ve Atıklar Diğer Enerji Yenilenebilir Kaynaklar TOPLAM 1971 1407 2413 892 29 104 687 4 2002 2389 3676 2190 692 224 1119 55 2010 2763 4308 2703 778 276 1264 101 2020 3193 5074 3451 776 321 1428 162 2030 3601 5766 4130 764 365 1605 256 2002-2030* 1,5 1,6 2,3 0,4 1,8 1,3 5,7 5 536 10 345 12 194 14 404 16 487 1,7 Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA (*): Ortalama Yıllık Artış Oranı(%) Rapora göre, gelişmekte olan ülkeler, toplam enerji talebindeki bu artışta önemli rol oynayacaktır. Halen dünyada toplam enerjinin %52’sini kullanan OECD ülkelerinin 2030 yılına gelindiğinde enerjiye olan taleplerinin %43’e gerilemesi beklenmektedir. Bu dönemde, Gelişmekte Olan Ülkelerin payının ise %38’den %48’e çıkması beklenilmektedir. Ülkelerin enerji ihtiyaçlarının nüfus ve büyüme hızları ile paralel artış gösterdiği dikkate alındığında enerji talep edecek ülkelerin gelişmekte olan ülkeler yönünde ağırlık kazanması 31 Turkey in 2005 and Beyond:Macroeconomic Policy, Patterns of Growth and Persistent Fragilities. (Independent Social Scientists Aliance. 23 kaçınılmazdır. Bu itibarla Hindistan ve Çin gelecek dönemde en çok enerji talep eden ülkeler arasında yer alacaktır. Tablo 14: Dünya Petrol Talebi (Milyon varil / gün) OECD Kuzey Amerika Avrupa Pasifik OECD Dışı Rusya Çin Hindistan Latin Amerika Afrika Orta Doğu Türkiye DÜNYA (Toplam) 2002 45,4 22,6 14,5 8,4 28,6 2,7 5,2 2,5 4,5 2,4 4,3 0.5 77,0 2010 49,7 25,5 15,3 8,9 37,5 3,1 7,9 3,4 5,4 3,1 5,4 0.7 90,4 2020 54,4 28,7 16,3 9,4 48,8 3,6 10,6 4,5 6,8 4,4 6,8 1.0 106,7 2030 57,1 31,0 16,6 9,5 60,4 4,2 13,3 5,6 8,4 6,1 7,8 ...... 121,3 2002-2030* 0,8 1,1 0,5 0,5 2,7 1,6 3,4 2,9 2,3 3,1 2,1 ..... 1,6 Avrupa Birliği 13,6 14,4 15,3 15,6 0,5 Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA; Türkiye istatistikleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (*): Ortalama Yıllık Artış Oranı(%) Tablo 15: Dünya Doğal Gaz Talebi (Milyar Metre Küp) OECD Kuzey Amerika Avrupa Pasifik OECD Dışı Rusya Çin Hindistan Latin Amerika Afrika Orta Doğu Türkiye DÜNYA (Toplam) Avrupa Birliği 2002 1 380 759 491 130 2010 1 624 866 585 173 2020 1 924 1 002 705 216 2030 2 154 1 100 807 246 2002-2030* 1,6 1,3 1,8 2,3 415 36 28 102 69 219 17 2 622 473 59 45 150 102 290 44 3 225 552 107 78 239 171 405 63 4 104 624 157 110 338 276 470 1,5 5,4 5,0 4,6 5,1 2,8 4 900 2,3 471 567 684 786 1,8 Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA; ; Türkiye istatistikleri BOTAŞ (*): Ortalama Yıllık Artış Oranı (%) 2.3.1. Enerji Kaynakları Dünyadaki mevcut enerji kaynaklarının 2030 yılına kadar oluşacak toplam talebi karşılaması beklenmektedir. Dünyanın giderek artan enerji ihtiyacının giderilmesi için 24 hidrokarbonlar halen vazgeçilmez enerji kaynağını oluşturmaktadır. Bağımsız kaynaklarca yapılan en iyi tahminlere göre çıkarılması mümkün en az 40 yıllık petrol kaynağı ile 65 yıllık doğal gaz rezervi bulunmaktadır32. Buna henüz bulunmamış petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla ağır petrol gibi geleneksel olmayan yakıt kaynakları dahil değildir. Tablo 16: Dünyanın Önde Gelen 4 Kuruluşu Tarafından İlk 10 Petrol Üreticisi Ülke Rezervleri (2003 yılı sonu itibarıyla, milyar varil) Ülke Suudi Arabistan İran Irak Birleşik Arap Emirlikleri Kuveyt Venezüella Rusya Libya Nijerya ABD O&GJ 259 126 115 98 97 78 60 36 25 23 World Oil 259 105 115 66 97 52 65 31 33 23 BP 263 131 115 98 97 78 69 36 34 31 OPEC 263 133 115 98 99 77 n.a 39 35 23 Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA Bugün için geçerli enerji kaynakları ile ilgili temel sorun, arz ile talebin aynı bölgelerde bulunmayışıdır. Petrol üretimindeki artışın büyük bir kısmının OPEC üyelerinde, özellikle de üretim maliyetleri düşük olan Orta Doğu ülkelerinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu itibarla halen dünya petrol üretiminde %37’lik paya sahip olan bu ülkelerin 2030 yılında toplam üretimlerini %53’e çıkarmaları beklenmektedir. Ayrıca hem Avrupa, hem de Asya ülkelerine petrol ve doğal gaz tedarik eden Rusya’nın da artan talep doğrultusunda petrol ve doğal gaz üretimini arttıracağı düşünülmektedir. 2002 – 2030 yılları arasında, artan arz ve talep doğrultusunda, OECD üyesi olmayan ülkelerden OECD’ye üye ülkelere enerji ticaretinin %80 oranında artış göstermesi beklenmektedir. Başka bir değişle, 2002 yılında 1500 Mtoe (milyon ton petrol karşılığı) olan toplam ticaret hacminin 2030’da 2700 Mtoe’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bunlara bağlı olarak gündemdeki ana mesele talep doğrultusunda üretimin arttırılması ve ilgili pazarlara taşınması için gerekli yatırımların yapılmasıdır. Dünya genelinde toplam 16 trilyon dolar olarak 32 Uluslararası Gaz Bilgi Merkezi Cedigaz hesaplamalarına göre 2004 yılı itibarıyla dünyadaki toplam gaz rezervi 180 trilyon metre küp civarındadır. Rusya dünyadaki gaz rezervlerinin üçte birine sahiptir. Rusya, Iran ve Katar’ın toplam rezervleri dünya rezervlerinin % 55’ini oluşturmaktadır. Orta Doğu Bölgesi ise toplam rezervlerin %40’ına sahiptir. 25 hesaplanan bu toplam maliyet için her yıl ortalama 568 milyar dolarlık yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. 2030 yılına gelindiğinde; dünya petrol ihtiyacının yaklaşık yarısına denk düşen günde 65 milyon varillik kısmın OPEC ülkeleri, özellikle de Orta Doğu ülkeleri tarafından karşılanması beklenmektedir. Bu artışa paralel olarak 2003-2030 yılları arasında petrol arama çalışmaları, tankerler, boru hatları ve rafineriler için toplam 3 trilyon dolar tutarında yatırıma ihtiyaç duyulacağı tahmin edilmektedir. Petrolden sonra ikinci en önemli enerji kaynağı durumundaki doğal gaza olan talebin Afrika, Latin Amerika ve kalkınmakta olan Asya ülkeleri dikkate alındığında 2030 yılına kadar yılda ortalama %2,3 oranında artışla iki katına çıkması beklenmektedir. Gaz, düşük sermaye maliyeti ve çevre kirliliği konusundaki avantajları nedeniyle özellikle elektrik üretiminde tercih edilmektedir. Özellikle Rusya ve Orta Doğu ülkelerindeki mevcut gaz rezervlerinin artan dünya talebini karşılaması beklenmektedir. 2030 yılına kadar Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya ülkelerinin doğal gaz tüketiminde ve buna paralel olarak da gaz ithal eden ülkelerin sayısında artış beklenmektedir. Geleneksel enerji kaynaklarından biri olan kömür önümüzdeki dönemde de önemini koruyacaktır. Halen küresel enerji ihtiyacının %22’sini sağlayan kömürün 2030 yılında da aynı oranda enerji ihtiyacına cevap vereceği düşünülmektedir. Bu çerçevede, 2002 yılında 4791 milyon ton olan küresel talebin 2030 yılında 7029 milyon tona çıkması beklenmektedir. Özellikle, 2030 yılına kadar kömürdeki talep artışının %68’inin tek başına Çin ve Hindistan’dan kaynaklanacağı tahmin edilmekte OECD ülkelerinde ise kömüre olan talebin düşük olması beklenmektedir. 2002 yılında küresel düzeydeki kömür tüketiminin %39’u elektrik üretimde kullanılmaktadır. 2030 yılında da kömürün %38’nin yine elektrik üretiminde kullanılacağı hesaplanmaktadır. OECD ülkelerinde kömüre bağlı elektrik üretiminin toplam üretimdeki payının 2030 yılına gelindiğinde %38’den %33’e düşmesi beklenirken, gelişmekte olan ülkelerde bu oranın %45’den %47’ye çıkacağı hesaplanmaktadır. Sonuç olarak, 1 kWh elektrik enerjisi üretiminde ortaya çıkan karbondioksit emisyonunun hacminde önemli bir azalma olmayacaktır. Dünyada halen 17’si OECD üyesi olmak üzere toplam 31 ülkede nükleer enerji santrali mevcuttur. Halen mevcut nükleer enerji üretiminin %85’i OECD ülkelerine aittir. 2002 yılında 26 toplam 359 GW’lik küresel kapasitenin 2030 yılına gelindiğinde 376 GW’ye ulaşması beklenmektedir. Gelecek dönemde OECD ülkelerinde nükleer enerji kullanımının azalması, başta Japonya, Çin, Hindistan ve Güney Kore olmak üzere bazı Asya ülkelerinde ise artması beklenmektedir. Bu çerçevede, nükleer santral kullanımının yaygınlaşmasına rağmen küresel elektrik üretimindeki payının düşmesi beklenmektedir. Dünya üzerindeki nükleer santrallerin %40’ının 2030’a kadar yenilenmesi gerekmektedir. Kyoto Protokolü: Dünya genelinde karbondioksit emisyonunda birinci kaynak kömüre bağlı elektrik üretimi iken ikinci kaynak ulaşım araçlarıdır. 2002 yılında toplam emisyon içinde %21 oranında paya sahip olan ulaşım araçlarının özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaygınlaşması nedeniyle %2 oranında artarak %23’e ulaşması beklenmektedir. Kyoto Protokolü 6 çeşit emisyonu kapsamakta ve Protokole taraf devletlerin 2008-2012 yılları arasında sera etkisi yapan gazların kullanımını 1990 yılındaki düzeylerinin en az %5 altına indirmeleri gerekmektedir. OECD ülkelerinin bu hedefi yakalamalarının oldukça güç olduğu görülmektedir. Bu ülkelerin, 2010 yılına gelindiğinde Protokolün koyduğu hedeften %30 oranında daha fazla sera etkisi yapan gaz salınımında bulunuyor olacakları tahmin edilmektedir. Sanayileşmeye geçiş dönemindeki ülkelerin ise bu hedefin %25 oranında gerisinde olacakları hesaplanmaktadır. Kyoto Protokülü, Temmuz 2004 yılında, başta AB, Orta ve Doğu Avrupa ve Batlık ülkeleri olmak üzere 123 ülke tarafından imzalanmış ve Rusya da daha sonra protokole taraf olmuştur. Kyoto Protokolü’nün etkisi olabilmesi için 1990 yılında toplam emisyonun %55’ine neden olan 55 sanayileşmiş ülke tarafından onaylanmış olması gerekmektedir. Bu itibarla ABD ve Avustralya’nın Protokole taraf olmaması önemli bir eksikliktir. Türkiye ise sanayileşme konusunda bazı engellerle karşılaşmamak için Protokole taraf olmamıştır. Fakat, Türkiye’nin Kyoto Protokolünü imzalaması durumunda, OECD ülkeleri arasında en düşük karbondioksit salınımına sahip ülkelerden biri olarak sera gazlarını 1990 yılındaki seviyenin altına çekme konusunda bir sorun yaşamayacağı tahmin edilmektedir. 2.3.2. Elektrik Üretimi Uluslararası Enerji Ajansının saptamalarına göre dünyadaki elektrik tüketimi 2030 yılında şimdikinin iki misli kadar olacaktır ve bu itibarla 4800 GW’lik ek bir kapasiteye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu kapasitenin %50’sini kalkınmakta olan ülkeler talep edecek, 2000 GW’lik kısım ise OECD ülkeleri tarafından üretilecektir. OECD ülkelerinde 2030 yılına kadar ihtiyaç duyulacak 2000 GW’lik ek kapasitenin üretilmesi için 2 trilyon dolar ve üretilen elektriğin nakli ile dağıtımı için ise 1.8 trilyon dolar 27 yatırıma ihtiyaç duyulacağı hesaplanmıştır. Son dönemde, OECD ülkelerinde rekabet koşullarının tam olarak oluşturulamaması ve yetersiz dağıtım kanalları nedeniyle elektrik enerjisinin etkin kullanılamadığı ve bunun sonucunda fiyatların yükseldiği gözlenmektedir. Bu itibarla, son dönemde elektrik piyasasında çeşitli reformlar yapılmakta ve piyasa daha liberal bir yapıya kavuşturulmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin ise ekonomik kalkınma ve sosyal gelişim hedeflerine ulaşmaları için 5,2 trilyon dolar tutarında yatırıma ihtiyaç duyacakları saptanmıştır. Kalkınmakta olan ülkelerin öncelikle hedeflerine ulaşmaları için elektrik sektöründe yeniden yapılanmaları ve bir çok reformu hayata geçirmeleri gerekli görülmektedir. 2030 yılına gelindiğinde dünyadaki doğal gaz üretiminin yarısının elektrik üretmek amacıyla kullanılacağı tahmin edilmektedir. Fakat, hükümetlerin karbondioksit emisyonunu kısma yönünde etkin politikalar uygulamaması durumunda kömürün de elektrik üretiminde önde gelen kaynak olması mümkün görünmektedir. Tablo 17: Küresel Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı (%) Kömür Petrol Doğal Gaz Nükleer Su Gücü Diğer OECD Ülkeleri 2002 2030 38 33 6 2 18 29 23 15 13 11 3 10 Geçiş Dönemindeki Ülkeler* 2002 2030 22 16 4 2 37 54 18 11 19 15 0 2 Gelişmekte Olan Ülkeler 2002 2030 45 47 12 5 17 26 2 3 23 16 1 3 Kaynak: World Energy Outlook, 2004, IEA (*) : Rusya ve BDT ülkeleri 2.3.3. Enerji Fiyatları Son 4-5 yıllık dönemde ham petrol fiyatlarında gözlenen artış dünya ekonomisini oldukça zorlamıştır. Fiyat artışı petrol arzının talebe göre yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. Arzın fazlalaşması için gerekli yatırımlar üretici ülkeler tarafından planlanmakta ise de bunların tamamlanması ve etkilerinin gözle görülür hale gelmesi gene de zaman alacaktır. Dünya Bankası petrol fiyatlarını 2006 için 56, 2007 için 52 dolar/varil olarak tahmin etmektedir. IMF’in tahmini ise aynı dönme için 60-61 dolar/varil civarındadır. 28 2.3.4. Enerji Alanındaki Gelişmelerin Türkiye’ye Yansımaları Kalkınmakta ve sanayisini geliştirmekte olan Türkiye’nin ise önümüzdeki yıllarda enerjiye olan ihtiyacının artmaya devam etmesi beklenmektedir. 1995 – 2005 yılları arasında toplam 63 milyon ton petrole eşdeğerde enerji (Mtoe) tüketen Türkiye’nin enerji ihtiyacı on yıl içinde %48 oranında artmış ve 2005 yılında 93,3 mtoe olmuştur (Tablo 12). Bu ihtiyacın 2010 yılında 126 mtoe ve 2030 yılında ise 222 Mtoe olacağı hesaplanmaktadır. Tablo 18: Türkiye’de Enerji Üretim ve Tüketim Dağılımı (1995 – 2005) Kaynaklar Ticari Enerji Taş Kömürü Linyit Petrol Doğal gaz Hidrolik Yenilenebilir Enerji Elektrik İhracat (ithalat) Ticari Olmayan Enerji Toplam Kişibaşına Enerji Tüketimi(KEP) 1995 Hacim Yüzde Mtoe Pay 56,0 6,7 10,6 29,3 6,3 3,0 0,1 0,06 7,0 63,1 88,8 10,5 16,8 46,4 9,9 4,8 0,2 0,09 11,2 100 1 045 2005* 1995-2005 Hacim Yüzde Hacimdeki Yüzde Değişim Mtoe Pay 87,6 14,3 11,5 35,8 20,9 3,8 1,1 (0,05) 5,6 93,3 93,9 15,3 12,4 38,4 22,5 4,1 1,2 (0,1) 6,1 100 56,3 114,0 -8,8 -22,3 232,3 24,9 845,5 ---20,0 47,8 1 291 Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Mtoe : Milyon Ton Petrole Eşdeğer Enerji KEP: Kilogram Eşdeğerindeki Petrol (*) : Tahmin Türkiye artan nüfusu ve gelişen ekonomisi ile bölgede hem önemli bir pazar, hem de sahip olduğu stratejik konumu itibarıyla enerji koridorlarının kesiştiği bir merkezdir. Önümüzdeki dönemde enerji ticaretinin kaçınılmaz bir şekilde artmaya devam edeceği kesindir. Bu itibarla Türkiye artmakta olan enerji ticaretindeki rolünü güçlendirmek ve daha da genişletmek yönünde politikalar benimsenmektedir. Türkiye’de yerel petrol üretimi toplam tüketimin yalnızca %5’ini karşılamaktadır. Ülkedeki petrol ve doğalgaz tüketiminin kişi başına düşen milli gelirdeki payı 1990 yılından bu 29 yana yaklaşık %33 oranında artış göstermiştir.33 Türkiye’nin petrol ve türevlerine yüksek miktarda bağımlı olması ve bu kaynakların fiyatlarındaki uluslararası dalgalanmanın Türkiye’nin ekonomik performansını olumsuz yönde etkilemesinden endişe edilmektedir. Enerji fiyatlarında son dört yıl içinde meydana gelen %200’e yakın artış bugüne kadar ciddi sorun yaratmamış olsa da önümüzdeki dönemde sıkıntılara neden olabilecektir. Örneğin, ham petrol fiyatlarındaki her bir dolarlık artış, yıllık ham petrol ithalatı için ödenilen tutarı yaklaşık 170 milyon dolar arttırmakta; bu da Türkiye’nin toplam enerji maliyetine yaklaşık 400 milyon dolar tutarında ilave yük getirmektedir.34 2005 yılında yaklaşık 50 dolar olarak gerçekleşmesi beklenen ham petrol varil ortalama maliyetinin enerji ithalatımıza yaklaşık 6,7 milyar dolarlık bir külfet getirmesi ve 2005 yılında toplam ithalat tutarının milli gelirin %6’sına ulaşması söz konusudur. Enerji girdi fiyatlarındaki artış maliyetleri yükselttiği için enflasyon ile mücadele çabalarını da olumsuz yönde etkilemektedir. Ancak, yüksek enerji fiyatlarının etkisiyle dış ticaret açığının ve dolayısı ile dış ödemeler dengesindeki cari açığın planlanandan daha fazla gerçekleşmesi gündemdedir. Maliyet artışının tüketiciye yansıtılması rekabetçi baskılar ve talep açığı nedeniyle henüz çok hissedilir derecede değildir. Türkiye’nin petrolünün %94,5’ini altı komşu ülkeden ithal etmesi, bu ülkelerle olan dış ekonomik ilişkilerini karşılıklı ortak çıkarlar temelinde derinleştirmesini, bölgesel ve küresel alanlarda yeni işbirliği alanları yaratmasını, enerji tasarrufuna ve yurtiçi üretimi artırmaya önem vermesini gerektirmektedir. 2.3.5. Fırsatlar ve Tehditler 2.3.5.1. Fırsatlar Avrupa Birliği: Türkiye coğrafi konumu itibarıyla dünya enerji kaynaklarının yoğun olarak bulunduğu Orta Doğu ile Hazar Havzası ile bu kaynakları talep eden Avrupa ülkeleri arsında bir köprü konumundadır. Avrupa Birliği’nin enerjiye olan bağımlılığı artmakta ve halen tükettiği enerjinin yarısını ithal eden Birliğin 2030 yılına geldiğinde ihtiyaç duyduğu enerjinin %70’ini ithal ediyor olacağı tahmin edilmektedir. Avrupa Birliği, Doğu-Batı enerji koridorunu destekleyen politikalar geliştirmiş ve Balkan ülkeleri ile Türkiye üzerinden Hazar 33 Bu paragraf, Morgan Stanley’in The Consequences of Dependency başlıklı ve 9 Eylül 2005 tarihli raporuna dayanılarak hazırlanmıştır. 34 2006 Yılı Programı, Resmi Gazete, 2 Kasım 2004, s.34. 30 Havzası ve Orta Doğu enerji kaynaklarına ulaşma konusunda programlar uygulamaya koymuştur.35 Bu itibarla Türkiye doğal olarak Orta Doğu, Rusya ve Orta Asya ülkelerinden Avrupa’ya giden enerji koridorlarının kesiştiği bir noktada merkez rolü üstlenmektedir. AB ile bütünleşme yönünde çalışmalarını sürdüren Türkiye için bu önemli bir özelliktir. - Türkiye, enerji konusunda ülkeler arasında yapılan işbirliğini “kazan kazan” (win-win) esasına oturtmakta ve bu sayede Avrupa’dan başlayan güvenlik ağının Türkiye üzerinden Orta Doğu ve Hazar Havzası’ndaki ülkelere doğru genişlemesi mümkün olmaktadır. Bu da Türkiye’nin stratejik önemini ortaya koymaktadır. - Enerji kaynaklarına sahip ülkeler ile bu kaynakları talep eden ülkeler arasında enerji alanında ticaret hacmi artacak, bu da enerjinin saklanması, taşınması ve yeniden ihraç edilmesi konusunda Türkiye’ye yeni fırsatlar sunacaktır. - Doğu Asya’nın gelecek dönemde enerjiye daha fazla ihtiyaç duyması enerji üretiminin arttırılmasını ve bu ürünlerin yeni pazarlara taşınmasını gerektirmektedir. Türkiye bu konudaki tecrübesini yeni kurulacak boru hattı projelerinde yer alarak ilgili ülkelerle paylaşabilir. - OECD ülkeleri, Rusya Federasyonu, Baltık Ülkeleri ve Birçok Orta Avrupa ülkesinin taraf olduğu “Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Konusunda Konvansiyon” (UNFCCC) Türkiye tarafından da imzalanarak Mayıs 2005 itibarıyla yürürlüğe girmiştir. Çevre ve Hava Kirliği konusunda gerekli önlemlerin alınmasını öngören bu anlaşma Boğazların tehlikeli yüklerin geçişine getirilmesi gereken önlemler açısından hukuki bir referans noktasıdır. - Türkiye’nin 2006 yılı itibarıyla Avrupa Birliği Elektrik Nakil Koordinasyon ağına dahil olması elektrik enerjisinin etkin ve düşük maliyetlerle elde edilmesi açısından önemli bir gelişmedir. - Avrupa Birliği 2000 yılında hazırladığı “Green Paper” başlıklı raporunda, ihtiyaç duyulan enerjinin serbest rekabet kuralları çerçevesinde belirlenen fiyatlar doğrultusunda ve çevre kirliliğini en aza indirecek politikalar benimsemiştir. Bu çerçevede, enerji stratejileri belirlenirken yenilenebilir enerji kaynakları ile birlikte kojenerasyonun (birleşik ısı –güç 35 Bu programlardan önde geleni uluslararası işbirliğiyle kurulacak boru hatları ağı ile AB ülkelerine doğal gaz ve petrol sevkıyatının sağlanmasını amaçlayan INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe) Programıdır. 31 üretimi) yaygınlaştırılmasına ve bölgesel enerji üretim teknolojilerine geçilmesine öncelik verilmektedir. Bu alanda Türkiye ve AB ile işbirliği imkanları doğmuştur. 2.3.5.2. Tehditler - Bu dönemde OECD ülkeleri ile Çin ve Hindistan’ın petrol ihraç eden ülkelere bağımlılığı artacak ve petrol ile doğal gazın taşınması konusunda güvenlik ön plana çıkacaktır. - Artan petrol ihtiyacı büyük rezervlere sahip bir kaç ülke tarafından karşılanacağı için petrolün dünyadaki arz ve talep esnekliği azalacaktır. - Arz ve talep esnekliğinin azalması fiyatların yüksek seyretmesine ve olası kriz durumlarında fiyat artışlarının fazla olmasına neden olacaktır. - Petrol fiyatlarındaki artış başta kömür olmak üzere diğer enerji kaynaklarına yönelime neden olacaktır. - Enerji kaynaklarına sahip bölgelerdeki siyasi gerginliklerin artması ve enerji temini konusunda yaşanan sıkıntılar ithalatçı ülke ekonomilerini doğrudan etkiler duruma gelecektir. - Enerji ithal eden ülkeler arasında siyasi gerginlikler yaşanabilir (özelikle Çin ve Japonya arasında Rusya doğal gazı için böyle ihtilaflar görülmektedir). - Enerji altyapısı konusunda büyük projelerin finansmanına ihtiyaç duyulacaktır. - Petrol ulaşım sektörü için henüz tam ikame edilemediği için en önemli kaynak olmayı sürdürecek ve 2030 yılında toplam petrolün %54’ü bu sektör tarafından tüketilecektir. - İthalatçı ülkelerin ihracatçı ülkelere olan bağımlılığı artacak, bu da boru hatları ve gemi taşımacılığı yoluyla yapılan ticaretin güvenliğini ön plana çıkaracaktır. - Ozon tabakasını tehdit eden karbon dioksit emisyonundaki artış enerji kullanımında kısıtlamayı giderek daha fazla zorunluluk haline getirmektedir. Kyoto Sözleşmesine taraf ülkeler sözleşme gereğince önlemler almaya başlayacak ve enerji politikalarında temiz enerjiye ağırlık vereceklerdir. Bunun sonucunda Sözleşmeye taraf ülkeler ile taraf olmayanlar arasında daha fazla sürtüşme yaşanacaktır. 2.4. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TEKNOLOJİK GELİŞİM VE REKABET GÜCÜ Teknoloji üretmenin temel altyapısını oluşturan Ar-Ge yatırımlarında gelişmiş ülkeler tartışılmaz şekilde ön plandadır. Ancak orta ve uzun vadede gelişmekte olan ülkelerin özellikle Büyüyen Asya’nın bu alanda söz sahibi olması beklenmektedir. Hindistan ve Çin teknoloji 32 üretmeye yönelik etkinliklerini artırmaları beklenen iki güçtür ve bu yönde ciddi yatırımlar yaptıkları bilinmektedir. Çin’in Ar-Ge harcamaları 2002 yılında 1996 yılına göre 3 kattan fazla artış göstermiştir. Avrupa’nın toplam Ar-Ge harcamalarındaki payı azalırken, ABD’nin Ar-Ge harcamaları yine aynı dönemde %40 oranında artmış, payını en çok artıran bölge ise Güney ve Güneydoğu Asya olmuştur. Tablo 19: Ar-Ge Harcamaları (Milyon Dolar) 1996 Gelişmiş Ülkeler Batı Avrupa Kuzey Amerika Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Afrika Latin Amerika ve Karayipler Asya ve Okyanusya Batı Asya Güney ve Güneydoğu Asya Çin Hindistan Geçiş Dönemi Ülkeleri GDA BDT Türkiye TOPLAM Toplam 531 128 174 709 207 421 148 998 39 519 1 001 9 383 29 135 903 28 232 4 865 2 112 4 965 404 4 561 819 575 612 Özel Sektör 355 914 109 988 148 235 97 691 17 561 ... 3 464 14 097 229 13 868 ... ... 2 868 215 2 652 213 376 343 2002 Toplam 619 403 184 421 290 015 144 966 51 616 1 083 9 114 41 419 1 378 40 041 15 556 3 743** 5 496 515 4 981 1 223 676 514 Paylar* Özel Sektör 417 881 116 657 202 320 98 904 28 760 ... 2 960 25 799 381 25 418 ... ... 3 177 119 3 058 351 449 818 1996 92,3 30,4 36,0 25,9 6,9 0,2 1,6 5,1 0,2 4,9 0,8 0,9 0,1 0,8 0,1 100,0 2002 91,6 27,3 42,9 21,4 7,6 0,2 1,3 6,1 0,2 5,9 2,3 ,,, 0,8 0,1 0,7 0,2 100,0 Kaynak: UNCTAD * Toplam İtibari ile **2001 Türkiye’de Ar-Ge harcamalarının GSYİH’ya oranı halen binde 7 gibi AB ortalaması olan %1,9’un da altında çok düşük bir düzeydedir. Uzun vadedeki hedef bunu Lizbon Stratejisi doğrultusunda %3’e yükseltmek iken, 2010 yılına yönelik hedef ise %2’dir. Tablo 20: Ar-Ge Harcamalarının GSYİH'ya Oranı (2002) Ülke İsrail Finlandiya Japonya ABD % 5,1 3,5 3,1 2,7 Ülke Hırvatistan İrlanda* İtalya* Brezilya** % 1,1 1,1 1,1 1,0 Ülke Türkiye Polonya Slovakya Güney Afrika % 0,7 0,6 0,6 0,6 33 Kore Singapur Slovenya Çin Çek Cumhuriyeti Rusya Federasyonu Ukrayna 2,5 2,2 1,5 1,2 1,2 1,2 1,2 Macaristan İspanya Portekiz Hindistan** Estonya Litvanya Malezya 1,0 1,0 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7 Yunanistan* Şili* Bulgarstan Arjantin Letonya Romanya Meksika* 0,6 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 Kaynak: Dünya Bankası *2002 **2001 Teknolojik gelişmenin önümüzdeki dönemde de büyük oranda uluslararası şirketler (TNC) aracılığı ile yayılmaya devam edeceğini öngörmek mümkündür. 2002 yılında dünyada yapılan toplam Ar-Ge harcamalarının yarısı, özel sektör tarafından yapılan Ar-Ge harcamalarının ise üçte ikisi ise uluslararası şirketler tarafından yapılmıştır. Nitekim UNCTAD 2005 Dünya Yatırım Raporu alt başlığında Ar-Ge’nin uluslararasılaşmasına dikkat çekmektedir. Uluslararası şirketlerin teknoloji ve know-how transferi yapması yeni bir olgu değildir ancak şekil değiştirmektedir. Trend, son döneme kadar daha sık görülen şekliyle, Ar-Ge’nin orijin ülkede geliştirilip gelişmekte olan ülkelere adaptasyonunun ötesine geçip, gelişmekte olan ülkelerde de Ar-Ge geliştirmek yönündedir. Bu, 1990’ların ortalarına kadar hiç karşılaşılmayan ve önümüzdeki dönemde artacağı tahmin edilen bir gelişmedir. Örneklemek gerekirse, Çin’de 1993 yılındaki ilk yabancı Ar-Ge birimi yatırımından (Motorola) bu yana 700 adet yabancı Ar-Ge tesisi kurulmuştur. Başlıca küresel ilaç firmalarının hemen hepsi artık klinik araştırmalarını Hindistan’da yapmaktadırlar. UNCTAD’ın anketi kapsamında 2005-2009 dönemi için Ar-Ge geliştirmek için tercih edilen ülkeler aşağıda gösterilmiştir. Tablo 21: Uluslararası Şirketlerin Ar-Ge Geliştirmek için Tercih Ettikleri Ülkeler Ülke Çin ABD Hindistan Japonya İngiltere Rusya Fransa Almanya Ankete Katılanlar Tarafından Tercih Oranı (%) 61,8 41,2 29,4 14,7 13,2 10,3 8,8 5,9 Ülke Vietnam Türkiye Tunus İsveç İspanya G,Afrika Romanya Polonya Ankete Katılanlar Tarafından Tercih Oranı (%) 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 34 Tayvan Singapur Hollanda Kanada Tayland Kore Malezya İtalya Belçika 4,4 4,4 4,4 4,4 2,9 2,9 2,9 2,9 2,9 Norveç Fas Meksika İsrail İrlanda Çek Cumhuriyeti Brezilya Avustralya 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 Kaynak: UNCTAD Ar-Ge’nin yüksek kalitede işgücü ve altyapı gerektiren bir alan olduğu göz önüne alındığında, bu özelliklere sahip gelişmekte olan ülkelerin avantajlı konumda olacağı tahmin edilebilir. Türkiye kendi Ar-Ge faaliyetleri açısından zayıf olsa da işgücü ve bilişim altyapısı açısından evsahipliği yapabilecek düzeydedir ya da en azından Ar-Ge Türkiye’nin rekabet gücünü artırabileceği bir alandır. UNCTAD’ın eğitim seviyesi, Ar-Ge’ye yönelik işgücü, patentler ve bilimsel makale sayılarını hesaba katarak 117 ülke arasında yaptığı İnovasyon Kapasitesi Endeksi’ne göre, Türkiye 2001 yılı itibari ile 57. sırada, orta derecede İnovasyon Kapasitesi’ne sahip ülkeler arasında yer almaktadır. Sıralamada ilk sıralarda yer alan ülkelerin gelişmiş ülkeler olduğu göz önüne alınıldığında dahi Türkiye’nin karşısında rekabet avantajı yaratması gereken pek çok ülke vardır ancak Çin ve Hindistan’ın daha alt sıralarda olması da dikkat çekicidir. Burada söz konusu ülkelerin bu alanda öne çıkmasının henüz istatistiklere yansıyacak seviyeye ulaşmadığı anlaşılmaktadır. Tablo 22: UNCTAD İnovasyon Kapasitesi Endeksi (Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkeler) 2001 sıralaması 12 23 24 26 28 30 32 34 1995 sıralaması 18 23 21 26 29 41 34 43 Ülke Singapur Slovenya Rusya Estonya Macaristan Çek Cumhuriyeti Litvanya G. Afrika 2001 sıralaması 44 46 50 52 55 57 58 61 1995 sıralaması 59 45 48 54 61 58 63 67 Ülke Letonya Şili Romanya Brezilya Malezya Türkiye Çin Tayland 35 36 40 78 33 Ürdün Polonya 66 73 69 73 Hindistan BAE Kaynak: UNCTAD Türkiye Dünya Ekonomik Forumu 2005 Rekabet Gücü Endeksine göre 117 ülke arasında geçen yıl olduğu gibi bu yıl da 66. sırada yer almaktadır. Bu endeksin makro ve mikro ayaklarından mikro alanda daha güçlü görünen Türkiye, özellikle firma bazında rekabet gücü açısından 38. sıraya kadar çıkarken, makroekonomik ortamdaki düzelmelerin halen Türkiye’yi bu endekste yukarı taşıyacak kadar güçlü olmadığını görülmektedir. Teknolojik gelişme, üretim eğrilerinde sıçrama yaratan, dolayısı ile verimliliği artırarak rekabet gücü kazandıran faktörlerden biridir. Verimlilik büyümenin sürdürülebilirliği ve dolayısıyla kalkınma açısından olmazsa olmaz bir faktördür. Bu noktada göz önünde bulundurulması gereken bir kriter Toplam Faktör Verimliliği (TFV)’ni artırmaya özen göstermektir. Bu konuda yapılmış bir İSO araştırması36 1975-1998 döneminde Türkiye’de üretimdeki artışların %2,9 oranında işgücü, %18,3 oranında sermaye, %62,2 mal ve hizmet girdileri ve %16,6 oranında TFV ile açıklanabileceğini ortaya koymuştur. TFV nin en yüksek olduğu sektörlerin ise makine ve metal eşya olduğu tespit edilmiştir. TFV ölçümüne yönelik uluslararası çalışmalar en yüksek TFV’nin bilgi yoğun sektörlerde en düşük TFV’nin ise emek yoğun sektörlerde olduğunu ortaya koymaktadır. Tablo 23: Yüksek Teknoloji Ürünlerinin İmalat Sanayi İhracatındaki Payı (%) Ülke Singapur Malezya İrlanda Kore, ABD Tayland Çin İngiltere Macaristan Japonya 36 1990 39,9 38,2 41,1 17,8 33,0 20,7 ... 23,6 ... 23,8 2000 62,6 59,5 47,5 34,8 33,5 33,3 18,6 32,0 26,4 28,3 2003 58,7 58,4 34,5 32,1 30,8 30,2 27,1 25,8 25,6 24,1 Ülke Arjantin Portekiz İtalya İspanya Slovenya Güney Afrika Hindistan Litvanya Letonya Bulgaristan 1990 ... 4,4 7,5 6,4 ... ... 2,4 ... ... ... 2000 9,0 6,4 9,2 7,6 4,7 7,0 5,0 4,2 4,0 2,8 2003 8,7 8,6 7,9 7,3 6,3 5,0 4,8 4,7 4,4 4,3 “Özel İmalat Sanayinde Toplam Faktör Verimliliği”, İstanbul Sanayi Odası, Ekim 2004 36 Finlandiya Rusya İsrail Endonezya Çek Cumhuriyeti Estonya Hırvatistan Yunanistan Brezilya 7,6 ... 10,4 1,2 ... ... ... 2,2 7,1 27,3 13,5 25,1 16,2 8,1 29,8 8,5 13,3 18,6 23,7 18,9 18,1 14,5 13,2 12,6 12,3 12,2 12,0 Tunus Slovakya Romanya Şili Polonya Lübnan Türkiye Ürdün Pakistan 2,1 ... 2,5 4,6 ... ... 1,2 0,8 0,1 3,4 4,1 5,5 3,4 3,3 2,3 4,9 8,0 0,4 4,1 3,7 3,6 3,4 3,1 2,1 2,1 1,7 1,1 Kaynak: Dünya Bankası Gelişmiş Ülkelerin Verimliliği Artırmaya Yönelik Stratejileri - Yeni teknolojiler, buluşlara öncelik verilmesi - İnsan sermayesine önem: eğitim reformu, mesleki eğitimin zenginleştirilmesi ve işgücü piyasasında esnekliğin arttırılması - Stratejik üretim alanları tespit edilmesi - Yerel yönetim, tarım ve bölgesel gelişme reformları - Ölçek ekonomiler ve küçük işletmeler arası kümeleşmeler (cluster development) 2.5. ULUSLARARASI TİCARET VE TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ 2.5.1. Uluslararası Ticaret Eski Demirperde ekonomiye dahil serbestleştirilmesi ülkelerinin küresel olmaları, ticaretin konusunda gösterilen büyük çaba ve genel ekonomik koşulların istikrarlı bir seyir izlemesi gibi nedenlerle ticaretin küresel üretim içindeki payı ve önemi giderek artmaktadır. 1990’ların Uluslararası Ticaretin Gelecek 5-10 Yıllık Perspektifi ¾ Küresel üretimden daha hızlı büyümeye devam eden ticaret ¾ Genel ticaret içinde daha geniş yer tutan imalat malları ¾ Önem kazanan sanayi-içi ticaret ve dikey uzmanlaşma ¾ Hizmet ticaretinde artış ¾ Küreselleşmeye paralel olarak bölgeselleşen ticaret ¾ Gelişmekte olan ülkelerin küresel ticaret içinde artan payları ¾ Dünya çapında tarım ürünlerinde liberalizasyon başından bugüne kadar olan süreçte ticaret sürekli küresel üretimden daha hızlı büyümüştür. 1995 yılında küresel üretimin %30’unu oluşturan ticaretin 2020 yılı itibariyle üretimin %45’ine ulaşması beklenmektedir. Ticaretin kompozisyonu ise imalat malları ticaretinin genel ticaret içinde daha fazla yer kaplamaya başlaması, sanayi-içi ticaretin ve dikey uzmanlaşmanın öneminin artması ve servis ticaretinin artması nedenlerine dayalı olarak değişmektedir. 37 Ticaretin bölgeselleşmesi (yani ülkelerin yoğunlukla kendi bölgelerinde yer alan ülkelerle ticaret yapmayı tercih etmeleri) ve yeni ticari güçlerin ortaya çıkması uluslararası ticaretin yönünü belirleyen diğer faktörlerdir. 1990’ların başından itibaren dünya ticareti Avrupa, Kuzey Amerika ve Doğu Asya olmak üzere üç bloklu bir hal almıştır. Dünyanın yerleşik ihracatçıları olan batılı ülkelere ve Japonya’ya, Çin, Güney Kore, Hong Kong gibi Doğu Asyalı yeni ihracatçılar eklenmiştir. Ayrıca Hindistan’ın dünya ticaretine eklemlenmesi de son derece önemli bir gelişmedir. İmalat sanayinde öne çıkan Çin’in aksine Hindistan, servis ticareti konusunda kilit bir güç olma yolundadır. 1990’lar boyunca servis sektöründeki ihracatını %17 oranında arttırmıştır. Son on yıllık dönemde genel trend, düşük ve orta gelir grubundaki ülkelerin dünya ticaretindeki paylarını arttırmaları yönündedir. Geçen 5 yıllık dönemde gelişmekte olan ülkeler küresel ihracat içindeki paylarını %20’den %25’e çıkarmışlardır. Ayrıca, Çin bu dönemde pazar payını ikiye katlamıştır. Ticaretin genişlemesi bu ülkeler için ekonomik iyileşmenin de yolunu açmıştır. Pazar paylarını arttırmada en başarılı olan ülkeler, yoksullukla en iyi mücadele eden ülkeler olmuşlardır. Bu trendin orta vadede de devam etmesi beklenmektedir. 2020 yılına kadar özellikle Çin ve Hindistan’ın dünya ticaretindeki paylarının son derece hızla artacağı düşünülmektedir. 2.5.2. Uluslararası Mal ve Hizmet Ticareti37 2004 yılında küresel ticaret hem miktar hem de değer olarak patlama göstermiştir. 2004 yılında küresel mal ticareti demir-çelik, mineraller, demir harici metaller ve yakıtların fiyatlarının (uzun dönemde ticaret içindeki payları miktar olarak düşmesine rağmen) artışına bağlı olarak %21 gibi çok yüksek bir oranda büyüyerek 8.970 milyar dolar olmuştur. Aynı yüksek büyüme oranı hizmet ticareti için de geçerlidir. Dünya hizmet ihracatı %18 oranında artmış ve 2.125 milyar dolar olarak açıklamıştır. BDT, Afrika ve Ortadoğu bölgelerinin büyük oranda yakıt ve madenlerden oluşan mal ihracatı %29 ile %37 arasında; Güney ve Orta Amerika’nın mal ihracatı ise %30 oranında artmıştır. Yakıt ve maden ürünlerinin net ithalatçısı olan Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinin mal ithalatının değeri miktarından çok daha fazla artmıştır. 2004 yılında mal ihracatı miktar olarak %9 oranında artarak 2000 yılından bu yana en iyi performansı göstermiştir. Bu daha çok imalat sanayi ticaretinin %10 gibi bir oranda 37 Bu bölüm, WTO’nun ‘World Trade Developments in 2004 and Prospects for 2005’ adlı incelemesi temel alınarak hazırlanmıştır. 38 büyümesinden kaynaklanmaktadır. Tarım ürünlerindeki ticaret ise %3,5 oranında bir büyüme kaydetmiştir. Kuzey Amerika’nın tarım ihracatındaki payı aynı kalırken Avrupa’nın payı %2,5 oranında artmıştır. Güney ve Orta Amerika, BDT bölgesi ve Afrika ortalamanın üzerinde bir ihracat artışı sergilemiştir. Tarım ürünlerindeki ticaret artışı üretimden daha fazladır. Dünya mal ticaretinin büyümesinin 2005 yılında ise bir önceki yıla göre ciddi bir oranda azaldığı ve 2005 yılının üçüncü çeyreğinde %8,5 oranında kaldığı görülmektedir. Dünya mal ticaretindeki artışın 2005 yıl sonu itibariyle %7,7 olması; mal ve hizmet ticaretindeki artışın ise %6,2 olması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin (Çin hariç; Çin’in ihracatı %24 oranında artmıştır) mal ihracatlarının gelişmekte olan ülkelere göre daha iyi durumda olduğu ve 2005 yılı ortası itibariyle %12 oranında büyüme kaydettikleri görülmektedir. Tablo 24: Mal ve Hizmet Ticaretinin Seçilmiş Ülke ve Bölge Ticaretindeki Payı, 2004 İhracat Dünya İthalat Değer Değer Pay Pay (milyon dolar) (milyon dolar) Toplam Mal Hizmetler Toplam Mal Hizmetler 11140 80,9 19,1 11060 81,1 18,9 Kuzey Amerika ABD Güney ve Orta Amerika Avrupa Belçika Fransa Almanya İtalya Hollanda İspanya Türkiye İngiltere BDT Rusya Federasyonu Afrika Asya Çin Hong Kong Japonya Kore Singapur 1709 1129 77,8 71,8 22,2 28,2 2284 1733 85,3 85,0 14,7 15,0 347 83,9 16,1 293 80,3 19,7 5032 294 531 1044 428 374 269 91 521 301 204 275 3060 655 314 634 298 233 77,6 83,2 79,4 87,2 80,8 80,5 68,6 73,8 67,0 88,9 90,1 82,7 85,3 90,5 82,9 85,0 86,6 84,3 22,4 16,8 20,6 12,8 19,2 19,5 31,4 26,2 33,0 11,1 9,9 17,3 14,7 9,5 17,1 15,0 13,4 15,7 4864 284 525 911 417 344 302 101 591 222 129 258 2852 606 299 541 269 200 78,9 83,0 81,7 78,8 80,7 79,0 82,3 89,8 77,0 77,6 74,6 78,9 82,1 88,2 90,0 75,2 81,6 81,9 21,1 17,0 18,3 21,2 19,3 21,0 17,7 10,2 23,0 22,4 25,4 21,1 17,9 11,8 10,0 24,8 18,4 18,1 Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri 39 Tablo 25: Dünya Mal Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004 İhracatçılar 1 Almanya 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD Çin Japonya Fransa Hollanda İtalya İngiltere Kanada Belçika Değer (Milyar Dolar) 912,3 818,8 593,3 565,8 448,7 358,2 349,2 346,9 316,5 306,5 İthalatçılar Pay (%) 10,0 8,9 6,5 6,2 4,9 3,9 3,8 3,8 3,5 3,3 1 ABD 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Almanya Çin Fransa İngiltere Japonya İtalya Hollanda Belçika Kanada Değer Pay (%) (Milyar Dolar) 1525,5 16,1 716,9 7,6 561,2 5,9 465,5 4,9 463,5 4,9 454,5 4,8 351,0 3,7 319,3 3,4 285,5 3,0 279,8 2,9 Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri Tablo 26: Dünya Hizmet Ticaretinde Başlıca İhracatçı ve İthalatçılar, 2004 Değer İthalatçılar İhracatçılar Değer (Milyar Dolar) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD İngiltere Almanya Fransa Japonya İspanya İtalya Hollanda Çin Hong Kong 318.3 171.8 133.9 109.5 94.9 84.5 82.0 73.0 62.1 53.6 (Milyar Pay (%) Dolar) Pay (%) 15.0 8.1 6.3 5.1 4.5 4.0 3.9 3.4 2.9 2.5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ABD Almanya İngiltere Japonya Fransa İtalya Hollanda Çin İrlanda Kanada 260.0 193.0 136.1 134.0 96.4 80.6 72.4 71.6 58.4 55.9 12.4 9.2 6.5 6.4 4.6 3.8 3.5 3.4 2.8 2.7 Kaynak: DTÖ Ticaret İstatistikleri 2.5.3. DTÖ, Doha Round ve Tarımda Liberalizasyon 1995 yılında Uruguay Round’un sonucunda kurulan Dünya Ticaret Örgütü dünya ticaretinin işleyişini belirleyen ve uluslararası ticaret sistemini mümkün olduğu kadar tahmin edilebilir ve şeffaf bir hale getirmeyi amaçlayan bir yapı olmuştur. GATT ilk ortaya çıktığında sanayileşmiş ülkelerin ürettiği malların ticaretini serbestleştirme ve bunu sadece tarife indirimine odaklanarak yapma gibi sınırlı bir hedefe sahip olmasına rağmen zamanla geldiği noktada ticaret engellerinin azaltılması ve uluslararası ticaretin artmasını son derece olumlu etkilemiştir. Sanayileşmiş ülkelerin desteğine baştan beri sahip olan GATT ve DTÖ, son dönemlerde uluslararası ticaretten giderek daha fazla pay alan gelişmekte olan ülkelerin de desteğini almaya başlamıştır. 40 Uruguay Kararlarının uygulanması ile birlikte sanayi ürünlerinde sağlanan liberalizasyon tarım ürünlerinde etkili olamamıştır. Geçen 5 senede olduğu gibi önümüzdeki dönemde de tarım liberalizasyonu, şüphesiz ki, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki en tartışmalı konu olacaktır. Şu anda tarım ürünlerindeki ortalama tarife sanayi ürünlerindeki ortalama tarifenin 5 katıdır ve tarıma verilen destekler son derece yüksek seviyelerde seyretmektedir. Sanayi ürünlerindeki liberalizasyon ve gelişmekte olan ülkelerin pazarlarını gelişmiş ülkelerin sanayi mallarına hiçbir karşılık alamadan açmış olmaları tarım ürünleri ihraç eden gelişmekte olan ülkelerin kendilerini haksızlığa uğramış hissetmelerine neden olmuştur. Bu ülkeler, tarım ürünlerinde ciddi bir liberalizasyonun sanayileşmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere yapacağı herhangi bir yardım programından çok daha etkili olacağını belirtmektedir. Tarımda liberalizasyon konusundaki tartışmalar sonucunda ortaya ABD-AB, gelişmekte olan ülkeler koalisyonu (G20) ve Japonya olmak üzere üç ana grup çıkmıştır. Geçtiğimiz aylarda tarıma verdiği desteği %60 azaltmaya hazır olduğunu belirten ABD’ye karşılık AB Komisyonu da, tarım ürünlerindeki ithalat vergisini %60 oranında ve tarıma verdiği desteği %70 azaltmaya hazır olduğunu belirtmiştir. Son dönemdeki bu olumlu havaya rağmen ABD ve AB’nin bu girişimlerine Japonya ve AB içinde Fransa ve Polonya’nın başını çektiği bir grup tarafından karşı çıkılmaktadır. AB Komisyonu’nun AB ülkeleri adına DTÖ müzakereleri yürütme hakkı vardır. Fakat, alınan nihai karar tüm AB ülkeleri tarafından onaylanmak durumundadır ve bu da kararın Fransa ya da başka bir ülke tarafında veto edilerek uygulanmaması ihtimalinin olduğunu göstermektedir. Geçtiğimiz günlerde (13-19 Aralık 2005) Hong Kong’da yapılan DTÖ Bakanlar Toplantısı, gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere tarım ürünlerinde tarife indirimi, tarife dışı engellerin ve tarım desteklerinin kaldırılması konularındaki baskısına sahne olmuştur. Ortaya çıkan anlaşma taslağında, tarım ürünleri ihracatına verilen desteğin 2013 yılı itibariyle kaldırılması; zengin ülkelerin pamuk ihracatına verdikleri desteğin 2006 yılı sonu itibariyle kaldırılması ve 32 yoksul ülkenin zengin ülkelerin pazarlarına kota ve gümrük vergisi olmaksızın ihracat yapabilmesi taahhütlerinde bulunulmaktadır. Bu anlaşma taslağı gelişmekte olan ülkeler tarafından yetersiz bulunmakla birlikte tarımda liberalizasyon için bir adım oluşturmaktadır. Bu anlamda, orta vadede gelişmekte olan ülkelerin dünya ticaretindeki payında ve buna bağlı olarak refah seviyelerinde artış olması beklenebilir. 41 Tarım liberalizasyonu konusundaki bu kararların, Türkiye açısından bir sıkıntı yaratmayacaktır. Çünkü, Türkiye’nin tarıma zaten gerek ihracat sübvansiyonu gerekse iç destek anlamında verdiği çok büyük bir destek yoktur; dolayısıyla, bu destekleri azaltmak konusunda da bir sıkıntısı olmayacaktır. Türkiye’nin bu konudaki tavrı, daha çok gelişmiş ülkeler tarafından kullanılan bu desteklerin kaldırılması yönündedir. Türkiye’yi önümüzdeki 15 yıl içinde en fazla etkileyecek konu tarife indirimleridir. Tarifelerin aşağıya çekilmesi ile birlikte Türk tarım sektörü ucuz ithalatla karşı karşıya kalacaktır. Bu nedenle de Türkiye, “özel ürün” ve “hassas ürün” diye tanımlanan ürünleri mümkün olduğunca geniş tutmaya çalışarak tarım sektörünün görüşmelerden mümkün olduğunca az etkilenmesine çalışmaktadır. Ayrıca, Türkiye gelişmiş ülkelerin kapsamlı bir tarife indiriminde bulunurken gelişmekte olan ülkelerden ilave tarife indirimlerinin istenmemesi yolunda görüş bildirmektedir. Ancak tarife indirimlerinden tarım sektörünün daha az yara alması için Türkiye’nin rekabetçi bir tarım sektörü yaratma yolunda kapsamlı ve hızlı bir dönüşüm geçirmesi gerekmektedir. Türkiye halen böyle bir dönüşümün maliyetini kaldırabilecek bir durumda değildir. Bu nedenle de Türkiye’nin tarım konusunda kısa vadede topyekün bir değişime girişmesi mümkün görünmemektedir. Orta vadede ise, Türkiye tarım alanında rekabet gücünü korumak ve düşük fiyatlarla baş edebilmek için önümüzdeki dönemde üretim maliyetlerini düşürmek, bu doğrultuda işletmelerin ölçeğini büyütmek ve teknolojiyi etkin kullanmak, üretim desenini değiştirmek, ülkede ve dünyada yeni pazar nişleri bulmak ve ürün farklılaşmasına gitmek zorunda kalacaktır. 2.5.4. Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri Tablo 27: Türkiye’nin Dünya Ticaretindeki Yeri (Milyar Dolar) Dünya İhracatı Mal ve Hizmetler Mallar Türkiye’nin Dış Ticareti İhracat İthalat Binde Pay Türkiye İhracatı/Dünya İhracatı 2003 2004 2005 tahmin 2006 tahmin 9 235 7 365 11 150 8 939 12 589 10 153 13 627 11 045 47,3 69,3 63,1 97,5 72,4 115,0 79,0 124,4 6,4 7,1 7,1 7,2 Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Eylül 2005; DİE; DPT 42 2005 ve 2006 yıllarında dünyada sırasıyla 10,2 trilyon ve 11 trilyon dolarlık mal ihracatı beklenmektedir. Türkiye’nin 2005 yılında gerçekleşmesi beklenen ihracatının dünya ihracatının 2005’te binde 7,1’ine, 2006 yılında ise binde 7,2’sine tekabül etmesi beklenmektedir. Tablo 28: Ülke Gruplarına Göre İhracat (Milyar Dolar) Yıllık (Milyar USD) TOPLAM İHRACAT AB ÜLKELERİ AB-15 AB-10 (Yeni Üyeler) TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ DİĞER ÜLKELER Diğer Avrupa(AB Hariç) Afrika Amerika Diğer Yakın ve Orta Doğu Diğer Asya 2003 47,3 25,9 24,5 1,4 1,9 19,4 4,9 2,1 4,3 8,2 5,5 2,3 OcakYüzde Pay Ağustos (milyar USD) 2004 2003 2004 2004 2005 2004 2005 63,1 100,0 100,0 39,3 46,2 100,0 100,0 34,4 32,6 1,9 2,6 26,1 6,6 3,0 5,7 10,8 7,9 2,5 Yüzde Pay 54,8 51,8 3,0 4,1 41,1 10,3 4,5 9,0 17,3 11,6 5,0 54,6 51,6 2,9 4,1 41,4 10,5 4,7 9,1 17,1 12,5 4,0 21,4 20,2 1,1 1,6 16,4 4,0 1,8 3,7 6,8 4,9 1,7 24,0 22,5 1,5 1,9 20,3 5,3 2,4 3,9 8,7 6,5 1,9 54,4 51,5 2,9 4,1 41,6 10,1 4,7 9,5 17,3 12,5 4,2 52,0 48,8 3,3 4,1 43,8 11,6 5,2 8,4 18,7 14,1 4,1 Kaynak: DPT, DİE Türkiye 2004 yılında 63,1 milyar dolarlık ihracat gerçekleştirmiştir. Bu rakamın %54,6’si AB ülkeleri tarafından gerçekleştirilirken, AB dışındaki Avrupa (%10,5), Afrika (%4,7) ve Amerika ülkelerinin (%9,1) ihracatımızdaki toplam payı %41 olmuştur. Tablo 29: İhracatın Yapısındaki Değişim (Yüzde Paylar) 1996 2004 2004 2005 Ocak-Ağustos 9,4 4,2 3,6 3,8 Tarım, Ormancılık, Balıkçılık 1,6 1,0 1,0 1,1 Madencilik ve Taş Ocakçılığı 88,4 94,3 94,9 94,6 İmalat Sanayi 0,6 0,5 0,5 0,5 Diğer 100,0 100,0 100,0 100,0 Toplam Kaynak: DİE 1996-2004 yılları arasında Tarım ve Madencilik gibi birincil malların Türkiye’nin ihracatı içersindeki payı azalırken, imalat sanayinin payı artmıştır. 43 Tablo 30: Ülke gruplarına göre ithalat (Milyar Dolar) Yıllık TOPLAM İTHALAT 2003 69,3 AB ÜLKELERİ AB-15 AB-10(Yeni Üyeler) TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ DİĞER ÜLKELER Diğer Avrupa(AB Hariç) Afrika Amerika Diğer Yakın ve Orta Doğu Diğer Asya Yüzde Pay OcakAğustos 2004 2003 2004 2004 2005 97,5 100,0 100,0 61,9 7,8 Yüzde Pay 2004 2005 100,0 100,0 33,5 31,7 1,8 0,6 45,4 42,4 3,1 0,8 48,3 45,7 2,6 0,8 46,6 43,4 3,2 0,8 29,5 27,6 1,9 0,5 31,6 29,3 2,4 0,5 47,6 44,6 3,1 0,9 42,3 39,1 3,1 0,6 35,3 12,0 3,3 4,9 15,0 4,5 9,6 51,3 18,4 4,8 6,6 21,5 5,6 15,5 50,8 17,3 4,8 7,1 21,6 6,4 13,9 52,6 18,9 4,9 6,8 22 5,7 15,9 31,9 11,3 2,9 4,4 13,3 3,5 9,6 42,7 15,7 3,7 5,2 18,0 5,0 12,8 51,5 18,3 4,6 7,1 21,5 5,6 15,4 57,1 21 5 6,9 24,1 6,7 17,1 Kaynak: DPT, DİE 2004 yılında toplam ithalatımız 97,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu ithalatın %48,3’u AB ülkelerinden yapılırken, AB dışındaki Avrupa (%18,9), Afrika (%4,9) ve Amerika ülkelerinin (%6,8) ithalatımızdaki toplam payı %52,6 olmuştur. 2005 yılının ilk 10 ayında 59.4 milyar dolar ihracat, 95 milyar dolar ithalat yapılmış ve dış ticaret açığı 35.6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dış ticaret açığının %24’ü Rusya'yla olan ticaretten kaynaklanmıştır. Rusya'yla on aylık ticaret açığı yüzde 53.5 oranında artarak 8 milyar 423.4 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye'nin Çin'le dış ticaret açığı da yılın ilk on ayında geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 54.2 oranında artarak 4 milyar 952.9 milyon dolara çıkmıştır. Dış ticaret açığının yaklaşık %15’i Çin'le olan ticaretten kaynaklanmıştır. Son yıllarda Türkiye dış ticaretinde öne çıkan iki sektör; yurtdışı müteahhitlik hizmetleri sektörü ve turizm sektörüdür. Tablo 31: Türk İnşaat Firmalarının Yurtdışında Üstlendikleri Projeler (2004 Yılı İtibariyle, Kümülatif) Ülke Eski Sovyet Cumhuriyetleri Libya Suudi Arabistan Romanya Irak Proje Sayısı 1696 276 99 46 166 Proje Değeri (Milyon Dolar) 29.372,2 12.419,1 3.462,0 2.216,2 2.150,2 44 Pakistan Iran ABD Almanya Ürdün Mısır Afganistan Kuveyt Diğer Toplam 19 12 26 37 18 24 41 19 269 2748 1.228,7 1.029,7 741,0 716,5 698,9 557,5 495,5 377,2 4.028,4 59.493,1 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 2004 yılı sonu itibariyle Türk müteahhitlik firmalarının yurtdışında üstlendikleri tüm projelerin değeri 60 milyar doları bulmuştur. Türk firmalarının en fazla iş yaptıkları bölgenin Eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri olduğu ve bu bölgede üstlenilen projelerin toplam değerinin yarısını oluşturdukları görülmektedir. Türk firmalarının yurtdışında üstlendiği işler 2002 yılında 1,2 milyar dolardan, 2003 yılında 3,4 milyar dolara, 2004 yılında 5,8 milyar dolara, 2005 yılında ise bir önceki yıla göre %60 artışla 9,3 milyar dolara yükselmiştir. 9,3 milyar dolarlık toplam proje bedelinin 4,3 milyar doları Ortadoğu ülkelerinde, 3,6 milyar doları ise Bağımsız Devletler Topluluğu'nda üstlenilmiştir. Ayrıca son yıllarda sektörün yapısının değişmiş ve Türk firmaları havalimanları, petrol rafinerileri, metro projeleri ve dev karayolu projeleri gibi daha büyük çaplı projelere yönelmiştir. Yap-İşlet ve Yap-İşlet-Devret projelerin devreye girmesiyle firmalar müteahhitliğin yanısıra yatırımcı ve işletmeci konumuna gelmiştir. Ayrıca üstlenilen projelerin coğrafi dağılımında da zenginleşme olmuştur. Turizm mal ticaretinden sonra ikinci büyük döviz kazandırıcı faaliyettir. Türkiye’ye gelen turist sayısı ve turizm geliri muntazam artmaktadır. Tablo 32: Yıllara göre Türkiye’ye gelen Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri Turizm Geliri (milyon dolar) Turist sayısı (bin kişi) 2000 2001 2002 2003 2004 2004 2005 7.636 10.067 11.901 13.203 15.888 12.644* 14572* 10.428 11.618 13.256 14.029 17.517 21.123 *İlk 9 ay 45 Tablo 33: Ülkelere göre Türkiye’ye gelen Turist (%, 2004) Ülke Almanya BDT İngiltere Bulgaristan Hollanda Fransa Yunanistan İran Diğer Toplam 2004 23.1 15.9 8.2 7.7 6.9 3.2 2.7 2.7 29.5 100.0 Türkiye turizmde istikrarlı bir şekilde sürdürdüğü gelişmeyi 2005 yılında da göstermiş ve yıl sonu için olan 20 milyon turist hedefini Kasım ayı itibariyle gerçekleştirmiştir. 2005 itibariyle Türkiye İspanya’yı yaz döneminde %14,9’luk bir artışla geride bırakmıştır. Ayrıca Türkiye yıl bazında %15,2’lik artışla pazardan en çok pay alan ülke olmuştur. 2.6. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 2005 yılının ilk 10 ayında Türkiye’ye 3,7 milyar dolar DYY girişi gerçekleşmiştir. 2005 yılı sonunda bu rakamın 5 milyar dolara ulaşacağı beklenmektedir. Sabit sermaye yatırımlarına katkıda bulunan, üretim sürecinde yerel girdi kullanan, faaliyet gösterdiği ülkeye net sermaye, teknoloji ve bilgi transferi sağlayan, çalıştığı sektörde kapasite artıran yatırımlarda bulunan, istihdam yaratan, ihracat gelirlerine katkıda bulunan ve elde ettiği karın önemli bir kısmını faaliyette bulunduğu ülkede yatırım için kullanan Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), gelişmekte olan ülkeler için çok önemli bir ekonomik katkı ve sanayi gelişimi için önemli bir araç olarak görülmektedir. Ancak, Türkiye’deki DYY yapısına bakıldığında bu unsurların önemli bir bölümünün sağlanamadığı görülmektedir: Özel sektör sabit sermaye yatırımları içerisinde DYY’nin payı %3 civarındadır. 2.6.1. Rakamlarla Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Karşılaştırmalı Analiz 2004 yılında dünyada toplam 648,1 milyar dolarlık DYY akımı gerçekleşmiştir. Türkiye’nin de dahil olduğu Batı Asya grubundaki ülkelerin bu rakamdan aldıkları pay 105 milyar dolar olmuştur.38 Türkiye’nin dünya ve Batı Asya’da gerçekleşen DYY’lerden aldığı pay 38 World Investment Report 2005: Overview. New York: Birleşmiş Milletler, s.2. 46 ise sırasıyla %0,4 ve %2,6 olmuştur. 2005 yılı 9 aylık dönemdeki yabancı sermaye girişinin 3,7 milyar dolara ulaştığını, bu rakamın yıl sonuna kadar 5 milyar doları aşacağını beklenmektedir. Uluslararası şirketlerin toplam satışlarının dünya toplam GSYİH’sında 2004 yılı itibariyle %45 paya sahip olduğu göz önüne alındığında, uluslararası şirketlerin uzun vadeli stratejilerinin küresel sermaye hareketlerinin şekillenmesinde başlıca belirleyici olacağı aşikardır. Tablo 34: Uluslararası Şirketlerin Satış ve İhracatları (Milyar Dolar) 1982 1990 2003 2004 Uluslararası Şirketlerin Yabancı İştiraklerinin Satışları 2.765 5.727 16.963 18.677 Uluslararası Şirketlerin Yabancı İştiraklerinin İhracatı GSYİH Dünya Toplamı Küresel Mal ve Hizmet İhracatı 730 1.498 3.073 3.690 11.758 2.247 22.610 4.261 36.327 9.216 40.671 11.069 Kaynak: UNCTAD Gelişmekte olan ülkeler çıkışlı yeni uluslararası şirketlerin gösterdiği büyüme performansı da son döneme ait dikkat çekici bir gelişmedir. Tablo 35: DYY (Çıkış) Stoğu (Milyon Dolar) Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Afrika Latin Amerika ve Karayipler Asya ve Okyanusya GDA BDT Türkiye Dünya 1980 496.197 73.927 7.360 46.950 19.617 … … … 570.125 1990 1.637.760 147.313 19.919 58.950 68.444 191 … 1.157 1.785.264 2000 5.257.261 868.920 45.406 210.921 612.594 22.103 20.883 3.668 6.148.284 2004 8.610.146 1.035.676 45.600 271.690 718.387 86.410 83.637 6.997 9.732.233 Kaynak: UNCTAD Orta ve uzun vadede küreselleşmenin ana trend olmaya, uluslararası şirketlerin bu olgunun başlıca enstrümanları olmaya devam edeceği aşikardır. UNCTAD’ın 39 325 uluslararası şirket (TNC), 154 Yatırım Promosyon Ajansı ve DYY uzmanları arasında 2005’te yaptığı anket çalışması 2000 yılındaki patlamanın ardından düşüşe 39 “Prospects for FDI and the Strategies of Transnational Corporations: 2005-2008”, UNCTAD, 2005 47 geçen DYY akışlarında bir iyileşme beklentisinin güçlendiğine işaret etmektedir. DYY akışlarına ilişkin hem kısa hem de orta vadedeki beklentiler, 2000 yılındaki seviyeye orta vadede ulaşmak mümkün görünmemekle birlikte, pozitiftir. Tablo 36: Yıllık DYY Girişleri 1980-89 (Milyar Dolar) Gelişmiş Ülkeler Avrupa K.Amerika Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Afrika Latin Amerika ve Karayipler Asya Okyanusya Geçiş Ekonomileri GDA BDT TÜRKİYE TOPLAM 722 956 298 834 374 628 49 494 213 296 21 622 74 413 115 717 1 544 78 72 6 1 683 936 330 1990-99 278 810 167 011 99 673 12 126 120 031 6 477 43 922 69 192 440 5 221 1 403 3 818 772 404 062 2000 1 134 293 722 762 380 798 30 733 253 179 9 627 97 523 145 725 304 9 067 3 614 5 453 982 1 396 539 2001 2002 2003 2004 596 305 393 898 187 124 15 283 217 845 20 027 89 130 108 583 105 11 775 4 466 7 308 3 266 825 925 547 778 427 560 92 838 27 379 155 528 12 994 50 492 92 009 33 12 821 3 790 9 032 1 063 716 128 442 157 359 369 63 183 19 604 166 337 18 005 46 908 101 278 146 24 106 8 365 15 741 1 753 632 599 380 022 223 400 102 152 54 469 233 227 18 090 67 526 147 545 67 34 897 10 778 24 119 2 733 648 146 Kaynak: UNCTAD Pozitif beklentilerin ardındaki temel nedenler DYY açısından uygun makro ekonomik ortam, uluslararası şirketlerin karları ve hisse değerlerindeki yükselişle ortaya çıkan yatırılabilir fonlardaki artış ve DYY çekmede yaşanan rekabetle yatırım ortamlarında ¾ Gelişmiş ülkelerde büyümenin beklenenin cazibedir. Genel olarak pozitif olan beklentiler bölge ve DYY için Riskler. artan sektörlere göstermektedir. göre Bölgesel değişkenlik olarak bakıldığında, DYY girişleri açısından Asya ve Güneydoğu Avrupa öne çıkan bölgeler altında gerçekleşmesi ¾ Sermaye ihracatçısı ülkelerde oluşabilecek finansal istikrarsızlıklar ¾ Petrol ve ham madde fiyatlarındaki aşırı dalgalanmalar olarak görülmektedir. Latin Amerika’da da ¾ Yeni bir korumacılık dalgası iyileşmenin devam etmesi beklenmektedir. ¾ Bölgesel anlaşmazlıklar ile terörün başını Asya’da Çin ve Hindistan, Afrika’da çektiği politik riskler 48 Güney Afrika ve Mısır, Latin Amerika’da Brezilya ve Meksika ve Orta ve Doğu Avrupa’da Rusya; gelişmiş ülkeler arasında ise ABD cazip yatırım ortamları olarak gösterilmektedir. Sermaye ihracatçısı ülkeler olarak ise ABD, İngiltere ve Almanya’nın ağırlığı devam ederken, Çin’in yanı sıra Güney Afrika, Hindistan, Brezilya, Malezya ve Kore gibi gelişmekte olan ülkelerin de DYY ihracında söz sahibi olması beklenilmektedir. İkinci grup ülkelerden bazılarının yalnızca komşu ülkeleri için bir DYY kaynağı olacağını da belirtmek gerekir. Sektörel olarak ise, hizmet sektörüne ilişkin beklentilerin son birkaç yılda olduğu gibi imalat sanayine göre daha olumlu olduğu ve özellikle öne çıkan alanlar telekomünikasyon ve bilişim, kamu hizmetleri, ulaştırma ve turizm olduğu görülmektedir. İmalat sanayinde pozitif beklentilerin öne çıktığı sektörler ise elektrik-elektronik, makine ve metaller olarak belirtilmektedir. Yatırımların türü olarak bakıldığında ise kısa vadede satın alma ve birleşmelerin oranının daha yüksek olması ve yine genel trend olarak gelişmiş ülkelerde satın alma ve birleşmelerin payının daha fazla olurken, gelişmekte olan ülkelerin daha fazla yeni (greenfield) yatırım çekmesi beklenmektedir. Tablo 37: Yeni (Greenfield) DYY Projeleri Sayısı Gelişmiş Ülkeler Avrupa K.Amerika Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Afrika Latin Amerika ve Karayipler Asya ve Okyanusya Geçiş Ekonomileri GDA BDT Türkiye TOPLAM 2002 2721 1814 632 275 2355 169 562 1624 580 299 281 46 5656 2003 3843 2651 829 363 4446 306 794 3346 1014 352 662 69 9303 2004 4070 2941 801 328 4758 262 794 3702 968 398 570 64 9796 Kaynak: UNCTAD Yeni (greenfield) yatırımlar, Türkiye’de 2005 yılında DYY girişlerindeki artışın özelleştirmeye bağlı istisnai bir durum olmaması ve Türkiye’nin DYY girişleri açısından yeni bir seviyeye yükselmesi açısından çok önemlidir. Türkiye’nin asıl ihtiyacı yeni (greenfield) yabancı yatırımları çekmektir. Türkiye’de 2006 ve 2007 yıllarında sırasıyla 5,2 milyar dolar ve 5,3 milyar dolar DYY girişi beklenmektedir. Sektörel olarak bakıldığında özellikle finans, telekomünikasyon ve enerji 49 sektörlerinde yapılan yapısal reformlar ve deregülasyon bu sektörlere olan yabancı yatırımcı ilgisini artırmıştır. Yapısal reformların devamlılığı ve diğer stratejik alanlarda da benzer düzenlemeler ile hukuk sisteminde yapılacak iyileştirmeler ve daha esnek istihdam modellerini de kapsayacak bir sosyal güvenlik reformu ile işgücü açısından kazanılabilecek avantajlarla küresel DYY çekme yarışında Türkiye’nin göreceli üstünlükleri artırılabilir. Perakende sektörü Türkiye’nin büyük iç pazarı ve değişen tüketim alışkanlıklarına paralel olarak öne çıkan bir diğer sektördür. 30 gelişmekte olan ülke arasında değerlendirme yapılan AT Kearney Perakende Endeksine göre 2003 yılında 6. ülke olan Türkiye, genel skor açısından 2005 yılında 9. sıraya düşmekle birlikte, pazarın çekiciliği kriteri açısından birkaç Latin Amerika ülkesi ile birlikte Rusya’nın hemen ardından gelmektedir. Türkiye bugün olduğu gibi uzun vadede özellikle emek yoğun imalat sanayi sektörlerinde Çin’i ve bilişim başta olmak üzere hizmet ihracatında ise Hindistan’ı başlıca rakipleri olarak bulacaktır. Bu ülkelerin yanı sıra iç pazar büyüklüğü avantajını kullanabileceği perakende gibi sektörlerde ise özellikle Brezilya ve Rusya’nın rekabetine maruz kalabilecektir. Tablo 38: Toplam Doğrudan Yabancı Yatırım ve Kişi Başı DYY (Euro) Çek Cum. Macaristan Polonya Slovakya Romanya Estonya Slovenya Litvanya Bulgaristan Letonya Türkiye Hırvatistan 1995 5.741 10.108 6.122 1.013 642 574 1.376 274 273 480 691 274 2000 23.323 21.659 36.792 5.112 6.966 2.843 3.110 2.509 2.426 2.241 4.650 3.821 2001 30.717 26.503 46.686 6.327 8.656 3.573 2.952 3.023 3.129 2.652 8.357 5.336 2002 37.576 29.526 45.739 8.185 8.438 4.035 3.918 3.818 3.100 2.679 9.353 6.443 2003 41.000 28.000 48.000 9.500 9.200 5.400 4.000 4.000 3.600 2.800 10.603 8.000 Nüfus 10,3 9,9 38,6 5,4 22,4 1,4 2 3,5 7,9 2,3 70,5 4,4 Kişi Başına DYY 3.981 2.828 1.244 1.759 411 3.857 2.000 1.143 456 1.217 150 1.818 Kaynak: OECD, IMF, Raymond James Securities (Symbiotic relationship between Turkey and capital inflows, 8 Şubat 2005) Yukarıdaki tabloda bazı Avrupa ülkeleri ile Türkiye’de gerçekleşen doğrudan yabancı yatırım, nüfus ve kişi başına düşen DYY rakamları Euro cinsinden gösterilmektedir. 2003 yılında Türkiye’de bulunan kümülatif doğrudan yabancı yatırım 10,603 milyon eurodur. 2003 yılında kişi başına düşen doğrudan yabancı yatırım ise 150 eurodur. Romanya ve Bulgaristan gibi ülkelerde kişi basına düşen DYY rakamı Türkiye’nin yaklaşık üç katıdır. 2004 yılında Türkiye’ye gelen 50 doğrudan yabancı yatırım, 2003 yılındaki 1,7 milyar dolar seviyesinden 2.7 milyar dolara ulaşmıştır. Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) raporuna göre (“Capital flows to emerging market economies, 2005”) gelişmekte olan ülkelere gerçekleşen özel sermaye akımları 2004’te hız kazanarak 279 milyar dolar ile son yedi yıldaki en yüksek seviyesine ulaşmıştır.40 Bu akımların yarıya yakını (129.5 milyar dolar) ise doğrudan yabancı yatırım kaynaklıdır. 2005’te gelişmekte olan ülkelere gerçekleşecek doğrudan yabancı yatırım miktarının 143 milyar dolar seviyesinde olması beklenmektedir. Hükümet 2005 ve 2006 yıllarında sırasıyla 5,2 ve 5,3 milyar dolar yabancı yatırım beklemektedir. Şekil 1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yatırım (1995-2003 ortalama, GSYİH yüzdeleri) Brezilya Macaristan Malezya Polonya Romanya G.Afrika Türkiye(TR) TR2005T Kaynak: World Development Indicators 2005 (Dünya Gelişmişlik Göstergeleri, Dünya Bankası); Barclays Capital (Turkey:Privatisations and Other Acquisitions, 30 Kasım 2005) Şekil 1, gelişmekte olan ülkelerde doğrudan yabancı yatırımların 1995-2003 yıllarındaki ortalamasının GSYİH içerisindeki yüzdelerini göstermektedir. Diğer gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye’de doğrudan yabancı yatırımın geçmişte düşük seviyede kalmıştır. Ancak ekonomik ve politik istikrar ve küresel ekonomik konjonktürdeki gelişmeler sayesinde 2005’te yabancı yatırımcıların ilgisinin arttığı ve özelleştirme gelirlerinin yüksek seviyeye ulaşmakta olduğu gözlemlenmektedir. Doğrudan yabancı yatırımın 2005’te 8,9 milyar dolar ile GSMH’nin yüzde 2,5’i kadar gerçekleşmesi beklenmektedir. 4875 sayılı ‘Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’nun yürürlüğe girdiği 17 haziran 2003 tarihinden 2004 yılı aralık ayı sonuna kadar yabancı sermayeli şirket sayısı 3.095 olmuştur. Bu şirketlerin 226’i hizmetler, 591’i imalat sektöründe, 278 adedi ise diğer sektörlerde (tarım, madencilik vb.) faaliyet göstermektedir. 40 Raymond James Securities, Economy/FDI, 8 Şubat 2005. 51 2004 yılı Ocak-Ağustos döneminde yabancıların Türkiye’de yaptıkları doğrudan yatırım 806 milyon dolardır. Bunun 712 milyon doları servis sektöründedir. 2005 Ocak-Ağustos döneminde yapılan doğrudan yabancı yatırım 2.139 milyon doları hizmet sektöründe olmak üzere 2.573 milyon dolardır. Tablo 39: Yabancıların Türkiye’de yaptıkları Doğrudan Yatırımın (Sermaye) Sektörel ve Ülke Dağılımı, 2003-2004 (Milyon USD) Sektörel Dağılım Tarım Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayi Hizmetler Genel Toplam Ülke Dağılımı AB Ülkeleri Diğer OECD Ülkeleri Orta Doğu Ülkeleri Afrika Ülkeleri Diğer Ülkeler Genel Toplam Yıl Sonu 2003 2004 0 4 12 72 451 220 196 929 659 1,225 Ocak-Ağustos 2004 2005 1 4 13 26 130 404 712 2,139 856 2,573 539 117 0 0 3 659 784 70 2 0 0 856 974 205 46 0 0 1,225 2,234 68 264 2 5 2,573 Kaynak: Resmi Gazete, 2 Kasım 2005, No: 25984, Tablolar: II. 31 & 32,s.40 Şekil 2: Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel Dağılımı 9% 19% İmalat Hizmetler Diğer 72% Yabancı Sermayeli Şirket Sayısının Sektörel Dağılımı Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye Raporu, Mart 2005 17 Haziran 2003 – 31 Aralık 2004 tarihleri arasında kurulan ve iştirak edilen yabancı sermayeli şirketlerin toplam kayıtlı sermayeleri 1.379,9 milyon dolar, yabancı ortaklar tarafından 52 taahhüt edilen sermaye tutarı 732,21 milyon dolardır. Yabancı ortakların taahhüt ettikleri sermayenin 495,8 milyon doları imalat sanayindedir. 2004 yılı Ocak-Ağustos dönemindeki 806 milyon dolarlık doğrudan yabancı yatırımın 784 milyon doları, 2005 yılı Ocak-Ağustos dönemindeki 2.573 milyon dolarlık doğrudan yabancı yatırımın 2.234 milyon doları AB ülkelerinden gelmektedir. Yabancı yatırımcılar tarafından taahhüt edilen 732,21 milyon dolar tutarındaki sermayenin 542,1 milyon dolarlık kısmı, yada %74’ü, Almanya başta olmak üzere AB ülkelerinden gelmektedir. Bunu %5,9’luk ABD ve %3’lük İsviçre kökenli sermaye takip etmektedir. Şekil 3: Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen Sermayenin Ülkesel Dağılımı 6% 3% AB Ülkeleri 74% 17% A.B.D. İsviçre Diğer Doğrudan Yabancı Yatırımcılarca Taahhüt Edilen Sermayenin Ülkesel Dağılımı Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye Raporu, Mart 2005 Yabancı sermayeli şirketlerin 2.097 adedinin kayıtlı sermayesi 50.000 doların altında, 135 adedinin kayıtlı sermayesi ise 500.000 doların üzerindedir. Kayıtlı sermayesi 500,000 doların üzerinde olan 135 şirketin yabancı ortakları tarafından taahhüt edilen sermaye tutarı 638 milyon dolardır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından yayımlanan ödemeler dengesi istatistiklerine göre; 2003 yılında 546 milyon dolar olan sermaye girişi, 2004 yılında yüzde 94,13 artarak, 1.060 milyon dolar olmuştur. Toplam doğrudan yabancı sermaye (net) ise 2.568 milyon dolara ulaşmıştır. İstanbul Sanayi Odası tarafından yıllık olarak yapılan Türkiye’nin ilk 500 büyük sanayi kuruluşu araştırmasının 2003 yılı sonuçlarına göre, Türkiye’nin en büyük ilk 500 şirketinin 145’i yabancı sermayelidir ve ilk 500 içindeki payı oranı %29’dur. Bu şirketler içinde, yabancı ortak payı %50’den fazla olan 94 adet şirket yer almaktadır. Özsermaye büyüklüğü açısından otomotiv 53 sektörü ilk sırada, ana metal sektörü ikinci sırada yer almaktadır. Yabancı ortak payı %50’den fazla olan şirketlerin özsermaye sıralamasında otomotiv sektörünün birincilik sırası değişmezken, kimyasal madde ve ürünler sektörü ikinci sırada yer almaktadır. İlk 500 büyük sanayi kuruluşunun sağladığı istihdamın %24,7’si yabancı sermayeli şirketler tarafından gerçekleştirilmiştir İlk 500 şirketin 2003 yılında gerçekleştirdiği toplam 23.283 milyon dolar ihracatın %45’i (10.429 milyon dolar) yabancı sermayeli şirketlere aittir. Şirketlerin karlılık durumunda yine ilk sırada otomotiv sektörünün (yan sanayi dahil), ikinci sırada ise yine ana metal sanayinin yer aldığı görülmektedir. Yabancı ortak payı %50’den fazla olan şirketlerde sıralamasında ise otomotiv sektörünü, kimyasal madde ve ürünler sektörü takip etmektedir. Şekil 4: Türkiye’de Yabancı Sermaye Birikim Kanalları DYY Portfoy Kamu Sektörü Bankalar Finans Dışı Sektörler Net E&O Kaynak: TCMB, Raymond James Securities (Symbiotic relationship between Turkey and capital inflows, 8 Şubat 2005) Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi, Türkiye’ye yabancı sermaye girişi çoğunlukla portföy yatırımları ve finans dışı sektörlerin borçlanması ile gerçekleşmiştir. Her ne kadar doğrudan yabancı yatırım dış açığın finansmanında yeterli olamadıysa da, AB ve IMF çapalarının etkisiyle bu durumun zamanla değişmesi beklenmektedir. AB müzakerelerinin başlangıcındaki ülkelerde doğrudan yabancı yatırım öncelikle bankacılık ve medya sektörlerinde gerçekleşmektedir. Türkiye’de de benzeri eğilim gözlenmektedir. 54 2.6.2. Türk Firmaları’nın Dış Yatırımları Gelişmiş ülkeler halen DYY çıkışlarının yüzde 90’ını sağlarken gelişmekte olan ülkelerin DYY çıkışı son 15 yılda gelişmiş ülkelere nazaran daha hızlı artmaktadır.41 Bunda, sermaye hareketlerindeki liberalizasyon ve artan uluslararası rekabet baskısı başlıca etkenler olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye de gerek küresel ölçekte faaliyet gösterme yolunda ilerleyen büyük ölçekli firmaları gerekse küçük ölçekli firmaları ile özellikle Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya’da önemli bir yatırımcı konumundadır. Türkiye UNCTAD DYY çıkışı performans indeksinde 128 ülke arasında 1983 yılında 87. sıradan 2003 yılında 64. sıraya yükselmiştir. Türk firmalarının yurtdışındaki yatırımların arkasında yukarıda bahsedilen pozitif etkenlerin yanı sıra iç makrekonomik koşullardaki olumsuzluklar gibi negatif etkenler de rol oynamıştır. Nitekim 1994 ekonomik krizi sonrası ve ayrıca 1996 yılında Gümrük Birliği sonrası artan rekabet ortamı ile Türk firmalarının yurtdışı yatırımlarında bir artış gözlenmiştir. Türkiye’den yurtdışına yapılan yatırımlar hakkında sağlıklı verilere ulaşmak, resmi verilerde 5 milyon doların altındaki transferlerin dikkate alınmaması, üçüncü ülkelerde alınan kredilerin ya da bu ülkeler üzerinden yapılan işlemler ile yeniden yatırılan karların dahil edilmemesi nedeniyle mümkün olmamaktadır. Hazine Müsteşarlığı sermaye ihracı verilerine göre, 2005 yılının ilk 10 ayında 671,1 milyon dolar sermaye ihracı gerçekleşirken, 1999 yılından 2005 yılı Ekim ayı sonuna kadar olan dönemde kümülatif miktar 7,8 milyar dolara ulaşmıştır. Resmi rakamların çok düşük kaldığı ve gerçek rakamın 15 milyar doları aştığı tahmin edilmektedir. Tablo 40 : Türkiye’den Yurtdışına Sermaye İhracı Ülke Hollanda Azerbaycan İngiltere Almanya Kazakistan Lüksemburg ABD 41 Şirket Sayısı 86 118 63 143 79 19 80 Kümülatif Değer* (Dolar) 2.485.188.336 1.891.641.888 520.990.538 461.877.722 442.207.572 249.894.761 186.680.367 Ülke İtalya Fransa İsviçre KKTC Bulgaristan Türkmenistan Belçika Şirket Sayısı 20 35 37 188 45 25 18 Kümülatif Değer* (Dolar) 108.752.683 94.277.095 84.971.471 79.057.826 67.723.574 57.551.356 52.419.848 “Turkish Outward Investment”, Asım Erdilek, Case Western Reserve University, Ağustos 2005 55 Rusya Fed. Romanya Virjin Adaları 94 138 10 170.400.956 158.402.760 118.847.868 Macaristan Diğer TOPLAM 9 45 1609 43.143.867 517.053.496 7.791.083.984 *31.12.1998-31.10.2005 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Resmi kayıtlara göre, Türkiye’nin sermaye ihraç ettiği ülkeler arasında Hollanda sağladığı vergi avantajları nedeniyle başta gelmektedir. Özellikle finans sektörü yatırımları ve üçüncü ülkelere yapılacak yatırımlara yönelik olarak kurulan holdingler nedeniyle Hollanda, sermaye ihracı açısından kümülatif ihracın üçte birine varan payı ile başlıca ülke olarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci sırada yer alan Azerbaycan’ın yüksek payı ise ülkedeki petrol arama faaliyetine katılım nedeni iledir. DEİK’in iş dünyası ve yurtdışı temsilcilikler aracılığı ile edindiği gayrı resmi bilgiler ise, yurtdışındaki Türk yatırımlarının, başta Romanya olmak üzere Güneydoğu Avrupa bölgesinde ve 7 milyar dolara vardığı tahmin edilen yatırım değeri ile Avrasya ülkelerinde yoğunlaştığına işaret etmektedir. Avrasya’daki Türk yatırımlarının en büyük özelliği Batı ülkelerinden farklı olarak, sadece enerji sektörüne yönelik değil, çeşitli alanlarda olmasıdır. Avrasya bölgesindeki yatırımların önemli bir bölümü tekstil, gıda, içecek, otel ve iş merkezleri, alışveriş merkezleri, makina, ulaştırma, telekomünikasyon, kimya, cam ürünleri ve bankacılık sektörlerindedir. Güneydoğu Avrupa bölgesindeki Türk yatırımları ise beyaz eşya, gıda, inşaat malzemesi, ilaç, demir çelik, bankacılık, perakende / alışveriş merkezleri, cam ürünleri, madencilik, enerji alanlarında yoğunlaşmaktadır. Yatırımların daha az olduğu ve genelleme yapmanın zor olduğu diğer bölgelerden Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde ise daha çok müteahhitlik firmalarının anılan ülkelerde değişik yatırımlara gitmesi sözkonusu olmuştur. Asya-Pasifik bölgesinde ise Çin’de beyaz eşya, kimyasallar, endüstriyel çelik ürünleri alanlarında yatırımlar gözlenmektedir. Türk firmalarının yurtdışında yatırım trendlerine bakıldığında, eğilimlerin firma ölçeğine ve sektöre göre önemli farklılıklar göstermektedir. Yurtdışında yatırıma yönelen firmalardan küçük ölçekli olanlar genellikle yüksek riskli ancak pazara girişin daha kolay olduğu ülkeleri tercih ederken, büyük ölçekli firmalar stratejik ortaklıklara daha az riskli sanayileşmiş ülkeleri tercih etmektedirler. 42 42 “Türk Firmalarının Dış Yatırımları: Saikler ve Stratejiler”, Dr. Emin Akçalıoğlu, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, Ağustos 2005 56 2.6.3. Doğrudan Yatırım: Çekicilik Kriterleri Türkiye’nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler yabancı yatırımcıları ülkelerine çekmek için pek çok girişimde bulunmakta ve yasal düzenlemeler getirmektedirler. Yabancı yatırımcılar da buna karşılık yatırım yapacakları ülkelerde bazı koşulların sağlanmış olmasını beklemektedirler. Bu koşulların başında istikrarlı bir pazar ekonomisi ve bürokratik engellerin azlığı gelmektedir. Bu koşullara vergi oranları, maliyetler, altyapı gibi faktörler de eklenince DYY çekmekte ülkeler kendilerini zorlu bir rekabet içerisinde bulmaktadırlar.43 Türkiye’nin bu alandaki yeri ne yazık ki pek yukarılarda bulunmamaktadır. Örneğin A.T. Kearney tarafından dünyanın en büyük 1000 şirketinin üst düzey yöneticileri arasında yapılan anket baz alınarak hazırlanan DYY güven indeksinde Türkiye 24’üncü sırada yer alırken Çin ise ilk sırayı almıştır. Türkiye, aşağıda detaylandırılan kriterleri sağlamakta yeterli performans gösterememiştir. Ancak, son yıllarda bu alanlarda atılımlar gerçekleştirildiği de gerçektir. Genel kabul gören standartlara göre, Türkiye’nin aldığı yıllık DYY Brezilya (33,5 milyar dolar) ve Çin’in (105 milyar dolar) arasında yer almalıdır. Ancak, Türkiye yılda ortalama bir milyar dolar DYY çekebilmektedir. DYY’lerde ulaşılmamış bir potansiyelin varlığı, yeni düzenlemelerle birlikte gelecek yıllar için umutları artırmıştır. 2.6.3.1. Genel Makroekonomik Ortam Yatırımcıların öncelikle önem verdiği genel makroekonomik ortam ve ekonomik istikrar açısından Türkiye henüz yatırımcıları tam anlamıyla ikna edememiştir. Bunun en önemli nedeni yüksek kamu borcudur. Bir yandan büyük ve verimsiz kamu kurumları, diğer yandan kamu borcu, özel sektör finansmanını engellemekte, sabit sermaye yatırımlarında beklenilen artış gözlenememktedir. Ancak, son yıllardaki ekonomik gelişmeler ve makroekonomik iyileşmeler, gelecek yıllar için umut vaat etmektedir. İstikrarlı hükümet ve siyasi ortam gibi faktörler bu gelişmelerin yolunu açmıştır. 43 Investor-Turkey dergisinin Temmuz-Ağustos-Eylül 2004 sayısında yer alan “FDI Attractiveness of Turkey” (s. 6474) 57 2.6.3.2. Siyasi Ortam Türkiye, siyasi istikrar sağlamada son yıllarda çok yol almış, Avrupa Birliği üyelik sürecinde yapılan reformlar ve yasal düzenlemeler yatırımcılar tarafından olumlu karşılanmıştır. Son düzenlemelerle birlikte, yabancı yatırımcılar, yerli yatırımcılarla eşit haklara kavuşmuştur. Bundan sonra Türkiye’nin yapması gereken, istikrarı koruyacak ve sürekli kılacak önlemler almaktır. 2.6.3.3. İşgücü Türkiye’de işçi ücretlerindeki yüksek vergi ve sosyal güvenlik oranları işçilik maliyetini atırmaktadır.Türkiye’de ortalama işçi maliyeti 500 dolar iken bu rakam Çin’de 34 dolardır. Yeni yasal düzenlemeler, vergi oranlarındaki indirimler, nitelikli yabancı işçi alımına izin verilmesi ve sosyal güvenlik sisteminin tek çatı altında birleştirilmesi gibi gelişmelerin, nitelikli işgücü ile birleşince, DYY’de Türkiye’nin çekiciliğini artırması beklenmektedir. İşgücü verimliliği son yıllarda gözlenen artışa rağmen hala önemli bir sorundur. 3.6.3.4. Enerji Türkiye, enerji maliyetinin en yüksek olduğu ülke olarak indekste, bu alanda en alt sırayı almıştır. Özelleştirmede yaşanan sorunlar, enerji fiyat tarifelerinin pahalılığı, kaçak enerji kullanımının yaygınlığı gibi nedenler, Türkiye’yi bu konuda dezavantajlı kılmaktadır. Ancak Türkiye, ulusal enerji politikası oluşturma yolunda çabaları sürdürmekte, enerji fiyatlarının düşürülmesini amaçlamaktadır. Ayrıca, Enerji Koridoru projeleriyle Türkiye, Rusya’dan sonra ikinci en büyük enerji köprüsü olmayı hedeflemektedir. 2.6.3.5. Vergi ve Teşvikler Kurumlar vergisinin 2006 yılından itibaren %20’ye indirilmesinin öngörülmektedir. Türkiye’de en büyük 400-500 şirket, toplam kurumlar vergisinin %80-85’ini ödemektedir. Bu hususta da hükümet çalışmalar yürütmekte, yabancı yatırımcılara uygulanan teşvikleri artırmakta ve vergi oranlarını indirmektedir. Yaratılacak istikrarlı bir vergi ortamı, ülkeye olan ilgiyi arttıracaktır. 58 2.6.3.6. Altyapı ve Telekomünikasyon Yolcu taşımacılığının %95’inin ve yük taşımacılığının %92’sinin karayoluyla yapıldığı Türkiye’de, üç tarafı denizlerle çevrili olmasından kaynaklanan ve kullanılmayan büyük bir deniz taşımacılığı potansiyeli bulunmaktadır. Demiryolu potansiyelinin de yeterince kullanılmaması, bütün ulaşım yükünü karayollarına bindirmiştir. Telekomünikasyon sektörü ise toplam 7 milyar dolarlık bir pazar olup, yeni sabit hat servislerinin kullanıma açılmasıyla daha rekabetçi bir yapıya kavuşacak ve maliyetleri düşürecektir. Türkiye, bu alanda indekste 14. sırada yer almıştır. 2.6.3.7. Araştırma-Geliştirme Harcamaları Türkiye AR-GE harcamalarında gelişmiş ülkeler ortalaması olan GSYİH’nin %2,5’i oranından ve pek çok Avrupa ülkesinden oldukça geri durumdadır. Ancak, yeni planlamalar ve yasalarla bu oranın %2’ye çıkarılması hedeflenmektedir. AR-GE çalışmaları için Teknoparklara vergi teşvikleri ve çeşitli vergi muafiyetleri, araştırma çalışmalarına finansman imkanları gibi çeşitli teşvikler verilmekte, üniversiteler görevlendirilmektedir. 2.6.3.8. Hızlı ve Adil bir Adalet Sistemi Yerli ve yabancı girişimcilerin üzerinde en fazla durdukları konulardan biri hukuk sisteminde reformdur. 2.6.3.9. Anlayışlı Bürokrasi Özel sektör girişimciliğine önem veren, kalkınmanın temel unsuru olarak benimseyen bir anlayışın bürokrasiye hakim olması gereklidir. 2.6.3.10. Saydamlık, Yolsuzluk, Ekonomik Serbesti Kurtzman grubu tarafından hazırlanan Saydamlık İndeksine göre bir ülkenin saydamlığı azaldıkça, reel GSYİH’si de azalmaktadır. Saydamlık, DYY’yi de dolaylı yoldan etkilemekte, saydamlıktaki her bir puanlık azalma, GSYİH yüzdesi olarak DYY’yi de bir puan azaltmaktadır. Diğer bir deyişle, yabancı yatırım, genellikle ekonomik sistemi şeffaflaşmış ülkelere gitmektedir. 59 Bu indekse göre, son yıllarda Türkiye büyük aşama kaydetmiş olsa da DYY çekmede tatmin edici bir durumda olmaktan uzaktır.44 Türkiye’nin yolsuzluk ile mücadele, saydamlık, ekonomik ve siyasi özgürlükler alanlarında da ciddi mesafe kaydetmesi gerekmektedir.45 Transparency International’a göre Ekim 2005’te Türkiye, Polonya, Slovak Cumhuriyeti, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan gibi ülkelerin gerisinde kalarak en çok yolsuzluk görülen 159 ülke arasında 70’nci sırada yer bulmuştur. Corruption Perception Index skoru ise 1995’teki 4,5 seviyesinden 3,5’e düşmüştür. Önemli bir nokta ise, Türkiye’nin, AB tarafından talep edilen yasal reformlara rağmen 2001 yılından beri indeks skorunun değişmemesidir.46 Economic Freedom of the World (EFW) indeksinde Türkiye, skorunu 1980’deki 3,5’ten, 1990’da 4,8’e, 1995 ve 2000’de 5,8’e çıkarmayı başarmış, ancak bu skoru korumayı başaramamıştır. Türkiye’nin skoru, 2001’de 5,3, 2002’de ise ortalama skor olan 6,5’in altında, 5,5 olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılında yapılan Freedom in the World anketine göre, Türkiye’nin “kısmen serbest” statüsü 1994’ten beri değişmemiştir (Freedom House,2004). 2.6.3.10. Sonuç Doğrudan Yabancı Yatırım hareketliliğinin azalması, ülkelerin bu alandaki rekabetini son yıllarda giderek arttırmıştır. Bu konuda en önde gelen ülkelerden sayılan Almanya ve İngiltere bile önlem almak zorunda kalmışlardır. Türkiye, 90’lardan sonra ne yazık ki Orta Avrupa ülkeleriyle yarışamamış ve avantajlı konumunu koruyamamıştır ve şu anda potansiyelinin çok altında DYY miktarına sahiptir. Türkiye’nin yapması gereken, yukarıda açıklanan eksiklikleri halihazırda devam eden düzenlemelerle kapatmaktır. Türkiye’nin doğal olarak sahip olduğu avantajları mevcuttur. %50’si genç olan 70 milyonluk bir nüfus Türkiye’yi çok çekici bir ürün ve işgücü pazarı haline getirmektedir. Avrasya ve Orta Doğu coğrafyası ile yakınlığı da, bu pazarlara açılmak isteyen yatırımcılar için cazip bir özellik olmaktadır. Türkiye, yeni yapılanmaları ve doğal avantajlarıyla gelecekte yabancı yatırımcılar için ilk önce gelen seçeneklerden biri olacaktır. 44 Bu paragraf, Raymond-James Securities-Türkiye’nin 8 Şubat 2005 tarihli, “Symbiotic relationship between Turkey and capital inflows” başlıklı raporundan yararlanılarak hazırlanmıştır. 45 Bu paragraf, Caner Bakır’in 'Governance by Supranational Interdependence: Domestic Policy Change in the Turkish Financial Services Industry' in Jonathan Batten and Colm Kearney eds., Emerging European Financial Markets: Independence and Integration Post- Enlargement . London: Elsevier (2005) başlıklı çalışmasından yararlanılarak hazırlanmıştır. 46 Transparency International Corruption Perceptions Index 2005. http://www.transparency.org/cpi/2005/ 2005.10.18.cpi.en.html#cpi 60 2.7. TÜRKİYE’NİN YAKIN COĞRAFYASI İLE İLİŞKİLERİ Türkiye dış ticaret politikasında 2000 yılından itibaren doğal iş ortakları olan komşu ülkelerle ilişkileri geliştirmeye ağırlık veren bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu yaklaşımın sonucu olarak, komşu ülkelerle olan ticaret hacminin toplam ticaret hacmindeki payı, 2000 yılında %14,1’den, 2004 yılında %17,1’e, 2005 yılının ilk altı ayı itibari ile ise %18,8’e yükselmiştir. 2004 yılında genel ihracattaki artış %35 seviyesinde iken, 10 komşu ülkeye olan ihracat toplamı %45 oranında artmıştır. Tablo 41: Komşu Ülkelerle Ticaret (Milyon Dolar) Azerbaycan Toplamdaki Pay Bulgaristan Toplamdaki Pay Gürcistan Toplamdaki Pay Irak Toplamdaki Pay İran Toplamdaki Pay Romanya Toplamdaki Pay Rusya Federasyonu Toplamdaki Pay Suriye Toplamdaki Pay Ukrayna Toplamdaki Pay Yunanistan Toplamdaki Pay 10 Ülke Toplamı Toplamdaki Pay Genel Toplam 2000 İhracat 230,4 0,8% 252,9 0,9% 131,8 0,5% 371,2 1,3% 235,8 0,8% 325,8 1,2% 643,9 2,3% 184,3 0,7% 258,1 0,9% 437,7 1,6% 3.071,9 11,1% 27.774,9 2002 İthalat 95,6 0,2% 465,4 0,9% 155,3 0,3% 487,8 0,9% 815,7 1,5% 673,9 1,2% 3.886,6 7,1% 545,2 1,0% 981,6 1,8% 430,8 0,8% 8.538,0 15,7% 54.502,8 İhracat 231,4 0,6% 380,3 1,1% 103,2 0,3% 649,7 1,8% 334,0 0,9% 566,5 1,6% 1.172,0 3,3% 266,8 0,7% 313,3 0,9% 590,4 1,6% 4.607,6 12,8% 36.059,1 2004 İthalat 64,6 0,1% 508,4 1,0% 137,9 0,3% 677,3 1,3% 921,0 1,8% 661,8 1,3% 3,891,7 7,5% 506,2 1,0% 991,1 1,9% 312,5 0,6% 8.672,5 16,8% 51.553,8 İhracat 403,9 0,6% 894,3 1,4% 199,7 0,3% 1.820,8 2,9% 812,6 1,3% 1.235,5 2,0% 1.859,2 2,9% 394,8 0,6% 575,8 0,9% 1.170,8 1,9% 9.367,5 14,8% 63.120,9 İthalat 135,5 0,1% 959,5 1,0% 306,7 0,3% 467,6 0,5% 1.962,1 2,0% 1.699,6 1,7% 9.033,1 9,3% 357,7 0,4% 2.509,4 2,6% 594,4 0,6% 18.025,4 18,5% 97.539,8 Kaynak: DPT, DİE Bu gelişmede komşu ülkeler ile siyasi ilişkilerde son 5 yıllık sürede meydana gelen olumlu atmosfer kadar artan üst düzey temaslar ve hukuki altyapıda yol alınması önemli etkendir. Komşu ülkeler ile ekonomik ilişkilerin daha da gelişmesi ve derinleşmesi geçmişte Türkiye’ye büyük maliyetler getiren siyasi ilişkilerdeki gerginliğe karşı bir ölçüde sigorta oluşturacaktır. 61 2.7.1. Türkiye – Avrasya Ülkeleri Ticari ve Ekonomik İlişkileri Bugün Avrasya olarak tanımlanmakta olan bölgeyi oluşturan ülkelerin büyük bir çoğunluğu, 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği içerisinde yer almışlardır. Birliğin dağılmasından sonra yeni dengeler ortaya çıkmış ve söz konusu bölge yeni dünya düzeni içerisinde kendisine bir yer bulma arayış içerisine girmiştir. Son 15 yıllık dönem içerisinde söz konusu ülkeler sosyalist sistemden pazar ekonomisine geçişin sancılarını çekmişler ve bu süreci halen tam anlamıyla tamamlayamamışlardır. Sovyet tipi merkezden idare edilen planlı ekonominin sona ermesi, bu ülkeler arasındaki üretim ve ticaret ilişkilerini de olumsuz yönde etkilemiştir. İlerleyen yıllarda ise hepsi aynı seviyede olmasa da söz konusu ülkeler kendi ekonomilerini oluşturma ve kalkındırma konusunda önemli adımlar atmışlardır. Avrasya için değişik tanımlamalar varsa da burada eski SSCB sınırlarına Moğolistan ve Afganistan’ı dahil eden, AB üyesi olan Baltık ülklerini ise dışarıda bırakan bölgesel tanım kastedilmektedir. Avrasya, sahip olduğu büyük ekonomik potansiyel sayesinde dünyanın yükselen ekonomik güçlerinden birisi haline gelmektedir. Yaklaşık 25 milyon kilometrekarelik bir alana yayılan bu bölgede Türkiye hariç tutulduğunda 300 milyona yakın bir nüfus, 740 milyar dolarlık toplam milli gelir ve 425 milyar dolarlık bir ticaret hacmi söz konusudur. Avrasya, sahip olduğu petrol ve doğalgaz kaynaklarıyla da küresel enerji jeopolitiğinin önemli oyuncularından birisi konumundadır. 2004 yılı itibariyle dünyadaki toplam ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde %10,2’si, doğalgaz rezervlerinin ise %32,6’sı bu bölgede yer almaktadır. Türkiye, bölgeye ilgisini Sovyetler Birliği dağılmadan önce göstermeye başlamıştır. Avrasya ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra girdikleri ekonomik dönüşüm sürecine de ilk destek veren ülkelerden birisi Türkiye’dir. Türkiye, bağımsızlıklarını kazanan Avrasya ülkelerini tanıyarak, diplomatik ilişkileri derhal tesis etmiştir. Bölgesel işbirliğinin geliştirilmesi için karşılıklı ve çok taraflı anlaşmalar imzalanmış, Türk Hava Yolları Orta Asya’ya doğrudan uçuşları başlatan ilk havayolu şirketi olmuş ve TRT bölge ülkelerine yayın yapmaya başlamıştır. Diğer yandan Avrasya ülkelerinin bürokratları, Türkiye’de eğitim görmüşlerdir. Türk girişimcileri de ilk yıllardan itibaren Avrasya ülkelerinde iş yapmaya başlamışlardır. Bu ülkelere giden ilk firmalar bölgeyi yeterince tanımadan gitmişlerse de zamanla deneyim 62 kazanmışlar, bölgeye uzun vadeli yaklaşmışlar ve giderek iş hacimlerini büyüterek Avrasya’nın her köşesinde iş yapmaya başlamışlardır. Son 15 yıl içerisinde Türk özel sektörünün, Avrasya ülkelerindeki faaliyetlerinin gelişimi incelendiğinde, firmaların iki yoldan birini izledikleri görülmektedir. Birinci yolu takip eden Türk firmaları, Avrasya’yı önceleri ürettikleri malları ihraç edecekleri bir pazar olarak görmüşler, ilk yıllarda barter sistemi ile çalışmışlar ve giderek pazar paylarını artırmışlardır. Daha sonra bu bölgenin sunduğu imkanlardan faydalanmak amacıyla üretimlerini bölge ülkelerine taşıyarak yatırımcı olmuşlardır. İkinci yolu izleyen firmalar ise müteahhitlik firmalarıdır. Bu firmalar öncelikle, kamu ihaleleri yoluyla pazara girip projeler üstlenmişlerdir. Ancak finansman sıkıntıları nedeniyle projeler yavaşlayınca, kendileri finansman sağlayarak yatırımcı olmuşlar ve faaliyet alanlarını genişletmişlerdir. 2005 yılı itibariyle Avrasya bölgesindeki Türk doğrudan yatırımlarının toplam tutarı 7 milyar doları aşmış durumdadır. En fazla yatırım yapılmış olan ülkeler sırasıyla Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Avrasya’daki Türk yatırımcısının en büyük özelliği ise Batı ülkelerinden farklı olarak, sadece enerji sektöründe değil, birçok değişik sektörde faal olmasıdır. Yatırımların önemli bir bölümü tekstil, gıda, içecek, otel ve iş merkezleri, alışveriş merkezleri, makina, ulaştırma, telekomünikasyon, kimya, cam ürünleri ve bankacılık sektörlerinde gerçekleştirilmiştir. Türk özel sektörünün, Avrasya ülkelerinde en faal oldukları alanlardan birisi ise müteahhitlik hizmetleridir. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre 2004 yılı sonu itibariyle Türk firmaları tarafından üstlenilmiş olan projelerin toplam değeri 59,5 milyar dolar olup, bu projelerin yaklaşık yarısına denk gelen 29,4 milyar dolarlık kısmı Avrasya ülkelerinde yer almaktadır. 14,5 milyar dolarlık proje toplamıyla, Rusya Federasyonu Türk müteahhitlerinin en faal olduğu ülke olurken, bu ülkeyi sırasıyla Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Ukrayna takip etmektedir. Türk müteahhitlik firmaları, bu ülkelerde havaalanları, otoyollar, konutlar, boru hatları, otel ve iş merkezleri ve birçok sektörde sanayi tesisleri inşa etmişlerdir. Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre 2004 yılı itibariyle Avrasya ülkeleri ile yapılan ticaretin, Türkiye’nin toplam dış ticareti içerisindeki payı %10,4’tür. Aynı yıl, bu ülkelerle yapılan ticaret hacmi, 3,93 milyar doları Türkiye’nin ihracatı, 12,85 milyar doları Türkiye’nin 63 ithalatı olmak üzere 16,78 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamlardan görüldüğü üzere Türkiye açısından ciddi bir ticaret açığı söz konusudur ve bu açığın en önemli sebebi de Avrasya ülkelerinden yapılmakta olan petrol ve doğalgaz ithalatıdır. Türkiye’de 2004 yılı itibariyle ihracatın ithalatı karşılama oranı %64,7 iken Avrasya ülkeleri ile yapılan ticarette bu oran %30,6’ya düşmektedir. Türkiye’nin Avrasya’da en fazla ticaret yaptığı ülkeler Rusya Federasyonu ve Ukrayna olup, bu ülkelerle yapılan ticaret, tüm Avrasya bölgesi ile yapılan ticaretin %82,8’ini oluşturmaktadır. Avrasya bölgesi, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla birlikte girdiği değişim sürecine devam etmektedir. Önümüzdeki 10-15 yıllık dönem içerisinde de bölge ülkelerinin önemli değişiklikler yaşaması beklenmektedir. Bu değişiklikler, Türkiye’nin bu bölgeyle olan ticari ve ekonomik ilişkilerinin seyrini de şekillendirecektir. i) Avrasya ülkelerinin bugünkü durumlarına bakıldığında ekonomik yapılarının büyük ölçüde enerji ve doğal kaynakların ihracatına bağımlı olduklarını görülmektedir. Bu durum ekonomileri kırılgan hale getirmektedir. Petrol ve doğalgaz fiyatlarındaki değişiklikler veya talepte oluşan dalgalanmalar, ekonomileri kontrol dışına çıkartabilmektedir. Ayrıca teknolojinin gelişmesiyle birim enerji kullanımı düşmekte ve aynı zamanda alternatif enerji kaynakları da geliştirilmektedir. Bu da doğal olarak tüketimi olumsuz yönde etkilemektedir. Belirli doğal kaynakların üretimine bağımlı bir ekonomi sürdürülebilir değildir. Bu nedenle önümüzdeki dönemde Avrasya ülkelerinin ekonomik yapılarında değişiklikler meydana gelecek ve sektörel anlamda çeşitlilik sağlanacaktır. Bu doğrultuda, bölgede yabancı yatırımın önemi artacak ve Avrasya ülkeleri yabancı sermayeyi çekebilmek için daha uygun ve daha cazip ortamlar sağlayacaklardır. Pazar ekonomisinin temel direği olan özel sektöre daha çok ağırlık verilecek, devletin rolü mümkün olduğunca azaltılacaktır. Özel sektörün içinde KOBİ’ler ekonomik büyümenin motoru haline geleceklerdir. Avrasya ülkelerinde enerjiden sonra tarım, hayvancılık, turizm, maden sanayi ve gıda sanayi gibi sektörlerin bu “çeşitlendirme” çerçevesinde ön plana çıkmaları ve ülke GSYİH’leri içindeki paylarını artırmaları muhtemeldir. Türk özel sektörü, Avrasya ekonomilerinin enerji-dışı sektörlerine halihazırda büyük önem vermektedir. Söz konusu ülkeler bu sektörleri yabancı yatırıma daha fazla açtıkça Türk 64 firmaları için de yeni yatırım imkanları doğacaktır. Bu nedenle önümüzdeki dönemde Türk firmalarının yatırım yaptıkları alanları çoğaltmaları ve uygun yatırım fırsatlarından yararlanmak amacıyla bulundukları ülkelerde merkezi bölgelerden ve büyük şehirlerden, ülkelerin diğer bölgelerine açılmaları beklenmektedir. Bu öngörü, müteahhitlik firmalarının üstlenecekleri projeler için de geçerlidir. ii) Avrasya ülkeleri arasında işbirliği şu anda asgari düzeydedir. Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) kavramı, bu ülkeler arasında tam anlamıyla bir birleştirici işlev görememiştir. Şu anda bu ülkeler arasında zayıf bölgesel anlaşmaların dışında ekonomik anlamda da bir entegrasyon yoktur. Bu durum bölgenin ekonomik gelişmesi karşısında bir engeldir. Bu nedenle, önümüzdeki dönemde Avrasya’da bölgesel işbirliğinin artırılması beklenmektedir. Bu çerçevede su kaynakları, mevzuat uyumluluğu ve ulaştırma konularına ağırlık verilecektir. Avrupa Birliği’ne tam üyeliği hedefleyen Türkiye’nin diğer yandan da kendisi için önemli bir ekonomik potansiyel arz eden Avrasya’da oluşturulacak işbirliği oluşumlarında etkin rol oynaması da faydalı olacaktır. iii) Avrasya bölgesindeki demografik değişiklikler de dikkate alınmalıdır. Önümüzdeki dönem için Slav kökenli ülkelerde ve Kafkasya’da nüfuslarda azalma, Orta Asya’da ise nüfus artışı tahmin edilmektedir. Rusya’nın bugün 146 milyon olan nüfusunun, 2015 yılında 130 milyona kadar inebileceği düşünülmektedir. Nüfusun azaldığı ülkelerde ekonomik potansiyelin daha etkili bir şekilde değerlendirilmesi, kişi başına düşen GSYİH’lerde, yani insanların refah seviyelerinde artış anlamına gelecektir. Nüfus artışı beklenen Orta Asya ülkeleri ise bu artışı karşılayacak ekonomik büyümeyi sağlamak zorundadırlar. iv) Avrasya ülkeleri küresel ekonomik entegrasyon konusunda olumlu çabalar göstermektedirler. Buna en güncel örnek, Rusya’nın 2006 yılı içerisinde Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üye olacak olmasıdır. Rusya’yı Ukrayna ve Kazakistan gibi Avrasya’nın önemli ekonomik güçleri de takip edecektir. Diğer yandan tüm Avrasya’da piyasa ilkeleri iyice oturmuş hale gelecektir. Bu durum Türkiye’nin bu ülkelerle olan ticari ve ekonomik ilişkilerini geliştirmesine etken olacaktır. v) Son dönemlerdeki gelişmeler, Avrasya ülkelerinde Batı tarzı demokrasiye doğru yavaş da olsa adımlar atılmaya başlandığını göstermektedir. Önümüzdeki dönemde Avrasya’daki petrol ve doğalgaz gelirleri temeli üzerine kurulmuş tek adam rejimleri, yerlerini enerji kaynaklarının 65 getirdiği zenginliği tüm halkın paylaştığı ülkelere bırakacaktır. Demokrasinin gelişmesi, bu ülkelerin dünya ile hem ekonomik hem siyasal entegrasyonlarını kolaylaştıracaktır. Avrasya bölgesinde ekonomik açıdan rekabet gittikçe artmaktadır. Avrasya ülkelerinin ekonomik yapılarındaki değişme yeni fırsatlar yaratacağı gibi, Çin, İran, Hindistan gibi yeni rakipler de ortaya çıkaracaktır. Türkiye, fırsatları ve tehditleri iyi tespit etmeli ve rekabet gücünü artırmalıdır. 2.7.2. Türkiye - Rusya Federasyonu Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin temeli Cumhuriyet’in ilk yıllarında Sovyetler Birliği’nin Türkiye’nin sanayileşmesine sağladığı maddi ve teknik desteklere dayanmaktadır. 1984 yılında imzalanan ve Sovyetler Birliği’nden alınan doğalgazın bedelinin yüzde 70'lik kısmının Türk mal ve hizmetleri ile ödenmesi öngören Doğalgaz Anlaşması sayesinde ivme kazanan ilişkiler, son yıllarda hızlı bir büyüme eğilimine girmiştir. İki ülke arasında gerçekleştirilen üst düzey ziyaretlerin sayısındaki artış da ticari ve ekonomik ilişkileri olumlu yönde etkileyen bir unsurdur. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in 6 Aralık 2004 tarihinde Ankara’ya yapmış olduğu ziyaret sırasında da taraflar ilişkilerin daha da geliştirilmesi, çeşitlendirilmesi ve çok boyutlu ortaklığa dönüştürülmesi için kararlılıklarını ortaya koymuşlardır. Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki ticaret hacmi, 1992 yılında 1,5 milyar dolar, 1995 yılında 3,3 milyar dolar ve 2000 yılında 4,5 milyar dolarken, 2004 yılında 10,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Rusya’dan yaptığı ithalat, bu ülkeye yapılan ihracattan daha hızlı büyümekte ve dolayısıyla Türkiye’nin aleyhine ticaret açığı giderek artmaktadır. İhracatın, ithalatı karşılama oranı 1997 yılında 1,0 olarak gerçekleşmişken, başka bir deyişle ticarette denge söz konusu iken, bu oran 2004 itibariyle 0,21’e kadar gerilemiş durumdadır. 2004 yılında Türkiye’nin Rusya karşısında ticaret açığı 7,1 milyar dolar olmuştur. Açığın artmasının en önemli sebebi, Türkiye’nin Rusya’dan yapmakta olduğu enerji ürünleri ithalatındaki artıştır. Mevcut anlaşmalar çerçevesinde Türkiye’nin Rusya’dan doğalgaz ithalatı her yıl önceden belirlenmiş oranlarda artmakta, buna karşılık Türkiye’nin Rusya’ya ihracatı ise aynı oranda büyümemektedir. Mavi Akım hattı için yapılmış olan Doğalgaz Anlaşması’na göre Türkiye bu hat üzerinden 25 yıl boyunca her yıl artan oranlarda doğalgaz almakla yükümlüdür. Bu da Türkiye’nin ithalatının giderek artacağı anlamına gelmektedir. Diğer 66 yandan uluslararası piyasalarda enerji fiyatlarının yüksek oranlarda seyretmesi, Türkiye’nin ithalatının tutar olarak artmasına yol açmaktadır. Önümüzdeki dönemde Türkiye’nin Rusya’ya yapmakta olduğu ihracatın, ithalatı dengeleyecek seviyeye gelecek kadar olmasa da artması öngörülmektedir. Halihazırda ihracatın miktar olarak artırılması ve ihracata konu maddelerin çeşitlendirilmesi için çalışmalar yürütülmektedir. Bavul ticaretinin giderek kayıt altına alınması, serbest bölgelerle ilgili olarak yürütülen işbirliği projeleri, Türk ihracatçılarının doğrudan dağıtım sistemleri kurmaya başlamaları ve Moskova dışındaki bölgelere açılarak burada pazar paylarını artırmaları, Türk mamulleri ile ilgili olarak düzenlenen tanıtım çalışmaları, Türkiye’nin Rusya’ya ihracatının hız kazanacağı ile ilgili öngörüleri destekleyen gelişmelerdir. Rusya’nın genel olarak dış ticaretini liberalleştirmesi, Türk ihracatçısının bu pazara erişimini kolaylaştıracaktır. Bu nedenle, 2006 yılında gerçekleşmesi beklenen Rusya’nın Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyeliğinin, Türkiye’nin Rusya’ya yapmakta olduğu ihracatın artmasına katkıda bulunması muhtemeldir. Türkiye, 20 Nisan 2005 tarihinde Rusya'nın DTÖ’ye üye olması konusundaki protokolü imzalamıştır. İki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin önemli bir ayağını da doğrudan yatırımlar oluşturmaktadır. Rusya’daki toplam Türk yatırımlarının 2005 yılı itibari ile 2 milyar dolar seviyesini aştığı tahmin edilmektedir. Sektörel dağılıma bakıldığında ise iş ve alışveriş merkezleri, gıda ve içecek, telekomünikasyon, şişe ve cam, elektronik eşya, beyaz eşya, inşaat malzemeleri, mobilya, tekstil ve konfeksiyon, deri ve ayakkabı, bankacılık gibi sektörlerin öncelikli sektörler olduğu görülmektedir. Türkiye ile Rusya arasındaki doğrudan yatırımlar açısından önümüzdeki dönem için iki beklenti söz konusudur. Birincisi, Türk yatırımlarının giderek artması ve Rusya’nın değişik bölgelerine yayılmasıdır. Türk firmaları, halihazırda Rusya’nın Moskova dışındaki bölgelerinin sunmakta olduğu imkanları değerlendirmeye başlamış durumdadır. Başkentin yanı sıra, Kazan, Ufa, St. Petersburg, Nijni Novgorod, Samara, Rostov, Volgograd, Gorohovets, Serpuhov ve Vladimir’de de faal durumda Türk yatırımları söz konusudur. Bölgelere açılma eğilimin giderek hız kazanması beklenmektedir. Yatırımlarla ilgili diğer bir öngörü ise Rus firmalarının Türkiye’de daha fazla yatırım yapmalarıdır. Halihazırda Rus firmalarının Türkiye’de turizm ve gayrimenkul alanlarında önemli 67 yatırımları söz konusudur. Ancak son dönemlerde Ruslar, Türkiye’de hidroelektrik santralleri, alüminyum tesisleri, elektrik ve doğalgaz dağıtım şebekeleri, doğalgaz depolama ve demiryolu rehabilitasyonu gibi projelere ilgi göstermeye başlamışlardır. Bu alanlarda Rus yatırımlarının artması muhtemeldir. 2004 yılı sonuna ait verilere bakıldığında Türk müteahhitlik firmalarının tüm dünyada üstlenmiş oldukları projelerin değer açısından dörtte birinin Rusya’da yer aldığı görülmektedir. Son 16 yıllık dönemde Türk müteahhitleri tarafından bu ülkede 14 milyar dolar tutarında 750'den fazla inşaat projesi üstlenilmiş ve krizin olumsuz etkileri nedeniyle duran bazı projelere rağmen bunun üçte ikisi gerçekleştirilmiştir. Türk firmaları, maliyet avantajları, hizmet kaliteleri ve üstlendikleri işleri zamanından önce teslim etmeleriyle, Rus pazarında önemli bir itibar kazanmışlardır. Önümüzdeki dönemde Türk müteahhitlerinin üstelendikleri projelerinin sayısının artması ve coğrafi olarak da Rusya’nın birçok bölgesinde yeni projeler gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Turizm iki ülke ilişkilerinin hızla geliştiği bir alandır. Türkiye Rus turistlerin tercih ettiği bir numaralı ülke konumundadır. Ülkemize gelen Rus turist sayısı 1999 yılı ile 2005 yılı arasında 3 kattan fazla artış göstermiştir. Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki siyasi ilişkiler de oldukça olumlu bir şekilde seyretmekte, bu durum ekonomik ilişkiler için itici bir güç olmaktadır. 2.7.3. Türkiye - Azerbaycan Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye’nin Azerbaycan ile olan ticari ve ekonomik ilişkileri diğer bölge ülkeleri ile olan ilişkilere kıyasla oldukça yüksek seviyelerde olmasına rağmen, mevcut durum ortak bağlara sahip, ortak bir kültürel mirası paylaşan ve aynı dili konuşan iki ülkenin sahip olduğu potansiyeli yansıtmaktan uzaktır. Ancak iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin, son yıllarda önemli derecede ivme kazanmış olduğu söylenebilir. Bunun sebebi, Azerbaycan’ın şu anda Kafkaslar’da ekonomik ve siyasi açıdan en istikrarlı ülke konumunda olması, bu durumun ülkenin yatırım ortamını da olumlu şekilde etkilemesi ve dolayısıyla Türk iş çevrelerine önemli imkanlar sunmasıdır. Azerbaycan’da siyasi istikrarın korunması halinde, Türkiye’nin Azerbaycan’la olan ticari ve ekonomik ilişkileri de son dönemlerde yakalamış olduğu büyüme trendini devam ettirecektir. Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ticaret, 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasından ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra yaklaşık on yıl boyunca 68 dalgalı bir seyir izlemiş, ancak daha sonra istikrarlı bir artış yakalamıştır. 2002 yılında 284 milyon dolar olan ticaret hacmi, 2003 yılında 429 milyon dolar, 2004 yılında ise 536 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılının ilk 10 aylık döneminde 676 milyon dolara ulaşılması ise, artışın hızlandığını ortaya koymaktadır. Söz konusu ticarette Türkiye’nin Azerbaycan’a yapmakta olduğu ihracat ağırlıktadır, ancak 2005 yılı içerisinde bu ülkeden yapılan ithalatın, ihracata oranla daha hızlı artmaya başladığı gözlemlenmektedir. Nitekim, ihracatın ithalatı karşılama oranı 2004 yılının sonunda 2,96 iken, 2005 yılının Ekim ayında 1,75’e kadar düşmüştür. 2005 yılında Türkiye’nin Azerbaycan’dan yaptığı ithalatın artmasının en büyük sebebi, bu ülkeden yapılmakta olan petrol alımının artmış olmasıdır. 2005 yılının ilk 10 ayında Azerbaycan’dan mineral yakıtlar kaleminde yapılmakta olan ithalatta, bir önceki yılın aynı dönemine göre %219’luk bir artış söz konusudur. Önümüzdeki dönemde, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’nın da tam kapasiteyle çalışmaya başlamasıyla Türkiye’nin Azerbaycan’dan yapmakta olduğu ithalatın giderek artması öngörülmektedir. Bununla birlikte, bu ülkeye yapılan ihracat da artacaktır. Azerbaycan ekonomisinin içinde bulunduğu yapılanma süreci, Türk ihracatçıları için yeni imkanlar yaratmaktadır. Azerbaycan, bir yandan kurumsal altyapısını oluşturmaya ve sınai eksikliklerini tamamlamaya çalışmakta, diğer yandan petrol ve doğalgaz ihracatına fazlasıyla bağımlı olan ekonomisini, bu kaynaklardan elde edilen geliri kullanarak sektörel anlamda çeşitlendirmek için girişimlerini sürdürmektedir. Enerji-dışı sektörlerin gelişimi, bu sektörler için ihtiyaç duyulan hammaddelerin ve girdilerin tedariki açısından Türk ihracatçılarına fırsatlar yaratmaktadır. Türk özel sektörü, Azerbaycan’ın enerji-dışı sektörlerine büyük ilgi göstermiştir ve Türkiye, şu anda bu sektörlere en fazla yatırım yapmış olan ülke konumundadır. Hazine Müsteşarlığı verilerine göre bugüne kadar Azerbaycan’a girmiş olan Türk sermayesi 1 milyar 41 milyon dolar tutarındadır. Üçüncü ülkeler üzerinden gelen sermaye ve ülke içinde edilen gelirlerin tekrar yatırımda kullanılması gibi durumlar da hesaba katıldığında Azerbaycan’daki toplam Türk sermayesinin 2004 sonu itibari ile 1,5 milyar doları aştığı hesaplanmaktadır. Türk firmalarının Azerbaycan’da en faal oldukları alanlar şunlardır: enerji, telekomünikasyon, gıda, bankacılık ve sigorta, perakende ticaret, inşaat ve inşaat malzemeleri, mobilya, tekstil, otomotiv, taşımacılık, kimyasal maddeler, petrokimya, demir-çelik, eğitim, medya, pazarlama ve fırıncılık. Önümüzdeki dönemde ise Türk firmalarının Azerbaycan’da yatırımlarını artırmaları beklenmektedir. Yukarıda belirtilmiş olan sektörlere ek olarak Türk 69 girişimcilerinin bilişim teknolojileri, tarım ve sağlık alanlarında da daha etkin olabilecekleri ifade edilmektedir. Diğer yandan Azerbaycan firmalarının da Türkiye’de yatırımlarını artırmaları öngörülmektedir. Halihazırda Türkiye'de yatırım yapan Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri içerisinde Azerbaycan firmaları, hem firma sayısı ve hem de sahip oldukları sermaye miktarı açısından Rusya Federasyonu'ndan sonra ikinci sırayı almaktadır. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre Türk müteahhitlik firmaları Azerbaycan’da Aralık 2004 itibariyle toplam 1 milyar 468 milyon dolar değerinde 138 proje üstlenmişlerdir. Ancak son yıllarda diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da Türk firmalarının üstlendikleri projelerin sayısında ve hacminde bir düşüş söz konusudur. Azerbaycan’da Türk müteahhitlik firmalarının karşılaştıkları sorunların giderilmesi halinde bu alanda iş hacminin tekrar artışa geçmesi mümkün olacaktır. Bu alanda öncelikle proje finansmanının temininde yaşanan bazı güçlükler söz konusudur. Ayrıca sürdürülmekte olan inşaat projelerinde gerekli olan çimento ve inşaat demiri tedarikinde de güçlükler yaşanmaktadır. Azerbaycan’daki iç üretim, pazarın ihtiyacını karşılayamadığından zaman zaman inşaatların durması söz konusu olmaktadır. Başlangıçta Türkiye ile Gürcistan arasında inşa edilmesi öngörülen Kars-Ahılkelek-Tiflis demiryolu projesine Azerbaycan’ın da iştirak etmesi ile Türkiye ile Azerbaycan arasında Gürcistan üzerinden bir demiryolu bağlantısı oluşturulması amaçlanmaktadır. 25 Mayıs 2005 tarihinde BTC petrol boru hattının açılışı vesilesiyle Bakü’de bir araya gelen ilgili ülke Devlet Başkanları tarafından, söz konusu demiryolunu destekleyici bir bildiri imzalanmıştır. Türkiye ile Azerbaycan, arasında ticari ve ekonomik ilişkilerin her alanında bir artış sağlanabilmesi için yeterli potansiyel mevcuttur ve son yıllarda yaşanan olumlu gelişmeler de bunu doğrular niteliktedir. Önümüzdeki dönemde bu eğilimin devam edebilmesi için ise ilk şart, ülkede siyasi ve ekonomik istikrarın kesintiye uğramadan güç kazanmaya devam etmesidir. 2.7.4. Türkiye - Ukrayna Ticari ve Ekonomik İlişkileri Ukrayna, Türkiye gibi Avrasya ile Avrupa arasında stratejik bir konuma sahip, köprü işlevi gören bir ülkedir. Karadeniz üzerinden birbirlerine komşu olan Türkiye ile Ukrayna arasındaki ticari ve ekonomik ilişkiler kısa bir süre öncesine kadar bu konumdan kaynaklanan potansiyele göre oldukça düşük seviyelerde kalmış, ancak son yıllarda önemli bir çıkışa 70 geçmiştir. Ukrayna, Türkiye açısından ticari ilişkilerin geliştirilmesi konusunda stratejik ülke seçilmiş ve bu çerçevede ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesine yönelik çalışmalara hız verilmiştir. İki ülke arasındaki ticaret incelendiğinde en dikkat çekici nokta, Ukrayna’nın bağımsızlığını kazanmasından bu yana ticaret dengesinin sürekli Türkiye aleyhine gelişmiş olduğu ve bu durumun son dönemlerde giderek belirginleştiğidir. Bahis konusu olan 15 yıllık dönem içerisinde Türkiye’nin Ukrayna’ya ihracatı artmışsa da, ithalat artışı daha hızlı gerçekleşmektedir. 2004 yılında Türkiye’nin bu ülkeye yaptığı ihracat bir önceki yıla göre %68.7 oranında artarak 564.4 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmişken Ukrayna’dan yapılmakta olan ithalat ise %113.3’lük bir artış göstererek 2 milyar 466 milyon dolar seviyesine yükselmiştir. 2000-2004 arasındaki beş yıllık dönemde Türkiye’nin Ukrayna’ya ihracatı 2.5 katı artmışken, bu ülkeden yapılan ithalat 3.2 katı büyümüştür. Ticaret açığının giderek büyümesinin en önemli sebebi olarak demir-çelik ithalatındaki hızlı artış ve demir-çelik fiyatlarının tüm dünyada yaşadığı yükselme gösterilmektedir. 2004 yılında, Türkiye’nin Ukrayna’dan yaptığı ithalatın %59.4’ünü demir-çelik oluşturmuştur. Önümüzdeki dönemde de Türkiye’nin Ukrayna ile ticaretinin demir-çelik ithalatından ve dünya piyasalarındaki demir-çelik fiyatlarından etkilenmeye devam etmesi öngörülmektedir. Yakın gelecekte Türkiye’nin Ukrayna’ya yapmakta olduğu ihracatın, ithalatı dengeleyecek seviyeye gelecek kadar olmasa da artması öngörülmektedir. Ülkeler arasındaki bavul ticaretinin giderek kayıt altına alınıyor olması, bu konuda önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Ukrayna Hükümeti tarafından uygulanmaya başlanan miktar ve değer sınırlayıcı tedbirler ve gümrüklerde başlayan sıkı denetim neticesinde bavul ticareti gerilemekte ve kayıtlı ticarete geçilmektedir. Mart 2005’te Ukrayna hükümeti, başta kuru ve yaş meyve, fındık, iç çamaşırı, ayakkabı, klimalar, çamaşır makineleri, bazı elektrikli ev gereçleri başta olmak üzere bir çok üründe gümrük tarifelerini bütün ülkelere yönelik olarak neredeyse yüzde 50 oranında azaltmıştır. Söz konusu uygulamanın da genel olarak Türkiye’nin ihracatını olumlu yönde etkileyeceği düşünülmektedir. 71 Önümüzdeki dönemde Türkiye ile Ukrayna arasındaki ticaretin artırılabilmesi için en önemli koşul, taşımacılık alanındaki sorunların çözülmesi ve bu alanda iyileştirmeler sağlanmasıdır. Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyelik, başvurusunu 30 Kasım 1993 tarihinde yapmış olan Ukrayna’nın önem verdiği bir konudur ve hükümet halen DTÖ üyeliği için gerekli olan ikili müzakereleri gerçekleştirmektedir. Ukrayna’nın DTÖ üyeliği, Türkiye ile Ukrayna arasında yapılan ticaretin artmasına katkıda bulunacaktır. Doğrudan yabancı sermayenin ülkeye çekilmesi konusu Ukrayna’nın öncelikli politikaları arasında olmasına rağmen ülkenin yüzölçümü ve nüfusu göz önüne alındığında bugüne kadar gerçekleşen toplam yabancı yatırımın düşük seviyelerde kaldığı görülmektedir. Bu durumun en önemli sebebi ülkedeki yatırım ortamının henüz yeterli seviyeye ulaşmamış olmasıdır. Ülkedeki Türk sermayesinin toplam tutarı yaklaşık 150 milyon dolardır ve büyük çoğunluğu KOBİ niteliğinde olan Ukrayna’daki Türk firmaları ağırlıklı olarak gıda ve içecek, temizlik malzemeleri, hazır giyim, orman ürünleri, maden ve metal ile inşaat ve inşaat malzemeleri alanında faaliyet göstermektedir. Türk firmaları, Ukrayna’nın Kiev dışındaki bölgelerine de ilgi göstermeye başlamışlardır ve bu çerçevede Dnepropetrovsk, Donetsk, Odessa ve Kırım ön plana çıkmaktadır. Ukrayna’da ekonomik ve siyasi istikrarın sağlanması ve yatırım ortamının daha olumlu bir hale gelmesiyle Türk firmalarının bu bölgelerde somut projeleri hayata geçirmeye başlamaları öngörülmektedir. Ukrayna’daki Türk inşaat firmalarının faaliyetleri Ukrayna’nın içinde bulunduğu finansal imkansızlıklar nedeniyle istenilen düzeyin çok gerisinde kalmaktadır. Bu tür sorunlar Türk firmaları ile Ukraynalı işverenler arasında zaman zaman problemler yaşanmasına sebep olmaktadır. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre Türk müteahhitlik firmalarının Ukrayna’da sürmekte olan taahhüt işlerinin toplamı 216 milyon dolardır. Bugüne kadar üstlenilmiş toplam 48 projenin toplamı ise 815 milyon dolar civarındadır. Ukrayna’da 25 Türk müteahhitlik firması faaliyet göstermektedir. Bu sayının artabilmesi için öncelikle finansman konusuyla ilgili olarak daha olumlu şartlar oluşması gerekmektedir. 2.7.5. Türkiye - Gürcistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye ile Gürcistan, ortak bir kara sınırına sahip olan ülkeler olmalarına rağmen iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler bu özel konumu yansıtmamaktadır. Bu durumun en büyük 72 sebebi, bugüne değin Gürcistan’daki ekonomik ve siyasi istikrarın yeterli seviyeye gelmemiş olmasıdır. Bununla birlikte özellikle son dönemlerde Gürcistan’da yatırım ve iş ortamının iyileşmeye başlaması ve reformlar yapılması nedeniyle iki ülke arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin de tekrar ivme kazanmaya başladığı gözlemlenmektedir. Türkiye, Gürcistan için en önemli dış ticaret ortaklarından birisidir. Buna karşılık, Gürcistan’ın Türkiye’nin dış ticareti içerisinde payı oldukça düşüktür. Türkiye ile Gürcistan arasında 1992 yılında 17,8 milyon dolar olan toplam dış ticaret hacmi 2004 yılında 498,9 milyon dolar ile bugüne kadar olan en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Halen Türkiye Gürcistan’ın en çok ihracat yaptığı ülkeler arasında birinci, en çok ithalat yaptığı ülkeler arasında da ikinci sırada bulunmaktadır. İki ülke arasındaki ticarette en dikkat çekici özellik, son 3 yıl içerisinde ticaret hacminde yaşanan yüksek artıştır. Söz konusu hacim, 2003 yılında yüzde 79,1, 2004 yılında ise yüzde 17 oranında büyümüştür ve bu eğilim 2005 yılında da devam etmektedir. Bununla birlikte Gürcistan’dan ithal edilen demir-çelik ürünlerinde yaşanan artış nedeniyle karşılıklı ticarette Türkiye aleyhine olan açığın büyümeye başladığı gözlemlenmektedir. Önümüzdeki dönemde Türkiye-Gürcistan arasındaki ticaretin hacim olarak artması, Türkiye’nin bu ülkeye olan ihracatının da hız kazanmasıyla ticaret açığının kapanmaya başlaması beklenmektedir. Şu anda ticareti olumsuz yönde etkileyen en önemli unsur, ulaşım altyapısının yetersizliğidir. Bu konuda olumlu adımlar atılmaya başlanması (örneğin Sarp Sınır Kapısı’ndaki yenileme çalışmaları, Hopa ile Batum arasındaki karayolunun genişliğinin iki katına çıkartılması, vs), ticaret üzerinde olumu etki göstermeye başlamıştır. Bu açıdan, Kars-Tiflis demiryolu projesinin tamamlanması da büyük önem taşımaktadır. Bu hat, sadece iki ülke arasındaki ulaşım açısından değil, Türk ihracatçısının Orta Asya’ya açılımı olarak görülmelidir. Şu anda Türkiye’nin Orta Asya ile demiryolu ulaşımı İran üzerinden sağlanmaktadır ve Gürcistan alternatifi daha ekonomik bir çözüm olacaktır. Bu demiryolunun tamamlanması ve ikinci bir kolunun Trabzon Limanı’na kadar ulaştırılması halinde başta Doğu Anadolu bölgesindeki firmalar olmak üzere Türk ihracatçılarının Gürcistan’a ve sonrasında Kafkaslar ve Orta Asya’ya daha rahat açılmalarını sağlanmış olacaktır. Diğer yandan, 13-14 Eylül 2005 tarihleri arasında Tiflis’te gerçekleştirilen Karma Ekonomik Komisyon (KEK) Toplantısı’nda Gürcistan tarafı, iki ülke kara ulaşımında tüm 73 engellerin 2007 yılına kadar kaldırılacağını taahhüt etmiştir. Bu taahhüdün yerine getirilmesi de ülkeler arasındaki ticaret açısından olumlu bir gelişme olacaktır. İki ülke arasında hizmetler alanında da ticaretin gelişmesi beklenmektedir. Bu konuda önde gelen sektör turizmdir. Ulaşım imkanlarının iyileşmesi, iki ülke arasındaki turist akışını da hızlandıracaktır. Ayrıca Gürcistan’ın Karadeniz sahillerinde çok güzel plajlar olmasına rağmen buralarda turizm altyapısının yetersiz olması göz önünde bulundurularak, bu bölgelerde ortak projelerle turizm tesisleri açılması durumunda tüm Avrupa’dan turist çekilebilecektir. Türkiye ile Gürcistan, arasında sadece deniz turizmi değil, dağ turizmi ve sağlık turizmi alanında da işbirliğinin artması öngörülmektedir. Batum kentinin iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerde sahip olduğu önemin artması beklenmektedir. Bu kentin içinde yer aldığı ve Türkiye ile sınırı olan Acara Otonom Bölgesi’nde siyasi istikrar ve güvenlik ortamı sağlanmaktadır. Dolayısıyla, “Türkiye’nin Gürcistan’a giriş kapısı” olarak nitelendirilen bu bölgede olumlu gelişmeler yaşanması, ticari ve ekonomik ilişkilere olumlu etkide bulunacaktır. Önümüzdeki dönemde Türk firmalarının Batum’a daha büyük bir ilgi göstermeleri ve bu bölgede ortak projeler oluşturulması beklenmelidir. Bu konuda bir ilk adım olarak olan Batum Havaalanı’nın modernize edilerek, Türkiye ve Gürcistan tarafından beraber kullanılması ve turizm için bir “merkez” haline getirilmesi söz konusudur. Eğitim alanında da iki ülke arasında işbirliği potansiyeli mevcuttur. Türk ve Gürcü üniversiteleri arasında işbirliği ve öğrenci değişimi projeleri geliştirilebileceği gibi, teknik eğitim hizmetleri veren Türk firmaları Gürcistan’ın bu alandaki ihtiyacını karşılayabilirler. Gürcistan, Türk firmaları için yatırım açısından da cazibesini artıracaktır. Halihazırda ülkedeki toplam Türk sermayesi ise 150 milyon dolar civarındadır. Bu toplam rakamın büyük bir kısmı telekomünikasyon ve imalat sektörlerinde olmakla birlikte liman işletmeciliği, tekstil, su şişeleme ve bankacılık alanlarında da Türk yatırımları bulunmaktadır. Son olarak Tiflis Havaalanı’nın yenilenmesi ve işletilmesi işinin bir Türk firması tarafından üstlenilmiş olması da olumlu bir gelişmedir. Önümüzdeki dönemde Türk firmalarının, Gürcistan’daki yatırımlarını artırmaları öngörülmektedir. Şu anda ülkede hemen hemen tüm kamu teşebbüsleri özelleştirilmektedir ve bu çerçevede turizm, ulaştırma altyapısı ve küçük teknoloji firmaları alanında Türk özel sektörü için önemli imkanlar mevcuttur. 74 Gürcistan, Türkiye’nin siyasi ve askeri açıdan ilişkilerinin en yüksek seviyede olduğu bölge ülkelerinden birisidir. Gelecekle ilgili yapılacak olan en temel öngörü ise ekonomik ilişkilerin de bu seviyeye çıkartılması olacaktır. 2.7.6. Türkiye - Yunanistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri 1999 yılından başlayarak Türkiye ve Yunanistan arasında siyasi ilişkilerde yaşanan olumlu gelişmeler ticari ve ekonomik ilişkilere de yansımıştır. Ticari ve ekonomik ilişkileri kolaylaştıracak devletlerarası anlaşmaların ve düzenlemelerin belirli bir seyir içerisinde tamamlanmıştır. İki ülkenin ekonomik yapılarının farklı olması sebebi ile ikili ticaret Türkiye’nin lehinde gelişmektedir. Türkiye ile Yunanistan arasındaki yakınlaşma sürecinin ve ticari ve ekonomik ilişkilerin hukuki altyapısının tamamlanmasının sonucu olarak, 1994 yılında 237,8 milyon dolar, 1999 yılında 694,4 milyon dolar olan ticaret hacmimiz, 2004 yılında 1,76 milyar dolara yükselmiştir. 2004'te ihracatımız 1,17 milyon dolar, ithalatımız 593 milyon dolar olmuştur. OcakEkim 2005 dönemi ticaret hacmimiz ise 1,45 milyar dolardır. Öte yandan, Yunanistan’dan ülkemize gelen turist sayısı da yakınlaşma sürecinin başlamasıyla birlikte büyük artış göstermiştir. 2001 yılında ülkemize gelen Yunanlı turist sayısı 197.258 iken, 2004 yılında bu sayı 485.417'ye ulaşmıştır. Ocak-Ekim 2005 döneminde ülkemize gelen turistlerin milliyetlerine göre sıralamasında, Yunanistan 8. sırada yer almaktadır. Karşılıklı yatırımlara bakıldığında ise Yunanlı firmaların Türkiye’deki yatırımlarının Türk firmalarının Yunanistan’daki yatırımlarına göre çok daha yüksek meblağlara eriştiği görülmektedir. 2005 yılı sonuna kadar %100 Türk sermayeli yatırım bulunmayan Yunanistan’da bulunan üç adet Yunan ortaklı yatırımın yanı sıra Kasım 2005’den sonra üç Türk firması mağaza açmıştır. Önümüzdeki yıllarda iki ülke iş dünyasının zaman içerisinde birbirlerini daha yakından tanımalarına paralel olarak, ticari ve ekonomik ilişkilerin daha da gelişmesi öngörülmektedir. Bu ise sadece belirli bölge veya şehirlerde odaklanan ticari ve ekonomik ilişkilerin daha genele yayılması ile sağlanabilecektir. Karşılıklı ulaşımın çeşitlendirilmesi ve altyapının iyileştirilmesine yönelik yatırımların gerçekleştirilmesi ile turizm dahil ticari ve ekonomik ilişkilerin gelişmesine imkan tanınacaktır. 75 Halen devam eden uzun süreli vize alımı, oturma ve çalışma izni gibi Türk işadamlarının karşılaştığı sorunlar ise, AB müzakereleri süresince hemen değil, ancak müzakerelerin gidişatına göre kademeli olarak çözüme ulaşması beklenmektedir. Bu problemler devam ettiği sürece Yunanistan’da Türk yatırımlarının artması imkan dahilinde olamayacaktır. Sınır bölgelerinin işbirliğini geliştirmeye yönelik, sınır ötesi bölgede sürdürülebilir kalkınmayı ve ekonomik büyümeyi teşvik eden ortak projelerin finansmanında yararlanılabilecek mali programlar çerçevesinde kullanılan/kullanılabilecek fonlar ile doğrudan ilişkilerin gelişmesine paralel olarak karşılıklı ticari ve ekonomik ilişkilerde ivme kazanılması sağlanabilecektir. Ulusal sınırların, dengeli gelişmeye ve Avrupa kıtasının birleşimine engel teşkil etmemesi ve bölgelerarası işbirliğinin geliştirilmesi genel hedefi çerçevesinde 3 bölüme ayrılan INTERREG III Programı’nın Türkiye ve Yunanistan arasında uygulanan A bölümünün amacı iki ülke arasında program sahası içinde işbirliğini artırmak ve bölge ekonomisinin gelişimine katkıda bulunmaktadır. Program, Türkiye tarafında Yunanistan ile kara veya deniz sınırı olan Edirne, Çanakkale, Balıkesir, İzmir, Aydın ve Muğla olmak üzere 6 ili, Yunanistan tarafında ise Doğu Balkanları ve Ege denizini kapsamaktadır. Toplam bütçesi 66 milyon euro olan Program’da AB ülkesi olması sebebi ile Yunan tarafının bütçesi, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu’ndan 35 milyon euro, ulusal bütçe katkısı 11,7 milyon euro olmak üzere toplam 46,7 eurodur. Türk tarafının bütçesi ise Türkiye – AB Katılım Öncesi Mali İşbirliği Fonu’ndan 15 milyon euro ve ulusal bütçe katkısı 4,3 milyon euro olmak üzere toplam 19,3 milyon eurodur. Programın sırası ile bölgelerarası altyapı, ekonomik gelişme ve istihdam, yaşam kalitesi/çevre/kültür, teknik yardım olmak üzere dört öncelik çerçevesinde uygulanması öngörülmektedir. 2.7.7. Türkiye - Romanya Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye ile Romanya arasında ticari ve ekonomik ilişkiler, hukuki alt yapının Serbest Ticaret Anlaşması’nın imzalanması sonrasında ivme kazanmıştır. 29 Nisan 1997 tarihinde Bükreş’te imzalanan STA’nın 1 Şubat 1998’de yürürlüğe girmesi sonrasında ticaret hacminde önemli bir artış gözlenmiştir. 1998 yılında 670 milyon dolar olarak kaydedilen ticaret hacmi 2004 yılı itibariyle 3 milyar dolara ulaşmıştır. İhracatın ithalat karşılama oranı 2004 yılı sonunda 0,73 olarak kaydedilmiştir. 76 İki ülkenin Güneydoğu Avrupa Bölgesi ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği bünyesinde stratejik partner konumunda olmasının yanı sıra Türkiye’nin Romanya’nın NATO üyeliğini desteklemesi ve Romanya’nın Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi diğer önemli unsurlardır. Türkiye’nin yurtdışı yatırımlarının en yoğun olduğu ülke olan Romanya, AB üyelik sürecinde uygulamaya koyduğu mevzuat değişiklikleri ile yabancı yatırımcı için uygun ortamı hazırlamayı amaçlamıştır. 2004 yılında bölgede en fazla yatırım kaydeden Romanya’da Türk firmaları Ağustos 2005 itibariyle yabancı yatırımcılar arasında 8700 firma ile dördüncü sırada, yatırım miktarı olan 470 milyon dolarla dokuzuncu sırada yer almıştır. Yatırımların bankacılık, gıda, demir-çelik, tekstil, elektrikli ev aletleri sektörlerinde olduğu tespit edilmiştir. Romanya, büyük ölçekli firmaların yanı sıra KOBİ’lerin de tercih ettiği bir pazar olmuştur. Otomotiv sanayinde önemli yatırımlara ev sahipliği yapan Romanya’nın otomotiv yan sanayinde Türkiye ile işbirliği yapma talebi bulunmaktadır. Alt ve üst yapı inşaatlarında AB üyeliği öncesi ivme kazanan Romen müteahhitlik sektörünün bu iş hacmini karşılayabilmek için Türk inşaat malzemelerine ihtiyacı tespit edilmiştir. Romanya’da 26 Türk müteahhitlik firması 2004 yılı sonu itibariyle 500 milyon dolar değerinde 45 proje üstlenmiştir. Romanya’nın Karadeniz’de su altı elektrik hattı ile enerji ihraç etme talebi ile Türkiye’nin Orta Asya’dan Avrupa’ya doğal gaz aktarımını amaçlayan NABUCCO projesi kapsamında işbirliği yapma talepleri her iki tarafın enerji konusunda yakın gelecekte gerçekleştireceği projeleri oluşturmaktadır. Romanya’nın AB üyeliğinin 2007 gerçekleşmesi beklenmektedir. 2.7.8. Türkiye - Bulgaristan Ticari ve Ekonomik İlişkileri Bulgaristan’ın politik istikrarının iki ülke ekonomik ilişkilerine olumlu katkısı olduğu gözlenmiştir. Türkiye’nin Bulgaristan’ın NATO üyeliğini desteklemesi ve Bulgaristan’ın Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi diğer önemli unsurlardır. Türkiye ile Bulgaristan arasında ticari ve ekonomik ilişkiler, hukuki alt yapının Serbest Ticaret Anlaşması’nın 1998 yılında imzalanması sonrasında ivme kazanmıştır. 1998 yılında 581 milyon dolar olarak kaydedilen ticaret hacmi 2004 yılı itibariyle 1,3 milyar dolara ulaşmıştır. İhracatın ithalat karşılama oranı 2004 yılı sonunda 0,9 olarak kaydedilmiştir. 77 Türk özel sektörü, Bulgaristan’da doğrudan yatırımları ile on üçüncü sırada yer almaktadır. Bunlara ilave bazı Türk firmalarının Avrupa’da yerleşik birimlerinden yapmış olduğu yatırımlarla toplam yatırımın 250 milyon dolara ulaştığı belirtilmektedir. Bu yatırımlar arasında düz cam ve cam ürünleri üretimi yapılması planlanan tesis, Bulgaristan Yabancı Yatırımlar Ajansı tarafından son dönemde yapılan en başarılı “greenfield” yatırımı olarak gösterilmiştir. Söz konusu yatırımın gerçekleşmesinde Tırgoviste Belediyesi’nin sağladığı vergi indirimlerinin önemli rol oynadığı ve gelecekte benzer örneklerinin beklendiği iletilmiştir. Perakende sektörü, Türk yatırımlarının dikkati çektiği bir diğer alandır. Tekstil sektöründe 2002-2003 döneminde Bulgaristan’da üretime geçen Türk firmaları, Bulgar vatandaşların Avrupa Birliği’nde serbest dolaşım hakkı alması sonrasında ülkede artan üretim maliyetleri sebebiyle Türkiye’ye geri dönmüştür. AB fonlarından ISPA çerçevesinde bir Türk firmasının üstlendiği proje bölgede AB fonları kapsamında iki ülke işadamları için işbirliği imkanları açısından örnek teşkil etmiştir. Yine bir Türk konsorsiyum tarafından Avrupa Yatırım Bankası finansmanıyla Trakya Otoyolunun bir bölümünün sorunsuz tamamlanması diğer bir örneği oluşturmaktadır. Bulgar firmasının İzmit’te madeni yağ alanında yapmış olduğu yatırım, ülkenin önemli yurtdışı yatırımları arasında yer almaktadır. Bulgaristan - Türkiye Sınır Ötesi İşbirliği Programı, Türkiye’de Edirne ve Kırklareli illerini, Bulgaristan’da Hasköy, Yambol ve Burgaz illeri kapsamakta ve sınır bölgesinin kalkınmasına yönelik kaynak sağlamaktadır. 2004-2006 döneminde AB Komisyonu 15 milyon euro hibe kaynak tahsis etmiş, 4,5 milyon euro ulusal bütçe katkısı ile toplam 19,5 milyon euro değerinde kaynak sağlamaktadır. Sınır bölgesindeki projelerin küçük ölçekli olması sebebiyle pilot uygulama ile “Ortak Küçük Projeler Fonu Hibe Programı” çerçevesinde 500 bin euro tahsis edilmektedir. 25 Ekim 2005 ve 30 Kasım 2005 tarihlerinde imzalanan hibe sözleşmeleri kapsamında 7’si Kırklareli ve 2’si Edirne ili tarafından partner olunan 9 proje kapsamına 456 bin euro hibe kaynak kullanıma sunulmuştur. Projeler ticari kapasitenin artırılması, kültürel işbirliği, sağlık sektöründe mesleki gelişim, turizm, organik tarım gibi konuları kapsamaktadır. Bulgaristan’ın 2007 ya da 2008 yılında AB üyeliğini tamamlaması sonrasında bu çalışmaların hangi kapsamda ele alınacağı henüz netlik kazanmamıştır. 78 Bulgaristan’ın AB üyeliğinin 2007 gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu süre içinde Bulgaristan’a yatırım yapan marka sahibi Türk firmaları Avrupa Birliği içinde üretim yapma açısından stratejik bir konuma sahip olacaktır. 2.7.9. Türkiye - İran Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye ile İran arasındaki ilişkiler 2000 yılı sonrasında hızlı bir gelişim göstermiştir. Türk işadamları için bir komşu ülke olması nedeniyle coğrafi yakınlığı, kültürel benzerlikler, halkın önemli bir bölümünün Türkçe konuşması, bu ülke ile iş yapılmasını teşvik eden unsurlar olmuştur. İran’ın korumacı ekonomik siyaseti ve yaşanan siyasi sorunlar ile komşu illerimizin sınai ve ticari altyapısının yeterince gelişmemiş olması, karayolu ve demiryolları ağlarının yetersizliği, uçak seferlerinin sayısının düşük düzeyde kalması ve sınır kapılarında karşılaşılan sorunlar İran ile ikili ekonomik ve ticari ilişkilerin istenilen seviyeye çıkarılamamasındaki etkenler olarak sıralanabilir. Son iki yılda (2004-2005) iki ülke arasında ticaret hacmi %130 oranında artış göstererek 2,8 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Türkiye’nin İran’a olan ihracatı aynı dönemde %170 artış göstermiştir. İkili ticarette denge İran’dan yapılan doğalgaz alımı nedeniyle İran lehinedir. 2005 yılında ticaret hacminin 4 milyar doları geçmesi beklenmektedir. İki ülke arasında 2010 yılında gerçekleşmesi beklenen ticaret hacmi hedefi 10 milyar dolardır. Türkiye, 2004 yılında İran’da beşinci büyük yatırımcı konumuna gelmiştir. İran’da Türk firmalarının kord bezi, tekstil, bisküvi ve çikolata, seramik üzerine yatırımları ve gerçekleşme aşamasına gelmiş projeleri bulunmaktadır. GSM operatörlüğü ve havaalanı inşaatı ile ilgili girişimler ise İran Parlamentosu kararıla askıya alınmıştır. Bu gelişme İran’ı bir yatırım ortamı olarak değerlendiren Türk girişimcileri olumsuz etkilemiştir. Bankacılık sektöründe Türk bankaları ile İran bankaları arasında muhabirlik ilişkisi son derece zayıf durumdadır ve İran bankalarından sadece teyitsiz akreditif açılabilmektedir. İki ülke ticaretinin geliştirilmesi için bankacılık ilişkilerinin düzenlenmesi gerekmektedir. 79 2.7.10. Türkiye - Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri II. Körfez Savaşı’nı takiben Irak’ta yaşanan siyasi istikrarsızlık ve güvenlik sorunları ülkenin ekonomik ve ticari ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiş, bu durum Irak’ın Türkiye ile ilişkilerine de yansımıştır. Son yıllarda Irak’ta yaşanan gelişmelerin ışığında 2004 yılında Irak ve Türkiye’nin petrol ürünleri dışında toplam ticaret hacmi 2.3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2004 yılı Haziran ayında Irak Geçici Hükümeti’nin kurulması ve 2005 yılı Kasım ayında Anayasanın kabulü ülkede olumlu gelişmelerin başlamasına ön ayak olmuş, böylece 2005 yılında petrol ürünleri hariç toplam Türkiye-Irak ticareti 2,8 milyar dolara ulaşmıştır. Türkiye’nin Irak ile sınır ticaretinden elde ettiği kayıt dışı ihracat tutarının ise yaklaşık 2,5 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. 15 Aralık 2005 tarihinde gerçekleşecek olan seçimler ile kurulacak yeni hükümet ile siyasi istikrarın ve güven ortamının nispeten daha iyi duruma geleceği ve petrol dışı ihracatımızın 5 milyar doları aşabileceği düşünülmektedir. Türk firmalarının Irak’a ihraç ettikleri malların başında mineral yakıtlar, elektrikli makineler, tuz-kükürt-çimento, demir-çelik, kazan-makine, demir-çelik eşya, mobilya, plastik, içecekler ve sabun yer alırken, Türkiye Irak’tan öncelikli olarak mineral yakıtlar ve hurda ithal etmektedir. Toplam ithalat miktarı ise 450 milyon dolar civarındadır. II. Körfez Savaşı sonrası mal sevkıyatları ve müteahhitlik hizmetleri güvenlik şartlarının nispeten daha iyi olduğu Irak’ın Kuzey bölgesine kaymıştır. II. Körfez savaşını takiben Türk firmalarının Irak’ta günümüze kadar gerçekleştirmiş oldukları müteahhitlik hizmetleri 3.5 milyar dolara ulaşmıştır. Irak’ın yeniden yapılandırılması çerçevesinde ülkede büyük inşaat ve altyapı projeleri bulunmaktadır, Irak’ta 2005 yılının ilk on ayında 5.7 milyar dolar değerinde 2500 inşaat ve altyapı projesi başlatılmış, 2005-2007 bütçesinde altyapı ve inşaat projelerine 31 milyar dolar ayrılmıştır. Ancak güvenlik şartları bu potansiyelin değerlendirilmesinin önündeki en önemli engeldir. Şartların daha iyiye gitmesi durumunda Türk müteahhit firmalarının söz konusu iş imkanlarından daha fazla yararlanabilecekleri düşünülmektedir. Irak’ta petro-kimya, demir-çelik, çimento, üre gibi alanlarda devlete ait fabrikaların modernizasyonu ve rehabilitasyonu söz konusudur ancak ülkede finansman eksikliği ve bürokrasinin ağır işlemesinden dolayı Türk firmaları söz konusu projelere ilgi göstermekle beraber somut adım atılmamaktadır. Bu itibarla Irak Hükümeti’nin ülkeye taahhüt ve tahsis 80 edilen hibe fonlarını biran önce aktive etmelerinde ve daha hızlı çalışan bir bürokratik ortam yaratmalarında fayda görülmektedir. Türk firmaları Iraklı bankalar ve konsorsiyum bankalarının uyguladıkları yüksek banka masrafları nedeniyle zor durumda kalmakta, bu durum ticaretin önünde önemli bir engel teşkil etmektedir. Rekabet ortamı yaratarak bu rakamların daha uygun düzeylere indirilmesi için Türk bankalarının Irak’ta şube açmalarının teşvik edilmesinde yarar görülmektedir. Ayrıca, gerek teminat mektubu gerek ihracatın sigortalanması hususlarında Türk Eximbank’ın biran önce devreye girmesi Türk taahhüt ve ticaret firmalarının önünü açacak bir mekanizma olacaktır. 2.7.11. Türkiye - Suriye Ticari ve Ekonomik İlişkileri Türkiye’nin Orta Doğu’da giderek önem kazanan ticaret ortaklarından biri olan Suriye, son yıllarda gerçekleştirdiği ekonomik liberalizasyon çabaları çerçevesinde önemli adımlar atmakta, buna bağlı olarak da komşuları ile ilişkilerinde belirli açılımlar yaşamaktadır. Son yıllarda Suriye ile Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerde gözle görülür bir ilerleme kaydedilerek, ilk kez 2000 yılında iki ülke ticaret hacmi bir önceki yıla oranla %25,7 oranında büyüme göstermiştir. Bu çerçevede ekonomik ve ticari ilişkileri olumsuz yönde etkileyen sorunların halli durumunda, 2004 yılı ve 2005 yılının ilk on ayında sırasıyla 750 milyon dolar ve 663 milyon dolar olarak gerçekleşen iki ülke ticaret hacminin 2 yıl içinde 2,5 milyar dolara ulaşabileceği düşünülmektedir. Hukuki altyapının en önemli unsuru olan Türkiye-Suriye Serbest Ticaret Anlaşması, Aralık 2004’de Suriye’de imzalanmıştır. Suriye’de iç onay süreci tamamlanan Anlaşma, Türkiye’de TBMM’nin gündeminde yer almaktadır. Anlaşmanın 2006 yılı başında yürürlüğe girmesi öngörülmektedir. Bu Anlaşma çerçevesinde gümrük vergilerinin 12 yıllık bir süreç içinde aşamalı olarak sıfırlanması öngörülürken, miktar kısıtlamaları ve bazı mallara getirilen ithal yasakları ile gümrük dışı harç gibi tarife dışı engellerin tamamen kaldırılması söz konusu olacaktır. Ticaret ve Sanayi Bakanlığı ile Suriye Sanayi Bakanlığı arasında Ekim 2004’te imzalanan İşbirliği Protokolü’ne göre Türk ve Suriyeli üyelerden oluşan bir izleme komitesi kurulmuştur. Komitenin Türk tarafında Sanayi Bakanlığı ve İş Konseyi yetkilileri yer alırken, Suriye tarafında da Sanayi Bakanlığı ve İş Konseyi Muhatap Kuruluş yetkilileri bulunmaktadır. Suriye’de yatırım 81 projesi olan Türk firmaları zorluk çektikleri noktalarda bu komiteye başvuracak ve komite sorunların halli konusunda gerekli girişimlerde bulunacaktır. Diğer taraftan Türk firmalarının Suriye’deki müteahhitlik taahhütleri 106 milyon dolar civarında olmakla beraber, bu rakam Suriye’nin müteahhitlik alanında sunduğu potansiyelin oldukça altındadır. Suriye’nin bilinen doğalgaz rezervleri 240,5 milyar m3 ve yıllık doğalgaz üretimi ise 4,1 milyar m3 civarındadır. Tüpraş, Suriye Milli Petrol Şirketi’nden (SYTROL), yıllık bazda yapılan kontratlarla ham petrol alımına 1995 yılında başlamıştır. Türkiye’nin enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesinin taşıdığı önem dikkate alındığında, sınırlarımıza çok yakın bir bölgede bulunan rezervlerden elde edilecek doğalgazın yaklaşık 300 km’lik bir boru hattı ile güneydeki sanayi merkezlerimize taşınması mümkün görülmektedir. Suriye ve Türkiye arasında enerji alanında en önemli konuları, Atatürk Barajı nedeniyle kontrol altına alınan Fırat Suları ve Asi Nehri teşkil etmektedir. İki ülke arasında gerçekleştirilen resmi ziyaretlerde Asi Nehri üzerinde kurulacak baraj inşaası için alınan prensip kararının hayata geçirilmesine yönelik çalışmaların başlatılması konusunda da görüş birliğine varılmıştır. Suriye ile Mardin, Şanlıurfa, Gaziantep, Kilis ve Hatay illerimiz arasında sınır ticareti yapılmakta olup, Suriye’nin bugüne kadar sınır ticareti kapsamında ithalata izin vermemesi nedeniyle bu kapsamdaki ticaret tek taraflı olarak ülkemizin sağladığı tarife tavizleri ile yürütülmektedir. Suriye üretim makineleri ve otomotiv sanayi ürünleri açısından cazip bir pazardır. Diğer yandan, endüstriyel büyüme, arazi ıslahına yönelik çalışmalar, su ve atık su projeleri ve inşaat sektöründeki büyümeden dolayı pompa ve kompresör pazarında önemli bir potansiyel görülmektedir. Bütün bu gelişmeler ile birlikte Lübnan Eski Başbakanı Rafik Hariri’nin öldürülmesi ile ilgili BM Meclis Raporunun yayınlanmasını takiben tekrar ivme kazanan Suriye ve Amerika Birleşik Devletleri arasındaki gerginliğin devamı halinde Türk firmalarının Suriye ile ticaretleri sırasında özellikle Amerikan bankaları kullanılarak yapılan transferlerin bloke edilmesi, Amerikan menşeli malların Suriye’ye ihracatının engellenmesi gibi sorunlar ile karşılaşabilecekleri, ayrıca bazı firmalarımızın Suriye’de oluşacak güvensiz ortam nedeniyle 82 ülkeye yatırım yapma planlarını erteleyebilecekleri ve bu durumun Türkiye–Suriye ikili ekonomik ilişkilerini olumsuz yönde etkileyebileceği düşünülmektedir. 2.8. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU KÜRESEL VE BÖLGESEL EKONOMİK İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATLARI Türkiye, AB’ye tam üyelik süreci ile birlikte diğer çok taraflı işbirliği kuruluşlarında da aktif tutumunu sürdürmektedir. Türkiye bu kapsamda, İslam Teşkilatı Konferansı (İKT), Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT), Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) gibi örgütler vasıtasıyla çevresinde barış, istikrar ve ekonomik gelişme olanaklarını arttırmaya çalışmaktadır. İKT üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 10 milyar 141 milyon dolarla %16,1’dir. İKT üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 10 milyar 565 milyon dolarla %,10,8’dir. KEİ, Balkanlardan Kafkaslara kadar uzanan 20 milyon kilometre karelik bir alanı kapsayan, petrol, doğalgaz, kömür, çeşitli mineraller ve ormancılık gibi doğal kaynaklar yönünden zengin olan, 350 milyonu aşkın insanın yaşadığı bir coğrafyadır. Konumu itibariyle Batı Avrupa ile Orta Asya ve Orta Doğu ülkelerine bir geçiş noktası teşkil etmektedir. Bu işbirliği, soğuk savaş sonrasında bölgede daha istikrarlı bir ortamın oluşmasına katkıda bulunacaktır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 2 milyar 186 milyon dolarla %3,5’tir. ECO üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 3 milyar 208 milyon dolarla %3,3’dür. Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ticaretinde, İran, Kazakistan ve Azerbaycan ilk üç sırada yer almaktadır. 2.8.1. İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) İslam Konferansı Teşkilatı (İKT), nüfusunun tamamı veya bir kısmı Müslüman olan 57 ülkenin üye olduğu ve bu ülkeler arasında siyasi, iktisadi, kültürel, bilimsel ve sosyal dayanışmayı ve işbirliğini amaçlayan uluslararası bir kuruluştur. Teşkilatın en öِnemli karar organları sırasıyla; İslam Zirve Konferansı, Dışişleri Bakanları Konferansı ve Daimi Komitelerdir. Cidde'deki Genel Sekreterliğin yanı sıra, çeşitli ihtisas kuruluşları da oluşturulmuştur. Bunlardan en önemlisi, 1974 yılında kurulan İslam Kalkınma Bankası (İKB)'dır. Türkiye İKB’ye sermaye katkısı açısından altıncı sırada yer almakla birlikte söz konusu bankanın kaynaklarından en fazla istifade eden ülkelerden biridir. İKT üye sayısı açısından Birleşmiş Milletler (BM)’den sonra gelen en büyük uluslararası örgüttür. İKT Genel 83 Sekreterliği görevine Türkiye’nin adayı olan ve üç yıllık bir süre için seçilen Prof. Dr. Ekmelettin İHSANOĞLU 2005 yılında yeni görevine başlamıştır. İSEDAK gündemindeki bazı işbirliği alanları ve projeleri; üye ülkeler arasında ticaretin arttırılması için gerekli politikaların ve mekanizmaların oluşturulması ve bu kapsamda tercihli ticaret düzenlemeleri, Dünya Ticaret Örgütü faaliyetlerinin izlenmesi, borsalar arası işbirliğinin geliştirilmesi, özel sektör toplantıları ve fuarları, Turizm, yoksullukla mücadele ve bazı üye ülkelere ekonomik yardımlardır. İslam Teşkilatı Konferansı (İKT), geniş bir coğrafyaya yayılmış üye ülkeler arasındaki gelişmişlik farklılığı ve farklı yönetim biçimleri, alınan kararların bağlayıcı olmayışı, yeterli mali kaynak ve disipline sahip olamaması gibi nedenlerle istenen etkinlikte değildir. İKT’de yeterli işbirliği projesinin üretilememesi, bunların finansman imkanlarıyla desteklenememesi ve hazırlanan anlaşmaların yeterli sayıda üye ülke tarafından onaylanıp vakitlice uygulanamaması temel sorunlardır. İKT üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 10 milyar 141 milyon dolarla %16,1’dir. İKT üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 10 milyar 565 milyon dolarla %10,8’dir. 2.8.2. Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) Türkiye’nin daveti üzerine Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan devlet ve hükümet başkanları 25 Haziran 1992 tarihimde İstanbul’da bir zirve toplantısı gerçekleştirmişlerdir. Liderler, imzaladıkları Zirve Deklerasyonu ile Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütünü oluşturmuşlardır. Nisan 2004 tarihinde Sırbistan Karadağ’ın da birliğe katılımıyla üye ülkelerin sayısı 12ye ulaşmıştır. Yalta’da 5 Haziran 1998 tarihinde Devlet ya da Hükümet başkanları tarafından imzalanan KEİ Şartı’nın 1 Mayıs 1999 tarihi itibariyle yürürlüğe girmesiyle, KEİ bölgesel bir ekonomik örgüt haline gelmiştir. KEİ’nin Organları; KEİ Zirvesi, Dışişleri Bakanları Toplantısı, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Parlamenterler Asamblesi (KEİPA), Karadeniz Ekonomik İşbirliği İş Konseyi (KEİK) ve KEİ Sekreteryası’ndan oluşmaktadır. KEİ için öncelik taşıyan işbirliği alanları; bölge içi ticaretin geliştirilerek halen mevcut tarife ve tarife dışı engellerin aşamalı olarak kaldırılması ve ileride serbest mübadele bölgesi 84 kurulması, yabancı yatırımların teşvik edilmesi, enerji alanında Karadeniz bölgesine özgü bir enerji stratejisi hazırlanması ve elektrik sistemlerinin birleştirilmesi, kara taşımacılığı alanında alt yapının kuvvetlendirilmesi ve Avrupa – Asya bağlantısının sağlanması, ortak bir iletişim politikası oluşturulması, Karadeniz’de kirliliğin önlenmesi, tarımsal gelişme ve gıda güvenliğinin sağlanması, KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi, turizm alanında aksiyon planının hazırlanması, bilim ve teknoloji alanındaki yeni gelişmelerden yararlanılması, öğretim ve eğitime yatırım yapılması, kurumsal yenileşmenin ve iyi yönetimin sağlanması, organize suçlar, terörizm, uyuşturucu madde ve silah kaçakçılığı, yolsuzluk ve para aklama ile mücadele, tabii afetler karşısında işbirliğidir. KEİ, Balkanlardan Kafkaslara kadar uzanan 20 milyon kilometre karelik bir alanı kapsayan, petrol, doğalgaz, kömür, çeşitli mineraller ve ormancılık gibi doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin olan, 350 milyonu aşkın insanın yaşadığı bir coğrafyadır. Konumu itibariyle Batı Avrupa ile Orta Asya ve Orta Doğu ülkelerine bir geçiş noktası teşkil etmektedir. Bu işbirliği, soğuk savaş sonrasında bölgede daha istikrarlı bir ortamın oluşmasına katkıda bulunacaktır. KEİ üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 6 milyar 736 milyon dolarla %10,7’dir. KEİ üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 15 milyar 263 milyon dolarla %15,6’dır. 2.8.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) EİT, Türkiye, İran ve Pakistan arasında bölgesel ekonomik işbirliğini geliştirmek amacıyla 1964 yılında kurulmuş olan Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği (RCD) Teşkilatı'nın devamı olarak 1985 yılında kurulmuştur. 1992 yılında Afganistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’na katılmaları olanağı sağlanmıştır. Böylelikle üzerinde 350 milyon insanın yaşadığı, 7 milyon kilometrekarelik alanı kapsayan on üyeli bir örgüt haline gelmiştir. EİT'nin Organları; Zirve , Bakanlar Konseyi, Daimi Temsilciler Konseyi, Bölgesel Planlama Konseyi (BPK) ve Yazmanlıktır. EİT, orta vadede üye ülkeler arasında işbirliğinin gerçekleşmesine yönelik öncelikli hedefler olarak seçtiği ticaret, ulaştırma /haberleşme ve enerji sektörlerine ağırlık verilmesi stratejisini benimsemiştir. 85 EİT gündemindeki bazı işbirliği projeleri; EİT Ticaret ve Kalkınma Bankası ve Sigorta Şirketi, EİT Ticaret ve Sanayi Odası, Almatı-Taşkent-Tahran-İstanbul Trans - Asya Demiryolu Güzergahında yük ve yolcu taşımacılığı, EİT Transit Ticaret Anlaşması, EİT Ticaret Anlaşması (ECOTA), EİT İşadamlarının Vize İşlemlerinin Kolaylaştırılması Anlaşmasıdır. Türkiye'nin, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, ile beraberce üye olduğu bir bölgesel ekonomik işbirliği teşkilatı olan EİT'nin ülkemiz için önemi büyüktür. Türkiye konumu, gelişmişlik düzeyi ve tüm dünya ile siyasi ve ekonomik ilişkileriyle Ekonomik İşbirliği Teşkilatı içinde öncü bir durumdadır. EİT bölgesinin zengin enerji kaynaklarının akılcı bir şekilde kullanılması ve uluslararası pazarlara ulaştırılması ülkemiz bakımından da önem taşımaktadır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 2 milyar 186 milyon dolarla %3,5’tir. ECO üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 3 milyar 208 milyon dolarla %3,3’dür. Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ticaretinde, İran, Kazakistan ve Azerbaycan ilk üç sırada yer almaktadır. 2.8.4.Gelişmekte Olan Sekiz Ülke (D – 8) D-8 İşbirliği, Türkiye’nin daveti üzerine, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya’nın katılımıyla 22 Ekim 1996 tarihinde İstanbul’da düzenlenen “Kalkınma İşbirliği Konferansı” ve müteakip olarak düzenlenen bir dizi hazırlık toplantısından sonra, 15 Haziran 1997 tarihinde İstanbul’da yapılan Devlet ve Hükümet Başkanları Zirve’sinde resmen hayata geçmiştir. D-8, ilkeleri ve kapsadığı coğrafi alan itibariyle bölgesel olmaktan çok küresel görünüme sahip bir kuruluştur. Örgüte üye ülkelerin 2002 yılı istatistiklerine göre toplam nüfusu 850 milyondur. Petrol, doğalgaz, kalay, kahve, kauçuk, palmiye yağı gibi zengin kaynaklara sahiptirler. D – 8’in Organları; Zirve, Konsey, Komisyon, İcra Direktörlüğüdür. D – 8’in işbirliği alanları, ticaret; sanayi; iletişim ve enformasyon; finans, bankacılık ve özelleştirme; kırsal kalkınma; bilim ve teknoloji; yoksullukla mücadele ve insan kaynaklarının geliştirilmesi; tarım; enerji; çevre; sağlık; turizm; kültür ve spordur. D-8 gündemindeki bazı işbirliği projeleri ise Tercihli Ticaret Anlaşması ve Gümrük Konularında Çok Taraflı İdari Yardımlaşma Anlaşmasıdır. 86 D-8 üyesi ülkelere yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içerisindeki payı 2004 yılı itibariyle 1,6 milyar dolarla %2,5’tir. D-8 üyesi ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalat içerisindeki payı ise, 4,0 milyar dolarla %3,9’dur. 3. AVRUPA BİRLİĞİ’NE VE TÜRKİYE’NİN ÜYELİK SÜRECİNE İLİŞKİN PERSPEKTİFLER 3.1. AB GENİŞLEMESİ AB, 1999 yılında Helsinki Zirvesi ile birlikte kendi içinde belirgin bir dönüşümün ilk adımını atmış ve genişleme sürecine ilişkin yeni bir yaklaşım ortaya koymuştur. Helsinki Zirvesi ile birlikte AB’nin sınırlarının coğrafi ve dinsel-kültürel AB’nin Gelişiminin Önümüzdeki 10-15 Yıllık Perspektifi • • • • • • Siyasi birlik düşük olasılık Lizbon Kriterlerinin erişimi hala zor Avrupa’nın rekabet gücünün artması, işgücü piyasasının reformuna bağlı Daha küçük bir Avrupa bütçesi Türkiye sonrasında yeni bir genişleme dalgası mümkün değil Türkiye’nin üyeliği, büyük ölçüde Avrupa ekonomik modelinin başarısına bağlı esaslara dayanılarak çizilmesini öngören, bütünlüğe vurgu yapan, Avrupalılığı geçmişe ve içe dönük tanımlayan yaklaşım değiştirilip daha kapsayıcı bir bakış açısı benimsenmiştir. Bu yeni bakış açısı; Avrupa’yı ileriye dönük tanımlayarak iktisadi ve siyasi temeller üzerine kurmakta, genişlemeyi ve genişlemenin getirdiği kültürel farklılıkları zenginlik olarak değerlendirmekte; genişlemeyi Birlik’i zayıflatan değil, aksine Birlik’in ekonomik ve politik aktör olarak uluslararası arenada güç kazanmasını sağlayan bir unsur olarak görmektedir. 17 Aralık 2004 Brüksel Zirvesinde Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine başlanması kararı ve 3 Ekim 2005’te bu müzakerelerin başlaması daha geniş ve farklılıklara açık bir AB’nin işaretidir. ‘Komşuluk Politikası’ kapsamında AB’nin Doğu Akdeniz ve Kafkasya ile tutarlı ilişkiler ve ekonomik bütünleşme yaratarak bu bölgelerde demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları gibi değerleri yaymaya, refah ve istikrar ortamı yaratmaya çalışması bunun bir yansıması olarak görülebilir. AB, kendi istikrar, refah ve güvenliğini sağlamak için içe kapanmaktansa, çevresindeki farklı kültüre sahip ülkelerle işbirliği içinde hareket etmenin önemine daha çok inanmaya başlamıştır. Yine de köklü bir zihniyet değişikliği gerektiren bu anlayışın tam bir zafer kazanmasının ve daha küçük ve derin bir Avrupa fikrinin tamamen göz ardı edilmesinin yakın gelecekte mümkün olmadığı görülmektedir. Büyük genişleme dalgalarının AB’nin politik 87 bütünleşmesinin ve ortak bir dış politika ve güvenlik politikası belirlemesinin önünde engel olduğu fikri hala kabul görmektedir. Son dönemde AB15 ülkelerinde yapılan kamuoyu yoklamaları, Avrupa halklarının giderek daha fazla genişleme aleyhinde yer almaya başladıklarını göstermektedir. Bu durumun büyük oranda genişlemenin fayda ve maliyetlerinin AB15’te yer alan ülkelerin halkları tarafından yeterince bilinmemesinden ve bireylerin sadece genişlemenin eski üyelere getirdiği mali yüklere odaklanmalarından kaynaklandığı açıktır. Ayrıca, orta vadede üye ülkelerde ‘içe dönük bir Avrupa’ yanlısı hükümetlerin iktidara gelebileceği olasılığı göz önünde bulundurularak AB içinde derinleşme yanlılarının güç kazanması ve genişleme sürecinin daha statik bir hal alması olasılığı göz ardı edilmemelidir. Bu tür bir politika değişiminin başlıca hedefi ise Türkiye olacaktır. AB’nin şu anda yaşadığı ve önümüzdeki 10-15 yılda da yaşamaya devam edeceği sancılı dönem, derinleşme ile genişlemeyi uyumlu ve eşzamanlı olarak birleştirme çabasının bir sonucudur. Önümüzdeki 15 yıl içinde AB’nin planlanan politik bütünleşmeyi sağlaması ihtimali ise uzak görünmektedir. Politik bütünleşmeye doğru önemli bir adım olan AB Anayasası’nın en başta Fransa, Hollanda gibi AB’nin kurucu üyeleri tarafından referandumlarla reddedilmiş olması, Avrupa halklarının daha derin bir birliktelik için henüz hazır olmadıklarının ve hala kendi ulusal yapıları içinde bağımsız hareket etmek istediklerinin göstergesidir. Ayrıca, bu tepki Avrupa halklarının Anayasa referandumlarını genişleme ve Türkiye’nin AB’ne üyeliği ile bağdaştırmasından kaynaklandığı yorumları yapılmıştır. Bu da pek çok Avrupalı’nın genişleme ve Türkiye’nin üyeliğine sıcak bakmadığını göstermektedir. Fakat 2007 yılında sırayla dönem başkanlığı yapacak olan Almanya ve Portekiz’in AB Anayasası’nı tekrar gündeme taşıyacakları konusunda yaptıkları açıklamalar ve Almanya’nın Fransız ve Hollanda halklarının kafalarındaki soru işaretlerini gidermek için Anayasa’ya sosyal devlet uygulamalarının korunacağı ile ilgili bir deklarasyon ekleme niyeti, AB Anayasası’nın kabul görmesi yolunda çabaların süreceği anlamına gelmektedir. 3.2. AVRUPA EKONOMİSİNİN BAŞLICA SORUNLARI AB’nin en ciddi problemlerinden biri Avrupa ekonomisinin geçirdiği uzun durgunluk dönemidir. AB, ABD ile girdiği rekabet yarışında uzun süredir geride seyretmektedir ve büyüyen Asya ekonomileri karşısında da zorlanacağı görülmektedir. 2000 yılında belirlenen Lizbon Stratejisi doğrultusunda, ‘Avrupa ekonomisini 2010 yılında en dinamik, bilgiye dayanan, rekabetçi, sürdürülebilir bir büyüme sergileyen ekonomisi haline dönüştürme’ hedefini ise 88 gerçekleştirilememiştir. Avrupa ekonomisinin temel sorunlarına çare bulamaması genişleme karşıtlarına güç vermektedir. Lizbon’da Avrupa ekonomisini dünyadaki diğer büyük ekonomilerle -özellikle ABD ekonomisi ile- rekabet edebilir bir hale getirmek doğrultusunda bir takım hedefler belirlenmiştir: 1. Tüm Avrupa’yı bir bilgi toplumu haline getirmek 2. AB’de yıllık %3’lük sürdürülebilir büyüme sağlamak 3. Tek pazar hedefinin tamamlanması çerçevesinde devlet yardımlarını ortadan kaldırmak ve rekabet politikasını hayata geçirmek 4. Finansal hizmetlerin etkinleştirilmesini sağlamak 5. 2010 yılında ülkelerin GSYİH’larının %3’ünü AR-GE harcamalarına ayırmalarını sağlamak 2005 yılına gelindiğinde Lizbon Kriterleri ışığında ABD ve AB ekonomileri karşılaştırıldığında, AB ekonomisinin ABD ekonomisiyle hala rekabet edecek güce sahip olmadığı görülmektedir. World Economic Forum (WEF), AB15’e dahil olan tüm ülkelerin yukarıda sayılan kriterleri ne kadar yerine getirebildiklerinin bir değerlendirilmesini yapmıştır. Bu değerlendirmeye göre, Lizbon Kriterleri en çok Finlandiya, Danimarka ve İsveç’in dahil olduğu İskandinav ülkeleri tarafından, en az ise İspanya, Portekiz, Yunanistan ve İtalya’nın dahil olduğu Akdeniz ülkeleri tarafından hayata geçirilmiştir. Bu da AB içinde bir kuzey-güney farklılığının işaretini vermektedir. AB’nin 10 yeni üyesi ise bu kriterlerin çok uzağında kalmaktadır. 2004 yılı itibariyle ekonomideki durgunluğun ve büyüme probleminin aşıldığı, 2005 yılında bu ekonomik iyileşmenin daha gözle görülebilir olacağı ve Avrupa dışındaki bölgelerde yaşanan hızlı büyümenin Avrupa ihracatına olumlu etki yapacağı düşünülse de (AB Merkez Bankası ve pek çok danışmanlık kuruluşu önümüzdeki iki yıl için Euro Bölgesi’ndeki büyümeyi %2-2.25 arasında tahmin etmektedir) Euro Bölgesi’ndeki düşük büyüme oranının yapısal bir sorun haline geldiği açıktır. Ayrıca, doğum oranının azalması, yaşlanan nüfus ve azalan işgücüne bağlı olarak sosyal güvenlik dengesinin bozulması, işsizlik, kamu açıkları ve Avrupa ekonomisinin dış etkenlerden kolay etkilenir olması (örneğin petrol fiyatlarındaki dalgalanma) gibi problemlerin, eğer topyekün bir reform programı uygulamasına girişilmezse, gelecekte de sürmesi beklenmektedir. AB’nin büyüme politikasının kamu açıklarını belirli sınırlar içinde 89 tutmak isteyen İstikrar ve Büyüme Paktı ile çeliştiği ve Pakt’ın kamu açıkları konusundaki sınırlarının yakın gelecekte de çiğnenmeye devam edeceğini göstermektedir. Nüfusun yaşlanması, işgücünün azalması ve işgücü maliyetlerinin yüksek olması, önümüzdeki 15 yılda AB ekonomisini ciddi anlamda zorlayacaktır. AB ekonomisinin, özellikle düşük işgücü maliyetleri sayesinde yüksek bir rekabet gücüne sahip olan Çin, Hindistan ve Doğu Asya ekonomilerinin karşısında durması son derece zordur. İgücü maliyetlerini düşürmek için AB’nin işgücü piyasasında reforma gitmesi kaçınılmazdır. İşgücü eksikliğinin giderilmesi ise doğru göç politikaları izlenmesi ile mümkün olacaktır. Ekonomideki tüm bu zorlukların ve özellikle de işgücü piyasası reformu fikrinin AB içinde tetiklediği en önemli tartışma, sosyal devlet yanlıları ile liberal ekonomi yanlıları arasında yaşanmaktadır. Sosyal devlet yanlılarının en büyük korkusu, sürekli liberalleşen bir çizgide ilerleyen Avrupa ekonomisinin sosyal devlet ve refah devleti politikalarını giderek terkedeceği fikridir. 15-16 Aralık 2005 tarihinde Brüksel’de gerçekleşen AB Konseyi Liderler Zirvesi sırasında 2007-2013 dönemine ait bütçe konusunda liberal politikaların savunucusu olan AB dönem başkanı İngiltere daha az harcama içeren, yapısal fonlarda küçültmeye giden ve şu anda bütçenin %40’ının ayrıldığı tarım sübvansiyonlarının azaltılmasını savunurken, özellikle Fransa ve yeni üye olan Orta Avrupa ülkeleri olmak üzere pek çok AB ülkesinden olumsuz tepki almıştır. Zirve’nin sonucunda 2007-2013 AB bütçe taslağı konusunda varılan anlaşma sosyal devlet yanlılarının lehine olmuştur. Bütçe radikal bir küçülme ya da Ortak Tarım Politikasında 2013 yılına kadar köklü bir değişiklik getirmemekle birlikte liberal ekonomi yanlılarının ufak tefek kazanımları da olmuştur. Bütçe, AB GSYIH’nın %1.045’ine denk düşecek şekilde 862,3 milyar euroda sabitlenmiş (daha önceki dönem başkanı olan Lüksemburg’un teklifinden 22 milyar euro daha az) ve Ortak Tarım Politikası’na ayrılan 293 milyar euronun Bulgaristan ve Romanya üye olduktan sonra da miktar olarak değişmemesine ve 27 ülke arasında paylaşılmasına karar verilmiştir. AB’nin içinde bulunduğu ekonomik durum göz önüne alındığında, 2013 sonrasında hazırlanacak bütçe için de benzer bir trendin devam etmesi beklenebilir. Özetle, yukarıda sayılan problemlerin çözümü için AB15 ülkelerinde somut adımlar içeren kökten bir reform programı ortaya konmadığı takdirde Avrupa önümüzdeki 15 yılda daha 90 ağır bir durgunluk dönemine girecektir. Bunun olmaması için Avrupa Komisyonu Lizbon Stratejisine yeni bir ivme kazandırma çabası içindedir. Önümüzdeki 15 yıl içinde AB ülkelerinde iktidara gelecek hükümetlerin bu konudaki tavırları belirleyici olacaktır. Bahsedilen reformların hayata geçirilmesi yönetimdeki siyasi partilerin kendi kamuoylarını memnun etme ve oy potansiyellerini koruma gibi endişeleri yüzünden son derece zor olacaktır. Örneğin; son 5 yıldır Alman politikacılar, sosyal güvenlik sistemi ve işgücü piyasasında düzenleme yapılmasının ihtiyacının farkına varmışlardır; fakat iç siyasal dinamikler bu düzenlemelerin yapılmasına izin vermemiştir. Yani, Avrupa ülkeleri kendi kamuoylarını da düşünerek hem Avrupa sosyal modelini korumak hem de rekabetçi bir ekonomi geliştirmek gibi zor bir işi başarmaya çalışacaktır. AB-15’e göre çok daha dinamik bir ekonomiye ve yüksek büyüme oranlarına sahip olan 10 yeni üyenin ise AB-15 ile tam bir ekonomik uyum sağlaması, AB’nin orta vadede çaba sarfetmesi gerektiren diğer bir konudur. AB ekonomisinin genel sorunları, yeni üyelerin Birlik’e uyumunun getirdiği mali yükle birleşince, önümüzdeki yılların gündemi daha da ağırlaşmaktadır. 3.3. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLERİN TÜRKİYE’YE YANSIMALARI Helsinki Zirvesi’nde genişleme sürecine ilişkin yeni bakış açısı AB’nin Türkiye’nin adaylık sürecine ilişkin bakış açısına da yansımış ve Türkiye aday ülke olarak kabul edilmiştir. Bu tarihten itibaren Türkiye yoğun bir reform sürecine girmiş ve ekonomik ve politik sisteminin dönüşümü için önemli bir süreci başlatmıştır. Bu süreç siyaset çevrelerinde olduğu kadar sivil toplumda da bir zihniyet dönüşümünü başlatmıştır. Üyelik müzakerelerinin başlaması ile bu dönüşüm geri dönülmez bir hal almıştır. AB üyeliği perspektifi, Türkiye’nin değişim süreci için iç dinamiklerle işbirliği halinde çalışacak ve iç dinamikleri hızlandıracak vazgeçilmez bir dış dinamiktir. Üyelik müzakerelerinin ve üyeliğin İspanya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerin siyasi, sosyal ve ekonomik dinamiklerini nasıl değiştirdiği ortadadır. Bunun Türkiye için de böyle olması kaçınılmazdır. Orta vadede Türkiye’nin AB’ne üyeliğinin gerçekleşmesine katkıda bulunacak pekçok faktör vardır: Bunlardan ilki; Türkiye’nin AB’nin Barselona Süreci ve ‘Komşuluk Politikası’ çerçevesinde Avrasya ve Ortadoğu ile kuracağı ilişkilerde önemli bir role sahip olabileceğidir. İkincisi; AB’nin Türkiye gibi nüfusunun çok büyük bir bölümü Müslüman olan bir ülkeyi üye olarak içine alması AB ile İslam dünyası arasında bir yakınlaşma ve anlayış ortamı sağlayacaktır. 91 Son olarak, Yugoslavya’nın parçalanması sonrası yaşananlar Avrupa’nın güvenliğinin Balkanlardaki istikrara bağlı olduğunun altını bir kere daha çizmiştir. Bu bağlamda, Avrupa güvenliğinin dış bölgelerden başladığı ve bu bakımdan Türkiye’nin Avrupa güvenliğine katkı sağlayabileceği düşünülmektedir ve Türkiye’nin bugüne kadar Avrupa’nın güvenliğinde oynadığı önemli rolü tekrar hatırlatmıştır. Ancak bunlar kadar önemli bir başka boyut Türkiye’nin girişimciliği, insan kaynakları ve büyüyen pazarı ile AB ekonomisinin durağanlığının aşılmasına yapacağı katkıdır. Önümüzdeki 10-15 yıl içinde Türkiye AB’nin desteği ile politik ve ekonomik dönüşümü hayata geçirmek için uğraş verecektir. Ancak bu dönüşümün hızı ve kapsamı AB’nin kendi içinde nasıl şekilleneceği ile de yakından ilgilidir. Eğer AB ülkeleri bu süreçte daha içe dönük, dolayısıyla Türkiye’yi dışlayıcı bir politika benimserlerse bu Türkiye’deki reform sürecini yavaşlatabilecektir. Türkiye’nin AB üyeliğinin hızlanması kendi performansına bağlı olduğu kadar Avrupa ekonomik modelinin başarısı ya da başarısızlığı ile de yakından ilişkilidir. AB’nin Lizbon hedeflerine ulaşmakta başarılı olması genişleme sürecine odaklamasına ve Türkiye ile işbirliğini artırmasına neden olacaktır. Böyle bir durum Türkiye ve Balkan ülkelerini içeren yeni bir genişleme dalgasının önümüzdeki 10-15 yıl içinde gerçekleşmesini kolaylaştıracaktır. 3.4. TÜRKİYE – AB TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ 3.4.1. Gümrük Birliği Öncesi Ticari ve Ekonomik İlişkileri 1973’te yürürlüğe giren Katma Protokol ile 1972 yılı başından itibaren Türk sanayi ürünleri Avrupa Topluluğuna (AT)gümrüksüz girmeye başlamıştır. 22 yıllık süreçte AT ülkelerinin sanayi ürünlerinden alınan gümrük vergileri de Türkiye tarafından kademeli olarak indirilerek Gümrük Birliği (GB) uygulamasına geçiş hedeflenmiştir. Türk sanayi ürünlerinin 23 yıl boyunca (1972-1995) AB’ne gümrüksüz olarak girmesi kuşkusuz Türkiye’nin sanayileşmesi üzerinde olumlu bir etki yaratmıştır. Türkiye’nin GB öncesinde de en önemli dış ticaret ortağı AB’dir. Türkiye’nin AB ile ticareti 1980’den sonra genel dış ticaretine tamamen paralel bir seyir izlemiştir. 1980 yılında %46 olan Türkiye’nin dış ticaret açığı, Gümrük Birliği öncesi %25 seviyesine gerilemiştir. Aynı dönemde AB ile olan ticaret açığı %29 iken %20 seviyesine gerilemiştir. 1980’den GB’ne kadar 92 olan dönemde, Türkiye’nin ihracatı yılda ortalama %15 artarken, AB’ne olan ihracatı da %16 oranında artmış; ithalatı %12 oranında artarken, AB’den yaptığı ithalat %15 oranında artmıştır. 3.4.2. Gümrük Birliği Sonrası Ticari İlişkiler 1 Ocak 1996’da tamamlanan Gümrük Birliği (GB) taraflar arasında sanayi malları ve işlenmiş tarım ürünlerinin serbest dolaşımını kapsamaktadır. Ayrıca, Türkiye AB’nin Ortak Ticaret Politikası’na uyum kapsamında, üçüncü ülkelerden sanayi ürünleri ithalatında AB’nin Ortak Gümrük Tarifesi’ni (OGT) uygulamayı, mevzuatını AB’nin gümrük, ticaret ve rekabet politikaları ile fikri sınai mülkiyet haklarına ilişkin politikalarına uyumlaştırmayı üstlenmiştir. Gümrük Birliği’nin tamamlandığı 1996 itibariyle Türkiye, OGT dolayısıyla üçüncü ülkelere karşı 1995’te %5,3 olan koruma oranını %2,62’ye düşürmüştür. 1995 yılında AB ve EFTA ülkelerine karşı %5,47 olan koruma oranı ise 1996 yılında %1,34’e düşmüştür. Ayrıca, Türkiye Ortak Ticaret Politikası’na uyum kapsamında AB’nin Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) tümüyle üstlenmiştir. Türkiye’nin EFTA, İsrail, Makedonya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Bulgaristan ve Romanya ile Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) bulunmaktadır. 1 Mayıs 2004’te AB üyesi olan Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Letonya, Litvanya, Estonya, Slovenya ve Polonya ile varolan STA’lar 30 Nisan 2004 itibariyle karşılıklı olarak feshedilmiştir. Bu tarihten itibaren bu ülkelerle ticari ilişkiler Gümrük Birliği temelinde yürütülmektedir. Ayrıca, Fas, Filistin, Tunus ve Suriye ile müzakereler tamamlanarak serbest ticaret anlaşmaları imzalanmıştır. Türkiye’nin zaten en önemli ticaret ortaklarından biri olan AB, GB’den sonra da aynı önemi taşımaya devam etmiştir. Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin toplam ticaret hacmini arttırıcı bir etkisi olmuştur. 1993-1995 yıllarında AB’nin toplam dış ticaret hacmindeki ortalama %45 olan payının 1996-2000 döneminde ortalama %51 düzeyine yükseldiği ortaya çıkmaktadır. 2001– 2004 döneminde ise bu oran ortalama %48 düzeyine gerilemiştir. Bu düşüşün temelinde 2001 yılındaki ekonomik krizin ithalatımızı düşürücü etkisi yatmaktadır. 93 Tablo 42: Türkiye’nin Genel Dış Ticareti ve AB ile Dış Ticareti Genel (Milyon Dolar) İhracat İthalat Hacim 1980** 1985 1993** 1994 1995*** 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004**** Kaynak: DTM 2.910 7.958 15.343 18.105 21.636 23.224 26.261 26.974 26.587 27.775 31.342 36.059 47.252 63.074 7.909 11.343 29.429 23.270 35.707 43.627 48.559 45.921 40.671 54.503 41.399 51.553 69.339 97.361 10.819 19.301 44.772 41.375 57.343 66.851 74.820 72.895 67.258 82.278 72.741 87.612 116.591 160.435 Denge -4.999 -3.385 -14.086 -5.165 -14.071 -20.403 -22.298 -18.947 -14.084 -26.728 -10.057 -15.494 -22.087 -34.287 AB (Milyon Dolar) İhracat İthalat Hacim 1.300 3.204 7.289 8.269 11.078 11.549 12.248 13.498 14.348 14.510 16.118 18.459 24.484 34.417 2.360 3.895 10.950 10.279 16.760 23.138 24.870 24.075 21.401 26.610 18.280 23.321 31.695 45.434 3.660 7.099 18.239 18.548 27.938 34.687 37.118 37.573 35.749 41.120 34.398 41.780 56.179 79.851 Denge -1.060 -691.000 -3.661 -2.010 -5.682 -11.589 -12.622 -10.577 -7.053 -12.100 -2.162 -4.862 -7.211 -11.017 * 10 üyeli AB, ** 12 üyeli AB, *** 15 üyeli AB, ****25 üyeli AB Tablo 43: AB’nin Dış Ticaretimizde Payı (%) Yıllar 1980** 1985 1993** 1994 1995*** 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004**** İhracat 44,7 40,3 47,5 45,6 51,2 49,7 46,6 50,0 54,0 52,2 51,4 51,2 51,8 54,6 İthalat 29,8 34,3 37,2 44,2 47,2 53 51,2 52,4 52,6 48,8 44,2 45,2 45,7 46,7 Hacim 33,8 36,7 40,7 44,8 48,7 51,9 49,6 51,5 53,2 50 47,3 47,7 48,2 49,8 Kaynak: DTM 94 Şekil 5: Türkiye’nin Dış Ticareti TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ (milyon USD) 180.000 160.000 Toplam İhracat 140.000 Toplam İthalat 120.000 Toplam Dış Ticaret Hacmi 100.000 80.000 AB'ye İhracat 60.000 AB'den İthalat 40.000 AB ile Toplam Dış Ticaret Hacmi 20.000 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1985 1980 0 3.4.3. GB Sonrası İthalat GB’nin ilk yıllarında AB’den yapılan ithalatın Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki payı artış göstermişse de ilerleyen dönemde bu oran GB öncesi seviyelere gerilemiştir. GB’nin tamamlanmasının hemen sonrasında yaşanan hızlı ithalat artışı dolayısıyla, Türkiye’nin AB ile ticaretinde büyük çaplı bir dış ticaret açığı ortaya çıkmıştır. 1996 yılında AB ülkelerinden yapılan tüketim malları ithalatında hızlı bir artış meydana gelmiştir. 1995 yılında %6,8 olan tüketim malları ithalatının toplam ithalat içindeki payı 1997’de %11’e yükselmiştir. Ancak genel olarak tüketim mallarının ithalattaki payı bu limitler içinde kalmıştır. Son 9 yıllık dönemde Türkiye’nin AB’den yaptığı ithalatın yaklaşık %90’ı hammadde, ara malı ve yatırım mallarından oluşmuştur. Türkiye’nin AB’den gerçekleştirdiği ithalatta yatırım ve ara mallarının ağırlıklı yer tutması, ithalatın sanayi üretiminin artmasına yönelik girdi sağlayan sağlıklı yapısını ortaya koymaktadır. İthalat sırasında verilmeyen gümrük vergisi sayesinde Türk işvereninin maliyetleri düşmüş ve dış rekabet gücü artmıştır. Yüksek teknolojiye dayanan yatırım mallarının ithalatı bu ürünlere bağlı üretimde de ileri teknoloji kullanımını zorunlu kılmakta ve firmaları Ar-Ge’ye yöneltmektedir. AB ile dış ticaret açığı GB öncesi ve sonrasında fazla değişikliğe uğramamıştır. Ancak, OGT’nin de etkisiyle üçüncü ülkeler ile özellikle Uzakdoğu ülkeleriyle açık büyümüştür. Örneğin, Ocak-Haziran 2005 dönemi; ihracat ve ithalatımızda, 25 üyeli AB’nin payı sırasıyla 95 %54,6 ve %46,7’dir. 20 milyar dolarlık toplam dış ticaret açığının sadece %25’i AB ülkeleriyledir. Ocak-Haziran 2005 döneminde Türkiye’nin toplam dış ticaretinde, ihracatın ithalatı karşılama oranı %63,6 iken, bu oran AB ile dış ticaretimizde %78,8’dir. 3.4.4. GB Sonrası İhracat GB sonrasında Türkiye’nin ihracatında sürekli bir artış kaydedilmiştir. GB’nin gerçekleştirilmesinden itibaren geçen 9 yıl zarfında, AB’ye ihracat ithalattan daha hızlı artmış, bunun sonucu AB ile ticarette ihracatın ithalatı karşılama oranı 1995’de %65,7 iken 2003 yılı sonunda %75,8 seviyelerine yükselmiştir. AB’ne gerçekleştirilen ihracatın yapısı incelendiğinde tüketim mallarının 1996 yılında %64,3 olan payının 2004 yılı itibariyle %57,4’e gerilediği, buna karşılık yatırım mallarının 1996’da %3,4 olan payının %11’e yükseldiği görülmektedir. Ara mallarının ise 1996’da %32,3 olan payı %31,3’e gerilemiştir. 3.4.5. Türkiye’nin GB Sonrası Diğer Bölgelerle Ticareti Türkiye’nin AB dışında ticaret yaptığı diğer ülke ve ülke grupları ile dış ticareti incelendiğinde GB sonrası bu ülkelerle gerçekleştirdiği ticarette de belirgin bir değişiklik olmadığı ve aynı oranlarda istikrarlı bir artış gösterdiği belirlenmektedir. Bu çerçevede Gümrük Birliği’nin Avrupa Birliği lehine bir ticaret sapması yaratmadığı ve Türkiye’nin diğer dış ticaret pazarlarında bir kayba yol açmadığı ortaya çıkmaktadır. 3.4.6. AB-Türkiye Yatırım İlişkileri Tablo 44:Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı AB Ülkeleri 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 704 491 522 553 386 1.172 2.613 455 426 860 Diğer OECD Ülkeleri 218 229 290 391 258 210 280 60 117 158 Diğer Genel Toplam 12 194 40 9 169 325 395 75 3 42 934 914 852 953 813 1.707 3.288 590 546 1.06 Kaynak: T.C Merkez Bankası 96 3.4.7. GB’nin Dinamik Etkileri ve AB ile Ticari ve Ekonomik ilişkilerin Geleceği GB’nin rakamsal olarak ölçülebilen etkilerinin yanında ölçülemeyen dinamik etkileri de çok önemlidir. Türkiye’nin GB’ne girmesi yerli üreticileri geri dönülmez bir şekilde uluslararası rekabete açmış, düşük verimle, pahalı mal üreten firmalar kaliteli ve ucuz mal üretmeye, üretimi artırmaya ve ihracata zorlanmışlardır. Bugüne kadar gelinen nokta bu etkinin önümüzdeki 15 yıl içinde de süreceğini ve özellikle KOBİ’lerin AB standartlarına uygun üretim yaparak rekabetçi bir yapıya kavuşma yolunda önemli adımlar atacaklarını göstermektedir. Ayrıca, üretim kalitesi ve tüketici memnuniyetinin marjinal karın temel belirleyicisi olduğu yönünde zihniyet değişiminin de önümüzdeki dönemde güçleneceği öngörülebilir. GB’nin yeni pazarlar, ileri teknolojiye dayanan üretim ve nitelikli işgücü yaratacağı diğer bir orta/uzun vadeli etkidir. AB gibi güçlü bir ekonominin ve istikrarlı bir ticaret ortağının dış ticaretinde en önemli paya sahip olması, Türkiye’nin dünya ekonomisinde meydana gelebilecek sorunlardan da daha az etkilenmesini sağlayacaktır. Bunun geçmişteki örneği Asya ve Rusya krizleridir. Bu krizler sırasında AB Türkiye’nin ihracatı açısından güvenli istikrarlı bir pazar olmayı sürdürmüştür. Hatta yavaş yavaş bir süredir içinde bulundukları durgunluktan kurtulmaya başlayan Avrupa ekonomilerinin iyileşmesinin sürmesi durumunda pazar olarak Türkiye için daha da önem kazanacakları bir gerçektir. Ayrıca Avrupa ile bütünleşme sürecinde Türkiye’nin politik ve makro ekonomik istikrara kavuşması zaten Türkiye’deki en önemli yabancı yatırımcı olan AB’nin Türkiye’ye daha fazla yatırım yapmasını sağlayacaktır. 97 4. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN VİZYON, STRATEJİ, AMAÇ, POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER Türkiye’nin dış ekonomik ilişkilerdeki vizyonu; “kamu, sivil toplum ve özel sektör işbirliği ile bölgesel ve küresel düzlemde ekonomik ve siyasi gelişmelere yön verebilecek, makroekonomik istikrarı yakalamış, küresel rekabet gücüne, lider girişimcilere ve markalara sahip, yüksek teknoloji üretebilen, yenilikçi, dünya ticaretinde önemli pay sahibi, dünyanın önemli yatırım, finans ve AR-GE merkezlerinden biri olan ve her alanda çağdaş standartları uygulayan AB üyesi bir Türkiye” olarak tanımlanmıştır. İzleyen bölümlerde bu vizyona ulaşma yolunda önerilen strateji, amaç, politika, öncelik ve tedbirler birbiriyle bağlantılı yedi farklı alanı kapsayacak şekilde sunulmaktadır. 4.1. TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 4.1.1 Temel Amaç ve Politikalar Türkiye’nin uluslararası siyasi ilişkilerde sorun çözücülük, işbirliği ve yapıcı diyalog temelinde etkinliğini artırması ve bölgesel ve küresel ekonomik ilişkilere katkı yapması sağlanmalıdır. Bu bağlamda, Türkiye temel yönelimi olan AB’ye katılım sürecinde yol alırken, yakın coğrafyası ve Avrasya bölgesi ile ekonomik ilişkilerini geliştirmesinin ve güçlendirmesinin AB perspektifi içinde önemli bir değeri olacaktır 4.1.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler Uluslararası ilişkilerde sorun çözücü anlayışın hakim kılınabilmesi için, yaratıcı çözümlere açık olmak ve ekonomik-siyasi ilişkilerin ayrılmaz bir bütün olduğu konusunda farkındalık geliştirmek gerekmektedir. Türkiye’nin imzalayıp yükümlülük altına girmiş olduğu uluslararası anlaşmalar bir an önce onaylanarak yürürlüğe sokulmalıdır. Uluslararası ilişkilerde sorunların, barışçıl yollarla çözülmesi yaklaşımı sürdürülmelidir. Uzun erimli ve stratejik bir çerçeve içerisinde, çok taraflı/bölgesel işbirliğini de kapsayacak şekilde ve derinliği olan bir dış siyasi/ekonomik politika izlenmelidir. 98 . Türkiye temel hedefi olan AB siyasi ve ekonomik standartlarına erişmeye yönelik reformlara devam etmeli, AB üyelik müzakerelerini bu vizyon çerçevesinde sürdürmelidir. AB üyeliği hedefi ile birlikte yürütebileceği bölgesel işbirliği imkanlarını değerlendirmelidir. Örneğin Türkiye ile Rusya’nın kilit ülkeler konumunda oldukları Avrasya Bölgesi ile ekonomik ilişkilerin geliştirilmesine yönelik işbirliği mekanizmaları oluşturulması için girişimlerde bulunulmalıdır. Çin, Orta Asya Cumhuriyetleri ve Rusya’nın dahil olduğu Şanghay Altılısı oluşumu içinde yer alınması değerlendirilmelidir. Dünyada mevcut örneklerde olduğu gibi komşu ülkeler ile ticaret ilişkilerini geliştirmeye yönelik sonuç veren politikaların izlenmesine devam edilmelidir. Komşu ülkelerle ticaretin geliştirilmesinde Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Ekonomik İşbirliği Örgütü gibi Türkiye’nin taraf olduğu bölgesel kuruluşların imkanlarından yararlanılmalıdır Ekonomik ilişkilerin zayıf olduğu Afrika, Güney Amerika ve bazı Güneydoğu Asya ülkelerine yönelik pazar geliştirme stratejileri oluşturulmalıdır. Enerji konusunda işbirliği projeleri komşu ülkeler ile ticari ilişkileri tetikleyecek yeni açılımlar sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Türkiye’nin Doğu – Batı ekseninde bir enerji koridoru işlevi alması bölgedeki ticari ilişkileri olumlu etkileyecektir. Ülke ekonomisindeki makro dengeler ile istikrarın uzun vadede sağlanması için kronikleşen ticaret açığına kalıcı bir çözüm bulunması zorunludur. Dış ticaret dengesini sağlamak amacıyla AB ve diğer büyük ticaret ortakları ile müzakereler yoğunlaştırılarak sürdürülmelidir. TİKA ve diğer kamu ve özel kuruluşlarca yapılan yardımlar, işin bitirilmesinden sonra da izlenmeli, amaca hizmet edip etmediği, ülkemizin ve yardım alan ülkenin bu yardımlardan ne elde ettiği değerlendirilmelidir. Yapılan yardımlar proje hizmetlerinin finansmanına yöneltilmeli, şartnameler yoluyla Türk firmalarının bu projelerde görev alması desteklenmelidir. TİKA’nın etkinliği artırılmalı, yapısı güçlendirilmelidir. Teknik yardım kapsamında ülkemize gelip eğitim alan personelle ilgili bir arşiv oluşturulmalı ve daha sonraki yıllarda bu kişilerle irtibat kurulabilmelidir. MEB tarafından yürütülen büyük öğrenci projesi kapsamında ülkemize gelen ve üniversitelerden mezun olan öğrencilerle ülkelerine döndükten sonra da ilişkiler sürdürülmeli ve mezun olan bu öğrencilerin iki ülke ilişkilerini geliştirme potansiyeli değerlendirilmelidir. 99 Türkiye’nin uluslararası kamuoyuna yönelik tanıtımında lobi grupları ile daha eşgüdümlü çalışılmalı, lobicilik faaliyetlerine yeterli kaynak tahsis edilmeli, öncelik ve önem verilmelidir. Dış temsilciliklerin dış ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde çok önemli rolü olduğu gözönünde bulundurularak hedef pazarlarda özel sektör kuruluşlarının ihracat ve ekonomik ilişkileri geliştirme amaçlı teşkilatlanmasına yönelik yasal düzenlemeler yapılmalı, diplomatik ve ticari temsilcilikler özel sektörün gereksinimlerini karşılayabilecek şekilde yeniden yapılandırılmalı, imkanlar ile donatılmalı, Avrupa ve Uzakdoğu ülkelerinde olduğu gibi özel sektör temsilcilerinin sözleşmeli olarak dış temsilciliklerde görevlendirilmesi yolu açılmalıdır. Dış ilişkilerin ve çeşitli kurumlarca dışarıda verilen hizmetlerin, devletin birliği ilkesine uygun olarak eşgüdüm içerisinde yürütülmesi için 1173 sayılı Milletler Arası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkında Kanun’un etkin uygulanmasını sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır. Özellikle yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlar ile ilişkiler önemsenmeli, Türkiye ile bağlarının korunması ve geliştirilmesi özendirilmelidir. Bu amaçla kamu kurumları düzeyinde kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Türkiye dışında yaşayan Türk kökenli/Türk vatandaşlarının bulundukları ülkelerdeki siyasal yaşama aktif katılımları teşvik edilmelidir. Bölgesel İşbirliği Örgütleri Bölgesel işbirliği örgütlenmelerini daha etkin hale getiilmesine öncülük edilmelidir. Türkiye’deki bölgesel ve küresel işbirliği örgütlerinin sekreteryalarının (KEİ, D-8, İSEDAK gibi) dış ekonomik ilişkilerimizde önemli bir potansiyel olduğu göz önünde tutularak bu örgütler ve oluşumlar çerçevesinde işbirliğinin daha geliştirilmesi yolları aranmalıdır. Bu kapsamda, Alt bölgesel gruplar oluşturulması ve ortak projeler üretilmesi, komşu ülkeler arasında bölgeler arası işbirliği ve kapasite artırımı programlarının oluşturulması ve takibi, Teknik İşbirliği, kararların uygulanması ve izlenmesi için mekanizmalar oluşturulması, ulusal ve uluslararası medya vasıtasıyla İKT ve İSEDAK faaliyetlerinin tanıtılması yararlı olacaktır. İSEDAK bünyesinde imzaya açılan Tercihli Tarife Sistemi Protokolünün (PRETAS) bir an önce yürürlüğe girmesi için çaba sarf edilmelidir. Ayrıca, çok taraflı projelerin İSEDAK üyeleri tarafından desteklenmesi için resmi ve özel sektör kurumlarının daha etkin bir koordinasyon sürecine girmeleri gerekmektedir. Bu bağlamda Türkiye, İKT Genel Sekreterinin Türkiye’den olduğu bir dönemde İKT’de gerekli dönüşümleri gerçekleştirmeli ve başkanı bulunduğu İSEDAK’a gereken önemi vermelidir. 7-8 100 Aralık 2005 tarihinde Mekke’de yapılan Olağanüstü Zirve de kabul edilen 10 Yıllık Eylem Programının uygulamalarının izlenmesi yararlı olacaktır. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın etkinliğinin arttırılması için projeler ve faaliyetlerin Orta Asya ülkelerinin ilgisini çekecek şekilde oluşturulması önem arz etmektedir. EİT içi ticaretin önündeki engellerin kaldırılmasına yönelik, hukuki altyapının geliştirilmesi gümrüklerin ortak otomasyon sistemine kavuşturulması gibi etkin mekanizmaların hayata geçirilmesi gerekmektedir. Bölge ülkeleri kendi aralarında rekabet yerine işbirliğini ön planda tutarak bir sinerji oluşturmalıdır. Türkiye güçlü olduğu alanları ön plana çıkararak bu ülkelerle olan ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi ilişkilerini güçlendirmelidir. Geçmişte uygulanan politikalar gerçekçi bir şekilde değerlendirilerek gereken dersler çıkarılmalı, duygusal ve ideolojik yaklaşımlardan arındırılmış ortak çıkarlara dayanan yeni stratejiler geliştirilmelidir. KEİ bütün potansiyeline rağmen kuruluşundan günümüze kadar fazla aktif görev yapamamıştır. KEİ fikrini ortaya atan ve merkezini barındıran ülke olması nedeniyle bu konuda en fazla Türkiye’nin sorumluluk üstlenmesi ve KEİ’ye daha aktif bir yapı kazandırmaya gayret etmesi gereklidir. Karadeniz bölgesi Ulaşım Şebekesi Master Planı’nın yapılarak, Avrupa ve Asya ulaşım şebekelerine bağlantılarını tespit etmeye ve KEİ üyesi ülkeler arasında iletişim bağlantıları kurmaya yönelik çalışmalar sürdürülmelidir. Özellikle İstanbul, Samsun ve Trabzon’un KEİ ülkeleriyle olan ilişkilerimizdeki potansiyeli kullanılmalıdır. Doğu Karadeniz bölgemizin kalkınmasında KEİ imkanları ve işbirliği olanakları araştırılmalıdır. Bölgeler arası işbirliği projelerine öncelik verilmelidir. KEİ’nin, ekonomik işbirliğinin itici gücünü oluşturan özel kesimleri bir araya getirmesi sağlanmalıdır. KEİ, KOBİ’lerin geliştirilip desteklenmesi konusunda da ortak çalışmalar yapmalıdır. Bu bağlamda bölge içi ticaretin geliştirilerek halen mevcut tarife ve tarife dışı engellerin aşamalı olarak kaldırılması ve ileride serbest mübadele bölgesi kurulması, yabancı yatırımların teşvik edilmesi, enerji alanında Karadeniz bölgesine özgü bir enerji stratejisi hazırlanması ve elektrik sistemlerinin birleştirilmesi, kara taşımacılığı alanında alt yapının kuvvetlendirilmesi ve Avrupa – Asya bağlantısının sağlanması gibi projeler uygulamaya geçilmelidir. KEİ ülkeleri ile olan dış ticaretimizde verdiğimiz açıkların azaltılmasıyla ilgili tedbirler alınmalıdır. KEİ ülkelerindeki ticaret müşavirlikleri güçlendirilmeli, işadamlarımızın bu hizmetlerden yararlanması teşvik edilmelidir. 101 Diğer bir ifadeyle, Türkiye AB ile ilişkilerini olumsuz etkilemeden mevcut bölgesel ekonomik işbirliği anlaşmalarını derinleştirmeli ve gerekli görüldüğünde yeni anlaşmalar yapmalıdır. Özellikle, Türkiye’nin halihazırda üyesi olduğu örgütlerin kendi içlerindeki sıkıntıları aşması yönünde gayret sarf etmesi yerinde olacaktır. Ayrıca İKT, İSEDAK, EİT, KEİ, D-8, gibi örgütlerin kurumsal yapıları güçlendirilmelidir. Bu bağlamda, EİT Ticaret ve Kalkınma Bankasının kurulması ve işlerlik kazanması için Türkiye, İran ve Pakistan’ın üzerine düşen görevlerinin yerine getirilmesi; Turizm İşbirliğinin geliştirilmesi; EİT’da da KEİ benzeri Parlamenterler Asamblesi kurulması; Avrasya İstatistik Birliği, Avrasya Standartlar Enstitüsü gibi bölgesel teknik uluslararası koordinasyon birliklerinin oluşturulması; Kafkasya ve Orta Doğu’da siyasi konjonktürün gelişimi de göz önünde bulundurularak, bölgesel işbirliği modelleri geliştirmeye yönelik zemin yoklamalarında bulunulması; bölgesel ulaşım alt yapısının biran önce tamamlanması (Van gölü geçişi, Kars-Tiflis demiryolu vb.); EİT Ticaret Antlaşması (ECOTA) ve bölgesel enerji ağlarının oluşturulması yönünde işbirliği geliştirilmesi yararlı olacaktır. 4.2. MAKRO EKONOMİK İSTİKRARIN SAĞLANMASI, DIŞ TİCARET VE YATIRIM POLİTİKALARININ GELİŞTİRİLMESİ 4.2.1. Temel Amaç ve Politikalar Uluslararası Para Fonu (UPF) ile olan ilişkiler yanında makroekonomik istikrarın sağlanarak borç yükünün azaltılması, dış ticaret politikalarının geliştirilerek ihracata dayalı sürdürülebilir kalkınmaya öncelik verilmesi, üretim maliyetlerinin düşürülerek ihraç ürünlerinin fiyat rekabetinin artırılması, ülkemize gelecek doğrudan yabancı yatırımın özendirilmesi, kamu ve özel sektörün finansmanına kolaylık sağlanması; 4.2.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler IMF ile ilişkilerimiz 19. Stand-by düzenlemesi kapsamında yürütülmekte, mevcut düzenlemenin süresinin 2008 yılı Mayıs ayında bitmesi beklenmektedir. Mevcut Stand-by düzenlemesi Fon desteğinden çıkış niteliği taşımakta olup, ülkemiz program süresince net borç geri ödeyicisi konumunda olacaktır. IMF’ye olan borcumuzun tamamının geri ödemesi ise 2012 yılında sona erecektir.47 47 2008 yılını izleyen yıllarda IMF ile ilişkilerimizin tedricen değişerek IMF’den kredi kullanmayan diğer üye ülkeler ile aynı düzeye indirgenmesi ve ekonomi politikalarına ilişkin görüşmelerin rutin olarak her yıl yapılan Madde IV 102 Uygulanan ekonomik reform programlarının en önemli bileşeni kamu borcunun istenilen seviyelere indirilmesini sağlayacak olan yüksek faiz dışı fazla hedefidir. Bu hedefin tutturulması amacıyla uygulanan politikalarla uyumlu olarak yıllık yatırım programları revizyona tabi tutulmuş ve katma değeri yüksek yatırım projelerine öncelik verilmiştir. Bu çerçevede sağlık ve eğitim alanındaki yatırımların seviyesinin korunmasına dikkat edilmiştir. Kamu finansmanı dinamiklerinin iyileştirilmesine yönelik uygulamalardan yatırım harcamaları da olumsuz etkilenmiş olmakla beraber yatırım programının revize edilmesi ile bu etki en aza indirilmeye çalışılmaktadır. Yürütülmekte olan ekonomik reform programı ve Avrupa Birliği’ne verilen Katılım Öncesi Ekonomik Program Belgesi’ni temel alan mevcut Stand-by düzenlemesi ekonomik programımızın uygulamasını desteklemektedir. Bu düzenlemede, makroekonomik istikrar önündeki en önemli sorunlardan biri yüksek kamu borç stoku olarak tespit edilmiştir. Halen uygulanmakta olan ekonomik reform programı ile sıkı mali disiplin ile yüksek faiz dışı fazla verilerek kamu borç stokunun sürdürülebilir seviyelere çekilmesi ve ekonomi üzerindeki baskının ortadan kaldırılması, Avrupa Birliği ülkeleri düzeyinde tek haneli düşük enflasyon rakamlarına ulaşılması, ülkemizin potansiyeline uygun yüksek sürdürülebilir büyümenin yakalanması hedeflenmektedir. Ancak, IMF ile olan ilişkiler çerçevesinde kamu harcamalarının ve yatırımlarının kısıtlanmasını öngören ekonomik politikalarının (özellikle çok yüksek olan %6,5’lik faiz dışı fazla oranı) Türk ekonomisi üzerinde yarattığı ekonomik olumsuzlukları asgari seviyeye indirecek düzenlemelere olan ihtiyacın göz önünde bulundurulmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. Zira, altyapı yatırımlarının devletin sabit sermaye yatırımları içindeki payının, verilen yüksek faiz dışı fazla rakamı ve gelirlerin borç ödemede kullanılmasıyla nisbi olarak yetersiz kalmasıyla, limanlar, yollar, enerji üretim tesisleri gibi doğrudan dış ticareti etkileyen alt yapı tesislerine yeterince kaynak ayrılamamakta, bu da üretim ve ihracat maliyetlerinin yükselişine neden olmaktadır. Türk ihracat ürünlerini pahalı kılan ve doğrudan yabancı yatırımları etkileyen bu duruma çözüm geliştirilmelidir. ülke değerlendirmeleri çerçevesinde yürütülmesi beklenmektedir. Yeni dönemde IMF ile ilişkilerimizin üyelikten kaynaklanan sorumluluklarla sınırlı kalması yararlı olacaktır. 103 Kriz sonrası dönemde sanayi üretiminde artışın istihdama yansımaması ve 2005 yılı itibariyla sanayi üretimi artışında meydana gelen duraksama düşündürücüdür. İşsizlik sorunun kronikleşmesini engellemek ve sürdürülebilir kalkınma için büyümede sanayinin payını artırmak amacıyla yeni sanayi yatırımları etkin biçimde teşvik edilmeli, yatırım ortamındaki engellerin kaldırılmasına yönelik çalışmalar hızlandırılmalı ve sonuç odaklı hale getirilmelidir. Bu kapsamda şirketlerin kurulması ve faaliyete geçirilmeleri ile ilgili işlemlerin kısa süre içerisinde sonuçlandırılması, yolsuzluklar ile mücadele edilmesi, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkelerinin yerleştirilmesi, hukuk sisteminin hızlı ve etkin bir şekilde çalışmasının sağlanması gerekmektedir Türkiye’de sermaye oluşum sürecinin yavaş ilerlemesi ve sabit sermaye yatırımlarının yetersizliği doğrudan yabancı yatırımlara olan gereksinimi artırmaktadır. Yabancı sermayenin yeni (greenfield) yatırımlara yönlendirilmesi, yatırımlar aracılığıyla yüksek teknoloji transferinin teşvik edilmesi esas olmalıdır. Kriterleri ve ilkeleri üzerinde toplumsal mutabakat sağlanması ve bu ilkelerin titizlikle uygulanması ve gerçekleşmesinin izlenmesi kaydıyla büyük ölçekli istihdam sağlayacak, teknoloji getirecek, yüksek çarpan etkilerine sahip yeni yatırımlara özel teşvikler sağlanmalıdır. Türk özel sektörünün yatırım ortamındaki olumsuzluklar nedeniyle diğer ülkelerde yatırıma yönelmesi büyüyen işsizlik sorunu düşünüldüğünde sakınca yaratabilecek bir durumdur. Öte yandan Türk şirketlerinin dünyanın çeşitli bölgelerinde üretim ve satış ağlarına sahip olması rekabet gücü kazanımı ve ülke tanıtımı açısından yararlı ve gurur vericidir. Dolayısıyla, Türk firmalarının markalaşmak, uluslararasılaşmak, kaynağa yakın olmak, yakın rekabete zorunluluğu gibi nedenler ile yurtdışında yatırım yapmaları desteklenmeli, ancak özellikle teknoloji yoğun veya büyük ölçekli istihdam sağlayacak yatırımları yurtiçinde yapmaları teşvik edilmelidir. İşsizlik ve cari açık gibi makroekonomik sorunların mevcudiyeti turizm sektörünün geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Dolayısıyla turizm sektöründe belli bir aşamaya gelmiş ve daha çok gelişme potansiyeline sahip olan ülkemizde anılan sektörün geliştirilmesine yönelik tedbirlerin alınmasına ihtiyaç vardır. Dünyada enerjiye olan talebin hızla artması maliyetleri de aynı oranda arttıracağı gibi muhtemel bölgesel siyasi sorunlar ve çatışmalarda söz konusu enerjinin ithalatını da zorlaştırabilecektir. Bu bağlamda i)-alternatif enerji kaynaklarının devreye sokulması, ii)alternatif petrol ve doğalgaz kaynakları ve rotalarının yaratılması, iii)- petrol ve doğal gaz arama 104 ve sondaj faaliyetlerine ağırlık verilmesi, iv)-bölgesel elektrik şebeke sistemlerinin oluşturulma çalışmalarına iştirak edilmesi, v)-enerjinin etkin kullanımına yönelik plan ve programların uygulanması önerilmektedir. Vergi düzenlemeleri yoluyla kayıt dışı ekonomik faaliyetler kayıt içine alınmalı ve vergilendirilmelidir. Vergi nispet veya oranlarının düşürülmesi yoluyla üretim maliyetlerinin azaltılması gerekmektedir. Her türlü üretimin girdi maliyetinde belirleyici konumda olan benzin ve diğer yakıtlar üzerinden alınan vergi oranları düşürülmelidir. Örneğin, akaryakıt vergisinin fiyat üzerinden sabit bir yüzde ile alınması ilkesi değiştirilmelidir. Sabit bir akaryakıt vergisinin alınması akaryakıt zammının sadece satış fiyatına yansımasına imkan verebilir. Böylece yapılan zamların tüketiciye daha makul oranda yansıması ve bütçedeki akaryakıt vergi tahminlerinin daha tutarlı olması sağlanabilir. Enerji satış fiyatlarının düşürülmesi için; kamu tekeli kırılmalı ve böylece verimsiz ve yolsuzluklardan etkilenen, modernize edilemeyen tesis ve işletmelerin yenilenmesi ve verimli hale getirilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, kamuda yolsuzlukların önüne geçilmesi ile bağımsızlık, şeffaflık ve hesap verebilirlik gibi iyi yönetişim ilkelerinin benimsenmesi ile bu alanda faaliyet gösteren mevcut kamu kuruluşlarının üst yönetiminin profesyonelleştirilmesi yoluyla verimli hale getirilmesi gerekmektedir. Kamu sektöründe programa dahil edilmiş altyapı projelerinin finansmanı bütçeden doğrudan olabildiği gibi dış finansman yoluyla da yapılabilmektedir. Altyapı projelerinin planlanan zamanda tamamlanması kaynakların doğru kullanımı açısından önem arz etmektedir. Rekabet açısından güçsüz olan tarım sektöründe reformlara vakit geçirilmeden başlanılmalıdır. AB üyelik müzakerelerinde Türkiye’nin en fazla zorlukla karşılacağı alanlardan biri olan tarım sektöründe çağdaş verimlilik kriterlerine uygun bir yapılanma sağlanması önceliklidir. Bölgesine hizmet vererek büyüyen finans merkezleri bir sonraki aşamada iletişim teknolojilerindeki gelişmeden de yararlanarak dünya ölçeğinde entegrasyona gitmekte ve dünya ölçeğinde hizmet verir hale gelmektedirler. Önümüzdeki dönemde daha çok Güney ve Güneydoğu Asya’da görülecek bu gelişmenin bir benzerinin içinde bulunduğu coğrafyaya hizmet verecek imkanlar ile donatılması suretiyle İstanbul’da yaratılması hedeflenmelidir. 4.3. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ 105 4.3.1. Temel Amaç ve Politikalar Dünya ekonomisinde ön sıralarda yer alabilmek, sürdürüleblir kalkınmayı sağlamak ancak Türk ekonomisinin ve Türk özel sektörünün uluslararası rekabet gücünün artırılması ile mümkün olabilecektir. 4.3.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler Ülke ve firma düzeyinde rekabet gücünün geliştirilmesinde diğer bölümlerde değinilen makro ekonomik istikrar, elverişli iş ve yatırım ortamı, şeffaf, yolsuzluklardan arınmış, iyi işleyen devlet mekanizması ön koşullardır, ancak yeterli değildir. Uluslararası pazarda üstünlük sağlanması teknolojik kapasite, maliyetler, insan sermayesi, sağlam bir finans sistemi, pazarlama etkinliği, işletme yönetimi gibi unsurların varlığı ile mümkün olabilmektedir. 4.3.2.1. Teknoloji Kapasitesi Türkiye’nin rekabet gücünün artırılabilmesi için teknolojik yeteneğini güçlendirmesi, teknolojik yenilikler ile verimlilik artışları sağlaması, üretim ve ihracat yapısının teknoloji/bilgi yoğun ürünlerin ağırlığının artırılmasına yönelik olarak geliştirilmesi gerekmektedir. Bunun için kapsamlı bir teknoloji politikası ile etkin bir ulusal inovasyon sistemine ihtiyaç vardır. Katma değeri yükselten, maliyetleri düşüren yeni teknolojilerin teşviki önemlidir. Ar-Ge süreçleri, çoğu zaman rekabet gücü sağlayacak farkların yaratıldığı alanlardır. Geleneksel yöntemlerin yerini hammadde ve enerji tasarrufu sağlayan, işgücü verimliliğini artıran teknolojilere bırakması hedeflenmelidir. Teknoloji konusundaki satın alma, uygulama, uyarlama, geliştirme ve inovasyon aşamaları düşünüldüğünde, Türkiye’nin uyarlama ve geliştirme arasında kaldığı ve inovasyona geçemediği söylenebilir. Teknoloji üretmenin uzun vadedeki getirilerinin teknoloji transferine göre çok daha yüksek olacağı unutulmamalıdır. Teknolojik gelişim sürecinde ilerlemeyi Ar-Ge faaliyetleri ile sağlamak mümkündür. Türkiye’de Ar-Ge harcamalarının üçte birine yakını özel sektör tarafından yapılmaktadır ve ArGe büyük ölçekli az sayıdaki firma dışında üretim sürecinin bir parçası haline gelmemiştir. Firma düzeyinde vizyon ve yetişmiş insan gücü eksikliği, finansman modellerinin gelişmemişliği ve kamu düzeyinde teşviklerin yetersizliği teknolojik gelişimin önündeki başlıca engellerdir. 106 Teknoloji üreten ülkeler teknoloji gelişim sürecinin temeli olan teorik ve uygulamalı bilimsel faaliyetleri yürüten üniversiteler ile bu faaliyetleri ticarileştiren özel sektör arasındaki işbirliği ve etkileşimi teknokent, bilim parkı ve incubator gibi düzenlemeler ile sağlamaktadır. Türkiye teknopark oluşumu ile bu yönde attığı ilk adımın arkasından, oluşumu yaygınlaştıracak ve çeşitlendirecek pratik mekanizmalar geliştirlmelidir. Ulusal İnovasyon Sistemi platformu da bu noktada birleştirici olabilecek bir konumdadır. 2010 yılında Ar-Ge harcamalarının GSMH’daki payının yüzde 2 düzeyine çıkarılması hedefi doğrultusunda Ar-Ge harcamalarına ayrılan kaynaklar artırılmalıdır. TÜBİTAK’ın özel sektörün Ar-Ge gereksinimlerine yönelik desteği artırılmalı, kurumsal yapısı bu açıdan gözden geçirilmelidir. Bilgiye dayalı şirketlerin en kıymetli varlıklarının fikri mülkiyet olduğu gerçeğinden hareketle patent, lisans ve fikri mülkiyet haklarını güvence altına alan hukuk sistemlerinin yerleştirilmesi ve uygulamaya geçirilmesi önemlidir. Girişim Sermayesi Teknoloji geliştirmenin genellikle yüksek maliyetli bir süreç olduğu ve Türkiye’de sermaye birikimi ve finansal araçların yetersizliği düşünüldüğünde, Ar-Ge’nin finansmanı ve özellikle de girişim sermayesi modelinin geliştirilmesi önem kazanmaktadır. Bu mekanizmanın ülkemizde bugüne kadar fazla bir uygulama alanı bulamamış olmasını kamu sektörünün yeterli desteği sağlamaması, uygun mevzuatın geliştirilmemiş olması, teknoloji üretim ve risk alma vasfının eksikliği, yeterli sermayenin bulunmaması gibi nedenler ile açıklamak mümkündür. YOİKK KOBİ Komitesi Finansman alt grubu çalışmalarında önerildiği üzere, - SPK tarafından, uluslararası uygulamalara paralel olarak, çalışmaları sürdürülen, girişim sermayesi portföy yönetim şirketleri tarafından girişim sermayesi fonlarının kurulması amacıyla yetki verilmesi için gerekli mevzuatın oluşturulması - Teknoloji geliştirme bölgelerinde faaliyet gösteren şirketlere tanınan 5 yıl boyunca tüm vergi, resim ve harçtan muafiyet benzeri bir teşviğin Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları’nın kurduğu girişim şirketleri için de sağlanması 107 - Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları’nın en önemli giderinin işgücü maliyeti olduğundan hareketle, girişim sermayesi şirketi personelinin ilk 10 yıl için gelir vergisinden muaf olması - Girişim şirketlerinin portföylerinin %25’ine kadar yurt dışındaki şirketlere yatırım yapılmasına izin verilmesi piyasanın gelişimi açısından önem taşımaktadır. Uygulamada uluslararası deneyimlerden faydalanmak pek çok alanda olduğu gibi girişim sermayesi modelinin geliştirilmesinde de faydalı olacaktır. Avrupa Yatırım Bankası ve Dünya Bankası ile kredi programlarının yanı sıra eğitim ve deneyim paylaşımı programlarına da yer verilerek Hindistan örneğinde olduğu gibi modelin iyi işlediği ülkelerde mevzuatla ilgili personel ya da girişim sermayesi şirketi personelinin eğitim/staj programlarına katılımının sağlanması faydalı olabilir. 4.3.2.3.İnsan Sermayesi Üretime katılan bireylerin bilgi ve yeteneklerinin toplamı olarak tanımlanan insan sermayesi, ülkedeki işgücünün boyutu, içeriği, performansı, eğitimi ve istihdam koşulları gibi kriterleri içermekte ve ülkenin gelir artışı ile ekonomik kalkınmasını sağlayan temel faktörler içerisinde yer İnsan Sermayesinin Geliştirilmesine Yönelik Önlemler Eğitim kalitesini uluslararası standartlara yükseltmek Dil eğitimi Yaşam boyu eğitim ve öğretim programları düzenlemek Eğitim faaliyetlerine vergi teşviki Dünyada öne çıkan meslek grupları dikkate alınarak gençleri bu mesleklere yönlendirmek Eğitim-istihdam edilebilirlik ilişkisini güçlendirmek Meslek eğitimini etkinleştirmek İşsizlere ihtiyaç duyulan meslek gruplarına göre mesleki eğitim imkanı sunmak Okullaştırma oranını artırmak AB mevzuatı ve serbest dolaşım yasalarına uyumlu bir mesleki yeterlilik sertifikası oluşturmak Performansa dayalı ücret sistemi uygulamak İstihdam vergi oranını ve sosyal sigorta primlerini azaltmak almaktadır. Deutsche Bank48 tarafından yapılan çalışmada, insan sermayesi ekonominin önemli üretim faktörü olarak ele alınmakta ve önümüzdeki 15 yılda insan sermayesi zengin olan ekonomilerin büyüyerek 2020 yılının “parlayacak yıldızları” olacağı vurgulanmaktadır. “İnsana yatırım” yapan Hindistan, Çin, Tayland ve İspanya’nın şimdiden 2020 yılının küresel büyüme merkezleri konumuna yükseldiği belirtilmektedir. Genç bir nüfusa sahip olan Türkiye zorunlu eğitim süresini uzatmalı, özellikle orta eğitimin kalitesini artırmalıdır. 48 Stefan Bergheim, “Global Growth Centres 2020”, Deutsche Bank Research, 23 March 2005 108 Çalışma mevzuatının reformu, ücret ve çalışma saatlerinin performans ve motivasyon kriterleri çerçevesinde ayarlanması ile işgücü piyasasının esnekliğini artırılması faydalı görülmektedir. Dil, bilgi teknolojisi, girişimcilik, yenilikçilik, kişisel gelişim gibi konularda kamu ve özel sektör çalışanlarına hizmet içi eğitim verilmesi, çalışanlara dünya vizyonu sağlayacak, performansı geliştirecektir. Kamu kuruluşlarında çalışanlara uzmanlık eğitiminin ve dil eğitiminin sağlanması, hizmet kalitesini artıracaktır. Uluslararası organizasyonlarda ve yurtdışı temsilciliklerde görevli yetkililere sürekli seminerler verilmeli, bulundukları ülkedeki kurslara katılımları teşvik edilmelidir. Uluslararası hukuk, AB hukuku, uluslararası finans konularında uzman kadroların yetiştirilmesi ülkenin küresel ekonomideki yerini güçlendirecektir. AB mevzuatı konusunda bilgilendirme yapılması, AB kurumlarında görev alacak personelin yetiştirilmeye başlanması gerekmektedir. Eğitim kurumlarının yurtdışı eğitim kurumları ile etkileşim içerisinde olması teşvik edilmeli, dil eğitimine önem verilmelidir. Yaşam boyu eğitim faaliyetleri vergi teşvikleri ile desteklenmelidir. İŞKUR tarafından verilen meslek edindirme/geliştirme gibi eğitimler geliştirilmeli ve piyasa ihtiyacına göre düzenlenmelidir. İsveç örneğinde olduğu gibi işsizlere piyasa ihtiyacına göre mesleki eğitim sağlanmalıdır. Bunun için İşsizlik Sigorta Fonu kaynaklarından yararlanmak mümkündür. Önümüzdeki dönemde işgücü ihtiyacının artacağı mesleki gruplar analiz edilerek, genç nüfusun bu mesleki dallarda eğitim alması teşvik edilmelidir. Bunun için ülkenin rekabet gücünü artıracak, küresel ekonomide öne çıkan mesleklerin inceleneceği bir işgücü piyasası envanteri hazırlanması faydalı olacaktır. Girişimcilerle eğitim kurumları arasında bir ağ kurularak, arz-talep doğrultusunda, girişimcilerin talep ettiği vasıflı işgücüne ulaşması, YÖK’ün ve üniversitelerin eğitim programlarının tasarımında özel sektör ihtiyaçlarını dikkate alması sağlanmalıdır. Türkiye’de işsizlik oranının eğitimli gençler arasında yüksek oluşu daha büyük sorun teşkil etmektedir. İş arama konusunda bir düzenleme yapılması, uygun vasıftaki kişilerin iş dünyası ile eşleştirilmesini sağlayacak bir program oluşturulmasının yararlı olacağı düşünülmektedir. İş dünyasının ihtiyaç duyduğu kalifiye ara kademe insan gücü yetiştirilmesinde mesleki ve teknik eğitime önemli rol düşmektedir. Mesleki/teknik lise mezunlarının nüfusa oranı OECD ülkelerinde ortalama %60 dolayında iken, Türkiye’de %25 civarındadır ve işsizlik oranı, meslek 109 okulu mezunları grubunda daha fazladır.49 Bu nedenle, meslek okulları ile istihdam edilebilirlik ilişkisinin güçlendirilmesi faydalı olacaktır. Bu kapsamda, mesleki eğitim modeli oluşturularak çalışma hayatına yönelik daha etkin programlar düzenlenmesi, gençlerin meslek okullarına yönelmesinin teşvik edilmesi, anılan okul mezunu gençlerin iş bulma imkanlarının sağlanması önemlidir. AB Ortak Tarım Politikası’na uyum çerçevesinde Türkiye’nin tarım sektöründe çalışan nüfusunu azaltması gerekmektedir. Bu sektörde çalışanların eğitim seviyesinin düşüklüğü, bu insanların başka bir sektöre yönlendirilmesini güçleştirmektedir. Bu nedenle, söz konusu envanter çalışması sonucunda tarım sektöründeki insanlara uygun mesleki eğitim sağlanarak, farklı alanlara yönlendirilebilir. AB Lizbon Stratejisi, rekabet gücünü artırmak için insana yatırım yaparak bilgiye dayalı bir ekonomi ve topluma geçişi hedeflemektedir. Günümüz teknoloji ve bilgi çağında, eğitimli ve Ar-Ge yapabilen işgücü ön plana çıkmaktadır. Bu bakımdan Türkiye’nin Ar-Ge dalında insan gücünü artırması uluslararası alanda rekabet edebilirliğini güçlendirecektir. Gelişmiş ülkelerin kalifiye işgücünü çektiği bilinmektedir. Türkiye’nin AB üyeliği kapsamında kalifiye işgücünde azalma riski bulunmaktadır. Bir açıdan bu, Türkiye’nin önümüzdeki dönemde insan sermayesinin daha da azalma riski anlamına gelmektedir. Diğer açıdan, yurtdışına gidecek kişilerin dünya vizyonuna sahip olması ve kalifiye olması Türkiye’nin bu ülkelerdeki imajını güçlendirecektir. Bu nedenle, AB ülkelerindeki mesleki yeterlilik sistemlerinin incelenerek, AB mevzuatı ve serbest dolaşım yasalarına uyumlu bir mesleki yeterlilik sertifikası oluşturulması yararlı olacaktır. Lizbon Stratejisi’nde rekabetçi bir ekonomi olmak için yüksek istihdam oranının gerekliliği belirtilmektedir. Türkiye’de ise istihdam oranı ve performansı düşüktür. İstihdam vergilerinin ağırlığı nedeniyle yüksek işçilik maliyetleri ve yüksek sosyal güvenlik primleri istihdamın artmasını engellemektedir. İstihdam vergilerinin ve sosyal güvenlik primlerinin OECD ortalaması altına indirilmesi için düzenlemelerin yapılması, AB’de olduğu gibi istihdam yaratan işverenlere teşviklerin sağlanması, vergi teşvikleri yolu ile mesleki eğitime yatırımın 49 TÜSİAD, “Türkiye’de Yeniden Yapılanma Arayışları-Seçilmiş Sektör/Kurum/Politika Örnekleri”, Haziran 2005; Gökhan Taşpınar, “Beşeri Sermaye ve İstihdam Sorunu”, Dünya Gazetesi, 20 Aralık 2005 110 desteklenmesi, Türkiye’de istihdamın artması ve işgücü performansının güçlenmesini sağlayarak insan sermayesini zenginleştirecektir.50 “Performansa dayalı ücret” politikasının uygulaması kamu ve özel sektörde yaygınlaştırılarak verimlilik ve insan sermayesinin etkin kullanımı artırılabilir. Bu politika, ülkeden beyin göçünün azalmasını sağlayacaktır. 4.3.2.4. Üretim Maliyetleri Bir ülkenin üretim alanında diğer ülkelere oranla daha rekabetçi olabilmesinde üretim maliyetlerinin rolü büyüktür. Üretimi etkileyen maliyetler; işgücü, üretim teknolojileri, ham madde ve ara mallar, sosyal güvenlik katkı payları, işletme ve finansman maliyetleri olarak özetlenebilir. Başka bir değişle verimli işgücüne, uygun teknolojiye, düşük vergi oranları ve sosyal güvenlik katkılarına, bol ve ucuz hammadde ile ara girdiye, düşük işletme maliyetleri ve ucuz finansman olanaklarına sahip ülkelerdeki firmaların rekabet edebilme şansları daha fazla olmaktadır. İşgücü maliyeti konusunda kabul görmüş genel görüş ücretlerin düşürülüp çalışanın yoksullaştırılması yerine, eğitim ve diğer politikalar ile işgücü verimliliğinin arttırılması yönündedir. Milli gelir içinde kişi başına yaratılan katma değer düzeyi bakımından 32 ülke arasında yapılan karşılaştırmada Türkiye sonlarda yer almaktadır. ABD’de kişi başına düşen katma değer 100 olarak kabul edildiğinde, bu endeks değeri AB ortalaması için 65.9 ve Türkiye için ise 16.3 olmaktadır.51 Bu açıdan bakıldığında saat başı ücret kriterine göre orta seviyede olunmasına karşın verimliliğin düşük olması nedeniyle Türkiye’deki işgücü maliyetinin yüksek olduğu söylenebilir. Dolayısıyla hedefin işgücü verimliliğinin artırılması olması gerekmekte, buna uygun eğitim faaliyetleri ön plana alınmalıdır. Türkiye’de vergi yükü çalışan kesim ve şirket dünyası üzerindedir. İşletmeler üzerinde vergi yükünün hafifletilmesi için gelir ve kurumlar vergisi oranlarının azaltılması, yatırıma aktarılan kazancın vergiden muaf olması gibi önlemler alınmalıdır. Kayıt dışındaki vergi mükelleflerinin de kayıt içine alınması da vergi gelirlerini artırmak kadar vergi yükünün adil dağılımı açısından hayatidir. İşletme maliyetleri, ekonomik alanda faaliyet gösteren tüm firmaların karlılık durumunu yakından ilgilendiren bir konudur. İşletme maliyetlerinin başında iletişim maliyetleri 50 51 TİSK, “Lizbon Stratejisi:Unice Görüşü ve Ülkemiz İçin TİSK Önerileri” UNICE, Lisbon Strategy Status, 2004, www.unice.org 111 gelmektedir. OECD tarafından satın alma gücü paritesine göre hesaplanan karma bir ticari telefon görüşme sepeti oluşturulmuş ve ABD Doları cinsinden en düşükten en yükseğe yapılan sıralamada, Türkiye 2002 yılında 2579 Dolar ile 20 OECD ülkesi arasında 19. olmuştur. Bu 20 ülke arasında Türkiye’den daha fazla iletişim maliyetine sahip ülke 2999 Dolarlık maliyet ile Meksika’dır. İskandinav ülkeleri ile Hollanda ve İrlanda en ucuz ticari iletişim yapılan ülkeler arasında yer almıştır.52 Türkiye’de telekomünikasyon konusunda hizmet veren kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi ve bu sektörde rekabetin artması ile bu maliyetlerde azalma olması beklenilmektedir. Enerji, işletme maliyetleri arasında diğer önemli bir etkendir. OECD’nin bir çalışmasında 2003 yılında sanayide kullanılan elektriğin fiyatı Türkiye için 100 olarak kabul edildiğinde bu fiyat Norveç’te 20, ABD’de 29, Yunanistan’da 41, İrlanda’da 48, Meksika’da 57 ve Polonya’da 63 olmaktadır. Bu çalışmaya göre OECD ortalaması 37’dir.53 Başka bir deyişle; satın alma gücü paritesine göre Fransa’da 0.043 Dolar, Almanya’da 0.050 Dolar, Japonya’da 0.099 Dolar olan elektriğin kilovat saati Türkiye’de 0.171 Dolara kadar çıkmaktadır.54 Türkiye’nin elektrik üretiminde verimliliği arttırması, kaçak elektrik üretiminin önüne geçilmesi ve şebeke kayıplarının giderilmesi bu açıdan önemlidir. Bu çerçevede, elektrik piyasasının liberalleştirilmesi ve daha rekabetçi bir ortamda üretim ve dağıtım yapan firmaların fiyatlarını aşağıya çekmesi gerekmektedir. 4.3.2.5. Kalite ve Standardizasyon Dış pazarlarda yer edinip güçlenebilmeleri için üreticilerin dünya çapında geçerli olan kalite standartlarına uygun üretim yapmaları ve özellikle AB ülkelerine ihracat yapmak isteyen üreticilerin sertifikasyonla ilgili eksikliği bulunmaması gerekmektedir. Türkiye’de kalite ve standardizasyon konusundaki çalışmalar Uruguay Round sonunda imzalanan Ticarette Teknik Engeller Anlaşması ve özellikle AB uyum süreci kapsamında yürütülmektedir. AB Teknik Mevzuatına uyum, 32 grup altında toplanmış ürünlerin, tabi oldukları direktiflere uygunlukları test edilip onaylanarak CE işareti taşımasını öngörmektedir. Bu da hem iç piyasaya hem de ihracata yönelik üretim yapan yerli işletmelerin ürünlerinin CE işareti taşıması gerektiğini göstermektedir. Bir ürüne CE işaretinin verilip verilmemesi, üretici veya 52 OECD Communications Outlook, 2003, Information and Telecommunication Technologies, Sf. 181 OECD Energy Prices and Taxes, 2004 54 OECD Energy Prices and Taxes, 2004 53 112 Onaylanmış Kuruluşlar tarafından yapılacak testlerden sonra ortaya konulmaktadır. Şu anda TÜRKAK’tan (Türk Akreditasyon Kurumu) akreditasyon almış olan laboratuar, muayene ve belgelendirme kuruluşlarının faaliyetleri sonucunda verecekleri uygunluk belgeleri AB’nde tanınmamaktadır. Bu nedenle, ihracata yönelik üretim yapanlar, hem yönetim sistemi sertifikası (İSO 9000 ve İSO 14000) hem de ürün sertifikası (CE) almak için Avrupa akreditasyon kurumları tarafından onaylanmış yabancı kurumlarla çalışmayı yeğlemektedir. Sistemin tamamen yabancı Onaylanmış Kuruluşlarla sürdürülmesi, özellikle KOBİ’lerin sertifikasyon maliyetlerinin yüksekliği karşısında zorlanmasına neden olmaktadır. Her ne kadar KOBİ’lerin kalite güvence sistemi belgeleri, çevre yönetim sistemi belgeleri ve CE işaretinin almaları için yaptıkları harcamalarının belirli bir kısmı (en fazla %50’si) devlet yardımları ile karşılanmakta ise de maliyet unsuru yine de KOBİ’ler için zorlayıcı olmaktadır. Teknik mevzuatın yayınlanması ve yürürlüğe girmesi uyum açısından yeterli olmamakta, mevzuatın tam olarak uygulanabilmesi için altyapı (onaylanmış kuruluşlar ve laboratuarlar gibi) ve idari kapasite gerektirmektedir. TÜRKAK’ın, yakın gelecekte EA (European Accreditation/Avrupa Akreditasyon Birliği) üyeleri ile Çoktaraflı Anlaşmalar (Multilateral Agreement: MLA) imzalaması sonucunda akreditasyon çalışmaları AB ülkeleri tarafından da tanınacaktır. Bunun bir an önce gerçekleştirilerek hem yönetim sistemi sertifikası ve hem de ürün sertifikası alanlarında yabancı onaylanmış kurumlarla çalışmayı tercih eden üreticilerin, yerli kurumlara doğru kaymaları sağlanmalıdır. Etkin bir piyasa gözetimi ve denetimi faaliyetinin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise piyasa gözetimini yapacak kamu kurumunun gerekli test imkanlarına sahip olmasını zorunlu hale getirmektedir. AB teknik mevzuatından önce bazı kurumların bünyeleri içinde kullandıkları laboratuarları mevcut olsa da, birçok kamu kuruluşunda bu altyapının yeniden yapılandırması gerekmektedir. Bu alanda gerekli çalışmalara hız verilmelidir. 4.3.2.6. İmaj- Tanıtım Günümüz bilgi çağında, internet en etkili, hızlı ve ekonomik tanıtım aracıdır. Firmalar, yatırım ve ticari ilişkiye başlamadan önce ülke hakkında bilgi bulmak için ilk olarak internette araştırma yapmaktadır. Türkiye, internet yoluyla ülke hakkında azami bilgiye erişilmesini 113 sağlayıcı altyapıyı oluşturmalı ve bilgiler sürekli güncellenmelidir. Tüm kamu kuruluşlarının internet sayfalarının İngilizce versiyonlarında yabancılara yönelik bilgiler artırılmalıdır. Bilgilerin sade, anlaşılır, yabancı yatırımcıyı etkileyici şekilde olması önemlidir. Türkiye’nin İstanbul, Antalya gibi belirli şehirlerini uluslararası platformda “kongre şehri” olarak tanıtması ve bu şehirlerin büyük uluslararası organizasyonlara, zirvelere, sanatsalkültürel-spor aktivitelerine başarıyla ev sahipliği yapması tanıtıma önemli katkı sağlayacaktır. Ülkemizde olan tüm gelişmeler dış basın grupları, politikacılar ve lobi gruplarınca sıkı takip altındadır. Bundan dolayı, ülke içinde siyasetçilerin, önemli çıkar gruplarının, STK yöneticilerinin verdiği demeç, söylem, hazırlanılan raporlar, ülke imajını doğrudan etkilemektedir. Gazetelerde yer alan tartışmalar, anılan kişilerin açıklamaları yurtdışından bir kişi gözü ile incelenerek değerlendirilmelidir. Dış politika, iktidar ve muhalefetin ortak çalışmasını gerektirmektedir. Türkiye, imaj konusunda uluslararası reklam-tanıtım firmaları ile çalışmalarını artırmalıdır. Günümüz pazarlama ve medya çağı olduğundan, ülkenin iyi “pazarlanması” için profesyonel destek alınarak çağa uygun eylem planları, iletişim araçları kullanılmalıdır. Yabancı kişilerin Türkiye hakkında olumlu yazı ve beyanatlarının, Türkiye’nin yapacağı tanıtım çalışmasından daha etkili olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, Türkiye’nin yurtdışındaki Türkiye dostu kişileri kazanması ve bunlar aracılığıyla tanıtıma gitmesinde yarar vardır. Yabancı gazeteciler, hukukçular, parlamenterler Türkiye’ye davet edilerek ülke tanıtılıp yazı yazılması sağlanabilir. Ancak, geçmişteki benzer çalışmalardan ders alınmalıdır. Eğitim kurumları arasında ortak faaliyetleri artırarak, konferans, seminerlerin gerçekleştirilmesi, gelecek yabancı eğitimcilerin makalelerinde Türkiye’nin yer alması imajı güçlendirecektir. Yurtdışı fuar, sergi, kongrelere etkin katılım sağlanmalıdır. Yurtdışı öğrenci değişim programları ile yabancı öğrencilere ev sahipliği yapılırken, Türk öğrencilerin yurtdışında Türkiye’yi tanıtması olanakları desteklenmelidir. Yurtdışına eğitim amaçlı giden her kademedeki elemana tanıtım materyali sağlamalıdır. Turizm ülkesi olan Türkiye’ye yurtdışından gelen milyonlarca insan, ülke tanıtımı için önemlidir. Uzman profesyonellerce tasarlanmış güncel tanıtım malzemesinin oteller, uçaklar, sınır kapıları, havaalanları, dış temsilciliklerde bulundurulması sağlanmalıdır. 114 4.3.2.7. Markalaşma Bir farklılaştırma aracı olan markalaşma, gelişen ülke işletmelerinin uluslararası rekabet gücünün artırılmasında en önemli etkenlerden biridir. Markalaşma fabrikada üretilen ürünler için tüketici zihninde kişilikler ve imajlar yaratır. Bu da üretilen ürünün benzerlerinin arasından sıyrılarak tüketici için tanınır hale gelmesini sağlar. Günümüzde ürün kategorileri giderek daralmakta ve alt-kategoriler giderek artmaktadır. Artan ürün çeşitliliği arasında bir markanın insan zihninde yer bulması son derece güç bir hale gelmiştir. Bu da doğru konumlanmış, yani müşterinin zihninde marka sahibinin istediği biçimde yer bulan bir markanın, işletme için hem iç pazarda hem de dış pazarda pazar payını artırmada büyük bir avantaj olacağını göstermektedir. Dış pazar paylarının artırılmasının yanı sıra markalaşma, işletmelerin, özellikle KOBİ’lerin, Çin ve diğer Doğu/Güneydoğu Asya ülkelerinden ithal edilen son derece düşük maliyetli ürünler karşısında iç pazar paylarını korumasına yardımcı olacaktır. Özellikle tekstil alanında markalaşmanın önemi büyüktür. Bugün artık dünyada hiçbir ülke fiyat açısından Çin’le rekabet edebilme şansına sahip değildir. Bu nedenle, tekstil alanında dış pazarlarda pay edinmek, varolan pazar paylarını koruyabilmek ve rekabet güçlerini artırabilmek için KOBİ’lerin fason üretimden markalaşmaya doğru ilerlemeleri gerekmektedir. Marka bir firmanın operasyonel karını oluşturan en önemli faktörlerdendir. Geçtiğimiz 30 yıl boyunca yüksek enflasyon nedeniyle Türkiye’deki şirketler karlarının büyük bölümünü finansal kar olarak elde etmişlerdir. Bu da bir şirketin karının ana kaynağı olan operasyonel karın geri plana itilmesine neden olmuştur. Ancak, Türkiye’nin son yıllarda makro-ekonomik istikrara kavuşması ve enflasyonist etkinin çok büyük bir oranda azalması ile birlikte operasyonel karlılık ve buna bağlı olarak da doğru pazarlama stratejileri geliştirmek ve markalaşmak büyük önem kazanmış ve yoğun bir biçimde tartışılır hale gelmiştir. Kişilerin alışveriş yaparken sadece mantıklı seçimler yapmadıkları ve duygusal davranarak temelde aynı ihtiyaca cevap verebilecek iki maldan markalı olana yönelerek bundan duygusal tatmin aldıkları düşünülürse markalaşmanın önemi ortaya çıkmaktadır. Güçlü bir markanın temel nitelikleri özgünlük, hatırlanabilirlik, anlamlı olmak, esneklik, zamana dayanıklılık ve korunabilirliktir. Bu niteliklerin yanı sıra tasarım, marka kimliğini yansıtan, markayı akılda kalıcı kılan ve tüketicinin marka adını görmeden dahi görsel ipuçları ile ürünü tanımasını sağlayan temel unsurdur. Bu nedenle de ürünlerin pazarlanmasına önemli katkı 115 sağlamaktadırlar. Özellikle ortak bir teknik kullanan, ürünlerinin maliyeti hemen hemen aynı olan ve aynı pazara hitap eden KOBİ’ler için öne çıkmanın en önemli yolu ürüne estetik ve görsellik katan tasarımdır. Tasarım ya da marka hukuken güvence olarak gösterilebilir, rehin edilebilir, lisans anlaşması ile devredilebilir, haczedilebilir ve bir ekonomik değer olarak iflas masasına kayıt edilebilir. Tüm bu özellikler markanın ya da endüstriyel tasarımın ekonomik ve ticari değerini göstermektedir. Doğru oluşturulmuş ve pazarlanan bir markanın ekonomik ve ticari değeri de hayli fazla olacaktır. Bu da işletmeler için markalaşmanın bir diğer avantajıdır. Belirli bir marka, marka tescili sonrasında aynı ya da benzer ürünler üzerinde kullanılamaz. Bu da iyi bir marka imajı oluşturmak için yatırım yapmış olan üreticilerin korunmasını sağlar ve piyasada üreticiler arasında sağlıklı bir rekabet oluşur. Türkiye’de, endüstriyel tasarım hakları 554, patent hakları 551 ve marka hakları ise 556 numaralı kanun hükmünde kararnameler ile korunmakta ve patentlerle ilgili hukuk normları ‘faydalı modellere’ de uygulanmaktadır. Büyük işletmelerin bu konularda daha bilinçli hareket ettiği düşünülerek markalaşma ve fikri mülkiyet hakları konusunda ana hedef KOBİ’ler olmalıdır. KOBİ'lere KOBİ’leri destekleyen kuruluşların bu konudaki bilgilerinin artırılması amaçlanmalıdır. Türkiye’de fikri ve sınai mülkiyet hakları ile ilgili hukuki düzenlemelerde AB normlarına çok yakın bir düzeye gelinmiştir. Fakat hala marka ve endüstriyel tasarımların değeri belirlenirken temel olarak sistematik ve objektif kriterlerden değil, bilirkişilerin yaptığı değerlendirmelerden yararlanılmaktadır. Bu sistemin daha net esaslara bağlanması gerekmektedir. 4.3.2.8 Finansman Olanakları Dünya piyasalarında faaliyet gösteren firmaların uygun finansman imkanlarına erişebilmesi rekabet edebilirlik açısından önemli bir unsurdur. Türkiye’de finansman sektörü banka hakimiyetindedir. Ülke tasarrufları ile yatırımlar arasında bağlantıyı kurarak finansal aracılık görevini yürüten bankacılık sektörü son dönemde liberalleşme yönünde atılan adımlar sayesinde büyük gelişme göstermiştir. Fakat, Türk bankacılık sektörünün gelişmiş tüm ekonomilere oranla sahip olduğu aktif hacmi küçüktür. Türkiye’de sermaye piyasası, sigorta sektörü, özel emeklilik ve benzeri finans kurumlarının ekonomideki yeri gelişmekle birlikte halen bankacılık sektörünün gerisindedir. 116 Bunların yanısıra, Türkiye’deki bankaların yüksek iç borçlanma ihtiyacının piyasadaki en büyük oyuncusu olması asıl görevleri olan ticari finansman ve reel sektör kredilerinde fazla varlık gösterememelerine neden olmuştur. Son yıllarda genel olarak ekonomide ve bankacılık sektöründeki reformlar ile sağlanan gelişmelere rağmen bankacılık sektörünün reel sektöre finansman aktarımı son derece yetersizdir. Burada önemli sorunlardan biri genel olarak tasarruf oranının ve bankacılık sistemine yönelen tasarrufların düşüklüğüdür. Bununla bağlantılı olarak mevduat (ve dolayısıyla krediler) hacminin GSYİH’ya oranı gelişmiş ülkelerin oldukça gerisindedir. Tablo 45: 2003 Yılı İtibarıyla Finansal Sistemde Seçilmiş Büyüklükler (GSYİH’ya oranı,%) Dünya AB ABD Türkiye Ticari bankaların aktifleri 112 173 52 70 Sermaye Piyasası 230 233 321 82 Özel Sektöre Verilen Krediler 139 *105 239 16 Kaynak: World Economic Outlook, 2003; World Development Indicators 2005; Türkiye Bankalar Birliği * AB Euro Zone Bu çerçevede, tasarrufların ve uzun vadeli mevduatın artırılabilmesi için mortgage, bireysel emeklilik v.b. fonlar desteklenmeli ve vergi avantajları yaratılması yönünde çalışmalar devam etmelidir. Türkiye’de zaten yüksek olan kredi maliyetlerini düşürücü yönde vergi indiriminde bulunulması ve TL cinsinden uzun süreli mevduatın teşvik edilmesi yararlı görülmektedir. Türkiye’de firmaların mali yapıları incelendiğinde kısa vadeli banka kredileri ile ticari borçların ağırlıkta olduğu görülmektedir. Uzun yıllar süren makro ekonomik istikrarsızlık ve yüksek kamu borçları nedeniyle Türk firmalarının dış kaynaklara yöneldiği gözlemlenmiştir. Mali derinliğin artması sonucu firmaların daha ucuz ve yeterli kaynak sağlamaları mümkün olacaktır. Ancak bu etki farklı firma grupları açsından farklı sonuçlar doğurmaktadır. Bulgular, küçük teknoloji yoğun firmaların büyük firmalara oranla mali derinleşmeden daha az yararlandığını göstermektedir.55 Türkiye’de özellikle KOBİ’lerin finansman açısından önemli sorunları olduğu bilinmektedir. KOBİ’ler için kredi maliyetlerinin yüksekliği, kredi vadelerinin kısalığı, talep 55 TÜSİAD, “Türkiye’de Ekonomik Büyüme ve Mali Yapı”, 2005 117 edilen teminatların ve vergi oranlarının yüksek olması, KOBİ’lerin menkul kıymetler borsasına açılmasının zor olması ve KOBİ’lere yönelik bir sermaye piyasası oluşmaması önde gelen sorunlardır. Bunlara ek olarak finans kuruluşlarından kaynaklanan sorunların başında; Türkiye’de kamu bankalarının yeniden yapılanma sürecinde olmaları ve kaynaklarının yetersiz olması, sermaye piyasasında KOBİ’lere fon verecek yatırımcıların gerekli güveni bulamaması ve risk sermayesi konusunda gerekli alt yapının olmaması gelmektedir. 56 KOBİ’ler için gerekli finansmanın sağlanması sadece uluslararası rekabet açısından değil; büyüme, gelir dağılımı ve bölgesel kalkınma açısından da önem arz etmektedir. - KOBİ Garanti Sisteminin Geliştirilmesi: Türkiye’de KOBİ’lere bankaların istediği teminatlar için kefalet veren tek kuruluş olan Kredi Garanti Fonu A.Ş. azami %50 oranında ve 30 bin euro tutarında garanti temin edebilmektedir. KOBİ’lerde finansman alanında teminat sorununu çözebilmek için KGS sisteminin geliştirilip yaygınlaştırılması, kredilendirmede teminattan çok projenin esas alınması ve sermaye koyan bankaların riskleri de paylaşmasıyla sistemin güçlendirmesi gerekmektedir. - KOBİ’lere Yönelik İhtisas Bankacılığı’nın Geliştirilmesi: Halen KOBİ’lerin kredi ihtiyacını karşılayan Türk Halk Bankası özellikle uzun vadeli ve düşük faizli kredi sağlama konusunda yeterli olmamaktadır. Bu nedenle bankanın kaynaklarının artırılması, dış kaynak temini konusunda yeniden yapılandırılması yararlı olacaktır. - KOBİ’lere Yönelik Sermaye Piyasası Araçlarının Geliştirilmesi: KOBİ finansmanı için Türkiye’de yıllardır uygulamaya konulamayan “girişim sermayesi” sistemine işlerlik kazandırılması, KOBİ’ler arası birleşme (merger) ve özel ortaklığın (private equity) teşvik edilmesi yararlı olacaktır. 2007’de yürürlüğe girmesi planlanan Basel II için çalışmalar sürmektedir. Basit olarak risk odaklı kredi fiyatlaması anlamına gelen bu sistemde uluslararası standartlarda güvenilir mali tablolar üreten ve mali yapıları sağlam firmalara kaynak temin edilmesi mümkün olacaktır. Özellikle Türk KOBİ’lerinin işletmelerini Basel II kriterlerine hazırlamaları önemlidir. Türkiye’deki bankacılık sistemindeki yetersizlikler nedeniyle yurt dışında faaliyet gösteren firmaların ihtiyaçları da tam olarak karşılanamamaktadır. Örneğin gelişmiş ülkelerde 56 TÜSİAD, “Türkiye’de Yeniden Yapılanma Arayışları”, 2005 118 ihracat için gerekli finansman genellikle ticari bankacılık sistemi tarafından sağlanmaktadır. Bu ülkelerde ihracat finansman kuruluşları sigorta ve garanti programlarıyla sadece risksiz bir ortam sağlama işlevini yerine getirmektedir. Fransız COFACE, Alman HERMES, Norveç GIEK; Japon NEXI bu nitelikteki kuruluşlardır. İhracatçı ve dış girişimcilere sigorta ve garanti desteği sağlamanın yanı sıra kredi verme işlevini üstlenmiş kuruluşlar da mevcuttur. ABD’nin US Exim, Kanada’nın EFIC, Avustralya, Türk, Kore ve Tayvan Eximbankları kredi verme işlevini de üstlenen kuruluşlara örnek verilebilir. Türk Eximbank ihracat ve döviz kazandırıcı faaliyetlere finansman sağlama işlevini ön planda tutmaktadır. Genellikle bu tür bankaların her ülkenin ekonomik yapısı ve ihtiyaçları doğrultusunda özellikli ürünlerini çeşitlendirdikleri gözlenmektedir. Bu itibarla Türk Eximbank’ın ürünleri arasında var olmayan, fakat bazı ülkelerin eximbanklarında bulunan “alıcı kredisi”, bir ürün olarak Türk Eximbank tarafından da ithalatçı firmaların kullanımına sunulabilir. Bu ürün sayesinde, Türkiye’den ithalat yapan yabancılara verilecek kredi ile Türkiye’den mal ve hizmet ihracatı teşvik edilmiş olunur. Özellikle makine satışı gibi pahalı ve ödeme planı uzun vadeye yayılabilen ürünler için “alıcı kredisi” sayesinde Türk ihracatçıların desteklenmesi mümkündür. Finans sektörü gelişmiş ülkelerin garanti ve sigorta programları yabancı finans kuruluşlarını da finansman garantisi sağlayacak ölçüde gelişmiştir. Başka bir deyişle, gelişmiş ülkelerdeki bankalar alıcılara finansman garantisi temin edebilmekte ve bu sayede garantiye sahip ithalatçı firmanın finansman bulduğu ülkeden ithalatı yapması teşvik edilmektedir. Türk Bankalarının da Türkiye’den ithalat yapan yabancı firmalara finansman garantisi sağlayabilmesi, İhracatı artırıcı bir etki yaratacaktır. Finans sektörü gelişmiş ülkelerde, finans kuruluşları “leasing” yoluyla ihracat yapma stratejisini benimseyerek üretici firmalara destek olabilmektedirler. Bu ülkelerdeki eximbanklar ya da bu konuda faaliyet gösteren diğer bir finans kuruluşu “leasing” kuruluşlarına kredi sigortası tahsis etmekte ve bu sayede ihracatçı firma ürününü “leasing” yöntemiyle satabilmektedir. Alıcı firma için maliyeti uzun döneme yayabilme olanağı sunan bu uygulama avantajlı olmaktadır. Bu tür uygulamaların Türk ihracatını da desteklemesi mümkündür. 119 2004 yılında yaklaşık 7 milyar dolarlık bir kaynak ile Türk ihracatının %11’ini finanse eden Türk Eximbank, bu kaynağın 3.4 milyar dolarlık kısmını nakdi kredi ve 3.6 milyar dolarlık kısmını ise sigorta ve garanti faaliyetlerinde kullanmıştır.57 Türk ihracatçısına çeşitli konularda destek olan ve Türk bankacılık sektörünün yetersiz kaldığı bir çok ürünü sunan Türk Eximbank’ın sahip olduğu kaynağın artırılması dış ekonomik ilişkilere büyük katkı sağlayacaktır. Türkiye’nin ihraç ürünlerinin %90’ı kısa vadeli ihracat finansmanı gerektiren ürünlerden oluşmaktadır. Bu çerçevede Türk Eximbank bugüne kadar, ihracatın kısa vadeli finansmanında yoğunlaşmıştır. Türk Eximbank’ın ulusal ve uluslararası piyasalarda tüm koşulları zorlayarak uygun koşullarda fon tedariki ile kısa vadeli kredi taleplerini karşılama oranını artırması beklenmektedir. Türkiye’deki ticari bankaların ihracat sektörünün ihtiyaç duyduğu kısa vadeli ihracat kredi gereksinimi karşılamada yeterli bir düzeye geldiklerinde, Türk Eximbank’ın orta-uzun vadeli hedefi gelişmiş ülkelerdeki ihracat finansman kurumları gibi, ihracat kredi sigortası ve garanti faaliyetleri ile orta-uzun vadeli kredi programlarında yoğunlaşmak olmalıdır. Bu çerçevede, sermaye mallarının ihracatının ağırlığı arttığı ölçüde, Türk Eximbank’dan orta ve uzun vadeli proje finansmanı konusunda daha etkin olması beklenmektedir. Türk Eximbank’dan ticari bankalarla ilişkilerini güçlendirerek, bu bankalar ile kısmi garanti yoluyla risk paylaşımı ve sigorta poliçelerinin güçlü teminat vasfına kavuşturulmasına yönelik ortak çalışmalar yapması arzu edilmektedir. Eximbank’ın Türkiye’nin hedef pazar olarak belirlediği ülkelere yönelik kredi, garanti ve sigorta imkanlarını geliştirmesi Türk ihracatçıları tarafından arzu edilmektedir. Türk firmalarının dış piyasalardaki rekabet gücünün artırılmasına yönelik olarak, yurt dışında proje üstlenen müteahhitlere gerekli desteğin verilmesini açısından sigorta programlarının çeşitlendirilmesi ve bu çerçevede, özellikle politik riski yüksek olan ülkelerde gerekli “Yurtdışı Müteahhitlik Hizmetleri Politik Risk Sigortası Programı”nın uygulanmaya konulması önemlidir. Türk Eximbank’ın programlarında bürokratik engelleri azaltma, prosedürü kısaltma ve işlemleri hızlandırma yönündeki çabaları memnuniyetle destek görmektedir. 57 www.eximbank.gov.tr 120 Yurtdışında üstlenilen proje tutarı 63 milyar dolara ulaşan Türk müteahhitlik sektörünün teminat mektubu sorununun bir an önce çözüme kavuşturulması lazımdır. Öte yandan Basel II kriterlerinin uygulanmaya başlanmasıyla sermaye yeterliliği ve uluslararası denetim yaptırmayan firmaların bankacılık sektöründen destek alamayacağından hareketle taahhüt sektöründe mali açıdan genel bir yeniden yapılandırmanın teşvik edilmesinde fayda bulunmaktadır. Diğer taraftan yurtdışı projelerde finansman ihtiyacı olan özel sektörün Türkiye’nin üyesi olduğu Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası gibi uluslararası ve bölgesel kalkınma bankaları olanaklarından azami ölçüde yararlanması sağlanmalıdır. Afrika Kalkınma Bankası ve şartlar gerektirdiği takdirde diğer bölgesel kalkınma bankalarına da üye olunulmalıdır. 4.4. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDE KOORDİNASYON VE STRATEJİK YAKLAŞIM Soğuk Savaş döneminin sona ermesiyle uluslararası ilişkilerde büyük bir hareketlilik yaşanmıştır. Devletlerarasındaki ilişkiler, bölgesel dengeler, kurumsal yapılar ve bu yapıların temel aktörleri hem değişmiş hem de çeşitlenmiştir. Günümüzde, dünya politikasında liberalkurumsal yaklaşımı doğrular nitelikte çok sayıda devlet dışı aktör de bulunmakta ve etkinlikler gerçekleştirmektedir. Bunların başında, sivil toplum örgütleri (STÖ), özel sektör temsilcileri, çokuluslu ve yerel firmalar ile medya gelmektedir.58 Küreselleşen dünyada devletin yanında varlık gösteren ve ülkelerin ve beraberinde dünyanın ekonomik ve politik sistemini şekillendiren bu aktörler “yönetim” tanımını yetersiz kılmış ve “küresel yönetişim” kavramını literatüre kazandırmıştır. 59 Tüm bu tarihsel ve yapısal gelişmeler, devlet ve devlet dışı aktörler ve özellikle özel sektör arasında koordinasyon ve stratejik işbirliği ihtiyacını arttırmıştır. Uluslararası ilişkiler kuramı “milli çıkarlar” ve “güç” kavramlarını birlikte ele alan ve sosyal bilimlerde bu iki unsurun varlığını yadsımayan bir temele dayanmaktadır.60 Bir ulus, ulusal çıkarlarını gücü oranında koruyabilmektedir. Bu nedenle, bağımsız, koordinasyonsuz ve 58 Susan Strange, States and Markets (New York: Basil Blackwell, 1988), Global Yönetişim için Bakınız James Rosenau, "Toward an Ontology for Global Governance," Martin Hewson and Timothy J. Sinclair, eds., Approaches to Global Governance Theory (Albany, NY: State University of New York, 1999) 60 Morgenthau, ibid. 59 121 birbirinden kopuk ekonomik politikalar geliştirmek yerine birlikte, ortak paydalarda buluşan daha güçlü ekonomik politikalar geliştirmek çağımızda kaçınılmaz bir zorunluluk olmuştur. 4.4.1. Temel Amaç ve Politikalar Kamu, kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum örgütleri arasında koordinasyon ve işbirliği artırılarak ve gerekli düzenlemeler yapılarak, Türkiye’nin dış ekonomik ilişkilerde ulusal çıkarları ve öncelikleri gözetecek şekilde etkinliğinin artırılması ve bu amaca yönelik stratejik yaklaşımların geliştirilmesi gerekmektedir. 4.4.2. Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve HukukiKurumsal Düzenlemeler Kamu ve özel sektör arasındaki tarafları ilgilendiren konularda düzenli olarak işbirliği ve eşgüdüme imkân verecek ve olası görüş farklılıklarını karşılıklı uzlaşı temelinde çözümleyecek kurumsal mekanizmalar kurulmalı ve bunların işlevselliğini artırmaya imkân verecek ortak bir anlayış yaratılmalı ve geliştirilmelidir. Devletin dış ilişkilerde vizyonunu duyurması ve özel sektörün de bu sürece dahil edilmesi ve özendirilmesi için, dış ilişkilerde faaliyet gösteren kamu ve özel sektörün koordineli bir şekilde birbirine destek vermesi gerekmektedir. Kamu kuruluşları mevzuatının, yetki çatışması ve görev tekrarlarının giderilmesi amacıyla gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede, ilgili kuruluşların görüşleri alınmalı, yasal düzenlemelerle mevcut çakışmalar giderilmelidir. Kamu kuruluşları ve çalışanlarının yetki ve sorumluluklarının gözden geçirilmesi gerekmektedir. Görev tanımlaması, iş bölümü, verimlilik gibi alanlarda kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Ayrıca tüm yazışmalarda ‘temas kişisi’nin belirtilmesi gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının yurt dışındaki faaliyetlerinde Dışişleri Bakanlığı ile koordinasyonları artırılmalıdır. Hazine, Dış Ticaret Müsteşarlıkları gibi yurt dışına resmi görevli gönderen kuruluşların, yurtdışındaki elemanlarının yurtdışı dağılımlarında Asya, Avrasya, Ortadoğu gibi Türkiye için yeni fırsatlar sunan merkezlere öncelik verilmesi gerekmektedir. Yurt dışında bir ülkede yapılan faaliyet ve çalışmalarda komşu ülkelerdeki temsilciliklerimizin de (Büyükelçiliklerimiz, TİKA, sivil toplum kuruluşları) desteği sağlanmalıdır. Özellikle, uluslararası kuruluşların kapasite ve imkânlarından ve bu kurumlarda görev yapan Türk personelin birikimlerinden daha etkin bir şekilde yararlanılması gerekmektedir. Ayrıca, 122 Türkiye’nin uluslararası taahhütlerinden kaynaklanan yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde sivil toplum kuruluşlarının da katkısı sağlanmalıdır. Yurt dışında faaliyet gösteren STK’ların yönlendirilmesi, etkinliğinin artırılması, Türk işadamlarının olduğu yerlerde bu gibi kuruluşların kurulmasının teşvik edilmesi gerekmektedir. Yurt dışında yer alan faaliyet ve fırsatların ilgili kurumlara ulaştırılması temin edilmelidir. Kamu kuruluşlarının bir “Zaman-Amaç” tablosu çerçevesinde faaliyetlerinin neler olacağının saptanması ve belirli zaman aralıklarıyla amaca ne kadar yaklaşıldığının saptanması gerekmektedir. Türkiye’nin Orta Doğu, Orta Asya gibi bölgesel ekonomik politikaları çerçevesinde (kamu-özel) kurumlar arasında aksiyon planları hazırlanarak topyekün faaliyet gösterilmesi gerekmektedir. Kurumsal düzenlemelerle aksiyon planlarının, verimlilik çalışmalarının, somut sonuçların ortaya konulması gerekmektedir. Dış ekonomik ilişkilerde etkinleşme başta finansman olmak üzere, kamu ve özel sektörün yurtiçi ve yurtdışı örgütlenmesi, tanıtım ve imaj oluşturma, pazar araştırma, uluslararası siyasi ilişkiler vb. gibi birçok faaliyette etkin ve verimli olmasına bağlıdır. Bu fonksiyonların kolektif biçimde ve belirli hedeflere yönelik olarak stratejik bir yaklaşım çerçevesinde geliştirilmesi Türkiye’nin dünya ile bütünleşmesi ve dünya ekonomisinde daha fazla söz sahibi olması açısından yararlı olacaktır. Dış ekonomik ilişkilerini bu tür stratejik yaklaşımlar çerçevesinde geliştiren Japonya, Çin, Tayvan gibi ülkelerin kısa sayılabilecek zaman dilimlerinde dış ticaretlerini defalarca katladıkları, yatırım hareketlerini ülkelerinin kalkınma hedefleri çerçevesinde yönlendirdikleri, döviz kuru yönetimini ülkelerin ekonomik çıkarları ile daha sıkı bağdaştırdıkları görülmektedir. Dış ekonomik ilişkiler boyutunda yeni bir açılım için, mevcut kaynakların belirlenecek öncelikler ve araçlar çerçevesinde seferber edilmesinin gerekli olduğu açıktır. Söz konusu öncelikleri ve enstrümanları dış ekonomik ilişkilerde etkin olan kamu ve özel sektör kurumlarının birlikte değerlendirmeleri gerekmektedir. Böylelikle, ilgili taraflar kendi bakış açılarını ve deneyimlerini birbirlerine aktarabilecek ve sonucunda daha gerçekçi bir yaklaşım ortaya konulabilecektir. Konseyin yılda iki kez toplanarak, daha sonraki yıla ait stratejik yaklaşımı karara bağlaması, devlet ve özel sektör kurumlarının bütçe ve programlarını buna göre 123 oluşturmalarını sağlayacaktır.Bu platform bugün birbirinden kopuk cereyan eden kurumsal icraatın da bir eşgüdümsel çerçeveye oturmasını sağlayacaktır. İlgili bakanların, kamu yöneticilerinin ve özel sektör kuruluşlarının üst düzey temsilcilerinin oluşturacağı bu konseyin sekreteryası özel sektör adına DEİK tarafından yürütülür. Anılan Konsey’in temel işlevlerinin şunlar olması öngörülmektedir: - Hedef pazarları ve ihracat sektörlerini belirlemek, Hedef sektörlerde rekabet gücünü arttırmaya yönelik önlemleri belirlemek Hedef pazarlarda ve sektörlerde gelişmeyi sağlamak için gerekli enstrümanları saptamak, Türkiye’de doğrudan yabancı yatırımların (DYY) yönlendirileceği hedef sektörleri belirlemek, Bu yönlendirmeyi destekleyecek teşvikler ile ilgili öneri geliştirmek, Dış yardımları yönlendirmek, Bu hedeflere yönelik kurumlar arası işbirliği şartlarını belirlemek, Uluslararası ekonomik platformlarda ortaya konacak ortak stratejileri oluşturmak, Özel sektörün uluslararası ekonomik faaliyetlerinde karşılaştığı sorunları çözülmek üzere birinci elden kamuya iletmek. Yukarıda belirtilenler ve bu kapsamda geliştirilecek yaklaşımlar ile Türkiye’nin dış ekonomik ilişkileri kurumsal bir çerçeveye oturtulup güç birliği sağlanmalıdır. Tüm büyük devletlerin kendi ülkelerinin ekonomi politikalarında benimsedikleri yol budur. Türkiye gibi önemli ve büyük bir ülkenin de ekonomisini ve ilişkilerini stratejik yaklaşımlar ile geliştirmesi ülke kaynaklarının etkin ve verimli açısından hayatidir. 4.5 İYİ YÖNETİŞİM KAVRAMININ GELİŞTİRİLMESİ - MEVZUAT VE BÜROKRASİDEN KAYNAKLANAN ENGELLERİN KALDIRILMASI Günümüzde iyi yönetişim ve etkin kamu yönetimi yoksulluğu azaltmanın ve sosyal uyumu tesis etmenin en önemli yöntemleri olarak görülmektedir. AB, Kalkınma Politikası programları vasıtasıyla, işbirliği yapılan ülkelerde insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerinin yerleştirilmesini, kurumsal kapasitenin geliştirilmesini, kamu kaynaklarının etkin olarak yönetilmesini ve yolsuzluğu önlemede güçlü politikalar uygulanmasını vazgeçilmez olarak görmektedir. Türkiye çağdaşlığın gereği olarak • mali disiplini sağlamak, • devleti küçültmek, • devletin klasik işlevlerini teknik açıdan iyileştirmek ve modernleştirmek 124 • hesap verme sorumluluğu, şeffaflık, katılım, öngörülebilirlik ve yerelleşme ilkelerini hayata geçirmekle yükümlüdür. Merkezi yönetimin idare ettiği ve denetlediği, içe kapalı, yavaş ve halkın taleplerine duyarsız yönetim anlayışı yerine, gerek politikaların oluşmasında gerekse uygulamasında halkın talep ve ihtiyaçlarını ön plana alan, sivil toplumun geliştirilmesini özendiren, özel sektörü ve girişimciliği destekleyen hizmet odaklı bir kamu yönetimi anlayışı benimsenmelidir. Kamu yönetiminde böylesi bir değişim halkın yaşam standartlarını ve kalitesini yükseltmekle kalmayacak girişimciliği teşvik ederek ekonomik gelişimin de önünü açacaktır. İyi yönetişim kavramının yerleşebilmesi ve daha hızlı işleyen bir bürokrasinin tesis edilmesi için : • Kamu Yönetimi Reformu, AB kriterleri doğrultusunda biran önce sonuçlandırılmalıdır. • Kamu sektörünün çeşitli amaçlarla uyguladığı mevzuatın ve ekonomik, sosyal ve idari direktiflerin sadeleştirilmesi, azaltılması ya da tamamen kaldırılması anlamına gelen deregülasyon çalışmaları hızlandırılmalıdır. • İdari formalitelerin tek bir merkezde (one stop shop) tamamlanması, devlet – vatandaş ilişkilerinde farklı idari birimlerden istenen belgelerin merkezi bir veri tabanında tutulması ve elektronik ortamda bilgi temini sağlanmalıdır. • Piyasa ekonomisinin işleyişini bozan, işletmelerin kurulması ya da büyümesini doğrudan ya da dolaylı olarak olumsuz yönde etkileyen kurallar mevzuattan ayıklanarak idari engeller azaltılmalıdır. • İş dünyasına girişteki engellerin kaldırılması yolunda çalışmalar yapılarak tüm kayıt işlerinin tek bir merkezden yapılması, tek kayıt dokümanı ve tek işyeri kimlik numarası uygulaması başlatılmasına rağmen Dünya Bankasının verilerine göre61 Türkiye’de iş kurma prosedürü ve maliyeti OECD ülkelerine göre hala fazladır. Lisans ve izin alma için gereken prosedür sayısı, zaman ve maliyet de OECD ortalamasının hayli üzerindedir. Bu doğrultuda çalışmalar devam etmelidir. • Türk girişimcilerin Türkiye’de ve yabancı ülkelerde iş yapmasını zorlaştıran kırtasiyecilik, dağınıklık ve kaynak israfının önüne geçilmesinin yolları araştırılmalıdır. • Kamu hizmetlerinin daha iyi denetlenmesini sağlayacak, yatırım kararlarının doğruluğunu denetleyecek, kamu varlıklarının verimli kullanılması için çaba gösterecek, yolsuzlukların 61 http://www.doingbusiness.org/ExploreEconomies/Default.aspx?economyid=191 125 üzerine gidecek ve vatandaş-devlet, yabancı/yerli iş çevreleri-kamu yönetimi arasındaki sorunların etkin çözümünü sağlayacak tam bağımsız bir Ombudsman kurumunun oluşturulmasını sağlayan yasanın çıkarılması gerekmektedir. • Yargı sürecinin etkin bir şekilde işletilmesi sağlanarak bireylerin devlet nezdinde haklarını hukuken aramasının önü açılmalıdır. • Şirketlerin etik ve sosyal sorumluluk bilinciyle davranmaları teşvik edilmelidir. • Ulusal çıkarları zedelemeyen, şartları iyi oluşturulmuş ve ciddi denetim altında yapılan özelleştirmelerin kalkınmada ve refahın gelişmesinde yararı olduğu düşünülmektedir. Bazı kamu hizmetlerinin (gaz, elektrik, su dağıtımı, yol yapımı vb.) özelleştirilmesi için yasal düzenlemeler yapılmalı, bunların sonucunda ilgili sektörlerde rekabetçi ortamın kurulması, kamu çıkarını gözetecek şekilde denetlenmesi ve geliştirilmesine özen gösterilmelidir. 5. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye’nin uluslararası siyasi ve ekonomik ilişkilerini gelistirerek işbirliği temelinde etkinligini arttirmasi ve ekonomik diplomasiye katkı yapar hale gelmesi gerekmektedir. Uluslararası ilişkilerde sorunların barışçıl çözüm yollarının benimsenerek uyusmazliklarin cozumlenmesi cabalarinin surdurulmesi gerekmektedir. Uzun erimli, eşgüdüm içinde stratejik yaklaşımlar ile üretilmiş kapsamli, bölgesel öncelikli ve derinliği olan bir dış siyasi/ekonomik politika izlenmelidir. AB’ye tam üyelik çerçevesinde entegrasyon derinleştirilmelidir. Türkiye’nin uluslararası siyasi ve ekonomik ilişkilerinde birbirini tamamlar nitelikte çok taraflı işbirliği modelleri geliştirilmelidir. Bu çerçevede AB yükümlülükleri ile çelişmemek koşuluyla komşu ülkeler ve Avrasya Bölgesi ile işbirliği örgütlenmelerini daha etkin hale getirmek ve yeni bölgesel işbirliği modellerinin geliştirilmesine öncülük etmek gerekmektedir.. Küreselleşme olgusu ışığında Dış Ekonomik İlişkilerin sadece devlet düzeyinde olmadığının bilincinde olarak, politika belirlenmesinde ve yürütülmesinde özel sektör ve sivil toplumun aktif katılımı sağlanmalıdır. Makro ekonomik istikrarın temini yoluyla borç stokunun azaltılması ve Türkiye’nin kendi ihtiyaçlarına uygun ihracata dayali, sürdürülebilir kalkınma ve dış ticaret politikalarının geliştirilmesi gerekmektedir. doğrudan yabancı yatırımların girişini engelleyen uygulamalarin ve genel olarak yatırım ortamının iyilestirilmesi; özel ve kamu sektörlerinin, koordinasyon ve işbirliği içerisinde çalışmalarına imkan verecek şekilde ilişkilendirilmesi için kurumsal 126 düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Yükselen enerji maliyetlerine karşı yeni enerji kaynaklarına yönelmenin yolları aranmalıdır. Vergi ve diger etkin düzenlemeler ile kayıt dışı ekonomik faaliyetler kayıt içine alınmalı ve vergilendirilmelidir. Vergi nispet veya oranlarının düşürülmesi yoluyla üretim maliyetlerinin azaltılması gerekmektedir. Türk ekonomisinin ve Türk özel sektörüünün rekabet gücünün artırılması öncelikli hedef olmalıdır. Yüksek teknoloji üretimine geçilmesi, insan sermayesine yatırım yapılması, sağlam finansman olanakları sağlanması, tanıtım ve markalaşmaya önem verilmesi bu kapsamda ele alınması gereken hususlardır. Kamu ve özel sektör ile diğer ilgili kesimleri ilgilendiren konularda düzenli olarak işbirliği ve eşgüdüme imkan verecek ve olası görüş farklılıklarını karşılıklı uzlaşı temelinde çözümleyecek kurumsal mekanizmalar kurulmalı ve bunların işlevselliğini artırmaya imkan verecek kurumsal kültür yaratılmalı ve geliştirilmelidir. Bir Strateji Konseyi oluşturarak dış ekonomik ilişkiler yönelik politika ve programların kamu, ozel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği ile geliştirilmesi sağlanmalıdır. Bu Konseyin sekretaryası DEIK-Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu tarafından üstlenilmelidir. Kamuda ve özel sektörde dış ekonomik faaliyetlerle ilgili mesleki eğitim verilmesi ve kurslar düzenlenmesi gerekmektedir. Yurt dışında ihtiyaç duyulan, geçerli mesleklerin öğretilmesine ağırlık verilmelidir. Bu bağlamda, yurt dışı görevlere atacak elemanların kendi konularıyla ilgili olarak eğitimden geçmeleri ve bunu sağlamak üzere merkezi eğitim akademilerinin kurulması gerekmektedir. Özel sektörü ve girişimciliği destekleyen Bir Yasal Yapı ve İdari Anlayış ile Şeffaf Yönetimin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Mevzuatımız taranarak işlerin yapımını ve dış ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini güçleştiren hususlar tespit edilmelidir. Yolsuzlukla mücadele amacıyla kamu ve özel sektörde saydamlık ve hesapverebilirlik gibi iyi yönetişimi ilkeleri hayata geçirilmeli, yargı süreci etkin bir şekilde işletilmelidir. Ombudsman yasası çıkarılmalıdır. İhracatlarda ve Hizmetlerde Kalite Sorununun çözümlenmesi gerekmektedir. Üretim teknolojilerinin ve ürün kalitelerinin geliştirilmesinde özel sektörün, üniversitelerin ve TUBİTAK gibi bilim kuruluşlarının arasında işbirliği oluşturulması ve bölgesindeki Türkiye’nin önemli AR-GE merkezlerinden biri olması gerekmektedir. Mesleki kuruluşların daha fazla sorumluluk üstlenmesi sağlanmalıdır. İhracatımızın standarda bağlanmalı ve geçerli uluslararası ihracatçı sicili tutulmalı ve izlenmelidir. 127 EK-1: GZFT ANALİZİ Alan içi unsurlar Liberal ekonomik yapı, cari açık, petrole bağımlılık Güçlü Yönler Diplomatik deneyim birikimi Gelişen AB ilişkileri Müslüman ülkeler, Orta Asya ve AB üçgeninin ortasında yer alması Makro-ekonomik istikrarı sağlama çabaları Serbest piyasa düzeni Küreselleşmenin getirdiği altyapı ve kurumların bulunması (bankacılık, sermaye piyasaları, telekomünikasyon) Hukuki altyapının büyük ölçüde tamamlanmış olması (DTÖ, Yabancı Sermaye Mevzuatı, Sermaye Piyasaları Mevzuatı, fikri haklar, vb.) Özel sektör geleneğinin varlığı Özel sektöre dayalı sanayi üretimi Hizmet sektöründe, özellikle finans sektöründeki gelişmişlik düzeyi Değişim dinamiklerini algılayan, benimseyen, risk alma yeteneğine haiz, zengin deneyim birikimi olan girişimcilerin varlığı Türk müteahhitlerinin bölge ülkelerde etkinliği Türkiye’nin nüfus yapısı, genç nüfusun fazlalığı ve nüfus artışının hızlılığı • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Fırsatlar AB’ye tam üyelik perspektifi Varolan bölgesel işbirliği örgütlenmeleri Hazar Havzası enerji kaynakları Rusya ve Ukrayna ile gelişen ilişkiler Uluslararası kuruluşlarda görev yapan Türk personel Alternatif enerji kaynakları • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Zayıf Yönler Jeopolitik konumdan kaynaklanan dış siyasi sorunlar Üye olunan bölgesel örgütlerden yeterince yararlanamamak Dış-iç borç yükü, cari açık Yüksek üretim maliyeti Enerji maliyetlerinin yüksekliği Yolsuzluklar Altyapı eksiliği Sermaye yetersizliği AB’ye uyum maliyetleri Kayıt dışı ekonomik faaliyetler Enerji sektöründe kamu tekeli Ülke ihtiyaçlarını gözetmeyen eğitim ve toplumdaki içe dönük düşünme alışkanlığı Eğitimsiz işgücü Bürokratik kurumlar arasında koordinasyon eksikliği ve çok seslilik Girişimcilerin karşılaştığı bürokratik engeller Devlet ve özel sektör işbirliğinin yetersizliği Mevzuat karışıklığı Dış örgütlenme yetersizliği Politik stratejik yapılanma eksikliği Tehditler Komşu ülkelerle mevcut sorunlar (Ege kıta sahanlığı, FIR Hattı gibi) Türkiye’nin içinde bulunduğu bölgedeki siyasi istikrarsızlık ve muhtemel çatışma senaryoları Üye olunan örgütlerin kendi içlerindeki sıkıntıları Cari işlemler açığı Enerjide dışa bağımlılık Kalitesiz Türk malı imajı Çevresel Unsurlar Bölgesel işbirliği örgütlenmeleri, küreselleşme, jeopolitik konum 128 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM RAPORU 25 Kasım 2005 İÇİNDEKİLER Sayfa Tablolar Listesi i I- Yurt İçinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar 1 1- Yabancı Sermaye İstatistikleri 1 2- Uluslararası İlişkiler 2 3 3- Yatırım Danışma Konseyi ve Yatırım Ortamını İyileştirme Faaliyetleri 3.1. Yatırım Danışma Konseyi 3 3.2. Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu (YOİKK) 4 II- Yurt Dışında Doğrudan Yatırımlar 17 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo-1: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayısı Tablo-2: Kuruluş Türlerine Göre Yabancı Sermayeli Şirketler 1 2 Tablo-3: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı 3 Tablo-4: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türleri Açısından Sektörlere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı 4 Tablo-6: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı 6 Tablo-7: Tablo-9: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türleri Açısından Ülkelere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı Doğrudan Yabancı Yatırımlar (Fiili Girişler) 9 Tablo-10: Yabancı Sermayeli Şirketlerin Yatırımlarına Verilen Teşvik Belgeleri 10 Tablo-11: Ülkeler ve Yıllar İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye İhracı Ülkeler ve Sektörler İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye İhracı Ülke Grupları İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye İhracı Ülke Grupları İtibariyle Türkiye’nin Yurt Dışına Toplam Sermaye İhracının Sektörel Dağılımı Tablo-5: Tablo-8: Tablo-12: Tablo-13: Tablo-14: i 5 7 8 18 19 20 21 I- YURT İÇİNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIM 1- Yabancı Sermaye İstatistikleri Doğrudan yabancı yatırım istatistikleri; ülkemizde kurulan yabancı sermayeli şirketler, mevcut şirketlere yapılan iştirakler ve şube sayıları baz alınarak hazırlanmıştır. Bu istatistiklere istinaden hazırlanan tablolar, 1954 yılından 2005 yılı Ekim ayına kadar geçen sürede ülkemize gelen doğrudan yabancı yatırımların yorumlanmasında katkı sağlamaktadır. 17 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu” ile doğrudan yabancı yatırımların gerçekleştirilmesinde izin ve onay sistemi kaldırılarak, bilgilendirme sistemine geçilmiştir. 2005 yılı Ekim ayı sonu itibariyle 9.778 adet yabancı sermayeli şirket ve şube kurulmuş olup, 1.929 adet yerli sermayeli şirkete de yabancı sermaye iştiraki gerçekleşmiş olup, toplamda 11.707 adet yabancı sermayeli şirket ülkemizde faaliyette bulunmaktadır (Tablo-1). 4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu”nun 17 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe girmesiyle şirket sayılarında hızlı bir artış gözlenmiş ve 2003 yılında yabancı sermayeli şirket sayısı bir önceki yıla oranla %88,4 oranında artmıştır. 17 Haziran 2003-31 Ekim 2005 döneminde, kurulan yabancı sermayeli şirket sayısı, önceki yıllarda kurulan toplam şirket sayısının %86,5’sine tekabül etmektedir (Tablo-2). 11.707 adet yabancı sermayeli şirketin, başta toptan ve perakende ticaret olmak üzere, imalat sanayi, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri sektörlerinde faaliyette bulundukları görülmektedir (Tablo-3). İmalat sanayiinde faaliyette bulunan yabancı sermayeli şirketlerde tekstil ürünleri imalatı birinci sırada yer alırken, bunu gıda ürünleri içecek imalatı ile kimyasal madde ve ürünleri imalatı izlemektedir. “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu” nun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ülkemizde faaliyete geçen 5.429 adet yabancı sermayeli şirketin 232 adedinde kayıtlı sermaye 500.000 doların üzerindedir (Tablo-5). 11.707 adet yabancı sermayeli firmanın ülke gruplarına göre dağılımına bakıldığında ise AB ülkeleri ortaklı firma sayısının 6.076 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir (Tablo-7). AB ülkeleri ortaklı yabancı sermayeli firmaların içinde Almanya 2.013 adet firma ile birinci sırayı alırken onu Hollanda (922 adet) ve İngiltere (907 adet) izlemektedir (Tablo-7). 17.06.2003 – 31.10.2005 tarihleri arasında faaliyette bulunan AB ülkeleri ortaklı yabancı sermayeli firmaların 128 adedinde kayıtlı sermaye 500.000 doların üzerindedir (Tablo-8). T.C. Merkez Bankası tarafından yayımlanan ödemeler dengesi istatistiklerine göre; 2004 Ocak-Eylül döneminde 2.180 milyon ABD Doları olan fiili giriş, 2005 yılı aynı döneminde yüzde 71,6 oranında artarak, 3.742 milyon dolara ulaşmıştır (Tablo-9). 2005 Ocak-Eylül döneminde nakit sermaye girişinin %88,5’i AB ülkeleri kaynaklıdır. Bu oran 2004 yılının aynı döneminde %81,6 olarak gerçekleşmiştir. 1 Yabancı sermayeli şirketlerce gerçekleştirilecek yatırımlar için, 2005 yılında Ekim ayı sonu itibariyle 173 adet teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu yatırımların toplam tutarı 2.785,9 milyon ABD Doları değerindedir (Tablo-10). Söz konusu yatırım teşvik belgelerinde öngörülen toplam yatırım tutarının (2.785,9 milyon ABD Doları) %54,6’ı yabancı ortaklar tarafından karşılanacaktır. 173 adet Yatırım Teşvik Belgesinin 136 adedi imalat, 28 adedi hizmetler, 2 adedi tarım, 7 adedi de madencilik sektörlerinde düzenlenmiştir. 2- Uluslararası İlişkiler Ülkemiz girişimci sermayesinin yabancı ülkelere açılması, aynı zamanda yabancı sermaye ve ileri teknolojinin ülkemize gelmesi yolu ile ekonomimizin küreselleşen dünya ekonomisi içinde etkin bir şekilde yer alması, genel ekonomik politikaların ana hedefleri arasındadır. Bu çerçevede, ülkemizde yapılan yabancı yatırımların korunması ve daha fazla yabancı yatırım gelişinin özendirilebilmesi için, yatırım ve ticari ilişkilerimizin yoğun olduğu veya bu ilişkilerin genişlemesine yönelik potansiyele sahip olduğu düşünülen ülkelerle, Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması (YKTK) Anlaşmalarının imzalanmasına 1962 yılında başlanmıştır. Ülkemizin sermaye ihraç eder hale gelmesi ile bu süreç hızlandırılmıştır. Bu kapsamda 2005 yılında Avustralya, Tayland ve Birleşik Arap Emirlikleri ile müzakereleri tamamlanan YKTK Anlaşmaları imzalanmış olup, 2005 Kasım ayı itibari ile 74 ülke ile imzalanmış bulunan YKTK Anlaşmaları’ndan 54’ü yürürlüğe girmiştir. OECD “Yatırımlar Komitesi” kapsamındaki çalışmalar ve OECD – Çok Uluslu Şirketler Rehberi Ulusal Temas Noktası fonksiyonunu Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü (YSGM) üstlenmiştir. Ayrıca, bir Avrupa-Akdeniz inisiyatifi olan Avrupa-Akdeniz Yatırım Promosyon Ajansları Ağı (ANIMA) platformunda da Hazine Müsteşarlığı YSGM ulusal koordinasyon noktası olarak görev yapmaktadır. Yine çok taraflı ilişkiler kapsamında, Ekonomik İşbirliği Teşkilatının Bölgesel YKTK Anlaşması müzakereleri ve promosyon amaçlı çalışmaları takip edilmekte ve DTÖ’nün “yatırımlar” odaklı bazı çalışmalarına katılım sağlanmaktadır. 2 3- Yatırım Danışma Konseyi Ve Yatırım Ortamını İyileştirme Faaliyetleri 3.1. Yatırım Danışma Konseyi Yatırım Danışma Konseyi (YDK), yatırımların önündeki engellerin azaltılması ve Türkiye'nin uluslararası alanda yatırım yeri olarak imajının güçlendirilmesi ve yatırım ortamının iyileştirilmesi alanında hükümet tarafından yapılan çalışmalara uluslararası bir bakış açısı kazandırılması amacıyla dünyanın önde gelen çokuluslu şirket yöneticilerinin katılımıyla oluşturulan bir platformdur. YDK'nin oluşturulmasında hedeflenenler aşağıda sıralanmıştır: • • • Çokuluslu şirketlerin üst düzey yöneticilerinin, yatırım yeri seçimi konusundaki bilgi birikimlerinden faydalanarak, Türkiye'deki yatırım ortamının iyileştirilmesi çalışmalarına uluslararası bir perspektif kazandırmak, Türkiye'nin dünya ekonomisinde sahip olduğu rekabet gücünün artırmasına yönelik çalışmalara katkı sağlamak, Türkiye'nin yatırım ortamının iyileştirilmesi konusunda sağladığı ilerlemelerin, uluslararası alanda duyurulmasına katkıda bulunmaktır. YDK bu hedefler doğrultusunda ilk toplantısını Başbakan Sn. Recep Tayyip Erdoğan'ın başkanlığında 15 Mart 2004 tarihinde İstanbul'da gerçekleştirmiştir. Toplantıda, Konsey Üyeleri tarafından, Türkiye'nin yatırımcılar nezdinde rekabet gücünü artırabilmesi için öncelikle uygulamaya konması gereken tedbirler sıralanmıştır. Bu tedbirler arasında, idari ve bürokratik engellerin kaldırılması, yatırım yeri temini için imkanların genişletilmesi, KOBİ’lerin güçlendirilmesi, eğitim ve altyapı imkanlarının iyileştirilmesi, yargı hizmetlerine etkinlik kazandırılması, vergi ve yatırım teşvikleri konusunda iyileştirmeler yapılması gibi farklı alanlara ilişkin hususlar yer almıştır. Konsey toplantısında gündeme gelen önerilerle ilgili olarak alınan tedbirleri Sayın Başbakan’a ve Üyelere sunmak üzere, ilgili kurum ve kuruluşların yanısıra YOİKK Teknik Komiteleri’nin sağladığı bilgiler doğrultusunda Hazine Müsteşarlığı tarafından bir “İlerleme Raporu” hazırlanmıştır. Müsteşarlık internet sayfasında da yayımlanan İlerleme Raporu’nda, belirlenen alanlarda Konsey’in ilk toplantısından sonra uygulamaya konan tedbirler ve bu alanlarda halen yürütülmekte olan çalışmalar detaylı olarak yer almaktadır. 29 Nisan 2005 tarihinde Sn. Başbakan’ın başkanlığında İstanbul'da gerçekleştirilenYDK’nin ikinci toplantısına 19 çokuluslu şirketlerin üst düzey yöneticileri, Dünya Bankası, IMF ve Avrupa Yatırım Bankası gibi uluslararası kuruluşların başkanları ile Türk özel sektör temsilcileri katılmıştır. 2005 yılında yapılan bu toplantıda, YDK üyeleri 2004 yılında gerçekleştirilen toplantı sonucunda belirtilen hususlarla ilgili olarak İlerleme Raporu’nda yer alan gelişmelerle ilgili olarak Türkiye'nin sağladığı başarıları takdirle karşılamışlardır. Toplantının sonuç bildirisinde katılımcılar, birinci toplantı sonucunda belirlenen başlıklardaki gelişmelerin takibine devam edilmesi ve “Sosyal Güvenlik”, “Kurumsal Yönetim” alanında da tedbirler alınması gerektiğini vurgulamışlardır. 3 3.2. Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu (YOİKK) Makro ölçekde elde edilen başarılı sonuçların yanı sıra, ülkemizde yatırım ortamını hem yerli hem de uluslararası yatırımcılar açısından daha cazip hale getirmek için oluşturulan YOİKK çalışmalarına devam etmektedir. Şu ana kadar belirlenen anahtar reform alanlarının hemen hemen hepsinde tatmin edici gelişmeler kaydedilmiştir. Bu gelişmelerden bazıları aşağıda yer almaktadır. “İş yeri açma ve çalışma ruhsatlarına ilişkin yönetmelik” 10 Ağustos 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik ile işyeri açma ve çalıştırma ruhsatlandırmasında yerel yönetimlerin yetkileri artırılırken ruhsat alımında bürokrasi azaltılmıştır. Bunun yanısıra, aynı tarihte “Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği” yürürlükten kaldırılmıştır. Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak, bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak üzere “Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun Tasarısı” hazırlanmıştır. Bölgesel Kalkınma Ajansları’nın il birimleri, başvuruların yapılacağı, takip ve koordine edileceği tek mercii olacaktır. Anılan tasarı, Meclis Genel Kurulu’ndadır. 16 Nisan 2005 tarihinde yürürlüğe giren “5331 sayılı Kanun” kapsamında; KOBİ tanımına ilişkin esaslar, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca hazırlanacak ve Bakanlar Kurulunca yürürlüğe konulan yönetmelikle belirlenecektir. Buna istinaden, “Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırması Hakkında Yönetmelik” 18 Kasım 2005 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Anılan yönetmelikle, Avrupa Birliği mevzuatına uyumlu tek bir KOBİ tanımı yapılarak, bu tanımın, içinde "KOBİ", "Orta Büyüklükteki İşletme", "Küçük İşletme" veya "Mikro İşletme" terimleri geçen tüm kurum ve kuruluşların mevzuat ve programlarına uygulanması sağlanmaktadır. Elde edilen bu kazanımların yanısıra, YOİKK kapsamında yapılan çalışmalara ivme kazandırmak amacıyla, Mayıs 2005 tarihinde, yatırım ve yatırımcılarla doğrudan ilgili bakanlıklar ve özel sektör temsilcilerinin daimi üye olduğu bir “Yönlendirme Komitesi” kurulmuştur. Yönlendirme Komitesi ayda bir kere toplanmakta, Teknik Komite Başkanları ile istişare yapmak suretiyle Teknik Komitelerin çalışmalarının hızlandırılmasını ve öncelikli konuların belirlenerek YOİKK gündemine getirilmesini sağlamaktadır. 4 Uluslararası İşletme Geliştirme Enstitüsü (Institute for Management Development-IMD) tarafından her yıl, ekonomik performans, devlet kurumlarının etkinliği, iş aleminin etkinliği, altyapı başlıkları altında toplanan 314 farklı gösterge üzerinden yapılan değerlendirmeler sonucunda elde edilerek yayımlanan Dünya Rekabet Gücü Sıralaması’nda da Türkiye’nin 2005 yılı sıralamasındaki değişim, son dönemde alınan tedbirlerin etkisini ortaya koyar niteliktedir. 2004 yılında 60 ülke arasında rekabet gücü sıralamasında 55. sırada yer alan Türkiye bu yıl 7 sıra ilerleyerek 48. sıraya yükselmiştir. Bu ilerleme ile Türkiye, kendisiyle belirli açılardan kıyaslanabilir, Yunanistan, Brezilya, İtalya, Rusya ve Polonya’nın önünde yer almıştır. 2005 ayında yayımlanan rekabet gücü sıralamasına baz teşkil eden verilerin, bu yılın başında toplandığı düşünülecek olursa yıl içinde ulaşılan performansın yansıltılmadığı sıralama sonuçlarının Türkiye’yi daha da üst sıralara taşıyacağını söylemek mümkündür. Dünya Rekabet Gücü Sıralamasında Değişiklik 2004-2005 -8 Türkiye Çek Cum. İsviçre Macaristan Finlandiya Hollanda Norveç İrlanda Almanya İtalya İsveç Avusturya Portekiz Yunanistan İspanya Slovakya -6 -4 -2 0 2 4 6 8 lu m u Ol D z su m u Ol Kaynak:IMD (Uluslararası İşletme Geliştirme Enstitüsü) Dünya Rekabet Yıllığı 2005 Nitekim Türkiye’nin son dönemde yatırım ortamının iyileştirilmesi konusunda atmış olduğu adımların olumlu sonuçlarını, kıyaslamalı olarak ortaya koyan farklı kaynaklara dayalı değerlendirmeler de vardır. Dünya Bankası ile Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası tarafından yayımlanan “İş Ortamı ve Girişimci Performans Anketi” (Business Environment and Enterprise Performance Survey -BEEPS), Türkiye’nin bu anlamda 2002 ve 2005 yıllarında çekilen iki farklı fotoğrafını kıyaslamaktadır. Ülkemizdeki 559 şirketin katılımıyla gerçekleştirilen anket sonuçlarına göre, 3 yıllık dönemde; • vergi, • makro ekonomi, • hükümet politikaları, • yolsuzluk, rekabeti önleyici uygulamalar ve • maliyetin finansmanı konularında önemli ilerlemeler sağlanmıştır. 5 Bu kapsamda, sözkonusu çalışmada açıkça ifade edilen, Türkiye’de son üç yıllık dönemde bürokratik formalitelerin önemli ölçüde azaltılmış olduğu hususu, yine Dünya Bankası’nın ülkelerin iş ortamını değerlendiren diğer önemli bir çalışması, “2006 İş Yapma Raporu”nun (2006 Doing Business Report) aynı mahiyetteki değerlendirmelerini destekler niteliktedir. Alınan tedbirlerle, 9 güne indirilen Türkiye’de iş kurma süresinin Dünyadaki en kısa sürelerden biri olduğu yine bu çalışmada yer almaktadır. Anket sonuçlarına göre, son dönemde sıkça gündeme gelen bir diğer husus olan adalet hizmetlerinin etkinliği ile ilgili olarak da olumlu bazı gelişmelerden sözetmek mümkündür. Aynı anketin uygulandığı Avrupa Birliği’nin yeni üyesi olan sekiz ülke ile kıyaslandığında, Türkiye’de adalet mekanizması ankete katılan firmalara göre daha etkin işlemekte ve kararların uygulanması konusunda daha güvenilir görülmektedir. İncelenen dönemde altyapı imkanlarının farkedilir ölçüde iyileştirildiği ve iş piyasasına ilişkin düzenlemeler konusunda Türkiye’nin sözkonusu yeni AB üyesi ülkelere göre daha iyi durumda olduğu da yine anketin bulguları arasında yer alan diğer olumlu gelişmelerdir. Ayrıca, Türkiye’nin ekonomik potansiyeli ile orantılı olarak Doğrudan Yabancı Yatırımların artırılması, bu meyanda YOİKK kapsamında faaliyetlerini sürdürmekte olan 10 Teknik Komitenin çalışmalarının ele alınarak bu çalışmalar sonucunda yürürlüğe giren mevzuat ve iyileştirilen uygulamaların etki analizlerinin yapılabilmesi için perspektif oluşturulması ve Avrupa Birliği (AB) mevzuatına uygunluğunun eşleştirilmesi amacıyla bir Eşleştirme Projesi başlatılmıştır. 6 TABLO:1- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYISI ( Adet) 1954-1999 (Kümülatif) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs 830 309 341 386 309 Haziran Temmuz 343 341 Ağustos 330 Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam 309 343 353 386 4.580 2000 22 31 54 38 48 35 44 24 45 27 70 54 492 2001 46 40 32 35 37 54 38 48 38 47 49 40 504 2002 39 34 38 41 44 40 53 41 45 43 35 64 517 2003 36 35 41 23 38 37 132 151 160 183 117 188 1.141 2004* 157 114 194 189 225 235 157 140 191 187 165 196 2.150 180 1.310 214 777 229 929 228 940 260 961 271 1.015 268 1.033 213 947 270 1.058 190 1.020 -789 -928 2.323 11.707 2005*-Ekim Toplam * Geçici Veriler Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü (HM-YSGM) 7 TABLO:2- KURULUŞ TÜRLERİNE GÖRE YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLER (Adet) 1954-1999 Yeni 2000 2001 2002 2003 2004* 2005*-Ekim Toplam 3.928 356 351 371 899 1.608 1.887 9.400 İştirak 495 116 119 123 206 478 392 1.929 Şube Toplam 157 20 34 23 36 64 44 4.580 492 504 517 1.141 2.150 2.323 378 11.707 * Geçici Veriler Kaynak: HM-YSGM 8 TABLO:3- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYILARININ SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI (Adet) ISIC Kodu A B C D Sektörler Tarım, Avcılık ve Ormancılık Balıkçılık Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayii 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı 17 Tekstil Ürünleri İmalatı 24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı 31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı 34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı 36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat Diğer İmalat E F G Elektrik, Gaz ve Su İnşaat Toptan ve Perakende Ticaret, 1954-1999 (Kümülatif) 2000 2001 2002 2003 2004* 2005*-Ekim Toplam 55 11 72 1.229 130 126 162 90 80 105 27 509 54 156 1.690 6 -10 102 8 3 12 11 13 14 2 39 11 14 164 6 2 8 96 8 13 8 6 15 10 4 32 6 25 182 5 1 18 81 7 13 5 7 5 8 6 30 7 18 220 27 2 14 277 19 70 26 21 23 18 15 85 9 30 445 30 2 33 372 49 61 46 28 19 19 30 120 17 140 929 25 3 42 382 34 69 33 29 14 16 39 148 9 275 663 154 21 197 2.539 255 355 292 192 169 190 123 963 113 658 4.293 51 1.514 125 506 309 85 270 17 14 45 64 1 2 4.580 10 140 14 40 49 10 62 --6 18 --492 7 153 22 56 50 6 45 1 3 4 14 --504 12 195 13 45 46 16 43 --6 11 --517 22 366 57 64 93 14 92 3 7 21 42 1 -1.141 17 839 73 79 219 8 236 3 12 27 43 --2.150 37 553 73 136 228 17 408 7 17 38 70 1 2 2.323 156 3.760 377 926 994 156 1.156 31 53 147 262 3 4 11.707 Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı; H I J K L M N O P Q 50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı 51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis. 52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic. Oteller ve Lokantalar Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik Eğitim Hizmetleri Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri Toplam * Geçici Veriler Kaynak: HM-YSGM 9 TABLO:4- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN KURULUŞ TÜRLERİ AÇISINDAN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI (Adet) ISIC Kodu Sektörler A B C D Tarım, Avcılık ve Ormancılık Balıkçılık Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayii 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı 17 Tekstil Ürünleri İmalatı 24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı 31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı 34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı 36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat E F G Elektrik, Gaz ve Su İnşaat Toptan ve Perakende Ticaret, Diğer İmalat 2004 Yeni İştirak 2005 -Ekim Şube Toplam Yeni İştirak Şube Toplam 22 -20 270 37 41 36 21 11 16 22 86 11 110 686 8 2 9 91 12 18 8 7 5 3 7 33 5 25 225 --4 11 -2 2 -3 -1 2 1 5 18 30 2 33 372 49 61 46 28 19 19 30 120 17 140 929 17 2 32 306 30 48 25 24 11 14 35 119 5 244 507 7 1 9 67 4 18 8 3 3 1 3 27 4 27 145 1 -1 9 -3 -2 -1 1 2 -4 11 25 3 42 382 34 69 33 29 14 16 39 148 9 275 663 10 614 62 57 160 5 193 3 11 19 41 --1.608 7 209 9 21 44 1 38 -1 7 1 --478 -16 2 1 15 2 5 --1 1 --64 17 839 73 79 219 8 236 3 12 27 43 0 0 2.150 28 419 60 108 178 11 369 6 13 31 55 1 2 1.887 9 124 12 28 42 5 33 -4 7 13 --392 -10 1 -8 1 6 1 --2 --44 37 553 73 136 228 17 408 7 17 38 70 1 2 2.323 Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı; H I J K L M N O P Q 50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı 51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis. 52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic. Oteller ve Lokantalar Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik Eğitim Hizmetleri Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri Toplam Geçici Veriler Kaynak: HM-YSGM 10 TABLO:5- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SERMAYE BÜYÜKLÜĞÜ AÇISINDAN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI (Adet) 2004 ISIC Kodu Sektörler A B C D Tarım, Avcılık ve Ormancılık Balıkçılık Madencilik ve Taşocakçılığı İmalat Sanayii 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı 17 Tekstil Ürünleri İmalatı 24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat İmalatı 31 B.Y.S. Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı 34 Motorlu Kara Taşıtı , Römork ve Yarı-Römork İmalatı 36 Mobilya İmalatı; B.Y.S. Diğer İmalat E F G Elektrik, Gaz ve Su İnşaat Toptan ve Perakende Ticaret, H I J K L M N 50 Motorlu Taşıt Yakıtının Perakende Satışı 51 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Top. Tic. ve Tic. Komis. 52 Motorlu Taşıtlar ve Moto. Dışında Kalan Perakende Tic. Oteller ve Lokantalar Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik Eğitim Hizmetleri Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler Diğer İmalat 200.000$ 500.000$ 2005 -Ekim Toplam <50.000$ 50.000$ 200.000$ 30 33 372 49 61 46 28 19 19 30 120 17 140 929 14 2 25 221 18 39 19 17 5 11 20 92 4 152 447 8 -7 112 11 22 6 7 7 3 15 41 5 93 166 -1 6 29 2 2 5 4 2 1 3 10 -19 28 3 -4 20 3 6 3 1 -1 1 5 -11 22 25 3 42 382 34 69 33 29 14 16 39 148 9 275 663 -12 2 5 10 2 4 --2 17 839 73 79 219 7 236 3 12 27 22 380 45 90 159 9 299 5 13 28 9 135 22 32 50 2 88 1 2 6 3 21 4 6 13 -13 -2 1 3 17 2 8 6 6 8 1 -3 37 553 73 136 228 17 408 7 17 38 2 --97 43 0 52 1 2 1.523 15 --587 1 --119 2 --94 70 1 2 2.323 <50.000$ 50.000$ 200.000$ 17 1 18 211 25 37 25 16 10 10 19 69 8 95 662 6 -6 91 10 18 13 7 6 2 2 33 2 31 226 6 -3 32 8 3 5 2 2 -4 8 1 8 27 1 1 6 38 6 3 3 3 1 7 5 10 6 6 14 14 593 55 54 147 2 197 3 10 17 1 209 16 17 43 3 28 -2 8 2 25 -3 19 -7 ---- 35 --1.477 6 --471 ---105 >500.000$ 200.000$ 500.000$ >500.000$ Toplam Motorlu Taşıtlar ve Motosikletlerin Satışı, Bakımı ve Onarımı; O P Q Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri Evlerde Yaptırılan Hizmet İşleri Uluslararası Örgütler ve Temsilcilikleri Toplam Geçici Veriler Kaynak:HM-YSGM 11 2.150 TABLO:6- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SAYISININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMIa (Adet) Ülkeler AB Ülkeleri (25) Almanya Hollanda İngiltere Fransa İtalya Diğer AB Ülkeleri Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) İsviçre Rusya Federasyonu Kuzey Kıbrıs T.C. Ukrayna Bulgaristan Diğer Kuzey Afrika Ülkeleri Diğer Afrika Ülkeleri Kuzey Amerika A.B.D. Kanada Orta Amerika ve Karayipler Güney Amerika Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri İran Irak Suriye Suudi Arabistan Azerbeycan Diğer Diğer Asya Çin Halk Cum. Japonya Güney Kore Cum. Pakistan Afganistan Diğer Avustralya ve Yeni Zellanda Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ülkeleri Toplam a Not: 1954-1999 (Kümülatif) 2.363 833 368 317 228 188 429 569 202 162 58 26 19 102 52 18 307 283 24 32 5 928 302 133 129 80 67 217 268 73 44 37 21 17 76 11 27 4.580 2000 286 82 70 34 25 25 50 41 10 18 2 4 1 6 36 1 6 -4 13 -73 16 12 7 1 7 30 27 12 2 3 1 3 6 3 6 492 2001 260 70 42 41 14 26 67 50 16 16 -4 4 10 7 2 37 35 2 4 2 81 20 18 4 2 12 25 51 16 10 12 2 1 10 -10 504 2002 236 67 46 35 22 17 49 51 20 13 -3 4 11 14 1 45 41 4 1 -114 29 27 13 2 14 19 44 13 6 4 2 5 14 1 10 517 2003 475 159 73 68 33 32 110 144 17 50 8 10 19 40 21 11 65 58 7 3 -285 113 41 19 6 41 65 123 51 6 18 11 5 32 1 13 1.141 Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir. Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır. * Geçici Veriler 12 Kaynak: HM-YSGM 2004* 1.087 381 145 144 75 81 261 299 34 110 23 28 29 75 27 18 111 101 10 8 4 385 135 55 21 16 61 97 174 59 15 18 10 5 67 21 16 2.150 2005*-Ekim 1.369 421 178 268 61 52 389 292 27 107 17 28 29 84 36 13 101 87 14 9 2 352 109 57 32 17 50 87 127 24 6 14 9 6 68 13 9 2.323 Toplam 6.076 2.013 922 907 458 421 1.355 1.446 326 476 108 103 105 328 193 64 672 605 65 70 13 2.218 724 343 225 124 252 540 814 248 89 106 56 42 273 50 91 11.707 TABLO:7- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN KURULUŞ TÜRLERİ AÇISINDAN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI a (Adet) Ülkeler AB Ülkeleri (25) Almanya Hollanda İngiltere İtalya Fransa Diğer AB Ülkeleri Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) Rusya Federasyonu İsviçre Bulgaristan Ukrayna Kuzey Kıbrıs T.C. Diğer Kuzey Afrika Ülkeleri Diğer Afrika Ülkeleri Kuzey Amerika A.B.D. Kanada Orta Amerika ve Karayipler Güney Amerika Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri İran Azerbeycan Irak İsrail Suriye Diğer Diğer Asya Afganistan Çin Halk Cum. Japonya Güney Kore Cum. Diğer Avustralya ve Yeni Zellanda Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ül Toplam a 2004 Yeni 827 290 108 116 57 52 204 216 84 26 20 16 18 52 22 13 78 69 9 3 2 296 113 43 38 28 15 59 129 51 11 8 7 48 13 8 1.608 İştirak 227 80 33 25 17 23 49 75 24 6 9 10 5 21 4 4 28 27 1 4 2 83 22 17 16 6 6 16 38 7 6 0 6 13 6 7 478 2005 -Ekim Şube 33 11 4 3 7 0 8 8 2 2 0 2 0 2 1 1 5 5 0 1 0 5 0 1 1 0 0 3 7 1 1 2 2 3 2 1 64 Toplam 1.087 381 145 144 81 75 261 299 110 34 29 28 23 75 27 18 111 101 10 8 4 385 135 61 55 34 21 79 174 59 18 10 15 64 21 16 2.150 Yeni İştirak 1.137 335 140 237 43 55 327 242 94 21 23 24 16 64 30 9 74 65 9 8 1 272 91 40 41 20 23 57 98 6 21 5 11 67 10 6 1.887 Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir. Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır. 13 Geçici Veriler Kaynak: HM-YSGM Not: 207 74 35 29 8 6 55 45 13 4 6 3 0 19 6 3 22 18 4 1 1 77 18 10 16 6 9 18 25 0 3 1 3 18 2 3 392 Şube 25 12 3 2 1 0 7 5 0 2 0 1 1 1 0 1 5 4 1 0 0 3 -----3 4 0 0 0 0 4 1 0 44 Toplam 1.369 421 178 268 52 61 389 292 107 27 29 28 17 84 36 13 101 87 14 9 2 352 109 50 57 26 32 83 127 6 24 6 14 89 13 9 2.323 TABLO:8- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN SERMAYE BÜYÜKLÜĞÜ AÇISINDAN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI a (Adet) Ülkeler AB Ülkeleri (25) Almanya Hollanda İngiltere Fransa İtalya Diğer AB Ülkeleri Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) İsviçre Rusya Federasyonu Kuzey Kıbrıs T.C. Ukrayna Bulgaristan Diğer Kuzey Afrika Ülkeleri Diğer Afrika Ülkeleri Kuzey Amerika A.B.D. Kanada Orta Amerika ve Karayipler Güney Amerika Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri İran Irak Suriye Suudi Arabistan Azerbeycan Diğer Diğer Asya Çin Halk Cum. Japonya Güney Kore Cum. Pakistan Afganistan Diğer Avustralya ve Yeni Zellanda Diğer Okyanusya ve Kutup Böl. Ül Toplam <50.000$ 756 266 94 111 51 58 176 211 20 72 19 21 22 57 15 15 74 67 7 7 3 251 76 36 12 8 48 71 118 39 10 13 7 3 46 17 10 1.477 50.000$ 200.000$ 224 74 29 24 18 15 64 51 6 21 1 6 6 11 10 3 22 21 1 -1 114 58 16 7 6 9 18 41 19 1 2 3 2 14 1 4 471 2004 200.000$ >500.000$ 500.000$ 56 51 25 16 11 11 6 3 1 5 3 5 10 11 18 19 3 5 9 8 3 --1 -1 3 4 1 1 --8 7 7 6 1 1 1 ---12 8 1 -3 --2 1 1 3 1 4 4 7 8 1 -1 3 2 1 ----3 4 2 1 -2 105 97 Toplam 1.087 381 145 144 75 81 261 299 34 110 23 28 29 75 27 18 111 101 10 8 4 385 135 55 21 16 61 97 174 59 15 18 10 5 67 21 16 2.150 a <50.000$ 911 287 118 196 40 33 237 198 18 73 13 18 20 56 27 10 61 55 6 7 2 211 68 29 18 8 28 60 86 11 4 6 9 4 52 7 3 1.523 50.000$ 200.000$ 331 96 42 54 16 13 110 64 6 25 2 8 4 19 8 3 26 20 6 1 -116 35 22 10 5 20 24 32 11 2 7 -2 10 4 2 587 Yabancı sermayeli şirketler, kuruluş türlerine göre yeni şirket kuruluşlarını, mevcut bir şirkete iştirakleri ve şube kuruluşlarını içermektedir. Firma adedinde baskın ülke, sermaye büyüklüklerinde ise ortağın ülkesi esas alınmıştır. Geçici Veriler Kaynak: HM-YSGM Not: 14 2005-Ekim 200.000$ >500.000$ 500.000$ 64 63 22 16 9 9 10 8 2 3 3 3 18 24 19 11 2 1 8 1 1 1 1 1 2 3 5 4 1 ---7 7 6 6 1 1 1 ---18 7 4 2 4 2 4 -2 2 2 -2 1 5 4 -2 ---1 ----5 1 2 -2 2 119 94 Toplam 1.369 421 178 268 61 52 389 292 27 107 17 28 29 84 36 13 101 87 14 9 2 352 109 57 32 17 50 87 127 24 6 14 9 6 68 13 9 2.323 TABLO:9- DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR (Fiili Girişler) (Milyon $) Sermaye Diğer Sermaye* Sermaye Giriş 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül 2005 Ocak-Eylül 2004 Ocak-Eylül Çıkış Net Kullanım Geri Ödeme Toplam Net Giriş Çıkış Net Gayrimenkul (Net) Toplam (Net) 934 914 852 953 813 1.707 3.288 590 659 1.225 -49 -192 -47 -13 -30 -725 -22 -5 -8 -100 885 722 805 940 783 982 3.266 585 651 1125 -------512 324 555 --------98 -236 -258 -------414 88 297 934 914 852 953 813 1.707 3.288 1.102 983 1.780 -49 -192 -47 -13 -30 -725 -22 -103 -244 -358 885 722 805 940 783 982 3.266 999 739 1422 --------987 1343 885 722 805 940 783 982 3.266 999 1.726 2765 88 259 97 264 109 202 1.057 508 734 3.318 983 -30 -2 -76 -169 -1 -36 -5 -1 -13 -333 -5 58 257 21 95 108 166 1.052 507 721 2.985 978 7 13 52 5 9 31 14 42 41 214 475 -15 --103 -21 -212 -63 --9 18 -405 -147 -8 13 -51 -16 -203 -32 14 33 23 -227 328 95 272 149 269 118 233 1.071 550 775 3.532 1.458 -45 -2 -179 -190 -213 -99 -5 -10 5 -738 -152 50 270 -30 79 -95 134 1.066 540 744 2.758 1.306 118 91 130 69 122 132 92 131 99 984 874 168 361 100 148 27 266 1.158 671 843 3.742 2.180 Not: Kaynak: T.C.Merkez Bankası * Yabancı Sermayeli Firmaların Yabancı Ortaklarından Aldıkları Kredi Geçici Veriler 15 TABLO:10- YABANCI SERMAYELİ ŞİRKETLERİN YATIRIMLARINA VERİLEN TEŞVİK BELGELERİ Belge Adedi Toplam Yatırım (Milyon $) Yabancı Ortak Payı (%) 251 198 228 225 11.459,6 2.546,9 1.429,7 1.747,1 45,6 38,6 40,5 72,4 21 22 20 23 23 21 21 9 16 16 21 26 239 79,2 278,9 126,0 132,3 130,7 304,0 148,8 193,2 43,9 91,2 235,1 2.107,1 3.870,3 48,3 50,2 33,5 41,0 56,6 46,9 55,8 56,5 41,0 67,6 69,1 55,5 41,2 10 24 16 27 11 19 19 10 17 20 257,6 554,0 58,1 153,2 162,3 65,1 126,6 32,3 910,2 466,5 45,4 55,0 61,5 79,1 88,0 75,2 47,1 66,1 45,7 58,1 2005 Ocak-Ekim 173 2004 Ocak-Ekim 192 2.785,9 1.528,1 54,6 47,2 2000 2001 2002 2003 2004 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam 2005 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kaynak: HM-YSGM 16 II- YURT DIŞINDA DOĞRUDAN YATIRIMLAR Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar’ın 13. maddesine göre; Türkiye’de yerleşik kişilerin yurtdışında veya Türkiye’deki serbest bölgelerde yatırım yapmak veya ticari faaliyette bulunmak üzere şirket kurmaları, ortaklığa katılmaları ve şube açmaları için, 5 milyon dolar veya eşiti dövize kadar nakdi sermayeyi bankalar veya özel finans kurumları aracılığıyla, ayni sermayeyi ise gümrük mevzuatı hükümleri çerçevesinde ihraç etmeleri serbest olup, 5 milyon dolar veya eşiti döviz miktarını aşan nakdi ve/veya ayni sermaye ihracına Hazine Müsteşarlığı’nın bağlı bulunduğu Bakanlıkça izin verilmektedir. Bu çerçevede, 1 Ocak 2005–31 Ekim 2005 tarihleri arasında, Türkiye’de yerleşik kişilere toplam 1,27 milyar dolar tutarında sermaye çıkış izni verilmiştir. Bu dönem içerisinde, Türk yatırımcılar tarafından yurt dışında kurulan şube/şirket veya iştirak edilen firma sayısı 27’ye, toplam sermaye ihracı ise 671 milyon dolar tutarına ulaşmıştır. Yurt dışına doğrudan sermaye ihracında bulunan Türkiye’de yerleşik kişilere ait gerek bankalar, özel finans kurumları, gümrük idareleri, gerekse bizzat bu kişilerce T.C. Hazine Müsteşarlığına intikal ettirilen bilgi ve belgeler çerçevesinde oluşturulan kayıtlara göre, Türkiye’de yerleşik kişilerce 1980 yılından itibaren 2005 yılı Ekim ayı sonu itibariyle yurt dışında toplam 1609 adet şube/şirket kuruluşunda bulunulmuş veya kurulu şirketlere iştirak edilmiş olup, 7.791.083.984,-ABD Doları tutarında sermaye ihracı gerçekleştirilmiştir. 2000 ve 2001 yıllarında yurt dışına doğrudan yatırım amacıyla gerçekleştirilen sermaye ihracı tutarlarında, diğer yıllara nazaran büyük artışlar meydana gelmiştir. 2000 yılındaki artışın en önemli nedenini, vergi avantajı sağlayan Hollanda’ya özellikle Türk mali sektörü ve kısmen imalat sektörü tarafından gerçekleştirilen büyük miktarlı sermaye ihraçları oluşturmaktadır. 2001 yılı içerisinde de mali sektör tarafından vergi avantajı sağlayan ülkelere sermaye ihracı gerçekleştirilmeye devam edilmiş olmakla birlikte, 2001 yılındaki artışın hemen hemen tamamı Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığının (TPAO) Azerbaycan ve Orta Asyadaki yatırımlarını artırmasından kaynaklanmıştır. Türkiye’den gerçekleştirilen sermaye ihracı toplamı, 2002 ve 2003 yıllarında 400 milyon ABD Doları civarındaki tutarla istikrarlı bir seyir izlemiş olup, 2004 yılında %100’ün üzerinde artarak 856 milyon ABD Doları tutarını bulmuştur. 2004 yılındaki artış, büyük oranda TPAO’nun enerji yatırımları ile Hollanda aracılığıyla diğer ülkelere gerçekleştirilen telekomünikasyon ve imalat yatırımlarından kaynaklanmıştır. 2005 yılında, Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Türki Cumhuriyetlerdeki yatırımlar dikkat çekmektedir. Hollanda’daki vergi avantajından yararlanmak isteyen Türkiye’de yerleşik kişiler, bu yıl da diğer ülkelerdeki büyük ölçekli yatırımlarını Hollanda’dan finanse etmeye devam etmektedirler. 2005 yılı içerisinde de TPAO tarafından, büyük enerji projelerinin finansmanını teminen sermaye ihraçları gerçekleştirilmiştir. Bankalar, özel finans kurumları ve yatırımcılar tarafından intikal ettirilen bilgiler doğrultusunda, 2005 yılında Türkiye’de yerleşik kişilerce gerçekleştirilen sermaye ihraç tutarının 2004 yılı tutarını aşacağı tahmin edilmektedir. 2005 yılındaki sermaye ihraç tutarları, imalat ve enerji sektöründe gerçekleştirilen büyük ölçekli yatırımlardan oluşmaktadır. 17 TABLO 11-ÜLKELER VE YILLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRAC FİRMA SAYISI İHRAÇ EDİLEN SERMAYE 1998* ÜLKE A.B.D. ALMANYA ARJANTIN ARNAVUTLUK AVUSTURYA AZERBAYCAN BAHAMA ADALARI BAHREYN BELÇIKA BEYAZ RUSYA BIRLESIK AR.EMR. BOSNA HERSEK CUM. BREZILYA BULGARISTAN CAYMAN ADALARI CEBELITARIK CEK CUMHURIYETI CEZAYIR CIN DANIMARKA ENDONEZYA FAS FINLANDIYA FRANSA GÜNEY AFR. CUMH. GÜNEY KORE GÜRCISTAN HINDISTAN HOLLANDA HOLLANDA ANTILLERI HONG KONG INGILTERE IRAK IRAN IRLANDA ISPANYA ISRAIL ISVIÇRE ITALYA JAPONYA JERSEY ADALARI K.K.T.C KANADA KATAR KAZAKISTAN KIRGIZISTAN KUVEYT LETONYA LIBERYA LIBYA LITVANYA LÜBNAN LÜKSEMBURG MACARISTAN MAKEDONYA MALEZYA MALTA MEKSIKA MISIR MOLDOVA MONAKO CUMH. NIJERYA NIUE OZBEKISTAN PAKISTAN POLONYA ROMANYA RUSYA FED. SINGAPUR SLOVAKYA SUDAN SURIYE SUUDI ARABISTAN TACIKISTAN TAYLAND TAYVAN TUNUS FİRMA SAYISI 36 90 1 1 6 98 1 6 13 1 3 1 20 4 6.799.025 3.000.000 11.756.221 1.020.000 265.375 19.980 1.340.134 4.240.937 1.000.000 2 17 3 31.857.037 8.708.918 11 1 27 3 5 45 11.600.875 21.574 614.430.182 550.000 343.780 237.776.324 2 9 2 1.806.799 17.908.949 7.886 53 15 1 1 3 10 5 2 3 8 FİRMA SAYISI 1999 60.158.852 281.413.686 12.000.000 34.722 16.692.815 112.554.746 474.410 24.235.000 50.781.550 4 2 3 2 1 32 6 1 5 80 2 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE 80.368.595 479.428 78.064 2.838.120 45.763.990 299.948 72.099.409 22.638.222 42.152.230 15.604.169 2 6 11.054.353 18.040.403 180.000 1.056.516 29.268 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE FİRMA SAYISI 2001 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE (ABD Doları) FİRMA SAYISI 2002 7 7 67.371.225 32.346.345 8 9 2.838.652 112.809.832 10 12 1 1 2 6.000.000 10.953.897 16.475.308 3 1 3 1 15.062 2.098 417.691.457 2 3 2 1 13.500.000 1.452.481 25.000 137.000 3 19.484.078 3 1.000.000 27.000 133.400 401.734 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE FİRMA SAYISI 2003 6.303.686 3.985.839 1 2 28.800 733.627 177.374.137 49.999 187.500 58.613 2 569.200 7 9.299.104 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE 2004 4 11 3.582.355 2.919.135 3 4 4 298.686.623 1 1 1.766.867 7.152.643 10.005.493 1 1 1 TOPLAM FİRMA SAYISI (01.01.2005-31.10.2005) 2 2.506.500 2 5.646.074 1.486.766 365.662 269.367.176 2 1 55.404 1 42.532 3 339.257 3 1 235.000 9.790.134 1 1 1 1 7 5.119.944 1.000 713.290 12.096 1.121.333 1.642.738 4 2.006.402 80.000 5 2.131.525 1 1.800.000 93.333 4.949.837 6.000.000 1 1 264.942 3 83.500 25.887.959 1.000.000 1 3 1 458.002 125.000 61.000 3 231.708 200.000 4.977.371 200.000 489.749 343.000 21.500 1 1 2 10.000 21.089 10.367.048 1.770.000 1 3 47.729.497 6 2 1.640.210 942.000 146.562 1 7.672.500 10.200.000 4 1.113.459 11 49.415.443 6 746.046.593 11 463.355.694 10 157.705.981 10 1 2 347.300 199.273.129 5 70.872.716 3 11.544.177 3 195.738 4 584.070 1 6.500.000 754.777 128.421 1 1 1 2 1 184.900 4.079.510 865.049 6 1 1 2 1 11 4 312.103 4.842.163 4.865 42.000 3.183.000 937.817 70.000 13.882.949 444.921 40.851.961 346.327 3 252.120 3 47.260 1 2 2 5 16.483.572 100.000 50.000 13.813.697 9 1.503.197 12 1 3 2 2.980.000 3 302.295.684 728.344 469.339 1 200.000 1 206.968.744 1 1 1 278.643 0 3.035.456 35.582 3 1.828.489 431.844 93.220 150.736 106.774 47.910.789 1.300.000 10 1 199.354.910 6.000 1.376.001 465.741 3 6.768.290 1.218.300 1 1.115.292 1.316.581 215.662 2 2 1.175.114 125.187 1 2 89.858 4.004.383 18 810.162 50 49.055 2.705.728 248.000 1 6 1 138.000 4.888.151 6.800 593.308 7 0 825.933 12.421.069 1 8.532.000 2.000.000 2 1 1 12.824.501 15.344 85.227 2 1.500.000 2 187.934 0 4.168 102.799.714 3 564.901 4.959.634 165.200 1 725.000 3 4.413.840 1 2 1.296.000 9.140 50.187 2 206.750 1.009.500 6 1.085.257 16.520.225 12 11 3.957.582 7.366.240 3.877.748 3 1.705.126 1.487.629 69.794.250 3.119.383 12.854.461 442.160 16.662.097 1.961.566 332.470 10.200.000 1.292.570 50 2 6 90 62 3 12.178.055 678.786 1.253.725 75.793.479 99.197.557 162.000 5 1 1 115.407.256 40.000.000 47.670 1 1 1 1 40.040.754 2 307.693 2 1 1 2 8.301.500 359.340 1.108.100 100.435 2 5.623.954 1 435.000 607.879 21.445.435 2.522.541 1 9 4 1.540.248 34.392.843 13.298.406 332.500 1 5.353 39.372 1 1 1 150.000 2 4 1 482.110 1.283.571 45.399.830 5 1 140.000 3.720.000 375.000 1 7.922 2 497.380 8 7 1 1.661.000 1 47.840 1 1.140 4.030.093 388.118 541.465 2 10 7 313.259 8.039.588 1 2 1 1 54.225 1.785.000 1.785.000 2 373.447 10.081.604 6.104.874 218.627 17.790 1 1 4 3.794.555 20 23 26.938.916 4.057.037 1 2 43.850.000 762.090 1 1 125.139 4 1 1 60.000 2.462.156 390.000 75.000 2 150 262.880 856.347.836 759.995 TURKS AND CAICOS ISLANDS TÜRKMENISTAN UKRAYNA UMMAN URDÜN VIRGIN ADALARI YUNANISTAN İHRAÇ EDİLEN SERMAYE 581.452.038 10.000.000 8.528.198 6 FİRMA SAYISI 1.100.000 6 3 1 1 1 6 FİRMA SAYISI 2000 10 8 2 1 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE 1 928 *31.12.1998 tarihi itibarıyla kümülatif toplam 2.128.546.343 1 1 4.271.394 833.948 101 185.750 649.908.806 3 4 7.286.054 1.955.300 1 2 17.236.394 767.500 89 1.189.972.388 1 2 6.026.323 126.330 2 7.878.535 65.960 1 5.030.134 1.124.957 1 2 98 900.000 64.505.000 52.233 1.458.862.464 4 1 104 910.746 8.904.258 189.795 425.657.073 1 1 112 821.110 187.740 410.643.984 18 2 9.998.000 60.000 10.007.028 27 317.068 671.145.090 72.455 İHRAÇ EDİLEN SERMAYE TOPLAM 80 143 1 5 11 118 2 12 18 2 10 4 1 45 5 1 8 10 13 2 1 4 3 35 3 1 16 1 86 5 5 63 1 9 18 5 2 37 20 1 6 188 2 2 79 16 2 1 1 8 3 1 19 9 8 3 12 1 12 5 1 2 1 62 2 11 138 94 3 4 2 3 7 1 1 2 5 1 25 39 1 3 10 6 1.609 186.680.367 461.877.722 12.000.000 7.565.350 39.802.452 1.891.641.888 10.704.409 39.380.750 52.419.848 105.000 1.280.457 25.117.357 3.000.000 67.723.574 1.021.000 9.713.290 481.304 27.884.129 4.790.814 4.262.437 1.000.000 1.410.002 146.089 94.277.095 10.478.918 200.000 30.622.416 21.574 2.485.188.336 1.856.000 2.067.081 520.990.538 0 19.722.839 31.948.769 1.653.727 135.220 84.971.471 108.752.683 78.064 2.908.120 79.057.826 844.869 188.000 442.207.572 24.132.893 2.980.000 725.000 1.100.000 19.365.968 1.487.629 0 249.894.761 43.143.867 13.345.238 481.532 26.463.597 499.340 8.193.850 432.905 10.200.000 1.688.610 585.000 37.054.215 678.786 7.920.372 158.402.760 170.400.956 162.000 2.053.078 2.003.627 2.225.630 4.030.093 0 1.140 125.139 5.316.640 9.998.000 57.551.356 20.632.716 390.000 19.194.595 118.847.868 1.195.466 7.791.083.984 TABLO 12- ÜLKELER VE SEKTÖRLER İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACI (1980 - Ekim 2005 dönemi kümülatif toplam ÜLKE ADI A.B.D. ALMANYA BANKACILIK 63.407.829 369.512.249 DİĞER 1.748.000 264.851 DİĞ. MALİ HİZ. ENERJİ 15.000 ARJANTIN ARNAVUTLUK AVUSTURYA AZERBAYCAN 6.000.000 36.899.355 4.752.872 1.820.433.668 BAHAMA ADALARI BAHREYN 37.958.250 İMALAT İNŞAAT 55.500.000 50.896.561 12.000.000 5.833.688 646.581 88.436 28.641.075 654.410 1.500.000 908.700 1.536.550 28.800 6.000 2.066.515 431.930 23.199.687 3.528.331 40.000 BEYAZ RUSYA BIRLESIK AR.EMR. 15.141.101 BREZILYA BULGARISTAN 450.000 22.792.671 120.000 1.011.000 CAYMAN ADALARI CEBELITARIK 157.900 48.000 3.000.000 11.430.244 216.757 138.122 30.000 CEZAYIR 25.807.959 CIN DANIMARKA ENDONEZYA 1.384.249 1.329.000 4.113.039 1.000.000 FAS 68.000 264.808 50.000 10.000 FINLANDIYA 15.670.351 365.339 104.000 260.017 56.676.838 GÜNEY AFR. CUMH. 3.000.000 GÜNEY KORE GÜRCISTAN 3.795.582 HINDISTAN HOLLANDA 330.268.217 3.261.119 6.000 111.575.270 22.142.064 HOLLANDA ANTILLERI 21.574 882.096.682 12.592.124 7.218.003 IRAN IRLANDA 50.000 26.050.262 43.072 ISPANYA 2.379.105 12.110.141 10.049.999 435.556 47.050.430 65.000 1.033.700 9.790.134 1.682.522 158.565 32.924.712 10.000 225.200 4.846 224.304 407.133 3.461.814 149.398 257.001 51.966.452 ITALYA 57.118 189.784 9.333.333 1.350.002 146.089 16.611.548 7.478.918 600.000 16.762.131 5.959 890.671.867 6.000 184.018.093 300.000 206.854.278 17.803.802 3.469.226 1.275.701 41.290 2.120.281 176.733.956 1.300.000 2.067.081 169.560.056 1.877.748 44.000 334.954 135.220 10.408.194 4.947.911 ISRAIL ISVIÇRE 16.085 13.120.552 638.138 102.761.194 28.613 82.240 JAPONYA 61.937.015 KANADA 587.185 844.869 0 2.428.661 964.365 392.812 43.794.023 16.593.766 188.000 2.069.459 165.200 KATAR KAZAKISTAN KIRGIZISTAN 32.308.530 2.048.000 200.724 2.495.000 287.673.037 30.000 3.700.723 2.031.372 12.882.630 KUVEYT LETONYA 19.980 3.755.002 3.597.367 41.125 133.416 2.908.120 1.203.106 19.013.506 5.325.927 2.980.000 5.723.640 58.948 38.770.663 3.000.000 1.100.000 19.365.968 LITVANYA MAKEDONYA 1.462.629 89.500.000 2.601.297 12.691.122 26.961.054 40.528.528 471.032 350.160 6.120 MALEZYA MALTA 300.001 11.746.000 9.140 47.670 11.145.037 MEKSIKA MISIR 7.430.615 322.200 MOLDOVA 100.000 10.200.000 MONAKO CUMH. NIJERYA 1.292.570 396.040 23.683.533 235.000 3.595.243 75.267.118 42.841.420 35.000 59.578 300.000 NIUE OZBEKISTAN 4.618.132 PAKISTAN 196.050 443.786 POLONYA ROMANYA RUSYA FED. 20.036.637 70.234.716 98.129 108.238 2.112.501 50.000 SINGAPUR SLOVAKYA 4.924 2.993.136 12.549.600 4.474.796 4.320.205 37.602.146 52.593.848 78.000 1.993.500 2.003.627 2.225.630 77.000 SURIYE SUUDI ARABISTAN 1.500.000 435 50.000 4.900 7.112.181 97.938 49.000 554.312 4.030.093 TAYLAND 1.140 125.139 999.995 TAYVAN TUNUS 4.316.645 TURKS AND CAICOS ISLANDS 9.998.000 2.884.904 UKRAYNA 59.100 2.254.530 41.695.410 5.033.166 1.049.543 9.400.797 8.617.302 34.000 UMMAN URDÜN VIRGIN ADALARI 65.231.110 YUNANISTAN TOPLAM (01.01.1980-31.10.2005) 25.000 121.687.707 4.902 129.294 131.372 13.518.559 499.340 763.235 10.270 585.000 8.201.600 SUDAN TÜRKMENISTAN 43.500 215.000 725.000 LIBYA MACARISTAN 834.000 5.540.277 250.000 LIBERYA LÜKSEMBURG 500.000 1.407.723 78.064 JERSEY ADALARI K.K.T.C TOPLAM ULAŞTIRMA (01.01.1980-31.10.2005) 935.000 16.027.810 200.000 9.458.744 HONG KONG INGILTERE TURİZM 9.713.290 CEK CUMHURIYETI FRANSA TİCARET 56.790.850 22.213.247 1.422.500 BELÇIKA BOSNA HERSEK CUM. MADENCİLİKSİGORTACILIK TELEKOMUN. 1.368.950.553 40.576.476 1.037.808.789 72.455 1.786.949 272.040 2.158.682.508 1.614.617.699 186.555.349 26.824.457 19.047.140 5.146.966 326.791.890 19 500.403 3.851.123 390.000 75.000 44.712.500 733.675 920.854.473 2.803.794 7.117.309 4.001 94.727.324 185.750 9.547.500 186.680.367 461.877.722 12.000.000 7.565.350 39.802.452 1.891.641.888 10.704.409 39.380.750 52.419.848 105.000 1.280.457 25.117.357 3.000.000 67.723.574 1.021.000 9.713.290 481.305 27.884.129 4.790.814 4.262.437 1.000.000 1.410.002 146.089 94.277.095 10.478.918 200.000 30.622.416 21.574 2.485.188.336 1.856.000 2.067.081 520.990.538 19.722.839 31.948.769 1.653.727 135.220 84.971.471 108.752.683 78.064 2.908.120 79.057.826 844.869 188.000 442.207.572 24.132.893 2.980.000 725.000 1.100.000 19.365.968 1.487.629 249.894.761 43.143.867 13.345.238 481.532 26.463.597 499.340 8.193.850 432.905 10.200.000 1.688.610 585.000 37.054.215 678.786 7.920.372 158.402.760 170.400.956 162.000 2.053.078 2.003.627 2.225.630 4.030.093 1.140 125.139 5.316.640 9.998.000 57.551.356 20.632.716 390.000 19.194.595 118.847.868 1.195.466 7.791.083.984 TABLO 13- ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACI (ABD Doları) Ülke Grupları Afrika Batı Avrupa Doğu Asya ülk. Doğu Avrupa-Balkan ülk. K.K.T.C. Kuzey Amerika Latin Amerika Off-shore merkezleri Orta Asya ve Kafkas ülk. Orta Doğu Toplam 1998* 15.777.589 1.405.751.640 4.066.498 216.951.084 45.763.990 60.458.800 15.000.000 100.929.627 258.010.223 5.836.892 2.128.546.343 1999 2.542.090 410.139.600 612.242 106.766.570 13.882.949 42.597.151 0 1.456.516 71.182.585 729.103 649.908.806 2000 1.241.500 954.660.462 0 52.199.982 16.483.572 67.471.225 359.340 23.569.000 53.399.013 20.588.294 1.189.972.388 2001 825.933 598.814.469 0 51.735.333 1.503.197 2.838.652 140.000 67.141.734 728.463.146 7.400.000 1.458.862.464 2002 42.494.952 167.383.641 1.040.512 11.328.159 6.303.686 0 9.141.757 186.343.360 1.621.006 425.657.073 *1998 yılı: 1980 yılı itibariyle kümülatiftir. 20 2003 4.294.755 67.217.601 200.000 14.770.177 810.162 3.582.355 0 9.621.110 307.247.532 2.900.292 410.643.984 2004 5.960.550 215.643.641 3.143.878 23.842.972 49.055 1.766.867 0 10.720.290 587.492.246 7.728.337 856.347.836 (01.01.2005-31.10.2005) 3.204.375 316.574.876 543.000 43.138.293 564.901 2.506.500 0 10.198.000 291.072.235 3.342.911 671.145.090 Toplam 76.341.744 4.136.185.930 9.606.130 520.732.570 79.057.826 187.525.236 15.499.340 232.778.034 2.483.210.340 50.146.834 7.791.083.984 TABLO 14- ÜLKE GRUPLARI İTİBARİYLE TÜRKİYE'NİN YURTDIŞINA TOPLAM SERMAYE İHRACININ SEKTÖREL DAĞILIMI (1980 - Ekim 2005 dönemi, kümülatif toplam, ABD Doları) Ülke Grubu Afrika Batı Avrupa Doğu Asya ülk. Doğu Avrupa-Balkan ülk. K.K.T.C. Kuzey Amerika Latin Amerika Off-shore merkezleri Orta Asya ve Kafkas ülk. Orta Doğu Toplam FİNANSAL HİZM. 0 1.958.185.613 21.574 151.807.045 68.066.399 63.422.829 0 117.067.898 53.334.950 0 2.411.906.308 ENERJİ 25.807.959 12.592.124 0 2.462.430 0 0 0 9.713.290 2.108.106.705 0 2.158.682.508 İMALAT 14.424.079 1.161.811.680 3.149.160 181.371.197 964.365 55.500.000 15.000.000 654.410 163.866.551 17.876.257 1.614.617.699 İNŞAAT MADENCİLİK TELEKOMUN. 20.076.816 3.000.000 10.000 130.400.608 82.240 240.694.931 0 0 0 19.398.135 12.578.400 134.000 392.812 30.000 2.031.372 5.833.688 450.000 1.500.000 0 0 0 1.786.949 0 10.500.000 4.190.202 10.683.817 52.844.447 4.476.140 0 19.077.140 186.555.349 26.824.457 326.791.890 21 TİCARET 13.002.910 572.266.596 5.864.546 144.268.113 1.203.106 56.790.850 499.340 73.084.178 45.157.536 8.717.298 920.854.473 TURİZM 0 31.253.534 127.064 7.696.321 5.723.640 935.000 0 7.367.309 41.624.457 0 94.727.324 ULAŞTIRMA 19.980 2.618.329 0 745.343 58.948 500.000 0 2.600.000 3.004.900 0 9.547.500 DİĞER 0 26.280.275 443.786 271.587 587.185 2.592.869 0 10.004.000 396.774 0 40.576.476 TOPLAM 76.341.744 4.136.185.929 9.606.130 520.732.571 79.057.826 187.525.236 15.499.340 232.778.034 2.483.210.340 50.146.834 7.791.083.984