Full Text
Transkript
Full Text
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 Suzan TEPE YILMAZ1 SANATSAL DÖNÜŞÜM: ATIK KAĞITTAN HEYKELE Özet Farklı plastik etkiler yakalama, alternatif malzeme bulma isteği, endüstriyel üretimler, heykeltıraşların kil, taş, ahşap, metal gibi malzemelerin dışına çıkmasında önemli etkenlerdir. Uzun zamandır yaşamın bir parçası olan kağıt, heykel sanatında 20.yüzyıl başlarında ilk olarak Braque ve Picasso tarafından kullanılsa da atık kağıtların heykel malzemesine dönüşmesi yakın bir dönemde başlamıştır. Atık kağıdın kullanılması sanatçıların malzeme ile olan ilişkisine bağlı olarak değişmektedir. Kağıt heykeller üzerine yapılan araştırma; tesadüfler ve deneysel çalışmalar ile alternatif bir malzemeye ve içeriğe ait göstergeye dönüşebilmesi gibi özellikleri sebebiyle atık kağıdın, heykel sanatında yer bulduğu sonucuna ulaştırmıştır. Bu çalışmada atık kağıt, kullanım yöntemleri ve malzeme-sanatçı ilişkisi farklı olan çalışmalar üzerinden ele alınarak, heykel literatürüne katkı sağlanmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Atık kağıt, sanatsal dönüşüm, heykel. ARTISTIC RECYCLE : SCULPTURE FROM WASTE PAPER Abstract Catching different plastic effects, willing to find alternative materials,industrial productions are the prominent factors in sculptors’ ceasing from the materials like clay, stone, and metals. The paper, which has been a part of life for a long time, first used by Braque and Picasso at the beginning of the 20th century,but recycling the waste paper into a sculpture material begins in near past.Usage of waste paper changes depending on the relationship of the artists with the material. A research Arş.Gör., Düzce Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Heykel Bölümü, suzantepeyilmaz@gmail.com 1 Suzan Tepe Yılmaz on the paper sculpture shows that waste paper has a place in the art of sculpture because of its transformation to the indicator of an alternative material and content through coincidences and experimental works. In this work,it is tried to contribute to the sculpture literature by handling waste paper, its using methods, and works of which material-artist relationship is different. Keyword: Waste paper, artistic recycling, sculpture GİRİŞ Papirüsten bu yana yaklaşık 6000 yıldır kağıt; haberleşme, iletişim kurma, bilgi aktarmada ve endüstriyel kullanımda yaşamın bir parçası olmuştur. Sanatsal anlayış içinde kağıt, hat ve tezhip ustaları, yazarlar, şairler için aktarım aracı olurken ressamlar için özellikle el yapımı kağıt; dokusu, rengi, geçirgenliği ile farklı plastik etkiler elde edilen malzemeye dönüşmüş, diğer taraftan kolajlarda kullanılmış, bilindiği kadarıyla (origami dışında) 20. yy başlarına kadar heykelde yer almamıştır. Mermer, kil, ahşap malzemenin şekillendirildiği heykel sanatında Rubin (alıntılayan Paçal,1996:52) ilk kağıt heykelin, önce Braque daha sonra Picasso tarafından yapıldığını, kağıdın 1911 yılında Wright kardeşlerin iki katlı uçağını yaparken Braque tarafından kullanıldığını ancak geriye bu kağıt uçağın sadece fotoğrafı kaldığını ifade etmiştir. Diğer taraftan kağıt, karton ve tel ile yapılmış olan Picasso’nun “Gitar” heykelini Hohl (2006:973) “Herhangi bir çalışma heykel kavramının tamamen dönüşümü olarak belirlenebilecek ise bu çalışma, Picasso’nun 1912’de yaptığı Gitar’dır” şeklinde tanımlamıştır. Kağıt ve türevleri konstrüktivistler tarafından kısmen, Bauhaus’ta form yaratmak için, deneysel olarak kullanılmıştır. Bauhaus’ta eğitmen olan Josef Albers hazırlık kursunda öğrencilere (Görsel 1), optik yanılsama, form ve uzay etkileşimini araştırmada kağıt kullandırmış (Roukes,1993:7), öğrencisi olan Hannes Beckmann “Formative Years” isimli makalesinde ilk günkü dersi şöyle ifade etmiştir: Hazırlık kursunun ilk gününü canlı bir şekilde hatırlıyorum. Josef Albers bir demet gazete taşıyarak odaya girdi. …ve … sonra bize konuşma yaptı. “Bayanlar ve baylar, biz fakiriz, zengin değil. Bizim materyalleri ya da zamanı boşa harcamaya gücümüz yetmez. … Her sanat bir materyalle başlar ve bu nedenle öncelikle malzememizle ne yapabileceğimizi araştırmak zorundayız. Yani, başlangıçta bir ürün yapmayı amaçlamadan deneyeceğiz. Şu anda, akıllılığı güzelliğe yeğleriz. … Çalışmalarımız yapısal düşünmeye gitmeli. … Şimdi gazeteleri almanızı … ve şimdi olduklarından daha fazla bir şeyler yapmayı denemenizi istiyorum. Sizden malzemeye saygı göstermenizi ve onu, kendine özgü özelliklerini koruyan bir şekilde kullanmanızı istiyorum. Eğer bıçak, makas benzeri aletler kullanmadan ve yapıştırıcı kullanmadan yapabilirseniz, çok daha iyi” (alıntılayan Saletnik, 2007). TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 226 Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele Görsel 1- Josef Albers and students in a group critique at the Bauhaus Dessau, 1928-29. The Josef and Anni Albers Foundation. © Phyllis Umbehr/Galerie Kicken Berlin/ DACS 2012 © Otto Umbehr Kaynak: http://www.dailytonic.com/friday-food-for-thought-bauhaus-art-as-life-at-thebarbican/ Albers’in, öğrencileri kağıdın olanaklarını araştırmaya yönlendirmesi, malzemenin özelliğinin duyumsanarak iki boyutun üç boyuta dönüştürülmesi, malzemeyle iletişime geçilmesi öğretisi sanatsal tasarım sürecinde önemli bir yere sahiptir. Sanatçı ne kadar çok farklı malzemelerle çalışırsa, olanaklarını araştırırsa tasarımlarını kısıtlamadan daha özgürce yaratabilir. Diğer taraftan heykel öğrencileri için temel tasarım eğitiminde üç boyutlu form ve kompozisyon oluşturmada kolay ulaşılabilirliği ve katlanma, bükülme gibi özelliğinden dolayı kağıt öncelikli malzemelerden biridir. Benzer bir şekilde maket yapımında özellikle malzemesi metal olan tasarımların maketlerinde kağıdın olanakları göz ardı edilemez. Heykeltıraş İlhan Koman “ 1979-1980’lerde (∞ -1) Sonsuzluk eksi bir adını verdiği ve bu formül uyarınca temel bir yapıdan düzenlik olarak bir kağıt kesme/katlama sanatıyla ‘yılansı sarmallar’, ‘girdaplar’ oluşturmuştur” (Paçal, 1996:98). Genel olarak bakıldığında daha çok el yapımı kağıt üretimine odaklanılmış ve kağıt sanatı olarak ele alınmış, Avrupa ve Amerika’da kağıt atölyeleri kurulmuş, ancak el yapımı kağıdı heykelde kullanan çok az sanatçı olmuş, 1980’li yıllardan sonra artış olmuştur (Paçal, 1996). Bazı heykellerinde el yapımı kağıt kullanan sanatçılardan biri Anthony Caro’dur (Görsel 2). TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 227 Suzan Tepe Yılmaz Görsel 2- Anthony Caro, Paper Sculpture No.98 (1981), Kurşun saçma ile doldurulmuş mukavva borular üzerine Tycore, Kalem, tebeşir, akrilik, el yapımı kağıt, 76.2 x 38.1 x 40.6cm. Kaynak: http://www.anthonycaro.org/Gallery-Pic.asp?WorkID=1466 Günümüzde farklı endüstriyel kağıt ve el yapımı kağıtları kullanan sanatçılar olmasına rağmen dikkat çeken bir nokta vardır: Çocukların el becerilerini geliştirmeleri için paper mache’lerin marketlerde ya da kırtasiyelerde satılıyor olması sanatsal bir malzeme olarak görülmemesine işaret ediyor gibi görünmektedir. Bu düşünce, 1973 yılında resimlerini yaptığı figürleri heykele dönüştürmek isteyen ressam Mehmet Güleryüz’ün (Görsel 3) eğitim için gittiği Paris’teki hikayesinden oluşmaktadır: Bir gün desenlerim ve heykel üzerine konuşurken (Chronis Botsoglou ile) “Bunları heykel olarak yapsana !” dedi. Ben de yapacağım dedim. … Fakat dediğim gibi şartlar son derece kısıtlı. Oturduğumuz evler dar ve param da o kadar fazla değil. Malzeme ararken büyük bir süpermarketin çocuk reyonunda papier mâché gördüm paketler içinde. … Aldım onlardan ve nasıl kullanabilirim diye düşündüm, çünkü sıkıştırıp bir şey yapmamın imkanı yok. Bir arkadaşımın önerisiyle tel kullanmaya başladım, telle form oluşturup üzerini kaplıyordum. Sonra bunu renklendirmeye ve insan boyutlarında işler yapmaya başladım (rh+sanat, 2006:45). TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 228 Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele Görsel 3- Mehmet Güleryüz, "General Serisi; İşkenceci" ,1973, Kağıt hamuru, karışık teknik, 160 x170 x140 cm. Kaynak: http://www.mehmetguleryuz.com/tr/works/view/626 Kısıtlı koşullar altında ressam Güleryüz’ün, figürlerini heykele dönüştürme isteği, sanatsal bağlamda göz ardı edilmiş malzemeyi plastik malzemeye dönüştürmüş, güçlü bir plastik etki yakalamıştır. Malzeme, farklı plastik etki yakalamak ve form yaratmak için önemli bir araçtır. Sanatçının malzeme seçimi duygu ve düşüncelerini yansıtmaya elverişli olan malzemeyi seçmeye yönelik olmakla birlikte malzemenin maliyeti de önemli etki oluşturmaktadır. Atık Kağıttan Heykeller Atık kağıtların sanatsal bir malzeme olarak heykele dönüşmesi, kağıdın olanaklarının araştırılması farklı plastik etkiler elde edilmesini beraberinde getirmektedir. Heykelde atık kağıtlar hem olduğu gibi hem de kolaj olarak kullanılmakla birlikte sanatçının atık kağıdı tekrar hamur haline getirmesi ve kil gibi kullanmasıyla ya da yeniden elde edilen kağıt hamurun kağıt haline getirilmesiyle de gerçekleşebilmektedir. Atık kağıtlar özellikle dergiler ve gazeteler resimsel heykel etkisi uyandırmakla birlikte yanılsama da yaratmaktadır. İnsanın kısa bir süreliğine dünyada var oluşunu hatırlatan çiğ, kusurlu, kısa ömürlü nitelikleri verdiği için gazeteleri kullanmayı seçtiğini ifade eden Will Kurtz (t.y.) figürlerini ahşap ve tel strüktür ile hazırladıktan sonra gazete ile kaplamakta, heykellerindeki postur ve duruşların tasarımında fotoğraftan yararlanmaktadır. Günlük yaşamdan sahneler canlandıran sanatçı, peruk, gözlük, takı, hayvan figürleri için tasma gibi hazır nesneler de kullanmaktadır (Görsel 4). TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 229 Suzan Tepe Yılmaz Görsel 4- Will Kurtz, “Dog Walker”,2013, Ahşap, tel, mukavva, gazete, bant, yapıştırıcı,vernik, köpek kayışları ve tasmalar. 64” x 120” x 96”. Kaynak: http://www.willkurtz.com/work/#/multi-figure-1/ Yine benzer bir şekilde dergi ve gazeteleri kullanan sanatçılardan birisi de heykeltıraş Aysel Alver’dir. Kapitalist sistemin yerleştirdiği tüketim anlayışıyla birlikte öznenin yok olduğu dönemde nesneleşen insan, bu süreçte kadının yeri ve verilen roller, evrensel insani değerlerin yozlaşması gibi toplumsal sorunları ve etkilerini plastik dile dönüştürmeye çalışan sanatçının heykellerinde dikkati çeken noktalardan biri; kütle olarak çalıştığı heykellerinde kolaj kullanarak (dergilerden seçtiği parçalardan) yarattığı yanılsamadır. Alçı ya da metal strüktürü atık kağıt ve el yapımı papier mache (kağıt hamur) ile kaplaması ile meydana gelen figürler, detaylardan uzaktır ancak kolajın etkisiyle detaylar ilk bakışta, izleyici tarafından üç boyutlu olarak algılanmaktadır. Diğer taraftan bu kolajlar bedene ait olmayan başka kimlikler yükleyerek yabancılaşmanın bir göstergesi haline gelmekte, figürlerdeki postür ve duruşlar ötekileştirmenin farklı yönlerine vurgu yapmaktadır (Görsel 5). Sanatçının 2010 yılında açtığı “Romans II” sergi kataloğunda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya fakültesinden Sanat tarihçisi Prof. Dr. Kıymet Giray bu çalışmanın; sanatçının tüketim dünyasının yarattığı bir imge olan kağıt bebeklere gönderme yaptığını, kısa bir anda ortaya çıkan ve yerine yenisi gelen bu imgelerin toplumdaki yansımalarını gösteren kağıt heykellerin, kağıt bebeklerin yapay dünyasını ironiyle yansıttığını ifade etmektedir (Giray, 2010:3). Görsel 5- Aysel Alver, “Balkonda”, 2009, Karışık teknik, 132x28x17 cm. Kaynak:http://www.ayselalver.com/#!2012-2010/cdv1 TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 230 Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele Kağıtla olan ilişkisi farklı olan bir başka sanatçı, Amerika’da eğitim alan ve özellikle çalışmalarına soyut dışavurumculukla başlayan Chun Kwang Young’tur. Sanatçı, Amerika’ya ait olan bu akımın kendindeki yerini sorgulayarak kendine özgü bir üslup arayışı içine girmiş, çocukluk zamanlarına ait anılarından yola çıkarak eski felsefe, tarih, mitoloji gibi kitap sayfalarını heykele dönüştürmüştür. Young (Wee, 2013), çocukluğunda annesinin götürdüğü – geleneksel Çin tıbbı uygulayan- doktorun muayenehanesinde isimlerin yazılı olduğu üçgen kağıtlara sarılı bitkisel ilaçları hatırlayarak “mulberry paper” dut kağıdına basılı kağıtları üçgen straforlara sarıp, boyayarak farklı büyüklükte formlar oluşturup bir araya getirmektedir. 231 Görsel 6- Chun Kwang Young, Agresyon 15, 2015, Kore dut kağıdı ile karışık teknik, 350 x 200x 180 cm. Kaynak: http://chunkwangyoung.com/html/02_Artworks.php?c=Sculpture Atık kağıtların plastik malzemeye dönüşmesinin bir başka tekniği de kağıdın hamur haline getirilerek kil gibi kullanılmasıdır. 1994 yılında kazandığı bursla Avusturya’da Profesör Andreas Von Weizsacker atölyesinde kağıt heykel kursuna katılan ve farklı kağıt workshoplarına, kongrelerine katılarak kağıt konusunda kendini geliştiren, 1997 yılında Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Heykel bölümünde kağıt atölyesi kuran ve şuan kendi atölyesinde çalışmalarına devam eden Esma Paçal Turam, atık kağıtları dönüştüren bir başka heykeltıraştır (Tüzmen, 2012). Sanatçı, atık kağıtları tekrar hamur haline getirerek heykele dönüştürmekte, bazen kağıtla birlikte silikon da kullanarak gündelik yaşamdan sahneleri izleyiciyle bir araya getirmektedir. TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 Suzan Tepe Yılmaz Görsel 7- Esma Paçal Turam, “Piyasa Caddesi”, 2013, Kağıt ve silikon. Her ne kadar postmodern dönem geçicilik üzerine vurgu yapıyor olsa da heykeltıraşlar için yapılan çalışmaların kalıcılığı önem arz etmektedir. Her heykel, sanatçının zamana ait temsilidir ve aynı zamanda sanatçıya ait bir tanıktır. Sanatçının düşünüş ve duyuş şeklinin göstergesidir. Dolayısı ile heykeltıraşın söylemi olan heykellerin kalıcılığı, sanatçıları dayanıklı malzeme seçimine yönlendirebilmektedir. Bu bağlamda taş, ahşap, metal ve döküm gibi malzemelerle kıyaslandığında kağıt, tercih edilecek bir malzeme gibi görünmemektedir. Ancak kağıt, sanatçının kullandığı katkı maddeleri ve koruyucularla dış mekana da dayanıklı bir malzeme haline gelebilmektedir. Kağıtlar hamur haline getirilirken beyaz tutkalın kullanılması, heykel tamamlandıktan sonra dış yüzeyin koruyucu ile kaplanması kağıdı dayanıklı bir malzemeye dönüştürmektedir. Elbette mermer ile ahşap arasındaki dayanıklılık nasıl farklı ise kağıt malzemede de fark vardır. Görsel 8- Esma Paçal Turam, “Baş”. Kaynak: http://www.esmapacal.com/projeler.html Heykeltıraşlar için kil genellikle ara malzemedir. Kille yapılan heykel daha sonra kalıcı başka bir malzemeye dönüştürülmektedir. Bu dönüştürmeyi aradan çıkarmayı sağlayan malzemelerden biri kağıt hamurudur. Kağıt hamuruyla yapılan deneysel çalışmalar, bu malzemenin dış mekana dayanıklı ve kalıcı olabileceğini göstermektedir. Atık kağıtlar, küçük parçalara ayrıldıktan sonra su dolu bir tencere içinde kaynatılır. Kaynayan kağıtlar hamur TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 232 Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele kıvamına geldikten sonra soğumaya bırakılarak eli yakmayacak sıcaklıkta suyu sıkılarak başka bir yere alınır. Elde edilen hamura beyaz tutkal eklenerek belli bir kıvama (kile benzer) gelene kadar karıştırılır. Heykelin dış mekana dayanıklı olması için başka bir yöntem de, heykel tamamlandıktan sonra koruyucu olarak inceltilmiş vernik ve balmumu kullanılmasıdır. Kağıt hamurun renklendirilmesi, sanatçının tercihine bağlı olarak atık kağıtların renklerine göre ayrılarak –gazeteler, karalama yapılmış beyaz kağıtlar, teksir kağıtları gibifarklı renk ve etki elde edilmesi, hamur hazırlanırken su bazlı boyalar veya doğal renklendiriciler kullanılması ya da heykel tamamlandıktan sonra fırça ile renklendirilmesiyle sağlanabilmektedir. Bunun yanında alçı, polyester dökümlerde uygulanan patine aynı şekilde kağıt heykel üzerinde uygulanabilmekte ve farklı plastik etkiler yakalanabilmektedir (Görsel 9). 233 Görsel 9- Kağıt hamurdan yapılan heykelin patine öncesi ve sonrası Heykel çamurundan farklı olarak kağıt hamur, geç kuruduğu için üst üste yüklendiğinde sarkmakta ya da düşmektedir. Bu sebeple özellikle küçük çalışmalar için sabır ve zaman gereklidir. Büyük çalışmalarda; çamur çalışmalarda olduğu gibi strüktür, kafes teli ile kaplandıktan sonra yüzey ince bir kağıt hamur tabakasıyla yüklenerek kurumaya bırakılmaktadır. Diğer taraftan sanatçı farklı malzemelerle strüktür yapmayı araştırabilir ve karton, plastik, mukavva gibi farklı malzemeler kullanabilir. Sanatçıların malzemeyle kurmuş oldukları ilişki tasarım için önemli ve her sanatçı için farklıdır. Sanatçıların duyuş ve düşünüş şeklini plastik dile dönüştürmek için çeşitli malzemelerin kullanıldığı dönemde atık kağıtlar, bir yandan heykeltıraşın elinde plastik malzemeye dönüşmekte bir yandan da sanatçının söylemine işaret eden göstergeye dönüşerek zamanın ve sanatçının tanıklığını yapmaktadır. TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 Suzan Tepe Yılmaz KAYNAKLAR GİRAY, K. (2010). Kağıt Bebekler. Aysel Alver Romans II Heykel Sergi Kataloğu. HOHL, R. (2006). A New Technique: The Assemblage. Sculpture From The Renaissence To The Present Day. (Ed: G.Duby ve J.L. Daval). ss.973-983. China: Taschen. KURTZ, W. (t.y.). Sanatçı açıklaması. http://www.willkurtz.com/statement/ PAÇAL, E. (1996). Kağıt Heykel. Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi. Marmara Üniversitesi. İstanbul. 30.10.2015 http://katalog.marmara.edu.tr/yordambt/yordam.php Rh+Sanat. (Ed. Elif Dastarlı). (2006). Mehmet Güleryüz’den Devinimin Estetik Heykelleri. Güzel Yüceden Aykırı Sıradana: Heykel Sanatı. Türkiye’nin Plastik Sanatlar Dergisi. Aralık, 2006, s.42-47. ROUKES, N. (1993). Sculpture in Paper. Massachusetts: Davis Publications. SALETNİK, J. (2007). Josef Albers, Eva Hesse and The İmperative of Teaching. Tate Papers. No:7. (Erişim Tarihi:06.11.2015) http://www.tate.org.uk/research/publications/tatepapers/07/josef-albers-eva-hesse-and-the-imperative-of-teaching TÜZMEN, M. (2012). Kağıt Deyip Geçme. http://www.esmapacal.com/basin.html WEE, V. (2013). Three Sides to A Story. IPAG Issue 40. Temmuz/Ağustos. s. 64-67. (Erişim Tarihi:28.10.2015) http://www.artpluralgallery.com/usr/documents/press/download_url/109/the-pocketarts-guide-august-2013-chun-kwang-young.pdf Görsel Kaynaklar http://www.dailytonic.com/friday-food-for-thought-bauhaus-art-as-life-at-the-barbican/ http://www.anthonycaro.org/Gallery-Pic.asp?WorkID=1466 http://www.mehmetguleryuz.com/tr/works/view/626 http://www.willkurtz.com/work/#/multi-figure-1/ http://www.ayselalver.com/#!2012-2010/cdv1 http://chunkwangyoung.com/html/02_Artworks.php?c=Sculpture http://www.esmapacal.com/piyasacaddesi.html http://www.esmapacal.com/projeler.html TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234 234