İndir - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü
Transkript
İndir - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü
T.C. TARIM ve KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü SU M A E ORDU İLİ PERŞEMBE İLÇESİNDE FAALİYET GÖSTEREN YÜZER KAFES İŞLETMELERİNİN ÇEVRESEL ETKİ VE SU ÜRÜNLERİ SAĞLIĞI YÖNÜNDEN İZLENMESİ PROJESİ SONUÇ RAPORU Hacı SAVAŞ (Proje Lideri) Yener YILDIRIM, Dr.İ.Zeki KURTOĞLU, Dr.Nadir BAŞÇINAR, Ali ALKAN, Metin GÜREL, Hasan ERGÜN, Şirin FİRİDİN, İlyas KUTLU, Serkan SERDAR, Bayram ZENGİN TRABZON, 2006 I. ÖNSÖZ Son yıllarda ülkemizde karada ve denizde yüzer kafeslerde kültür balıkçılığı sektörü hızlı bir gelişim göstermiş ve bu alanda faaliyet gösteren işletme sayısı da giderek artmaktadır. Yatırım, istihdam, üretime katkı ve ihracat ile halkın ucuz ve kaliteli protein ihtiyacını karşılaması yönünden sevindirici olan bu durumla birlikte, süre içinde sektörde sorunlar ortaya çıkmıştır. Bu sorunları çözecek, onlara gerekli bilgi ve hizmeti sunabilecek sektör içi organizasyonlar maalesef aynı hızla gelişememiştir. Burada hem kamu hem de özel sektörün yeterli bilgi, deneyim ve donanıma sahip olmaması ve sektörün ileride kendisi için sorun olabilecek uygulamalardan kaçınmaması önemli faktörlerdir. Ancak ülkede yeni ve hızlı gelişen bir sektör için bu durum normal kabul edilmelidir. Olması gereken, kamunun stratejik planlamacı, yol gösterici ve denetleyici konumda olması, sektörün de her sorununu devletin E çözmesi gerektiği alışkanlığından vazgeçerek, kendi içinde organize olması, sektör içi oto kontrol ve işbirliği mekanizması geliştirmesi ve sektöre zarar verebilecek uygulamalardan kaçınmasıdır. SU M A Karadeniz’de de hızla gelişen sektör karada üretimin yanında denizdeki ağ kafeslerde de üretime ağırlık vermektedir. Ancak zaman içinde ortaya çıkan hastalık problemleri ve yanlış yetiştiricilik uygulamaları işletmeleri ciddi krizlerle karşı karşıya getirmektedir. Ordu ili Perşembe ilçesinde bulunan ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği yapan işletmelerde de 20022003 yıllarında ortaya çıkan yoğun balık ölümleri üzerine Bakanlığımız öncülüğünde (TÜGEM), Ordu Valiliği, Ordu Tarım İl Müdürlüğü, Enstitümüz ve işletme sahiplerinin işbirliği ile sorunların nedenleri ve çözümüne ilişkin olarak bu proje yürütülmüştür. Proje çalışmaları boyunca bize yardımlarını esirgemeyen Ordu İl Tarım Müdürü Sadi SADIKOĞLU’na, proje çalışanlarından Proje İstatistik Şube Müdürü Yener YILDIRIM ve Mühendis Metin GÜREL’e, çalışma boyunca Enstitü Müdürü görevini yürüten, sırasıyla Erdal ÜSTÜNDAĞ, Dr.İ.Zeki KURTOĞLU ve Dr.Atilla ÖZDEMİR’e, Protokol ve projenin sonuç raporunun yazımında yardımcı olan dönemin Enstitü Teknik Müdür Yardımcısı Muharrem AKSUNGUR’a, projede görev yapan bütün çalışma arkadaşlarıma ve bütün saha çalışmalarında bizimle birlikte olan şoför arkadaşlarıma teşekkür ederim. Proje süresince çalışmalarımızda kolaylık sağlayan ve gerekli materyallerin temininde bize yardımcı olan işletme sahipleri ve çalışanlarına teşekkür ederim. Proje çalışmalarının ve elde edilen sonuçların ilgili kuruluşlar ile bölgede yetiştiricilik yapan işletmelere faydalı olmasını dilerim. Hacı SAVAŞ Proje Lideri I II. İÇİNDEKİLER 3.1.2.6. İşletmelerin balık aldıkları firmalar ............................................................. 10 3.1.2.7. Yetiştiricilik süreleri ..................................................................................... 3.2. Metot ..................................................................................................................... 3.2.1. Su Ürünleri Sağlığı Bölümü ............................................................................ 3.2.1.1. Enfeksiyonlara neden olan bakterilerin tanımlanması ve Antibiyotik duyarlılık testleri ....................................................................... 3.2.1.2. Solungaç ve deride paraziter kontrol .......................................................... 3.2.1.3. Yemlerde total bakteri seviyesinin belirlenmesi ......................................... 3.2.1.4. Sediment’teki bakterilerin tanımlanması ................................................... 3.2.1.5. Enfeksiyonların kontrol altına alınması için ilaç tedavisi uygulanması... 3.2.2. Yetiştiricilik Bölümü ........................................................................................ 3.2.2.1. Balıkların çalışma boyunca büyümenin takibi ........................................... 3.2.2.2. Yetiştiricilik şartlarının irdelenmesi............................................................ 3.2.2.3. İşletmelerin bilgilendirilmesi ........................................................................ 3.2.3. Ekoloji Bölümü ................................................................................................. 3.2.3.1. Belirlenen istasyonlarda bazı fiziksel-kimyasal parametrelerin izlenmesi… 4. BULGULAR ve DEĞERLENDİRME ................................................................. 4.1. Su Ürünleri Sağlığı İrdelemesi ........................................................................... 4.1.1. Deri ve solungaçlarda patojen parazitlerin incelenmesi ............................... 4.1.2. İncelenen yemlerdeki total bakteri seviyesi ................................................... 11 11 11 SU M A E I. ÖNSÖZ. ................................................................................................................... II. İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... III. ÖZET. ................................................................................................................... IV. ABSTRACT .......................................................................................................... V. TAVSİYELER ....................................................................................................... 1. GİRİŞ....................................................................................................................... 1.1. Projenin gerekçesi ............................................................................................. 1.2. Projenin bütçesi ve finansmanı ......................................................................... 2. LİTERATÜR .......................................................................................................... 3. MATERYAL ve METOT ...................................................................................... 3.1. Materyal ............................................................................................................... 3.1.1. Örneklerin temini ............................................................................................ 3.1.2. İşletme Bilgileri ................................................................................................. 3.1.2.1. İşletmelerin koordinatları............................................................................. 3.1.2.2. Ağ kafesler yerleşim planı ve örnekleme istasyonları ................................ 3.1.2.3. Kafes yerleşim bilgileri ................................................................................. 3.1.2.4. İşletme kapasiteleri ....................................................................................... 3.1.2.5. İşletmelerdeki kafes sayıları ......................................................................... Sayfa No I II IV V VI 1 1 2 2 5 5 5 6 6 7 8 8 9 II 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 12 13 13 13 13 4.1.3. Balıklarda tanımlanan bakteriler ................................................................... 14 4.1.4. Sedimentte tanımlanan bakteriler .................................................................. 14 4.1.5. Tanımlanan bakterilerin antibiyotiklere olan duyarlılığı ............................ 15 4.1.6. Çalışma boyunca işletmelere göre tespit edilen enfeksiyonlar ..................... 15 17 4.1.7. Levreklerde mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi ....................................... 4.1.8. Alabalıklarda mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi .................................... 17 4.1.9. Levrek ve alabalık yetiştiriciliğinde tolere edilebilir ve ölçülen su sıcaklıkları….18 19 4.1.10. Su sıcaklığı-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi ..................................................... 4.1.11. İşletmelerde 2004-2005 yılları ölüm oranları............................................... 20 4.1.12. İşletme bazında 2004-2005 enfeksiyon yoğunluğu ...................................... 21 22 4.1.13. Balık yaşı-enfeksiyon ilişkisi .......................................................................... 4.2. Bölgede Uygulanan Yetiştiricilik Uygulamalarının İrdelemesi ...................... 22 E 4.2.1. Özbek Su Ürünleri .......................................................................................... 22 24 4.2.3. Altaş Su Ürünleri ............................................................................................. 25 4.2.4. Marnero Su Ürünleri ....................................................................................... 26 4.2.5. Sarıkaya Su Ürünleri ...................................................................................... 27 4.3. Ağ Kafes İşletmeleri Yerleşim Bölgesinde Ekolojik Yönden Elde Edilen Bulgular .............................................................................................................. 5. SONUÇLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ .............................................................. 5.1. Sonuçlar................................................................................................................ 5.2. Çözüm önerileri ................................................................................................... 5.3. Ortak Yönetim Merkezi Yapılanması ( Model 1 ) .......................................... 5.4. Kafes yerleşim alanı yapılanması (Model-1) .................................................. 5.5. Kafes yerleşim modeli-1( Tüm İşletmeler için ) ............................................... 5.6. Kafes yerleşim modeli-2( Bir İşletme için ) ...................................................... 6. PROJE BÜTÇESİ İCMALİ .................................................................................. 7. REFERANSLAR .................................................................................................... 29 42 42 43 44 44 45 45 46 47 SU M A 4.2.2. Vona Su Ürünleri ............................................................................................ III ÖZET Bu çalışma, Ordu İli, Perşembe ilçesi limanı açıklarında bulunan ağ kafeslerde yetiştiriciliği yapılan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) ve deniz levreklerinde (Dicentrarchus labrax) yüksek ölümlere neden olan faktörleri belirlemek için yapılmıştır. Hem hastalık problemleri ile yüksek ölümlerin nedenini mikrobiyolojik yönden araştırmak, hem yetiştiricilik teknikleri ile ilgili yapılan olası hatalı uygulamaları ve bu uygulamaların balık ölümleri üzerine olan etkisini saptamak, hem de yetiştiricilik yapılan bölgedeki deniz suyunun bazı temel parametrelerini inceleyerek, bunların balık ölümleri üzerine olası negatif etkilerini değerlendirmek hedeflenmiştir. Bu proje, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Ordu İl Tarım Müdürlüğü, Ordu Valiliği Özel İdaresi ve bölgede yetiştiricilik yapan işletmelerin ortak katkıları ile karşılanmıştır. E yürütülmüştür. Proje giderlerinin tamamı İl Özel İdaresi ve işletmeler tarafından 18 ay boyunca, her ay işletmelere gidilerek tüm kafeslerden balık örnekleri, yem SU M A örnekleri, belirlenen istasyonlardan su ve sediment örnekleri alınarak incelenmiştir. Aylık çalışma sonuçları İl Müdürlüğü ve işletme yetkilileri ile değerlendirilerek alınması gereken önlemler ve yanlış uygulamaların düzeltilmesi konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. Çalışma sonucunda tolere edilebilir sınırlar içinde olan deniz suyu sıcaklığının ölümlerin nedeni olduğuna dair bir bulgu elde edilememiştir. Boy-ağırlık gelişimine bağlı kondüsyon parametreleri ile suyun fiziksel-kimyasal parametreleri normal sınırlar içinde bulunmuştur. Yüksek ölümlerin asıl nedenleri olarak; yanlış yetiştiricilik uygulamaları ve mikrobiyolojik yönden kirletilen zemin, işletmelerin kendi arasındaki sorunları, hijyen kurallarına ve yetkililerin tavsiyelerine uymama, bilinçsiz ilaç kullanımı, balıklara gayri sıhhi yaş yem verilmesi, işletmeler ve kafesler arası mesafe yetersizliği, farklı tür (alabalık-levrek) ve yaştaki balıkların yan yana konması olarak sıralanabilir. Çalışma boyunca tavsiyeleri uygulayan ve gerekli önlemleri alan bazı işletmelerde ölüm oranları levreklerde %40‘tan %10’a, alabalıklarda ise %21’den %1’e düşürülmüştür. Elde edilen bulgulardan biri de normalde tatlı suda ve alabalıklarda görülen Yersiniosis hastalığı etkeninin deniz levreği balıklarında izole edilmesi ve enfeksiyona neden olmasıdır. Anahtar kelimeler: Ağ kafes, yetiştiricilik, su sıcaklığı, enfeksiyon, antibiyogram, hijyen, antibiyotik, kondüsyon. IV ABSTRACT This study was carried out to determine the causative factors of heavy mortality in rainbow trout and marine sea bass reared in net cages placed in off-shore floating cages in Perşembe district of Ordu. The aims of this study were ; - to observe of disease problems and heavy mortalities from microbiological point of view, - to examine the problems of rearing techniques and effects of these problems on fish mortalities, - to observe of some of the basic water parameters of the region and evaluation of E their impact on fish mortalities. This Project was implemented by the cooperation of Central Fisheries Research SU M A Institute, Agriculture Directorate of Ordu Province, Governorship of Ordu, and private companies in region. During 18 months, samples of fish, feed, water and sediment were taken monthly from pre-determined sample points and analyzed in Institute’s laboratories. Results of monthly studies were evaluated by authorities of private companies and Agriculture Directorate of Province of Ordu and recommendations were given for necessary measurements. As a result of the studies, there was no evidence related with the water temperature being the cause of mortalities, because it was in the tolerable limits. According to the length-weight relationship, condition parameters and physical/chemical parameters of water were found in normal limits. The main causes of the intense mortalities were determined as; fault in appropriate rearing techniques, microbiologically polluted ground, problems among companies, poor hygienic conditions, unconsciously usage of drugs, usage of unhealthy farm-made feed, insufficient distance between the facilities and cages, keeping different species and age group of fish side by side. The mortality rate was decreased from 40% to 10% in sea bass and 21% to 1% in trout in farms where taken recommendations under consideration and taken necessary measures. One of the interesting findings was detecting of Yersiniosis frequently in sea bass which is normally characterized by fresh water trout. Key words: Farm management, environmental impact, net cage, rearing, water temperature, infection, antibiogram, hygiene antibiotics condition. V TAVSİYELER Son yıllarda ülkemizde ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği hızla yaygınlaşmakta, gerek miktar ve alan olarak ve gerekse üretilen tür çeşitliliğinde gelişme göstermektedir. Teknolojik gelişmelerle birlikte artık bir sektör haline gelen bu alanda yatırım ve üretimin artması beraberinde bazı sorunların da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu sorunlar; faaliyet gösteren işletmelerin kendi arasında olduğu kadar, kamu ile özel sektör arasında, işletmeler ile yerel yönetimler, balıkçılar ve bölge sakinleri arasında, işletmeler ile turizm yatırımcıları arasında olduğu anlaşılmaktadır. Bütün bu tartışmalarda ortaya atılan en büyük gerekçe bu tesislerin çevre ve görüntü kirliliğine neden olduğu, doğal üreme ve avcılık alanlarını olumsuz etkilediği şeklindedir. Maalesef ülkemizde bu konuda detaylı bilimsel çalışmalar henüz yapılmamıştır. Bu çalışmanın temel hedefi de bu sorulara çalışmaya ihtiyaç vardır. E yanıt bulmak değildir. Bununla birlikte yukarıda yazılı konuları da çok yönlü araştıracak bir Ancak çalışma boyunca yaptığımız gözlemler ve çeşitli kesimlerle yaptığımız SU M A görüşmeler, aslında sorunun çok boyutlu ve çok taraflı olduğunu göstermiştir. İşletmeler resmi ve bilimsel kurallara uygun yetiştiricilik yaptıklarında, kendi aralarında işbirliği yapıp bir oto kontrol sistemi geliştirdiklerinde, kuraldışı uygulamalara izin vermediklerinde, kendilerine tahsis edilen sınırlara ve üretim miktarına riayet ettiklerinde, organik ve kimyasal kirlenmeyi arttıracak uygulamalardan kaçındıklarında, gerek zemin yapısında, gerekse deniz suyunun temel parametrelerinde, geri dönüşümsüz ve büyük değişiklikler olmamaktadır. Burada kamunun öncelikle yapması gereken üretim sahalarının planlama ve tahsisi aşamalarında tamamen bilimsel verilere uygun hareket etmek, ilgili tüm taraflarla mutabakat içinde olmak, koyduğu kuralların uygulanmasını sağlamak için sürekli denetim yapmak ve kuraldışı uygulamalar yapan işletmelere izin vermemektir. Bu çalışma, bu yönden incelendiğinde işletmelerde meydana gelen yüksek ölümlerin, çevresel parametre değişiklikleri ve buna bağlı kirlenmeden çok, kendi aralarındaki sorunlar, bilimsel olmayan yetiştiricilik uygulamaları ve zeminin bizzat kendileri tarafından mikrobiyolojik olarak kirletilmesi (bilinçsiz ve kontrolsüz antibiyotik kullanımı, işletmelerin hastalıkları birbirinden gizlemeleri, ölen balıkların çuvallara doldurularak kafes dibi veya yakınlarında denize atılması, gayri sıhhi yaş yem yapımı ve kullanımı v.s.) sonucu ortaya çıktığı görülmektedir. Bu nedenler ortadan kaldırıldığında ve bilimsel tavsiyelere uyulduğunda ölüm oranlarının önemli derecede azaldığı görülmüştür. Zaten; bu tür işletmelerde kafes dipleri ile yakın çevresinin hiçbir kirliliğe maruz kalmayacağını, çevreye hiçbir olumsuz etkisinin olmayacağını da kimse iddia etmemektedir. VI Önemli olan bu tür olumsuzlukları minimuma indirecek tedbirleri ortaklaşa alacakları bir oto kontrol sistemi kurmaları ve işbirliği yapmalarıdır. Unutulmamalıdır ki; bu tür aşırı kirlenmeden ve kuraldışı davranışlardan olumsuz yönde en çok etkilenecek kesim de yine kendileri olacaktır. Umarız bu rapor ve çalışma süresince yapılan tavsiyeler faydalı olur ve işletmelerin ekonomik kazançlarının yükselmesine olumlu yönde katkı yapar. SU M A E . VII 1. GİRİŞ 1.2. Projenin gerekçesi Ordu – Perşembe’de bulunan kıyı şeridi ilk defa 1991 yılında Alabalık yetiştiriciliği amacıyla üretime açılmıştır. 1995 yılından itibaren deniz levreği (Dicentrarchus labrax ) yetiştiriciliğine de açılan bölgede üretim yıllar içinde artmıştır. Halen 6 ayrı sahada 5 işletme gökkuşağı ve deniz levreği yetiştiriciliği yapmaktadır. Ancak üretim artışı ile birlikte sorunlar ortaya çıkmış ve 2002–2003 yıllarında işletmeler E büyük kayıplar yaşamıştır (üretici beyanlarına göre ölüm oranları %50–70 olarak verilmiştir). 2002 ve 2003 yıllarında gerek Enstitümüze ve gerekse diğer araştırma SU M A kuruluşlarına incelenmek amacıyla ölü balık, hazır ve yaş yem örnekleri gönderilmiş, işletmelere teşhis edilen hastalıklar, bu hastalıklara karşı tedavi önerilmiştir. Ayrıca işletmelerin uymaları gereken kurallar hakkında tavsiyelerde bulunulmuştur. Ancak, balık ölümlerinin devam etmesi üzerine Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü devreye girmiştir. Bakanlığın 14.10.2003 tarih ve 57 sayılı oluru gereği, Ordu İli Perşembe İlçesi’nde bulunan ağ kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliği yapmakta olan işletmelerin bölge ekonomisine katkısının devamlılığının sağlanmasına yönelik; sorunları tespit etmek ve çözüm önerileri üretmek amacıyla bir komisyon oluşturulmasına karar verilmiştir. Komisyonun çalışmaları sonunda hazırlanan raporda ( Ek:1 ), Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından bölgede bir izleme projesi yapılması gerekliliği vurgulanmıştır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM)’nün 28.01.2004 tarih ve SÜBD/ 250 11 10 11/365 sayılı yazıları ile komisyon raporuna atıfta bulunulmuş ve Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü liderliğinde Üniversite, Tarım İl Müdürlüğü ve bölgedeki su ürünleri işletmelerinin de katkısı sağlanarak “Yetiştiricilik açısından önemli olan su kalite kriterleri, akıntı, sediment birikimi, balık gelişimi ve sağlık durumu” ile ilgili bir araştırmanın (izleme projesi) uygulamaya konması gerektiğini bildirmiştir. Ordu İl Tarım Müdürlüğü ve işletme yetkilileri ile yapılan görüşmelerde 18 ay sürecek bir izleme projesi yapılması kararlaştırılmış, bu çalışma için gerekli giderler Ordu Valiliği İl 1 Özel İdaresi ve işletmeler tarafından karşılanmıştır. Çalışma esaslarına ilişkin bir protokol hazırlanarak (Ek 2) çalışma fiilen Haziran 2004 – Aralık 2005 tarihleri arasında SU M A E sürdürülmüştür. 2 1.2. Projenin bütçesi ve finansmanı Asgari giderleri karşılamak üzere projenin bütçesi 22.000 TL olarak saptanmış, bu rakamın 12.000 YTL’si Ordu İl Özel İdaresi (Tarım İl Müdürlüğü), 10.000 YTL’si yetiştiricilik yapan 5 işletme tarafından karşılanmıştır. Ordu İl Özel İdaresi tarafından tahsis edilen bütçe Enstitümüz Döner Sermayesi aracılığıyla, projede kullanılacak çeşitli sarf malzemelerinin alımı için kullanılmıştır. İşletmelerce toplanılan tutar ise özel bir hesapta tutularak proje lideri koordinasyonunda, personel harcırahları, hizmet ve cihaz alımı ve akaryakıt giderlerinde harcanmıştır. E 2. LİTERATÜR Dengeli beslenmede çok önemli bir yere sahip olan su ürünlerinden, en üst düzeyde faydalanmak için hızla artan dünya nüfusuna paralel olarak su ürünleri üretiminde de artış SU M A gerekmektedir. Ancak, avcılık yoluyla elde edilecek miktarın sınırlı olması sebebiyle dünyada ve ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği hızlı bir gelişim göstermiştir. Dünya genelinde avcılık yoluyla sağlanan üretim 100 milyon ton civarında maksimum düzeye ulaşmışken su ürünleri yetiştiriciliğinden elde edilen 50 milyon tonluk üretim toplam su ürünleri üretiminin ( 150 milyon ton ) 1/3 den fazlasını sağlamaktadır (Hoşsucu ve ark., 2001; Okumuş, 2000). Su ürünleri yetiştiriciliği FAO tarafından son on yılda dünyada en hızlı büyüyen gıda üretim sektörü olarak belirlenmiştir. Zengin iç su kaynaklarına ve uzun bir sahil şeridine sahip olan ülkemizde doğal avcılığın yanı sıra kültür balıkçılığı da giderek artan bir eğilim göstermiştir. Kültür balıkçılığı ile ilgili ilk uygulamalar iç sularda 1970'li yıllarda alabalık, denizlerde ise 1985'li yıllarda çipura ve levrek üretimi ile başlamıştır. 1980'li yıllardan sonra, devlet tarafından destek sağlanması, ülkemizde su ürünleriyle ilgili akademik eğitimin başlaması ve özel sektör ile üniversitelerin konu ile ilgili çalışmalar yapması sonucu, su ürünleri yetiştiriciliğinde kısa sürede kayda değer bir artış sağlamıştır. Ülkemizde avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri miktarı 500 bin ton civarında hemen hemen sabit iken, yetiştiricilik yoluyla elde edilen miktar ise önemli ölçüde artış göstererek 2003 yılında 80 bin ton’a ve 2005 yılında ise 110 bin ton’a yükselmiştir (TÜGEM, 2004; TÜGEM 2006). FAO istatistiklerine göre, dünya genelinde ortalama 16 kg olan kişi başına su ürünleri tüketimi AB ülkelerinde 22 kg, ülkemizde ise 8 kg civarındadır. Su ürünleri avcılığı yoluyla üretimin önemli oranda artırılamayacağı göz önüne alındığında üretim ve kişi başına tüketim büyük oranda yetiştiricilik veya kültür balıkçılığının geliştirilmesi ile artırılabilir. Türkiye, su ürünleri üretimi açısından AB ülkeleri arasında 7. 3 sırada, yetiştiricilik açısından 4. sırada yer almasına karşın, kişi başına düşen su ürünleri tüketimi açısından son sıralarda yer almaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliği ülkemizde artırmak için VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında “su ürünlerinde sürdürülebilir üretimin artırılması amacıyla; doğal kaynakların rasyonel kullanımı sağlanacak, yetiştiricilik ve açık deniz balıkçılığı geliştirilecek, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilecek ve kamuda etkin kurumsal bir yapının oluşturulması için gerekli düzenlemeler yapılacaktır” vurgusu yapılmaktadır. Ayrıca Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 2004 yılından itibaren yetiştiriciliğin geliştirilmesi amacıyla teşvik primi uygulamaya başlamıştır. Ancak, zamanında kaynak tahsisi, rasyonel planlama ve yönetim stratejileri geliştirilemediği taktirde su ürünleri yetiştiriciliğinin hızlı gelişimi bazı problemleri de birlikte E getirebilmektedir. Bu nedenle özellikle Ege kıyılarında gelişen kafes yetiştiriciliği kaynak tahsisi sınırlaması ile karşı karşıya kalmıştır. Su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili faaliyetlerin ekonomikliği yanında çevresel etki boyutlarının da göz önünde bulundurulması SU M A gerekmektedir. Bu yaklaşım; çevresel dengenin korunması açısından, yetiştiriciliğin uygulama şekli, düzeyi ve akuakültür-çevre etkileşimi konusunda oldukça fazla araştırmaya ihtiyaç göstermektedir. Ülkemizde ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği büyük oranda Ege denizinde yoğunlaşmış olmasına rağmen, son yıllarda özellikle Doğu Karadeniz’de büyük ölçekli ağ kafes yetiştiriciliğine olan talebin arttığı bilinmektedir. Ancak, Karadeniz’de kıyı ve hidrografik özellikler nedeniyle bu amaç için uygun yerler oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle işletmeler Kefken, Sinop, Ordu - Perşembe, Trabzon - Yomra ve Rize açıkları gibi kısmen korunaklı birkaç alanda kümelenmiş durumdadır. Günümüzde üretimin yaklaşık %80’i Ordu’nun Perşembe ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Halen Perşembe’de 5, Yomra ve Rize’de ise 2’şer işletme bulunmaktadır. Perşembe’deki işletmelerde gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) ve levrek (Dicentrarchus labrax) diğer alanlarda ise sadece alabalık yetiştirilmektedir. Bu alanlardan özellikle Perşembe sahilinde alanın taşıma kapasitesinin zorlandığı tahmin edilmektedir. Yomra ve Rize’de ise üretim kapasitesi artırılması yönünde girişimler mevcuttur. Kafeslerde yoğun balık yetiştiriciliğinin küresel, bölgesel ve yerel bazda bazı önemli çevresel etkiye sahip olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir (Folke ve Kautsky, 1989). Ayrıca kafeslerde balık yetiştiriciliği işletmenin büyüklüğüne, ortam ve su özellikleri gibi faktörlere bağlı olarak yakın çevresindeki su kolonu ve bentik kesimde organik materyalce zenginleşmeye, su kalitesi ve özellikle bentik canlı komünitesinde değişikliklere neden olacağı belirtilmiştir (Barg, 1992; Okumuş, 1997). 4 Sediment, su kolonundaki parçacıkların nihai durağı olan çökel materyaldir. Üzerlerindeki su kolonunun kalitesini, besin elementleri (azot, fosfor, silikat v.b.) salınımları ve organik maddelerin parçalanmasıyla ve bunun sonucu olarak da oksijen tüketimine neden olması ile değiştirirler. Bu sediment kalitesi önemli bir su kirliliği göstergesi olarak değerlendirilir. Aşırı element girdisi, ötrofikasyon dediğimiz su kalitesi bozulmasının başlıca sebeplerindendir. Sedimentteki organik karbon içeriği de yine organik kirliliğin bir göstergesidir (Özfuçucu ve ark., 2003). Bentik topluluklar da çevre koşullarını az-çok uzun bir zamanda özümseyerek, ortamın durumunu biyolojik olarak mükemmel bir şekilde tanımlamaya müsaade ederler. Ancak bentozun organik zenginleşmesi ile ilgili olarak bir değişkenin (örneğin, sedimentin E toplam organik karbon içeriği, makro ve omurgasız tür zenginliği) etkilenmiş ortamlarda gözlenen değişimin ekolojik sonuçlarını belirlemek için bilimsel temel yeterli değildir. Bu nedenle kontrol alanları ile ilgili standartlar oluşturulmaktadır. Örneğin etkilenen ortamlardaki SU M A makro omurgasız türlerin sayısı kontrol ortamındaki tür zenginliğinin %50’sinden az olmamalıdır (Lamy ve Guelorget, 1995). Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği, dünyada ve ülkemizde önemli ekolojik özelliklere sahip ve değişik sektörler tarafından farklı amaçlarla kullanılmak istenen koy, liman, fiyort gibi yerlerde yapılmaktadır. Çevresel imkânlardan faydalanarak yapılan bu üretim tarzının deniz ekosistemlerinde istenmeyen etkilerinin olabileceği belirlenmiştir. Balık çiftliklerinden denizel ortama karışan ana maddeler fosfor ve azot gibi organik maddeler ve suda asılı katı maddelerdir. Su ürünleri yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı İsveç, Norveç ve Finlandiya sahillerindeki somon çiftliklerinde yapılan araştırmalara göre, balık çiftliklerinden denizel ekosisteme 260-650 ton/yıl azot yükünün girdiği ve bu miktarın diğer çeşitli kaynaklardan deniz ortamına giren azot yükünün sadece %2’sine tekabül ettiği belirlenmiştir (Ervik ve diğ., 1989; Okumuş, 1997). Yetiştiricilikte balıklara verilen besinlerin %90’ından fazlası, atık besin maddeleri ve balık dışkıları seklinde suya ve sonra da sedimente geçerek etkiler. Bu etkilemeler kendini kültür ortamında; dipteki suyun oksijen bakımından zayıflaması, sedimentteki toplam sülfit miktarının artışı, geçici fauna bozulmaları, bentik faunada dikkati çekerek değişimler ve bentik komünitelerin biyokütlesinde önemli miktardaki azalmalar şeklinde gösterir (Tsutsumi ve ark., 1991). Balık çiftliklerinin devamlılığının sağlanması, sağlıklı ve optimal üretim yapabilmek için kullanılan yem ve ilaç gibi doğal olmayan girdilerin çevreye olan etkileri yapılan birçok çalışma ile belirlenmiştir (Midlen ve Redding, 1998; Evrik ve ark., 1997; Gowen ve Bradbury, 1987; Ackefors ve Enell, 1994; Kelly ve ark., 1996). Balık çiftliklerinin geniş anlamda estetik kirliliğe 5 de neden olduğu yine literatür çalışmalarında belirtilmiştir (O’ Sullivan, 1992; Garret ve ark., 1997; Midlen ve Redding, 1998). Bunlara ek olarak çiftliklerden kaçan balıkların doğal türlere karışması ve genetik modifikasyona neden olmaları bir başka önemli konudur (Heggberget ve ark., 1993). Gowen ve diğ. (1987), üretim alanlarındaki bentoz ve su kolonunun organik maddece zenginleşmesini, buna bağlı olarak hipernütrifikasyonun boyutlarını kontrol eden temel faktörlerin, çiftliğin büyüklüğü ve yönetimi ile yetiştirici alanın hidrografisi (akıntı hızı ve şekli, su değişim oranı, vs.) olduğu belirlenmiştir. Çiftlik büyüklüğü ve hidrografiye bağlı olarak ana etkinin görüldüğü alan 30 m sınırı içinde kalmakta, korunaklı, sığ ve su yenilenmesinin zayıf olduğu yerlerde tahribatın boyutu daha da yüksek olmaktadır (Anonim, E 1993). Yunanistan da yapılan bir çalışmada ise kafeslerin altından 20 m mesafeye kadar deniz tabanında ve su kolonunda değişimler gözlenmiştir. Kafeslerin altında sedimentin organik karbon ve azot konsantrasyonları yüksek bulunmuş, bunun yanında poliketlerde (Capitella SU M A spp.) artışlar gözlenmiştir (Karakasis, 1996). Öte yandan, kıyısal alanı kullanan sektörler arasındaki sürtüşmeleri gidermek, doğal kaynakları, özellikle de denizleri kullananların birbirine verdikleri zararı en aza indirmek, bir ekosistemin çeşitli kullanımlarını bağdaştırma işlemi olan “Çok Yönlü Kullanım Planlaması” hayata geçirilmesiyle mümkündür. Bu planlamanın ilk adımı ise sistemdeki streslerin ve bu doğrultudaki değişimlerin belirlenmesi olmalıdır. Ayrıca, FAO teşkilatının sorumlu balıkçılık ve yetiştiricilik için koymuş olduğu kurallardan biri de “Akuakültür aktivitelerinden kaynaklanan ekolojik değişiklikler ile ekonomik ve sosyal sonuçların minimize edilmesi amacıyla devlet, uygun çevresel değerlendirme ve izlemeyi (monitoring) yürütmek ve akuakültüre özgü etkin prosedürleri tespit etmek zorundadır” kuralıdır (DESAMP, 1996). 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Materyal 3.1.1. Örneklerin temini 1. Bu araştırma Enstitümüz Su Ürünleri Sağlığı, Yetiştiricilik ve Ekoloji Bölümleri ile Ordu İl Müdürlüğünün (Proje İşt. Şb. Müd.) ortak çalışması olarak 18 ay boyunca yürütülmüştür. 2. Her ay tekne ile belirlenen istasyonlara giderek, kafeslerden (sağlıklı, hasta) balık örnekleri (5–10 adet ), su örnekleri (yüzey–20 m), 6 defa sediment örnekleri ve 4 defa yem 6 örnekleri alınmıştır. Ayrıca program dışı hasta veya ölüm olan kafeslerden de örneklemeler yapılmıştır. 3. Boy-ağırlık, paraziter inceleme, suyun bazı fiziksel-kimyasal parametre analizleri bakteriyel ekim çalışmaları Ordu İl Müdürlüğünde, bakteri tanımlama ve antibiyogram çalışmaları, kondisyon ve su analiz değerlendirmeleri Enstitüde yapılmıştır. 4. Enfeksiyon tespit edilen işletmelere, antibiyogram sonuçlarına göre tedavi programı uygulanmış ve sonuçları izlenmiştir. 5. Her görevde, yapılan çalışmalarla ilgili İl Müdürlüğü ve işletmelere bilgi verilmiş, tespit edilen sorunların çözümü konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. E 3.1.2. İşletme Bilgileri 3.1.2.1. İşletmelerin koordinatları İşletmelerin ruhsat aldıkları kapasite kiralama SU M A koordinatları Tablo 1’de verilmiştir. üzerinden yapılan alanların Tablo 1. İl Müdürlüğü verilerine göre işletmelerin koordinatları ve kiralanan üretim alanları. İşletmeler Özbek Vakıf Sarıkaya Altaş Marnero Vona Su Ürünleri Özbek Su Ürünleri Kod 101 102 103 104 111 112 113 114 121 122 123 124 131 132 133 134 141 142 143 144 151 152 153 154 Boylam (E) 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 05’’ D 37o 47’ 10’’ D 37o 47’ 09’’ D 37o 47’ 08’’ D 37o 47’ 10’’ D 37o 47’ 06’’ D 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 15’’ D 37o 47’ 15’’ D 37o 47’ 09’’ D 37o 47’ 08’’ D 37o 47’ 13’’ D 37o 47’ 14’’ D 37o 47’ 07’’ D 37o 47’ 07’’ D 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 04’’ D 37o 47’ 26’’ D 37o 47’ 27’’ D 37o 47’ 20’’ D 37o 47’ 19’’ D 7 Enlem (N) 41o 05’ 02’’ K 41o 05’ 06’’ K 41o 05’ 06’’ K 41o 05’ 01’’ K 41o 05’ 10’’ K 41o 05’ 14’’ K 41o 05’ 15’’ K 41o 05’ 11’’ K 41o 05’ 22’’ K 41o 05’ 25’’ K 41o 05’ 26’’ K 41o 05’ 23’’ K 41o 05’ 02’’ K 41o 05’ 02’’ K 41o 05’ 02’’ K 41o 05’ 02’’ K 41o 05’ 37’’ K 41o 05’ 40’’ K 41o 05’ 41’’ K 41o 05’ 38’’ K 41o 05’ 04’’ K 41o 05’ 07’’ K 41o 05’ 08’’ K 41o 05’ 05’’ K Yüzey Alanı 16.100 m2 13.000 m2 16.000 m2 16.000 m2 16.000 m2 16.000 m2 3.1.2.2. Ağ kafesler yerleşim planı ve örnekleme istasyonları Yapılan ön çalışmalarda ağ kafes bölgesinde proje teknik personelince örnekleme ve ölçüm istasyonları için alanlar belirlenmiştir. Proje süresince koordinatları da belirlenen bu alanlardan Tablo 2’de belirtilen balık, su ve sediment örneklemesi yapılmıştır. Tablo 2. Çalışma başlangıcında belirlenen istasyon numaraları ve işletmelere göre dağılımı. E İstasyonun yeri Özbek Vakıf Vona Marnero Altaş Su-Sediment İstasyonu (işletmeler) Sarıkaya Özbek Su-Sediment İstasyonu (referans) SU M A Örnekleme İstasyon No 1-2 3-4 5-6 7-8 9 10-11 12-13 14 3.1.2.3. Kafes yerleşim bilgileri Kafeslerin kıyıya uzaklığı ortalama 300 metre, kafes bölgesi deniz derinliği 12–34 metre arasında değişmektedir. İşletmeler arası mesafe yaklaşık 500 metredir. Gerek bazı kafeslerin bulundukları yerdeki deniz derinliği ve gerekse işletmeler arası mesafe yetersizdir. 8 14 1-2 3-4 9 5-6 7-8 Samsun SU M A E 10-11 12-13 Trabzon Ahşap kafesler Su - sediment istasyonları Yuvarlak kafesler Şekil 1. Harita üzerinde yerleştirilen işletmeler ve kafes yapıları. 3.1.2.4. İşletme kapasiteleri (Ton/Yıl) Bölgede bulunan işletmelerin kapasiteleri Tablo 3’te verilmiştir. İşletme sahipleri ile yapılan görüşmelerde ve yapılan gözlemlerde gerçekte kafeslerde ne kadar balık bulunduğu, fiili üretimin ne kadar olduğu konusunda gerçek veriler elde edilememiştir. Ancak İl Müdürlüğü verileri ve yetkililerin ifadelerine göre fiili üretimin bu kapasitenin çok üstünde olduğu beyan edilmiştir. Tablo 3. Kurulu işletmelerin proje kapasiteleri. Balık Türü Levrek Alabalık Özbek (Kışlaönü) 100 100 Vona Marnero Altaş Sarıkaya 100 100 100 100 100 100 100 60 9 Özbek (Sarıburun) 100 100 3.1.2.5. İşletmelerdeki kafes sayıları İşletme sahipleri zamanla ahşap olan kare kafeslerin kaldırılacağını ve yerine daha modern yuvarlak kafeslerin inşa edileceğini beyan etmişlerdir. Tablo 4. İşletmelerin kafes varlıkları. (2005 sonu itibariyle) Özbek-1 Vona Marnero Altaş Sarıkaya Özbek-2 Toplam Yuvarlak (R=12) Yuvarlak (R=13) Kafes tipi ve ölçüleri Yuvarlak Yuvarlak (R=14) (R=16) 12 30 Kare* (5x5 ) 108 40 Toplam 40 4 4 40 SU M A * Ahşap kafes ** Yapım aşamasında R : Çap (m) 15 57 35 8 20 63 E İşletme 60 208 120 70 40 35 72 35** 372 Resimlerde de görüldüğü gibi bazı kafesler (özellikle ahşap kafesler ) kıyıya çok yakın konumlandırılmıştır (Şekil 2 ve 3). Şekil 2. Kafeslerden bir görünüm. 10 E SU M A Şekil 3. Kafeslerin kıyıdan görünümü. 3.1.2.6. İşletmelerin balık aldıkları firmalar İşletmeler piyasa koşulları ve fiyat durumuna göre birçok şirketten ve değişik boy- ağırlıkta deniz levreği ve gökkuşağı alabalığı yavrusu almaktadır. Tablo 5. İşletmelerin yavru balık temin merkezleri. İşletme Özbek-1 Tür Levrek Alabalık Özbek-2 Levrek Alabalık Vona Levrek Alabalık Marnero Levrek Alabalık Levrek Alabalık Altaş Sarıkaya Levrek 2004 Kılıç Deniz Ürünleri Ardeson A.Ş/Rize Şeremet /Trabzon Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Ardeson A.Ş/Rize Kılıç Deniz Ürünleri Coşandere/Trabzon Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Kılıç Deniz Ürünleri Şeremet /Trabzon Kılıç Deniz Ürünleri Ertaş Alabalık/Ordu Şeremet /Trabzon Kılıç Deniz Ürünleri 11 2005 Kılıç Deniz Ürünleri Ardeson A.Ş/Rize Şeremet /Trabzon Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Kılıç Deniz Ürünleri Ardeson A.Ş/Rize Şimşek A.Ş/Kayseri Şeremet /Trabzon Ak-Balık/Samsun Akuatur A.Ş Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Kuzey Su Ürünleri/Samsun Kılıç Deniz Ürünleri Şeremet /Trabzon Egemar Su Ürünleri Ertaş Alabalık/Ordu Şeremet /Trabzon Coşandere/Trabzon Altıntaş/Trabzon Ardeson A.Ş/Rize Kılıç Deniz Ürünleri Alabalık Ak-Balık/Samsun Ak-Balık/Samsun 3.1.2.7. Yetiştiricilik süreleri İşletme sahiplerinin beyanına göre, levreklere kuluçka çıkışı Vibriosise karşı aşı yapılmaktadır, alabalıklara ise aşı yapılmamaktadır. Yetiştirme süresince balıklara herhangi bir aşı uygulaması yapılmamaktadır. Tablo 6. da görüldüğü gibi, levrek yavruları ortalama aynı boy ve ağırlıkta alınmaktadır. Ancak, kafeslere konan alabalık yavruları arasında belirgin bir yaş-boy farkı mevcuttur. Tablo 6. Deniz levreği ve gökkuşağı alabalıklarının işletmelere göre yetiştirilme süreleri. Yetiştirme süresi (Ay ) 24-36 6 Ort. Hasat ağırlığı (gr) 300-550 400-800 SU M A Levrek Alabalık Ort. Giriş ağırlığı (gr) 5-10 25-250 E Kafese koyma zamanı Mayıs-Haziran Kasım-Aralık Tür 3.2. Metot 3.2.1. Su Ürünleri Sağlığı Bölümü 3.2.1.1. Enfeksiyonlara neden olan bakterilerin tanımlanması ve antibiyotik duyarlılık testleri Numune olarak alınan balıkların böbrek dokularından steril swab’la tryptic soy agar, nutrient agar, marin agar ve TCBS agar’a ekim yapılmıştır. Besiyerleri 18°C’de 3 gün inkübe edilerek üreyen koloniler saflaştırılmıştır. Bu bakteri kolonileri klasik biyokimyasal testler (oxidase, catalase, O/F, Gram boyama, Hareket, TSI, Glucose, Lactose, Sucrose, Simmon's Citrate, Gelatin, H2S, Gaz, indole Lysine (LIM) Ornithin Arginin MR/VP ONPG O/129, 4°C büyüme, 37°C büyüme), API 20 E ve API 20 NE ile tanımlanmışlardır. Tanımlanan bakteriyel enfeksiyonların tedavisi için antibiyogram testleri yapılmıştır. 3.2.1.2. Solungaç ve deride paraziter kontrol Alınan balık örneklerinin solungaç ve derilerinden alınan doku örnekleri mikroskop altında incelenerek parazit varlığı araştırılmıştır. 3.2.1.3. Yemlerde total bakteri seviyesinin belirlenmesi Zaman zaman alınan yem örneklerinde total bakteri seviyesi belirlenmesi çalışmaları yapılmıştır. Ancak hazır yemlerde izole edilen bakterilerin tanımlanması yapılmamıştır. 12 3.2.1.4. Sediment’teki bakterilerin tanımlanması Steril kaplarla, belirlenen istasyonların (9–14) zemininden dalgıç yardımıyla alınan sediment örnekleri steril PBS ile yıkandıktan sonra çeşitli dilüsyonlarda Marin agar’a ekilerek hem total bakteri seviyesi belirlenmiş, hem de koloniler saflaştırılarak bakterilerin identifikasyonu yapılmıştır. 3.2.1.5. Enfeksiyonların kontrol altına alınması için ilaç tedavisi uygulanması İşletmelerde enfeksiyon teşhis edilmesi durumunda, tüm işletmelerde uygulanmak üzere antibiyogram sonucu belirlenen antibiyotik tedavisi tavsiye edilmiştir. E 3.2.2. Yetiştiricilik Bölümü 3.2.2.1. Balıkların çalışma boyunca büyümenin takibi İşletmelerden alınan balık örneklerinin boy ve ağırlıkları alınarak, boy-ağırlık frekans SU M A dağılımı incelenmiş ve işletmelere bu konuda tavsiyelerde bulunulmuştur. 3.2.2.2. Yetiştiricilik şartlarının irdelenmesi Çalışma boyunca işletmelerde yetiştiricilik yönünden görülen aksaklıklar ve yanlış uygulamalar tespit edilmiş, gerek işletme sahipleri ve gerekse yetkili kişiler bu konuda uyarılmıştır. 3.2.2.3. İşletmelerin bilgilendirilmesi Her ay yapılan çalışmaların sonuçları bir rapor halinde İl Müdürlüğü yetkilileri ve işletme sahiplerine verilmiştir. Bu raporda tespit edilen konular, elde edilen sonuçlar, ziyaretler sırasında işletme sahipleri ile yapılan toplantılarda açıklanarak işletme sahipleri bilgilendirilmiştir. 3.2.3. Ekoloji Bölümü 3.2.3.1. Belirlenen istasyonlarda bazı fiziksel-kimyasal parametrelerin izlenmesi İşletmeler bölgesi ve kontrol noktasından (9 ve 14 nolu istasyonlardan, yüzey ve 20 m. derinlikten) her ay alınan su numuneleri; sıcaklık, çözünmüş oksijen, pH, bulanıklık, nitrat azotu (NO3-N), nitrit azotu (NO2-N), ortofosfat (O-PO4), amonyak (NH3-N), organik madde gibi parametreler yönünden takip edilmiştir. 13 4. BULGULAR ve DEĞERLENDİRME 4.1. Su Ürünleri Sağlığı Yönünden Elde Edilen Bulgular 4.1.1. Deri ve solungaçlarda patojen parazitlerin incelenmesi Çalışma boyunca incelenen Levrek balıklarında hemen hemen tamamının solungaçlarında ve derilerinde özellikle yaz-sonbahar aylarında yoğun olmak üzere Dactylogyrus sp., ve Trichodina sp., türü patojen parazitler tespit edilmiştir. Yoğun olmadıkları sürece balıklarda ölüm yapmamakla birlikte, bu parazitlerin balıkların direncini düşürerek enfeksiyonlara kolay yakalanmalarına neden oldukları ve kondisyonlarını olumsuz yönde etkiledikleri bilinmektedir. Ağ kafes şartlarında bu paraziter enfeksiyonlara karşı tedavi pratik olmadığından önerilmemiştir. E Tablo 7. İstasyonlara ve çalışma periyotlarına göre izole edilen patojen parazit türleri. İstasyonlar 2 3 Haz. 04 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. 4 5 Trichodina Balık sp. yok Tem. 04 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. 6 Balık yok 7 8 10 11 12 13 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. SU M A Aylar 1 Ağu. 04 Eyl. 04 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Eki. 04 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Kas. 04 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Haz. 05 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Tem. 05 Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Dact.sp. Ara. 04 Oca. 05 Şub. 05 Mar. 05 Nis. 05 May. 05 Ağu. 05 Eyl. 05 Eki. 05 Kas. 05 Ara. 05 4.1.2. İncelenen yemlerdeki total bakteri seviyesi İşletmelerde 2002 yılında görülen yoğun ölümler sırasında Enstitüye gönderilen balık ve yem örnekleri incelenmiş ve tablodaki değerler bulunmuştur (Tablo 8). 2002 yılında Özbek ve Vona işletmelerinin yaptığı yaş yemlerde total bakteri seviyesinin yüksekliği bu yemlerin hijyenik olmayan ortamlarda yapıldığını göstermektedir. Bu durum balıklarda enfeksiyon çıkışı için bir risk teşkil etmektedir. Proje başladığında işletmelerin yaş yem yapması Ordu Tarım İl Müdürlüğü yetkilileri tarafından durdurulmuş olduğundan örnek alınamamıştır. X, Y, Z sütunundaki yemler ticari olarak satılan firmalara ait olup burada firma isimleri verilmemiştir. Yemlerde bulunan bakterilerin identifikasyonu yapılmamıştır. 14 Tablo 8. Yıllara göre alınan yem numunelerinde yapılan total bakteri sayımları. Yıl Yaş yemler (ortalama cfu/g) Hazır yemler (ortalama cfu/g) Özbek Vona X Y Z x107 x107 x100 x102 x103 2004 x102 x103 x104 2005 x101 x102 x102 2002 4.1.3. Balıklarda tanımlanan bakteriler örneklenen balık örneklerinde Su Ürünleri Sağlığı E İstasyonlardan Bölüm Başkanlığınca Enstitü laboratuarlarında yapılan analizlerde tespit edilen bakterilerin isimleri SU M A ve yol açtıkları enfeksiyonlar Tablo 9’da verilmiştir. Tablo 9. Laboratuar çalışmalarında balıklardan izole edilen bakteri türleri. Balık türü Levrek Alabalık İzole edilen bakteri 1- A. hydrophila 2- Vibrio algynolyticus 3- Vibrio anguillarum 4- Yersinia ruckeri 5- Pasteurella piscicida 6- Cytophaga sp. 7- Streptococcus sp. 1- Vibrio algynolyticus 2- A.. hydrophila 3- Pasteurella piscicida 4- Cytophaga sp. Neden olduğu enfeksiyon Aeromonas septisemisi Vibriosis Vibriosis Yersiniosis Pasteurellosis Mxobacter enfeksiyonları Streptococcosis Vibriosis Aeromonas septisemisi Pasteurellosis Mxobacter enfeksiyonları 4.1.4. Sedimentte tanımlanan bakteriler Tablo 9 ve 10’da görüldüğü gibi balıklarda tanımlanan bakteriler ile kafes diplerinden alınan sedimentte tanımlanan bakterileriler arasında büyük benzerlik bulunması, kafes diplerinin büyük oranda patojen bakteri kirliliğine maruz kaldığını göstermektedir. Bunun nedeni, daha önce açıklandığı gibi, hijyen kurallarına uymama, ölü balıkların uzun süre kafeslerde bekletilmesi ve ölen balıkların çuvallara doldurularak doğrudan kafes dibi veya yakınına atılmasıdır. Bazı kafeslerde derinliğin az olması zeminde biriken patojen bakterilerin uygun şartlarda kafes içindeki balıklara bulaşmasını kolaylaştırmaktadır. İşletmeler genellikle çıkan hastalıkları birbirlerinden gizlemektedirler. İşletmeler arası mesafenin az olması nedeniyle bir işletmede çıkan hastalık kısa sürede diğer işletmelere de bulaşarak salgın halini almaktadır. 15 Tablo 10. Laboratuar çalışmalarında sedimentte izole edilen bakteri türleri. Yer İstasyon 9 (Kafes dipleri) İstasyon 14 (Kontrol) İzole edilen bakteri 1- A. hydrophila 2- Vibrio algynolyticus 3- Vibrio anguillarum 4- Yersinia ruckeri 5- Pasteurella piscicida 1- Pseudomonas sp. 2- Flexibacter sp. 3- Vibrio sp. Neden olduğu enfeksiyon Aeromonas septisemisi Vibriosis Vibriosis Yersiniosis Pasteurellosis 4.1.5. Tanımlanan bakterilerin antibiyotiklere olan duyarlılığı İşletme sahipleri geçmiş yıllarda bakteriyel bir enfeksiyonun varlığına ve laboratuar E tanısına bakılmaksızın yıl boyunca yoğun miktarda, reçetesiz, saf etken madde halinde, menşei belirsiz antibiyotik kullandıklarını beyan etmişlerdir. Rasgele ve bilinçsizce kullanılan antibiyotiklerin, bakterilerde direnç gelişimine neden olduğu, mikrobiyal floranın değişmesine SU M A yol açtığı, balıklarda ve çevrede olası kalıntı bırakması nedeniyle insan sağlığını olumsuz etkilediği ve işletmelere gereksiz ekonomik bir maliyet yüklediği açıktır. Tabloda da görüldüğü gibi izole edilen bakterilerin antibiyotiklere karşı önemli oranda direnç kazandığı görülmektedir. Proje süresince yapılan antibiyogram sonuçlarına göre tedavi uygulamasına dikkat edilmiştir. Tablo 11. Laboratuar çalışmalarında izole edilen bakterilere uygulanan antibiyogram tesleri. Adı Vibrio sp. A. hydrophila Y. ruckeri Oksitetracycline O O Y Gentamycin Z Z Z Cıprofloxacin Y Y Y Sulpha+Trimethoprim Y O Y Enrofloxacin Y O O Amoxycillin R R R Sulphanamide Z R R Furazolidon* Y Y Y Kanamycin O O O Chloramphenicol* Y Y Y Penicillin R R R Tetracycline R R R * Kullanımı yasak antibiyotikler R: Rezistans (Dirençli ), Z: Zayıf duyarlı, O: Orta duyarlı, Y: Yüksek duyarlı Pasteurella piscicida O Z Y O O R R Y O Y R R Cytopgaga sp. O Z Y O Y R R Y O Y R R 4.1.6. Çalışma boyunca işletmelere göre tespit edilen enfeksiyonlar Tabloda da görüldüğü gibi başta Aeromonas septisemisi (MAS ) ve Vibriosis olmak üzere belli başlı enfeksiyonlar bölgeye yerleşmiş durumdadır. 16 Tablo 12. Çalışma boyunca tespit edilen hastalıkların işletmelere göre dağılımı. Mevsim 2004 yaz Özbek Levrek MAS-ERM Vona Alabalık Levrek MAS VİBRİOSİS Alabalık Levrek Marnero Alabalık MAS VİBRİOSİS MAS PAST. PAST.MYXO. MAS VİBRİOSİS 2005 İlkbahar MAS VİBRİOSİS PAST. MYXO. MAS VİBRİOSİS A 2004 -2005 Kış MAS VİBRİOSİS VİBRİOSİS MAS MAS VİBRİOSİS MAS MAS 2005yaz MAS MAS VİBRİOSİS M ERM MAS 2005 -2006 Kış SU 2005 Sonbahar MYXO. ENF Sarıkaya Alabalık VİBRİOSİS ERM MAS VİBRİOSİS MAS VİBRİOSİS VİBRİOSİS PAST.MYXO. MAS VİBRİOSİS MAS VİBRİOSİS STREPTOKO K ENF MAS MAS MAS VİBRİOSİS MAS MAS Levrek VİBRİOSİS E MAS VİBRİOSİS 2004 Sonbahar Alabalık MAS MAS VİBRİOSİS ERM Altaş Levrek VİBRİOSİS MAS MAS VİBRİOSİS MAS VİBRİOSİS MAS ERM MAS:Motil Aeromonas Septisemisi, ERM:Enteric Red Mouth (Kızıl ağız hastalığı ), PAST:Pasteurellosis, MYXO:Myxobacter enfeksiyonları MAS MAS MYXOBACT ER ENF 4.1.7. Levreklerde mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi Şekil 4’de görüldüğü gibi levreklerde Aeromonas septisemisi ve Vibriosis hemen her mevsim görülmekte olup en çok kayıplar bu hastalıklar nedeniyle olmaktadır. Özellikle Aeromonas septisemisi mevsim döngülerinde (Haziran-Kasım) patlama yapmaktadır. Karadeniz’de suyun mikrobiyal kompozisyonu ve patojen bakteriyel florası mevsimlere, aylara ve hatta günlere göre değişmektedir. Bunun da nedeni su sıcaklıklarındaki ani değişiklikler, fırtına ve yağan yağmurlar sonucu oluşan türbülans olaylarıdır. Bu tür çevresel parametrelerin ani olarak değişmesinin, balıkların direncini düşürerek ortamda zaten bulunan fırsatçı patojen bakterilerin devreye girmesi sonucu bakteriyel enfeksiyonların çıkışını E 4 3 2 SU M A Enfeksiyon çıkan işletme kolaylaştırdığı bilinmektedir. 1 Ey lü l Ek im Ka sı m Ar al ık Ey lü l Ek im Ka sı m Ar al ık O ca k Şu ba t M ar Ni t sa n M ay Ha ıs z ir Te an m m Ağ uz us to s Ha z ir Te an m m Ağ uz us to s 0 Aylık değişim Aerom onas septisem isi Vibriosis Yersiniosis Myxobacter enf. Pasteurellosis Streptokok enf. Şekil 4. Laboratuar analiz sonuçlarına göre deniz levreklerinde mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi. Şekilde de bu durumun her yıl aynı dönemlerde tekrar ettiği açıkça görülmektedir. Burada ilginç olan en önemli bulgu tatlı su ve alabalıklara özgü olan Yersiniosis (Kızıl ağız hastalığı) enfeksiyonunun levreklerde sıklıkla görülmesidir. Epidemiyolojisi ile ilgili bir çalışma yapılmamış, ancak enfeksiyonun levreklere taşıyıcı konumda olan alabalıklardan veya zeminden (zemin sedimentinde bu bakteri izole edildi) bulaştığı düşünülmektedir. Çünkü kış ve ilkbahar mevsimlerinde levrek ve alabalıklar iç içe ve birbirine yakın kafeslere konmaktadır. 4.1.8. Alabalıklarda mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi Levreklerde olduğu gibi Alabalıklarda da en çok görülen hastalıklar Vibriosis ve Aeromonas septisemisidir (Şekil 5). Kasım ayında denize indirildikleri için taşıma sırasında oluşan stres ve çevresel uyum (smoltifikasyon) nedeniyle balıkların direnci düşmekte ve enfeksiyonlara yakalanma riskini artmaktadır. Ancak yapılan tüm bakteriyel ekimlerde 4 3 2 1 H Ey lü l Ek im Ka sı m Ar al ık O ca k Şu ba t M ar t N is an M ay H ıs az ir Te an m m Ağ uz us to s Ey lü l Ek im Ka sı m Ar al ık 0 az ir Te an m m Ağ uz us to s Enfeksiyon çıkan işletme alabalıklarda Yersiniosis etkeni olan Y. ruckeri bakterisi izole edilememiştir. E Aylık değişim Aeromonas septisemisi Vibriosis Yersiniosis Myxobacter enf. Pasteurellosis Streptokok enf. SU M A Şekil 5. Laboratuar analiz sonuçlarına göre alabalıklarda mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi. 4.1.9. Levrek ve alabalık yetiştiriciliğinde tolere edilebilir ve ölçülen su sıcaklıkları (°C) Tabloda da görüldüğü gibi 2004 ve 2005 yıllarında işletmeler bölgesinde ölçülen maksimum ve minimum sıcaklık değerleri bu türlerin sıcaklık tolere değerleri içinde kalmaktadır. Ölçülen minimum değer levrekler için optimum değerlerin altında kalmaktadır, bu bir enfeksiyonun çıkışı için yazırlayıcı faktör olarak değerlendirilebilir. Ancak İşletmelerdeki yoğun ölümlerin tek ve başlıca sebebinin su sıcaklığı olduğu söylenemez. Tablo 13. Levrek ve alabalık yetiştiriciliğinde tolere edilebilir ve ölçülen su sıcaklıkları. Beklenen * Ölçülen ** Tür Maks. Min. Optimum Maks. Min. Levrek 34-35 1-2 22-24 26.4 7.7 Alabalık 21-22 1-2 12-18 19.8 7.7 * Literatür bilgileri ** Çalışma süresince ölçülen yıllık Min. ve Maks. Değerler 19 4.1.10. Su sıcaklığı-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi Tablo 14’te aylara göre su sıcaklık değerleri verilmiştir. Hem levrek hem de alabalıklar için öldürücü zon dediğimiz anormal su sıcaklığı değerleri görülmemesine rağmen özellikle 2004 yılında enfeksiyonların yoğun şekilde çıktığı ve ölümlere neden olduğu saptanmıştır. 2005 yılında ise benzer su sıcaklığı olmasına rağmen bakteriyel enfeksiyonların sayısı ve etkilenen kafes miktarı ve özellikle ölüm oranlarında önemli düşüşler yaşanmıştır. Bunun da nedeni işletmelerin yanlış uygulamalarını düzeltmeleri, hastalıkların zamanında teşhis edilerek antibiyogram sonuçlarına göre doğru ilacın, zamanında ve dozunda kullanılmasıdır. Tablo 14. Su sıcaklığı ve bakteriyel enfeksiyon ilişkisi. 2004 yaz Su sıcaklığı (°C) 17.6 23.7 26.2 23.0 21.1 17.5 12.0 11.2 9.5 7.7 12.1 19.8 25.4 25.2 26.4 23.1 22.6 16.3 11.5 Kafes sayısı Levrek Alabalık 10 0 12 1 15 0 10 0 13 0 14 6 13 7 5 5 13 7 12 6 12 6 11 5 13 0 13 0 14 0 14 0 14 0 9 0 10 4 227 47 Enfeksiyon Levrek Alabalık 5 0 4 0 6 0 3 0 0 0 5 6 5 4 2 0 4 2 1 0 1 0 2 0 3 0 3 0 2 0 3 0 3 0 2 0 3 0 57 12 SU M A Haz.04 Tem.04 Ağu.04 Eyl.04 Eki.04 Kas.04 Ara.04 Oca.05 Şub.05 Mar.05 Nis.05 May.05 Haz.05 Tem.05 Ağu.05 Eyl.05 Eki.05 Kas.05 Ara.05 Toplam Mevsim E Ay 2004 sonbahar 2004 kış 2005 ilkbahar 2005 yaz 2005 sonbahar İşletmelerin proje başlangıcında savunduğu önemli gerekçelerden biri; kendi hatalarını hiç dikkate almadan 2002–2003 yıllarındaki ölümlerin tek nedeninin su sıcaklığı olduğunu beyan etmeleriydi. Oysa hem Tablo 14 hem de Şekil 6’da görüldüğü gibi türlere göre tolere edilebilir su sıcaklığı ile enfeksiyonların çıkışı ve ölüm oranları arasında doğrudan bir ilişki bulunamamıştır. 20 7 6 5 4 3 2 1 Hastalık çıkan kafes sayısı örnek alınan kafes sayısı 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 17.6 23.7 26.2 23.0 21.1 17.5 12.0 11.2 9.5 7.7 12.1 19.8 25.4 25.2 26.4 23.1 22.6 16.3 11.5 2004 sonbahar 2004 kış 2005 ilkbahar Kafes sayısı Levrek Enfeksiyon Levrek 2005 yaz 2005 sonbahar Kafes sayısı Alabalık Enfeksiyon Alabalık E 2004 yaz SU M A Şekil 6. Su sıcaklığı ve bakteriyel enfeksiyon ilişkisi. 4.1.11. İşletmelerde 2004-2005 yılları ölüm oranları 2005 yılında 2004 yılına göre bazı işletmelerde az, bazı işletmelerde ise büyük oranda ölümler azalmıştır (İl Müdürlüğü verileri). Kurallara uygun, zamanında ve dozunda, doğru tedavi yapıldığında bakteriyel enfeksiyonlar kontrol altına alınabilir. Ancak tablo ve şekilde de görüldüğü gibi çalışma boyunca projeyi yürüten ekibin tavsiyelerine uyan, verilen tedavi programlarını uygulayan ve işbirliği yapan işletmeler ile bunun tam tersini yapan işletmeler arasındaki fark bariz bir biçimde görülmektedir. Tablo 15. İşletmelere ve yıllara göre ölüm oranları. Alabalık (% ) Levrek (% ) Özbek Vona Marnero Altaş Sarıkaya 2004 30 30 15 40 35 2005 25 12 13 10 30 2004 15 21 10 15 25 21 2005 10 1 5 5 10 Ölüm oranı ( % ) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 40 35 30 30 30 25 25 21 15 15 12 10 13 15 10 Vona Levrek 2004 10 5 1 Özbek 10 5 Marnero Levrek 2005 Altaş Alabalık 2004 Sarıkaya Alabalık 2005 E Şekil 7. İşletmelere ve yıllara göre ölüm oranları. 4.1.12. İşletme bazında 2004-2005 enfeksiyon yoğunluğu SU M A Bazı işletmelerde 2005 yılında levrek kafeslerinde enfeksiyon yoğunluğu daha fazla olmasına rağmen ölüm oranları 2004 yılına göre daha düşüktür. Bunun nedeni de yukarıda açıklandığı gibi enfeksiyonların bilimsel kurallara uygun tedavisinin yapılması ve gerekli önlemlerin zamanında alınmasıdır. Çünkü hastalık etmeni mikroorganizma ölümler başlamadan önce rutin örneklemede tespit edilmiş ve uygun tedavi yöntemleri önerilmiştir. Tablo 16. 2004-2005 enfeksiyon yoğunluğu. Özbek Vona Marnero Altaş Sarıkaya Levrek 2004 (6 aylık) 7 9 0 6 7 9 Enfeksiyon sayısı 10 8 6 Alabalık 2004 (6 aylık) 0 4 3 3 0 2005 5 4 4 8 8 8 7 6 5 44 4 4 2 7 00 0 0 3 3 8 2 0 00 0 Özbek Vona Marnero Altaş Levrek 2004 (6 aylık) Levrek 2005 Alabalık 2004(6 aylık) Alabalık 2005 Şekil 8. 2004-2005 enfeksiyon yoğunluğu. 22 Sarıkaya 2005 0 0 0 2 0 4.1.13. Balık yaşı-enfeksiyon ilişkisi Yapılan 19 örneklemede Levreklerde 0+ ve 1+ yaş gurubu, alabalıklarda ise 1+ yaş gurubu daha çok bakteriyel enfeksiyonlara yakalanmaktadır. Levreklerde 0+ ve 1+ yaş gurubunda en çok Aeromonas Septisemisi, Alabalıklarda ise Vibriosis görülmektedir. Tablo 17. Balık yaşı-enfeksiyon ilişkisi. 0+ 1+ 2+ 3+ 0+ Alabalık 1+ 2+ 10 18 9 0 0 1 0 7 2 2 1 1 23 7 1 1 0 0 27 4 2 0 1 0 16 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 2 0 1 3 0 7 0 0 0 0 0 0 Levrek SU M A Aeromonas Septisemisi Vibriosis Kızılağız Hastalığı Flexibakter enf. Pasteurellosis Cytophaga Enf. Toplam E Enfeksiyon 14 Toplam örnekleme sayısı 12 10 8 6 4 2 Levrek Streptokok enf. Pasteurellosis Myxobacter enf. Yersiniosis Vibriosis Streptokok enf. Aeromonas septisemisi Pasteurellosis Myxobacter enf. Yersiniosis Vibriosis Aeromonas septisemisi 0 Alabalık 0+ 1+ 2+ 3+ Şekil 9. Balık yaşı-enfeksiyon ilişkisi. 4.2. İşletmelerdeki Yetiştiricilik Uygulamalarının İrdelenmesi 4.2.1. Özbek Su Ürünleri Perşembe Koyunda yerleşik olarak yetiştiricilik yapan Özbek Su Ürünleri Turizm Nakliyat İnşaat Ambalaj ve Yalıtım Malzemeleri Sanayi ve Tic. Ltd. Şti. iki farklı noktada (Sarıburun Mevkii ve Kışlaönü Mevkii) yetiştiricilik yapmakta olup, işletmelerin bakım ve beslemesi tek bir işletme gibi aynı ekip tarafından yürütüldüğünden ölçüm değerleri birleştirilerek değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışma boyunca elde edilen boy ve kondisyon değerlerinin değişimi Şekil 10’da verilmiştir. 23 Sarıburun mevkiindeki yerleşkede, son kapasite artırımıyla, 100 ton/yıl alabalık ve 100 ton/yıl deniz levreği üretim kapasitesine ulaşılmıştır. İşletmede 14 m çaplı 12 adet polietilen yüzdürücülü ve 5x5 m ebatlarında 108 adet ahşap kafes olduğu bildirilmiştir (İl Müdürlüğü). Kışlaönü mevkiindeki yerleşkede ise son kapasite artırımları onaylandığı takdirde 200 ton/yıl kapasiteye ulaşılmış olacaktır. Bu kısımda işletmede halen ahşap kafeslerde yetiştiricilik yapılmaktadır. İl Müdürlüğüne verilen taahhütte ahşap kafesler yerine 14m çaplı 15 adet, 16m çaplı 20 adet kafesin SU M A E yerleştirilmesinin planlanmakta olduğu belirtilmiştir. ÖZBEK Boy 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 ÖZBEK Kondisyon DL 2002 DL 2003 DL 2004 1.60 DL 2005 1.50 A 2004 1.40 1.30 1.20 1.10 1.00 0.90 0.80 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 Şekil 10. Çalışma boyunca Özbek Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği (DL) (Dicentrarchus labrax) ve gökkuşağı alabalığı (A) (Oncorhynchus mykiss) büyüme performansları. 24 10 Haziran 2004 tarihinde bu çalışma başlatıldığında işletmelerde porsiyonluk boy gökkuşağı alabalığı bulunmakla birlikte, hasadın son döneminde olduğundan araştırmaya dahil edilmemişlerdir. Çalışma başlangıcında 2002 ve 2003 deniz levreği için veri alımı hasat dönemine kadar devam ettirilirken, 2004 ve 2005 deniz levreği için veri alımı çalışma sonuna kadar devam ettirilmiştir. Kasım 2004 itibarıyla deniz suyuna nakledilen alabalıklarda ise işletme sahibi tarafından hasadın tamamlandığı belirtilen 26 Nisan 2005 tarihine kadar veri alımı gerçekleştirilmiştir. İşletme Temmuz 2005’te en son boy gurubu deniz levreğini kafeslere yerleştirmiştir. Özbek Su Ürünleri İşletmesi bu güne kadar deniz levreği yavrularını Kılıç Su Ürünleri-Muğla’dan, gökkuşağı alabalığı yavrularını ise Ardesom-Rize, Şeremet-Trabzon, E Şimşek-Kayseri ve Ak Balık- Samsun işletmelerinden satın almıştır. SU M A 4.2.2. Vona Su Ürünleri Kuzeyden itibaren ikinci sırada bulunan işletme son kapasite artırımıyla birlikte 100ton/yıl alabalık ve 100 ton/yıl deniz levreği üretim kapasitesine ulaşılmıştır. İşletmede 30 adet 14 m çaplı polietilen yüzdürücülü, 40 adet 5x5m ebatlı ağ kafeste yetiştiricilik yapılmaktadır. Çalışma süresince boy guruplarına ve türlere göre elde edilen boy ve kondisyon değişimi Şekil 11’de verilmiştir. VONA Boy 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 25 VONA Kondisyon 1.60 1.50 DL 2002 DL2003 DL 2004 DL 2005 A 2004 1.40 1.30 1.20 1.10 1.00 0.90 0.80 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 Şekil 11. Vona Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği (DL) (Dicentrarchus labrax) ve E gökkuşağı alabalığı (A) (Oncorhynchus mykiss) büyüme performansları. SU M A Çalışma başlangıcında işletmede 2002 ve 2003 gurubu deniz levreği bulunurken 13 Temmuz 2004 tarihli arazi görevinde işletmeye yeni levrek yavruları transfer edilmiştir. 13 Kasım 2004 tarihinde alabalıklar kafeslere nakledilmişlerdir. 2002 levrek grubundan 26 Nisan görevinde, 2004 alabalık gurubundan 31 Mayıs görevinde son veriler alınmış ve işletme çalışanlarınca bu iki gurubun hasatları tamamlandığı bildirilmiştir. Vona Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği yavrularını Kılıç Su Ürünleri-Muğla ve Akuatur-İzmir’den satın almışlardır. Gökkuşağı alabalığı yavrularını Coşandere-Trabzon, Akbalık-Samsun, Şimşek Alabalık-Kayseri, Kuzey Su Ürünleri-Samsun işletmelerinden satın almışlardır. 4.2.3. Altaş Su Ürünleri Perşembe Koyunda kuzeyden itibaren dördüncü kafes işletmesi Atlaş Su ürünlerine aittir. Son kapasite artırımıyla 100ton/yıl alabalık ve 100ton/yıl deniz levreği üretim kapasitesine ulaşılmıştır. İşletmede 35adet 16m çaplı polietilen yüzdürücülü kafesin kullanıldığı bildirilmiştir. Çalışma süresince boy guruplarına ve türlere göre elde edilen boy ve kondisyon değişimi Şekil 12’de verilmiştir. 26 ALTAS Boy 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 ALTAS Kondisyon 1.60 E 1.50 DL 2002 DL2003 DL 2004 DL 2005 A 2004 1.40 1.30 1.20 SU M A 1.10 1.00 0.90 0.80 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 Şekil 12. Altaş Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği (DL) (Dicentrarchus labrax) ve gökkuşağı alabalığı (A) (Oncorhynchus mykiss) büyüme performansları. Çalışma başlangıcında işletmede 2002 ve 2003 gurubu deniz levreği bulunurken 13 Temmuz 2004 tarihli arazi görevinde işletmeye yeni levrek yavrularının yerleştirildiği tespit edilmiştir. 13 Kasım 2004 görevinde alabalıkların da kafeslere yerleştirilmiş oldukları tespit edilmiştir. 22 Mart 2005 tarihli görevde yeni levrek yavruları kafeslere yerleştirilmiştir. Alabalıkların hasadının 31 Mayıs 2005’de, 2002 grubu levrek balıklarının hasatlarının ise 27 Temmuz 2005’de tamamlandığı bildirilmiştir. Vona Su ürünleri İşletmesi alabalık yavrularını Ertaş-Ordu, Şeremet-Trabzon, Coşandere-Trabzon, Altıntaş-Trabzon, Ardesom-Rize’den, deniz levreği yavrularını ise Kılıç Su Ürünleri-Muğla ve Ege-Mar-Aydın’dan satın almışlardır. 4.2.4. Marnero Su Ürünleri Kuzeyden üçüncü kafes işletmesidir. İşletme kapasitesi son kapasite artırımlarıyla birlikte 100 ton/yıl alabalık ve 100 ton/yıl deniz levreği üretim 27 kapasitesine ulaşılmıştır. 13 m çaplı polietilen yüzdürücülerden imal 40 adet kafeste yetiştiricilik faaliyeti gerçekleştirilmektedir. Çalışma süresince boy guruplarına ve türlere göre elde edilen boy ve kondisyon değişimi Şekil 13’de verilmiştir. MARNERO Boy 45 40 35 30 25 20 10 5 0 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 SU M A 1 E 15 MARNERO Kondisyon 1.60 DL 2004 DL 2005 A 2004 1.50 1.40 1.30 1.20 1.10 1.00 0.90 0.80 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 Şekil 13. Marnero Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği (DL) (Dicentrarchus labrax) ve gökkuşağı alabalığı (A) (Oncorhynchus mykiss) büyüme performansları. Çalışma başlatıldığında, kafeslerde hasat edilmekte olan alabalıklar bulunduğundan ve kısa sürede hasat tamamlandığından değerlendirilmeye alınmamışlardır. 16 Ağustos 2004 görevinde yeni levrek yavrularının, 13 Kasım 2004’te 2004 gurubu alabalıkların kafeslere yerleştirilmiş oldukları görülmüştür. Alabalıkların hasatları 22 Mart 2005 tarihinde tamamlanmıştır. 01 Temmuz 2005 tarihi itibarıyla son gurup levrekler kafeslere nakledilmişlerdir. Marnero Su Ürünleri İşletmesi alabalık yavrularını Şeremet-Trabzon’dan ve levrek yavrularını Kılıç-Muğla’dan satın aldıklarını bildirmişlerdir. 4.2.5. Sarıkaya Su Ürünleri 28 Perşembe koyu’na yerleştirilmiş kafes işletmelerinin kuzeyden itibaren beşinci işletme Sarıkaya Su Ürünleri işletmesidir. İşletmenin proje kapasitesi 60 ton/yıl gökkuşağı alabalığı ve 100 ton/yıl levrektir. Yetiştiricilikte 8 adet 16 m çaplı polietilen yüzdürücülü kafes, 4 adet 12 m çaplı polietilen yüzdürücülü kafes ve 60 adet 5x5 m ebatlarında ahşap kafesin bulunduğu bildirilmiştir. Çalışma süresince boy guruplarına ve türlere göre elde edilen boy ve kondisyon değişimi Şekil 14’te verilmiştir. SARIKAYA Kondisyon 1.60 E 1.50 DL 2002 DL2003 DL 2004 DL 2005 A 2004 1.40 1.30 1.20 SU M A 1.10 1.00 0.90 0.80 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 SARIKAYA Boy 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 34 68 92 122 157 195 230 258 286 321 356 387 413 449 482 518 559 Şekil 14. Sarıkaya Su Ürünleri İşletmesi deniz levreği (DL) (Dicentrarchus labrax) ve gökkuşağı alabalığı (A) (Oncorhynchus mykiss) büyüme performansları. 10 Haziran 2004 tarihinde çalışmaya başlandığında işletmede 2002 ve 2003 gurubu levrek balıkları bulunmaktaydı. 13 Temmuz 2004 tarihinde yeni levrek balıkları, 21 Aralık 2004 Tarihli görevde alabalıkların kafeslere nakledildikleri görülmüştür. 2002 levrek gurubunun son ölçümleri 21 Aralık 2004, 2004 gurubu alabalıkların son ölçümleri 22 Mart 2005 görevinde ve 2003 levrek gurubunun son 29 ölçümleri de 26 Nisan 2005’te gerçekleştirilmiştir. Halen işletmede 2004 ve 2005 gurubu levrek balıkları bulundurulmaktadır. Tablo18. İşletmelere göre hesaplanan maksimum ve minimum ortalama kondisyon değerleri. 2002* 2003* 2004* 2005* 2004** Min Maks Min Maks Min Maks Min Maks Min Özbek 1.25 0.96 1.11 0.92 1.27 0.97 1.07 1.04 1.46 1.16 Vona 1.21 1.05 1.25 1.09 1.25 1.01 1.20 1.03 1.47 1.30 - - - - 1.26 1.05 1.26 1.06 1.58 1.24 Atlaş 1.32 1.04 1.20 0.99 1.22 0.84 1.22 0.84 1.37 1.06 Sarıkaya 1.25 1.09 1.26 1.04 1.26 0.95 1.07 0.99 1.58 1.18 SU M A Marnero E Maks *: Deniz Levreği (D. labrax) **: Gökkuşağı Alabalığı (O. mykiss) Daha önce yapılan çalışmalarda; Karadeniz şartlarında Levrek ve Alabalık için kondüsyon değerleri (0.95–1.66 ) olarak belirlenmiştir. ( Akbulut ve ark, 1999 ) Çalışmada elde edilen değerler de bu sınırlar içindedir. 4.3. Ağ Kafes İşletmeleri Yerleşim Bölgesinde Ekolojik Yönden Elde Edilen Bulgular Bölgede yürütülen çalışmalarda yapılan deniz suyu analizleri sonuçları Şekil 15-34 ve Tablo19, 20, 21 ve 22’de verilmiştir. Sıcaklıkla ters orantılı değişim gösteren çözünmüş oksijen konsantrasyonunun, deniz suyundaki doygunluk değerleri ve deniz ürünleri yetiştiriciliği için gerekli kalite kriterleri sınırları içerisinde bulunduğu tespit edilmiştir (Şekil 15 16, 17 ve 18). 30 SU M A 10 .0 6. 13 04 .0 7. 22 04 .0 9. 12 04 .1 0. 18 04 .1 1. 21 04 .1 2. 25 04 .0 1. 22 05 .0 2. 22 05 .0 3. 26 05 .0 4. 31 05 .0 5. 01 05 .0 7. 27 05 .0 7. 01 04 .0 9. 04 05 .1 0. 09 05 .1 1. 20 05 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) 26 24 22 10 20 18 9 16 14 8 12 10 7 8 4 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 31 10 9 8 7 6 5 Çalışma Tarihi Şekil 16. Üretim bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve çözünmüş oksijen değişimleri Ç.Oksijen (mg/L) 30 Ç.Oksijen (mg/L) E 10 .0 6. 13 04 .0 7. 22 04 .0 9. 12 04 .1 0. 18 04 .1 1. 21 04 .1 2. 25 04 .0 1. 22 05 .0 2. 22 05 .0 3. 26 05 .0 4. 31 05 .0 5. 01 05 .0 7. 27 05 .0 7. 01 04 .0 9. 04 05 .1 0. 09 05 .1 1. 20 05 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) ÜRETİM BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 28 Ç.Oksijen 12 11 6 6 5 Çalışma Tarihi Şekil 15. Üretim bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve çözünmüş oksijen değişimleri ÜRETİM BÖLGESİ (D) Sıcaklık Ç.Oksijen 12 11 REFERANS BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 30 Ç.Oksijen 12 28 11 26 10 Sıcaklık (°C) 22 20 9 18 16 8 14 12 7 Ç.Oksijen (mg/L) 24 10 8 6 6 5 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 E 4 Çalışma Tarihi SU M A Şekil 17. Referans bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve çözünmüş oksijen değişimleri REFERANS BÖLGESİ (D) 30 Sıcaklık Ç.Oksijen 12 28 26 11 Sıcaklık (°C) 22 20 18 16 14 12 10 9 8 7 Ç.Oksijen (mg/L) 24 10 8 6 6 5 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 4 Çalışma Tarihi Şekil 18. Referans bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve çözünmüş oksijen değişimleri pH değerlerinin Karadeniz doğal ortamında ölçülen değerlere benzer olduğu ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği Uygulama Esaslarında belirtilen (Genelge 2004/1) Deniz Ürünleri Yetiştiriciliği için Su Kalite Kriterleri sınırları içinde olduğu tespit edilmiştir (Şekil 19, 20, 21 ve 22). 32 ÜRETİM BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 30 pH 28 9 8,75 26 24 8,5 8,25 20 18 8 16 14 pH Sıcaklık (°C) 22 7,75 12 7,5 10 8 7 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 4 7,25 E 6 SU M A Çalışma Tarihi Şekil 19. Üretim bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve pH değişimleri ÜRETİM BÖLGESİ (D) 30 Sıcaklık pH 28 26 24 9 8,75 8,5 20 18 16 14 8,25 8 7,75 12 10 8 6 7,25 7 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 4 7,5 Çalışma Tarihi Şekil 20. Üretim bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve pH değişimleri 33 pH Sıcaklık (°C) 22 REFERANS BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 30 pH 28 9 8,75 26 24 8,5 8,25 20 18 8 16 14 pH Sıcaklık (°C) 22 7,75 12 7,5 10 8 7,25 6 7 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 E 4 Çalışma Tarihi SU M A Şekil 21. Referans bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve pH değişimleri REFERANS BÖLGESİ (D) 30 Sıcaklık pH 28 26 24 9 8,75 8,5 20 18 16 14 8,25 8 7,75 12 10 8 6 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 4 Çalışma Tarihi Şekil 22. Referans bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve pH değişimleri 34 7,5 7,25 7 pH Sıcaklık (°C) 22 SU M A 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Nitrat-N (mg/L) Nitrit-N 1,5 1 0,01 0,5 0 2 35 Nitrit-N 1,5 1 0,5 0 Çalışma Tarihi Şekil 24. Üretim bölgesi dip istasyondaki nitrat azotu ve nitrit azotu değişimleri 0,01 0,005 0 Nitrit-N (mg/L) 2 Nitrit-N (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Nitrat-N (mg/L) ÜRETİM BÖLGESİ (Y) Nitrat-N 0,02 0,015 0,005 0 Çalışma Tarihi Şekil 23. Üretim bölgesi yüzey suyunda nitrat azotu ve nitrit azotu değişimleri ÜRETİM BÖLGESİ (D) Nitrat-N 0,02 0,015 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 SU M A Nitrat-N (mg/L) Nitrit-N 1,5 1 0,01 0,5 0 2 36 Nitrit-N 1,5 1 0,5 0 Çalışma Tarihi Şekil 26. Referans bölgesi dip istasyondaki nitrat azotu ve nitrit azotu değişimleri 0,01 0,005 0 Nitrit-N (mg/L) 2 Nitrit-N (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Nitrat-N (mg/L) REFERANS BÖLGESİ (Y) Nitrat-N 0,02 0,015 0,005 0 Çalışma Tarihi Şekil 25. Referans bölgesi yüzey suyunda nitrat azotu ve nitrit azotu değişimleri REFERANS BÖLGESİ (D) Nitrat-N 0,02 0,015 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 SU M A Sıcaklık (°C) o-Fosfat 25 2,5 20 2 15 1,5 10 1 5 0,5 0 0 30 Çalışma Tarihi Şekil 28. Üretim bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve o-fosfat değişimleri 37 o-Fosfat 25 2,5 20 2 15 1,5 10 1 5 0,5 0 0 o-Fosfat (mg/L) 30 o-Fosfat (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) ÜRETİM BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 3 Çalışma Tarihi Şekil 27. Üretim bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve o-fosfat değişimleri ÜRETİM BÖLGESİ (D) Sıcaklık 3 SU M A 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) o-Fosfat 25 2,5 20 2 15 1,5 10 1 5 0,5 0 0 30 Çalışma Tarihi Şekil 30. Referans bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve o-fosfat değişimleri 38 o-Fosfat 25 2,5 20 2 15 1,5 10 1 5 0,5 0 0 o-Fosfat (mg/L) 30 o-Fosfat (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) REFERANS BÖLGESİ (Y) Sıcaklık 3 Çalışma Tarihi Şekil 29. Referans bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve o-fosfat değişimleri REFERANS BÖLGESİ (D) Sıcaklık 3 SU M A 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) 25 19 20 16 15 10 13 5 0 30 25 5 0 39 19 20 16 15 10 13 10 7 Çalışma Tarihi Şekil 32. Üretim bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve permanganat indeksi değişimleri Organik Madde (mg/L) 30 Organik Madde (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) ÜRETİM BÖLGESİ (Y) Sıcaklık O. Madde 22 10 7 Çalışma Tarihi Şekil 31. Üretim bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve permanganat indeksi değişimleri ÜRETİM BÖLGESİ (D) Sıcaklık O. Madde 22 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 SU M A Sıcaklık (°C) 25 19 20 16 15 10 13 5 0 30 25 5 0 40 19 20 16 15 10 13 10 7 Çalışma Tarihi Şekil 34. Referans bölgesi dip istasyondaki sıcaklık ve permanganat indeksi değişimleri Organik Madde (mg/L) 30 Organik Madde (mg/L) E 10 .0 6. 04 13 .0 7. 04 22 .0 9. 04 12 .1 0. 04 18 .1 1. 04 21 .1 2. 04 25 .0 1. 05 22 .0 2. 05 22 .0 3. 05 26 .0 4. 05 31 .0 5. 05 01 .0 7. 05 27 .0 7. 04 01 .0 9. 05 04 .1 0. 05 09 .1 1. 05 20 .1 2. 05 Sıcaklık (°C) REFERANS BÖLGESİ (Y) Sıcaklık O. Madde 22 10 7 Çalışma Tarihi Şekil 33. Referans bölgesi yüzey suyunda sıcaklık ve permanganat indeksi değişimleri REFERANS BÖLGESİ (D) Sıcaklık O. Madde 22 Tablo 19. Üretim bölgesindeki istasyon yüzeyinde tespit edilen ortalama değerler. PARAMETRELER pH Sıcaklık (°C) Çözünmüş Oksijen (mg/L) E. İletkenlik (mS/cm) Bulanıklık (FTU) o-Fosfat (mg/L) NO3 – N (mg/L) NO2 – N (mg/L) NH3 –N (mg/L) Permanganat İndeksi (mg/L) SONBAHAR 8.23 ±0.15 20.88 ±3.12 7.93 ±0.34 27.740 ±1.431 1.67 ±0.58 0.61 ±0.35 0.92 ±0.37 0.004 ±0.001 <0.02 11.30 ±2.34 ÜRETİM BÖLGESİ YÜZEY KIŞ İLKBAHAR 8.09 ±0.21 8.16 ±0.07 11.05 ±1.08 13.20 ±6.12 9.42 ±0.58 9.90 ±0.75 26.567 ±0.473 27.100 ±0.346 1.25 ±0.50 1.67 ±2.08 0.53 ±0.32 1.48 ±0.79 0.83 ±0.33 1.07 ±0.06 0.005 ±0.002 0.003 ±0.001 <0.02 <0.02 12.03 ±1.77 13.07 ±2.40 YAZ 8.26 ±0.09 23.45 ±3.77 8.11 ±0.73 25.225 ±3.433 1.75 ±1.50 0.44 ±0.33 1.25 ±0.51 0.005 ±0.001 <0.02 14.80 ±5.04 Tablo 20. Üretim bölgesindeki istasyonun dip kısmında tespit edilen ortalama değerler. SONBAHAR 8.21±0.10 20.85±3.83 7.90±0.50 27.800±1.522 1.67±1.15 0.59±0.78 0.88±0.43 0.003±0.002 <0.02 11.83±1.69 SU M A pH Sıcaklık (°C) Çözünmüş Oksijen (mg/L) E. İletkenlik (mS/cm) Bulanıklık (FTU) o-Fosfat (mg/L) NO3 – N (mg/L) NO2 – N (mg/L) NH3 –N (mg/L) Permanganat İndeksi (mg/L) ÜRETİM BÖLGESİ DİP KIŞ İLKBAHAR 8.11±0.19 8.21±0.17 10.90±1.16 11.97±5.06 9.45±0.60 10.13±0.64 27.000±0.557 27.433±0.252 1.25±1.26 1.67±2.08 0.40±0.23 0.56±0.28 0.90±0.34 1.00±0.20 0.006±0.002 0.003±0.002 <0.02 <0.02 12.45±2.27 12.33±3.06 YAZ 8.32±0.08 21.10±4.34 8.60±0.75 25.400±3.468 1.75±2.22 0.64±0.69 1.13±0.54 0.005±0.001 <0.02 14.84±5.47 E PARAMETRELER Tablo 21. Referans bölgesindeki istasyon yüzeyinde tespit edilen ortalama değerler. PARAMETRELER pH Sıcaklık (°C) Çözünmüş Oksijen (mg/L) E. İletkenlik (mS/cm) Bulanıklık (FTU) o-Fosfat (mg/L) NO3 – N (mg/L) NO2 – N (mg/L) NH3 –N (mg/L) Permanganat İndeksi (mg/L) SONBAHAR 8.17±0.13 21.03±3.83 8.00±0.50 27.640±1.504 1.67±0.58 0.57±0.36 0.92±0.40 0.004±0.001 <0.02 11.33±1.01 REFERANS BÖLGESİ YÜZEY KIŞ İLKBAHAR 8.09±0.20 8.20±0.18 11.28±1.54 13.37±6.10 9.59±0.66 9.93±0.85 26.967±1.012 27.100±0.400 1.00±0.00 2.33±1.53 0.35±0.17 0.46±0.38 0.78±0.37 0.87±0.25 0.005±0.001 0.003±0.002 <0.02 <0.02 11.58±2.25 11.53±4.15 YAZ 8.29±0.05 25.07±0.32 7.77±0.21 26.767±2.656 2.00±1.00 0.43±0.46 1.30±0.10 0.005±0.001 <0.02 16.84±3.55 Tablo 22. Referans bölgesindeki istasyonun dip kısmında tespit edilen ortalama değerler Parametreler pH Sıcaklık (°C) Çözünmüş Oksijen (mg/L) E. İletkenlik (mS/cm) Bulanıklık (FTU) o-Fosfat (mg/L) NO3 – N (mg/L) NO2 – N (mg/L) NH3 –N (mg/L) Permanganat İndeksi (mg/L) Sonbahar 8.22 ±0.13 21.18 ±2.67 7.91 ±0.26 28.050 ±1.340 0.50 ±0.71 0.30 ±0.35 0.73 ±0.33 0.004 ±0.002 <0.02 11.63 ±1.93 Referans Bölgesi Dip Kış İlkbahar 8.07 ±0.27 8.22 ±0.12 9.93 ±0.50 10.87 ±3.13 9.63 ±0.68 10.47 ±0.67 27.150 ±0.354 27.300 ±0.529 1.33 ±0.58 2.33 ±1.53 0.33 ±0.06 0.28 ±0.25 0.83 ±0.40 0.90 ±0.17 0.005 ±0.001 0.003 ±0.002 <0.02 <0.02 12.81 ±2.05 11.80 ±3.63 41 Yaz 8.35 ±0.06 20.83 ±5.19 8.33 ±0.71 26.833 ±2.721 1.67 ±2.08 0.27 ±0.16 1.37 ±0.21 0.005 ±0.002 <0.02 17.10 ±3.20 Elde edilen sıcaklık değerlerinin Karadeniz’de daha önceki yıllarda yapılmış çalışmalarda ölçülen değerlerle uyum içinde olduğu görülmüştür. Özellikle ilkbaharda sıcaklıktaki değişimin büyük olduğu görülmektedir. Aynı aylara ait farklı yıllarda yapılan sıcaklık ölçümlerinin farklılıklar içermesi meteorolojik şartlar ve ölçüm frekanslarının farklı oluşundan kaynaklanmaktadır (Tablo 23). Tablo 23. Doğu Karadeniz’e ait farklı yıllardaki ortalama mevsimsel deniz suyu yüzey sıcaklıkları 1990 11.53 23.81 19.77 10.14 1991 10.13 23.07 21.07 9.97 1992 11.81 23.23 17.61 9.80 2001 12.09 24.29 21.29 11.42 2002 11.52 23.98 21.27 8.36 2003 22.50 19.74 11.95 E Mevsim / YIL İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Çalışmada nutrient ölçümleri de yapılmış olup, mevcut imkanlar dahilinde kullanılan SU M A cihaz ve yöntem tayin sınırları altında kaldığından istasyonlar arası farklılıklar gözlenememiştir. Bu nedenle değişimlerin doğal döngülerden kaynaklanan girdilerden farklandırılması ortaya konamamıştır. Ortama giren nutrient bileşenlerin miktarının belirlenebilmesi ve değişimlerin tespiti için daha duyarlı yöntemler kullanılmalıdır. Ancak çalışmada elde edilen bulgular Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği Uygulama Esaslarında belirtilen (Genelge 2004/1) Deniz Ürünleri Yetiştiriciliği için Su Kalite Kriterleri sınırları içindedir. Ortalama NH3-N değerlerlerinin 0.02 mg/L nin altında olduğu belirlenmiştir. Organik madde göstergesi olan permanganat indeksi incelendiğinde, özellikle dip istasyonlarda yaz aylarında belirgin bir artış görülmüştür. Numuneler tuz etkisi nedeniyle seyreltilerek analiz edilmesine rağmen değişimi daha duyarlı bir şekilde ortaya kanabilmesi için TOC analizleri yapılmalıdır. Sonuç olarak deniz suyu çok sayıda bozucu etki içeren bir numune olması nedeniyle, ortamda aşırı değişimler olmadığı sürece, uzun zaman aralıklarında yapılan ölçümlerden değişimi belirleyici düzeyde tespitler yapılamamaktadır. Daha net tespitlerin yapılabilmesi için daha spesifik metotlar kullanılmalıdır. 42 Tablo 24. Deniz ürünleri yetiştiriciliği için su kalite kriterleri ( Su Ürünleri Yetiştiriciliği yönetmeliğine göre ) Orkinos Mercan Kalkan Mersin B. Karides Midye 4 4 5-40 5-40 15-25 10-25 6.5-8.5 0.1-10 0.020.02-2.5 2.5 0.05-1.5 <0.5 <40 <1 2-5 0.5-1 <1 5-80 5 12-40 12-30 4 15-40 14-25 3 10-40 10-25 4 0-20 7-25 5 15-35 20-35 5 10-37 12-30 0.02-2.5 0.02-2.5 0.01-0.06 0.01-0.02 0.01-0.02 0.010.02 <0.031 <29 SU M A Amonyum mg/lt Nitrit(NO2) mg/lt Nitrat(NO3) mg/lt Fosfat mg/lt* Silikat mg/lt* Demir mg/lt* Kükürt mg/lt* Askıdaki Katı Md. mg/lt* Hidro Karbonlar g/l* Turbitide NTU* Fekal Koliform* 100 ml.de Klor mg/lt* Toplam Cıva mg/lt* Kadmiyum mg/lt* Kurşun mg/lt* Krom mg/lt* Arsenik mg/lt* Bakır mg/lt* Çinko mg/lt* Çipura Levrek E Türler Özellikler Oksijen mg/lt Tuzluluk %0 Sıcaklık (°C) PH Ser. CO2 mg/lt Amonyak NH3mg/lt <1000 <0.2 0.004-0.1 <0.01 <0.1 <0.1 0.1-1 0.025-0.1 0.03-0.1 PESTİSİTLER DDT mg/lt* Aldrin mg/lt* Dieldrin mg/lt* 2.4 DEP mg/lt* BHC mg/lt* Endrin mg/lt* Heptaklor mg/lt* Pentaklorofenol mg/lt* <0.025 <0.004 <0.003 <0.001 <0.04 <0.08 <0.03 <0.01 43 5. SONUÇLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 5.1. Sonuçlar İşletmeler arası mesafe yetersizdir, bir işletmede çıkan enfeksiyon hızla diğer işletmelere bulaşmaktadır. 2. Levrek ve Alabalık yetiştiriciliği bir arada yapıldığından bir türe has enfeksiyon diğer türe bulaşarak yüksek ölüm yapmaktadır. 3. Farklı yaş gurupları bir arada yetiştirildiğinden yaşlı balıklardan genç balıklara enfeksiyonlar bulaşmaktadır. 4. Enfeksiyon sonucu ölen balıklar hızla ortamdan uzaklaştırılmamaktadır. 5. Alabalıklar tatlı sudan denize indirildiklerinde çevresel uyum sorunu yaşadıklarından ve gerekli önlemler alınmadığından enfeksiyona yakalanmakta ve büyük kayıplar ortaya çıkmaktadır. 6. İzleme boyunca ölçülen su sıcaklığı değerleri ile ölüm oranları arasında ilişki bulunamamıştır, kayıplar tamamen yetiştiricilik hatalarından ve enfeksiyonlara karşı zamanında ve doğru önlemlerin alınmamasından kaynaklanmaktadır. 7. Bölgenin zemini yanlış uygulamalar sonucu büyük oranda patojen bakteri kirliliğine maruz kaldığından zemin enfeksiyon kaynağı haline gelmiştir. SU M A E 1. 8. Menşei bilinmeyen antibiyotikler kullanılmaktadır. 9. Yıl boyunca rast gele ve yoğun antibiyotik kullanılmakta, bu da dirençli bakterilerin gelişmesine ve maddi kayıplara yol açmaktadır. 10. Bakteriyel rezistans geliştiğinden enfeksiyonları antibiyotikle kontrol altına almak giderek güçleşmektedir. 11. İşletmeler sorunlarının çözümü için işbirliği yapmamakta, her işletme sorunu kendi bildiği şekilde çözmeye çalışmaktadır. İlgili kuruluşların tavsiyelerine uyulmamaktadır. 12. Yetiştiricilik için mevcut ahşap kafeslerin kullanımı uygun değildir. 13. İşletmelerin mevcut imkan ve teknik olanakları yem üretmeye uygun değildir, uygun koşullarda üretilmeyen yaş yemler hastalık çıkışı için risk oluşturmaktadır. 14. İşletmeler ucuza mal edilen yemin kazancı ile bu yemlerden dolayı uğradıkları kaybın hesabını yapmamaktadır. 15. Karadeniz‘de özellikle mevsim döngülerinde su sıcaklıkları hızla değiştiğinden bu dönemlerde çıkan enfeksiyonlara bağlı kayıplar artmaktadır. 16. İl Müdürlüğünden alınan resmi verilere göre tüm kafesler dolu olsa bile stok yoğunluğu (3.16–5.97 kg/m3 ) normal değerlerin altında kalmaktadır. 5.2. Çözüm önerileri Türler arası ve farklı yaş gurupları arası hastalık bulaşmaları engellenmelidir. Deniz levreği ve gökkuşağı alabalığı kafesleri birbirine uzak olacak şekilde yeniden yapılandırılmalı, kullanılan alet-ekipmanlar tamamen birbirinden ayrılmalıdır. (Uzun vadede bölgedeki Aeromonas, Vibrio ve Yersinia suşlarına göre aşı geliştirilebilir.) 2. İşletmeler arası mesafe arttırılmalı ve kafesler uygun derinliğe çekilmelidir. 3. Mevcut imkan ve teknikler ile yaş yem üretimi yapılmamalı ve kullanılmamalıdır. 4. Alabalıklar denize indirilmeden önce ve indirildikten sonra 10 gün direnç arttırıcı uygulamalar yapılmalıdır. Nakilden 1–2 gün önce ve sonra yem verilmemelidir. 5. Enfeksiyon çıkışlarında ilgili kuruluşlarla işbirliği yapılmalı, hastalık teşhisi ve antibiyogram sonuçlarına göre ruhsatlı ilaçlar kullanılmalıdır. 6. Enfeksiyon çıkışlarında tüm işletmeler birlikte, aynı sürelerde ve aynı tür ilaçlarla tedavi uygulamaları yapmalıdır. 7. İşletmeler sorunlarının çözümü için birlikte hareket etmeli, gerekirse ortak bir fon oluşturarak “Ortak Yönetim Merkezi” kurmalı ve planlama ile sorunların çözümü bu merkez tarafından yapılmalıdır. 8. Çok farklı bölgelerden yavru alınmamalıdır. E 1. Bütün işletmeler aynı zamanda balık almalı ve aynı zamanda hasat yapmalıdır. 10. Farklı yaş gurupları birbirine çok yakın kafeslere konmamalıdır. 11. Ahşap kafesler en kısa sürede kaldırılmalıdır. 12. Kullanım öncesi bütün alet, ekipman dezenfekte edilmelidir. 13. Yapılan işlemlerle ilgili düzenli kayıt tutulmalıdır. SU M A 9. 45 5.3. Ortak Yönetim Merkezi Yapılanması ( Model 1 ) Koordinasyon Yönetimi ( İşletmelerden yeteri sayıda kişi/Mühendis) İl Müdürlüğü ( Gözlemci üye ) Görevleri E 1. Giderler için bir fon oluşturulması ve fonun yönetimi, 2. Kota tespiti ve denetimi ( Kafes sayısı ve konacak balık miktarı ), 3. Ortak sorunların tespiti ve bu sorunların çözümü, SU M A 4. Hastalık problemlerinin çözümü için hizmet alımı, tedavi uygulamalarının birlikte ve aynı sürede yapılması, 5. Yavru balık giriş ve hasat zamanlarının birlikte tespiti, 6. Günlük kayıt tutulması. 5.4. Kafes yerleşim alanı yapılanması (Model- 1) 1. Bölge levrek ve alabalık için 2 ana sahaya ayrılmalıdır. 2. Her ana bölge her yaş gurubu için 3 sahaya ayrılmalıdır. 3. İl Müdürlüğü kontrolünde, işletmeler kendi aralarında bir centilmenlik ve işbirliği protokolü yaparak her saha için bilimsel verilere göre kota ( Kafes sayısı ve konacak balık miktarı ) belirlemelidir. 4. Her yaş gurubu için ayrılan sahada bütün işletmelerin kafesleri olmalı ve bu saha sadece belirlenen yaş gurubu için kullanılmalıdır. 46 5.5. Kafes yerleşim modeli-1 (Tüm İşletmeler için) Giriş Bütün işletmelerin belirlenen kotadaki 0+ yaş gurubu ortak Levrek kafes bölgesi Ö:Özbek,V:Vona,M:Marnero,A:Altaş S:Sarıkaya Ö V M S A Akıntı yönü L-0+ Bütün işletmelerin belirlenen kotadaki 1+ yaş gurubu ortak Levrek kafes bölgesi E L-1+ SU M A Kış mevsimi Alabalık-Yaz Mevsimi 2-3 yaş Levrek Kafes bölgesi L-2+,3+ A-1+,2+ A-1+,2+ Çıkış Çıkış (Balıkların Hasat Edilmesi) 5.6. Kafes yerleşim modeli-2( Bir İşletme için ) Kafes yerleş yerleşim modeli -2 (Bir iş işletme iç için ) Levrek GİRİŞ Sahil yönü Deniz yönü Alabalık GİRİŞ Kış ayları Alabalık,Yaz ayları Levrek kafesleri Levrek 0+ yaş Kafesleri Levrek1+ yaş Kafesleri Levrek 2+,3+ yaş ÇIKIŞ 47 Alabalık ÇIKIŞ 6. PROJE BÜTÇESİ İCMALİ ORDU/PERŞEMBE PROJESİ BÜTÇE HARCAMA CETVELİ Fatura/Fiş no 424498 163708 423379 163531 125133 462387 23061 812306 338961 28021 50954 49541 16080 - Alınan Tutar hizmet/Malzeme (YTL ) Harcırahlar 3.271,00 Kargo 37,30 Yazıcı, bellek 219,00 kargo 34,70 Dizüstü Bilgisayar 2.900,00 Temizlik malzemesi 500,20 Hizmet alımı 1.711,00 Hizmet alımı 100,00 Malzeme alımı 34,00 Hizmet alımı 247,80 Akaryakıt 300,00 Akaryakıt 150,00 Akaryakıt 300,00 Akaryakıt 150,00 Malzeme alımı 3,00 Malzeme alımı 42,00 TOPLAM 10.000,00 E Tarih Çeşitli 30.01.2006 30.01.2006 29.12.2005 27.12.2005 24.10.2005 27.10.2005 28.03.2006 15.02.2005 02.11.2004 02.12.2005 21.03.2005 08.12.2004 22.02.2005 - SU M A Harcama No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Bu harcama cetvelinde yazılı harcamalar proje lideri tarafından yapılan harcamaları kapsamaktadır. Döner sermaye harcamaları bu cetvelde yer almamıştır. 48 7. REFERANSLAR 1. Anonim., (1993). Türkiye de yetiştiriciliğin çevresel etkisi ve bunun turizm, rekreasyon ve özel korunma alanları ile ilişkisi T.K.B, TÜGEM yayınları 185 s. 2. Barg, U.C. (1992). Guidelines for the promotion of environmental management of coastal Aquaculture developement FAO Fısh Tech. Pap, 328:122 s 3. Özfuçucu, G. ve ark. (2000). Kapalı ve yarı kapalı koylarda ağ kafeslerde yapılan deniz balıkları yetiştiriciliğinin deniz tabanında yaptığı çevresel etkilerin belirlenmesine yönelik bir çalışma. TAGEM Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Proje Raporu: 49 s. 4. Folke, C. ve Kautsky N (1989). The role of ecosystem for a sustainable development of aquaculture. Ambio 18(4): 234-243 E 5. Gowen, R.J. ve Bradbury, N.B. (1987). The ecology impact of salmonid farming in coastal waters. A review. Oceaorgr. Mar. Biol. Ann. Rev., 25: 563-575 6. GESAMP (IMO/FAO/WMO/WHOIAAEM/UN/UNEP Joint Group of Experts on the SU M A Scientific Aspects of Marine environmental Protection), (1996). Monitoring the ecological effects of coastal aquaculture waters. Reports and studies. GESAMP, (57): 38 s. 7. Karakassis, I. (1996). The impact of Aquaculture on the environment in Greek coastal waters. Summer School 1996. (Fisheries and the Environmental Degradation of the Mediterranean and Black Sea.) Kavala, Makadonio GREECE. 8. Katağan, T. ve ark. (1996). Güvercinlik, Güllük ve Kıyıkışlacık koylarında ÇED öncesi mevcut ekolojik koşulların saptanması. Ege Üniv. Su Ürünleri Fak. Raporu. 9. Okumuş, İ. (1997). Deniz kafeslerinde balık yetişticiliğinin ekolojik bazı etkileri ve balık midye polikültür yaklaşımı. Akdeniz balıkçılık kongresi, 9-11 nisan İzmir 10 s. 10. Özfuçucu, G.E., Katağan, T. ve Egemen, Ö. (2003). İkiz Adalar ve Salih Adasında Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Geliştirilmesinin Olası Çevresel Sonuçları. TAGEM/HAYSÜD/2001/09/02/0 11. Lamy, N., Guelorget, O. (1995). Impact de I’acuaculture intensive sur le peuplements benthiques de subsrat meuble en milieu lagunaire Mediterraneen. J.rech. Oceanogr., Vol 20(1-2): 1-8. 12. Tsutsumi, H., Kikuchi, T., Tanaka, M., Higashi, T, Imasaka, K., Miyazaki, M. (1991). Benthic faunal succession in a cove organically polluted by fish farming. Marine pollution Bulletin, Vol.23: 233-238 13. TÜGEM (2004). Su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili istatistiki bilgiler. http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/suurunleri_istatistikler.html 14. Okumuş, İ. (1997). Deniz Kafeslerinde Balık Yetiştiriciliğinin Ekolojik Bazı Etkileri ve Balık- midye Polikültür Yaklaşımı. Hossu, B. (Ed.) Mediterranean Fisheries Congress, 911 April 1997, İzmir, 323-329. 15. Ervik, A., Hakanson, L., Makenent, T., ve Moller, B. (1989). Marine Fish farms-some preliminary considerations on environmental impact. In: “Aquaculture -A Biotechnology in Progress”, N. de Pauw, E. Jaspers, H. Ackefors ve N. Wilkins (Eds.). European Aquaculture Society, 29-34. 16. Hikmet Hoşsucu, Tuncay Kınacıgil, Ali Kara, Zafer Tosunoğlu, Okan Akyol, Vahdet Ünal, Uğur Özekinci (2001). Türkiye Balıkçılık Sektörü ve 2000’li Yıllarda Beklenen Gelişmelerç E.Ü. Su Ürünleri Dergisi, 18 (3-4): 593-601 17. Okumuş, İ., (2000). Coastal aquaculture: Sustainable development, resource use and integrated environmental management. Turkish J. Marine Sciences, 6(2): 151-174. 18. Stricland, J.D.H., Parsons, T.R. (1972). A practical handbook of seawater analysis. 2nd ed. E Bulletin, vol. 167. Ottowa: Fisheries Research Board of Canada;. 310 pp. 19. Grasshoff, K., Ehrhard, M., Kremling, K. (1983). Methods of seawater analysis. 2 nd revised and extended ed. Weinheim: Verlag Chemie. 418 pp. SU M A 20. Semina, H.J. (1978). Treatment of an aliquot sample. In: Phytoplankton manual, A. Sournia, (Ed.). UNESCO, U.K., 181 s. 21. Sukhanova, I.N. (1978): Settling without the inverted microscope. In: Phytoplankton manual, A. Sournia, (Ed.). UNESCO, U.K., 97 s. 22. Utermöhl, H. (1931): Neue Wege in der quantitativen Erfassung des Planktons. Verh International Verh Limnology 5:567-597. 23. Guillard, R. R. L. (1981). Counting slides. In: Phytoplankton manual, A. Sournia, (Ed.). UNESCO, UK, 182-189. 24. Midlen, A. ve Redding, T. (1998). Environmental management for aquaculture. Chapman nad Hall London. 223 s. 25. Gowen, R. ve Bradbury, N.B. (1987). The ecological impact of salmonid farming in coastal waters: a review. Oceanogr. Mar. Biol. Ann. Rev., 25: 563-575. 26. Ackefors, H. ve Enell, M. (1994). The release of nutrients and organic matter from aquaculture systems in Nordic countries. J. Appl. Ichthyol., 10(4): 225-241. 27. Kelly, L.A., Stellwagen, J., Bergheim, A. (1996). Waste loadings from a fresh-water Atlantic Salmon farm in Scotland. Water Res. Bull. 32 (N5): 1017-1025. 28. O’ Sullivan, A.J. (1992). Aquaculture and user conflicts. Aquaculture and the environment. Spec. Publ. Eur. Aquacult. Soc. 16: 405-412. 29. Garret, E., Spencer dos Santos, C.L., Jahncke, M.L. (1997). Public, animal, and environmental health implications of aquaculture. Emerg. Infect.Dis. 3: 453-457. 30. Heggberget, T.G., Johnsen, B.O., Hindar, K., Jonhson, B., Hansen, L.P., Hvidsten, N.A. ve Jrnsen, A.J. (1993). Interaction between wild and cultured Atlantic Salmon; review of the Norwegian experience. Fish. Res. 18 (1-2): 123-146. 50 31. UNEP (1986). Baseline studies and monitoring of oil and petroleum hydrocarbons in marine waters (Med Pol 1). MAP Technical Report Series. No: 1. United Nations Environment Programme, Geneva, pp. 81–86. 32. Martens, D., Balta-Brouma, K., Brotsack, R., Michalke, B., Schramel, P., Klimm, C., et al. (1998). Chemical impact of uncontrolled solid waste combustion to the vicinity of the SU M A E Kouroupitos Ravine, Crete, Greece. Chemosphere, 36: 2855–2866. 51