DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN
Transkript
DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN
Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi C:3. S:I.53-61.~99'1 Dergisi DIGITALIS TROJANA IVAN. ENDEMİK TÜRÜNÜN MORFOLOJİSİ, ANATOMİsİ VE EKOLOJİSİ Prof.Di. Münir ÖZTÜRK Ege Üniv. Fen Fak. Biyoloji BöL.Bomova/lZMfR Dr. İsmet UYSAL Trakya Üniv. ÇanakkaleEğt. Yüksekokulu Çanakkale ÖZET : Digitalls trojana, Scropbulariaceae familyasının bir üyesidir. Türkiye'de sadece, Kazdağı'nda yayılış gösterir. Endemik Digitalis taksonları içinde, yapraklarında bulunan ve kalbe etkili olan, glikozit miktarı bakımından en zenginidir. Bu tür üzerinde yapılan morfolojik, anatomik v:eekolojik, araştırmalara göre, bitki çok yıllık, 30-80 cm. boyundadır. Gövdede dip ve üst yapraklar farklıdır. Çiçekler kırmızımsı kahverengi ve .tüpsü olup çiçek durumu rasemustur. Meyva septisid kapsüldür. Kök, kazık kök olduğundan iletim demetlerinde floem çok az yer kaplamakta ve ksilem öz de dahil geniş bir alanı doldurmaktadır. Göv~ede ye yaprağın alt ve üst yüzeyindebol salgı tüyü vardır. Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatiktir. Yaprak bifasiyal, palizat ve sünger prankiması hücreleri dağınık dizilişi: ve bol intersellular alanlıdır. lIetim demetinin etrafı parankimatik hücrelerden oluşan bir kın ile kuşatılmıştır. Kireççe fakir, fosforca zengin ve organik maddece 'çok zengin topraklarda yetişmektedir. • S3 • MORPHOLOGY, ANATOMY AND ECOLOGY OF ENDEMIC SPECIES DI GIT ALIS TROJANA SUMMARY: Digitalis trojana is member of the family Scrophulariaceae. It is found only at Kazdağı in Turkey. Among the endemic Digitalis taxa its leaves are the richest in the prensence of cardiotonic glycoside content. A study on its rnorphology, anatomy and ecology depicts that is a perennial, 30-80 cm. long. Basal and upper leaves on the stern are different, Flowers are reddishbrown, bell shaped with racemose infloreseence. lts Fruit is a septisid capsule. The root is a tap-root having very little phloem in the vascular bundles. Xylem occupies a large area including pith. Stern and upper as weİl as the lower surface of leaves is.covered densely by glandular hairs. Outer side of stern cortex is chloren chymatic. Leaf is bifacial, palisade and spongy parenchyma are seattered wide -apart with a large intercellular area. The vascular bundle is s~ounded by a sheath of parenchymatous cells. It grows on the soils rich in organic matter and phosphorus but poor in calcium content. GİRİŞ: Kozmopolit bir familya olan Scrophulariacede'nin 200'den fazla genusu ve 3000 kadar faksonu vardır. (1). Ülkemizde 30 genus ve 244'ü endemik (%56) olmak üzere toplam 456 taksonia temsil edilir. Digitalis genusu ise S'i .endemik (%63) olmak üzere 9 taksonlatemsil edilmektedir (2). Digitalis trojana, , Türkiye'de sadeceKazdağı'nda yayılış göstermektedir. Digitalis taksonlarından "Digitaline" adı ile bitkinin yapraklarından elde edilen madde tedavide kullanılmaktadır. Ayrıca yapraklarında glikozitler, saponinler ve timende bulunmaktadır (3). Endemik Digitalis taksonları içinde yapraklarında bulunan 'glikozit miktarı en yüksek olan D.trojana'dır (4). Bu maddeler kalp ve böbrekler üzerinde etkilidir. D.trojana'nın eczanelik yönünden önem taşıdığı için değerlendirilmesi ve çok dar alanda yayılış göstermesi nedeniyle de derhal korunmaya alınması gereklidir. . ..- GEREÇ VE YÖNTEM: D.trojana'nın Çanakkale ili ve yöresinde yayılış gösterdiği alanlardan bitki ve toprak örnekleri alınmıştır. Bitki örnekleri Çanakkale-Yenice Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık:mevkisinden ve Kovanlık: Gökbövet mevkisinden 13.6.1989 tarihinde toplanmış Ve örnekler Çanakkale Egitim • 54· ' f r i Yüksekokulu Herbaryumunda saklanmaktadır (VSH.5) Bitki örneklerinden bir kısmı % 70'1* alkol içinde fikse edilerek anatomik yapısı incelenmiştir. Morfolojik gözlemler, hazırlanan herbaryum örneklerinden yapılmıştır. Biometrik ölçümler her bir organ için 30'ar defa yapılmış ve sonuçlarırideğerlendirilmesinde standart hata i SE . = J (X'X)2 N-I formülü kullanılmıştır (5). Bitkilerin aldığı alandantoprak . . .. örnekleri de toplanarak polietilen torbalarla labaratuvara getirilmiş ve hava kurusu yapıldıktan sonra pH, total tuz, CaC03, bünye, azot, fosfor, potasyum ve organik madde değerleri saptanmıştır (6). BULGULAR .. o; ( I~Morrolojik üzellikleri: tki veya çok yıllık, otsu, 18 cm. kadar uzunlukta kazık köklü bir bitkidir. Birkaç verimsiz taban filizleri olabilir. Bitki 30-80 cm. boyunda olup gövde dik ve silindiriktir. Gövde üzerinde dip ve üst yaprakları olmak üzere iki tip yaprak vardır. (Şekil 1. A). Dip yapraklar rozet tipte, dar, mızraksı ya da ters mızraksı, dar uzun uçlu, ince dişli veya keskin sivri uçlu olup, 12.3 "(±2.7) mm. eninde ve 15.7 (±3.2) cm. boyundadır. Eni, minimum 8.0 mm.; maksimum 17.6 mm. olup boyu minimum 10.1 cm. ve maksimum 20.1 cm. olarak ölçülmüştür. Üst yapraklar ise kuşaksı-mızraksı, dişli uçlu, kenarları az dişli, keskin sivri uçlu ve 12.4 (±2.5) mm. eninde, 7.4 (±3.6) cm. boyunda olup tüysüz veya nadiren seyrekçe sillidir. Eni minimum 6.8 mm.; maksimum 16.3 mm. iken boyu minimum 2.3 cm. ve. maksimum 13.1 cm. olarak ölçülmüştür. Heriki tip yaprakta sapsızdır. Brakteler darca dikdörtgensi -mızraksı, uzun sivri uçlu salgı tüylü ve sillidir. Aşağıdaki brakteler kısaca dişli uçlu ve genellikle aşağıdaki çiçeklerden daha uzundur. Üst brakteler 2.2 (±0.6)-mm. eninde ve 6.7 (±1.2) mm. boyunda iken alttaki brakteler 3.9 (±0.9) mm. eninde ve 1.9 (±0.8) Cin. boyundadır. Üsteki brakterlerin eni minimum 1.2 mm.; maksimum 3.1 mm. iken boyu minimum 3.4 mm. ve maksimum 9.1 mm. olarak ölçülmüştür. Alttaki braktelerin eni minimum 2.1 mm.; maksimumSjı mm. iken boyu minimum 0.6 cm. ve maksimum 3.1 cm. ölçülmüştür. Çiçek durumu 13-25 (-30) çiçekten oluşan bir rasemustur. Pedunkul salgı bezli -tüylü veya bazen kısaca salgı bezli- uzun yumuşak sık tüylüdür. Kaliks derin 5 loplu, loplar kuşaksı çok keskin sivri üçlu, genellikle dişli uçlu, sıklıkla salgı bezli tüylü veya kısaca yumuşak sık tüylüdür. Kaliks loplar, 1.8 (±O.5) mm. eninde ve 0.9 (±O.2) cm. boyundadır. Eni minimum 1.2 mm.; maksimum 3.0 mm. olup boyu minimum 0.5 cm. ve maksimum 1.4 cm. olarak ölçülmüştür. Korolla kırmızısı-kahverengi ve tüpsüdür. Korolla tüpü bir yanı şişkin, içte koyu -damarh ve -,55 - 2 dudakh olup alt dudak dikdörtgensi, kör, uçlu, beyazımsı ile kırmızımsı ağsı damarh olup aşağıda daralabilir. Üst dudak 6.9 (±O.S) mm. eninde ve 11.7 (±1.S) mm. boyundadır. Eni minimum 6.0 mm.; maksimum 8.1 mm. iken boyu minimum 9.0 mm. ve maksimum 13.4 mm. ölçülmüştür. Alt dudak ise 4.8 (±0.7) mm. eninde ve 9.3 (±ı.S) mm. boyundadır. Eni minimum 3.2 mm.; maksimum 6.1 mm. olup boyu minimum 8.2 mm. ye maksimum 12.4 mm. olarak ölçülmüştür. Çiçekler erdişi ve zigomorftur (Şekil 1 B). Stamenler petallere bağlı olup 4 adet ve ikisi uzun ikisi kısadır. Filament1er 5.9 (±1.7) mm. boyundadır. Boyu minimum 4.1 mm, ve maksimum 9.4 mm. ölçülmüştür. Anterler ise 1.1 (±0.3) mm. boyundadır. Arıter eni minimum 0.5 mm.; maksimum 1.4 mm. iken boyu minimum 1.6 mm. ve inaksimum 2.8 mm. ölçülmüştür. PistilI, ovaryumüst durumlu, 2 lokuluslu ve karpellidir. Ovaryum, 1.8 (±0.4) mm. eninde ve 10.9 (±2.1) mm. 'boyundadır. Ovaryum eni minimum 1.4 mm.; maksimum 2.9 mm: iken boyu minimum 7.9 mm. ve maksimum 14.4 mm. ölçülmüştür, Stillus ise 6.1 (±1.1) mm. boyundadır. Stillus boyu minimum 4.0 mm. ve maksimum 7.4 mm. ölçülmüştür. Ovüller çok sayıda olup anatroptur. Tohum şekli şekil 1 D'dedir. Plasentasyon eksenseldir. Meyva septisid kapsül olup üçgenimsi ve uç tarafı sivridir (Şekil 1 C). Meyva 4.3 (±'O.7) .mrn. eninde ve 12.1 (±1.4) mm. boyundadır. Eni minimum 4';1 mm.ı .: maksimum 5.4 mm. iken boyu minimum 9.7 mm. ve maksimum 14.7 mm. olarak ölçülmüştür (Tablo 1). Çiçekleme zamanı 5. ve 6. aylar olup'90-1400 m. yüksekliklerde bulunur (2). II,' Anatomik Özellikleri: A. Kök Anatomisi: , Çok yıllık dikotil bitki oldugu için en dışta koruyucu doku peridenn, altında birkaç sıralı yassılaşmış ve çeperleri kalınlaşmış hücrelerden oluşan korteks gelmektedir. Korteksten sonra tek sıra küçük hücrelerden oluşmuş endodennis, altında perisikl yer almaktadır. Daha sonra iletim demetleri görülmektedir. Demetlerde floem dışta, ksilem içte yer almaktadır. Floem çok az yer kaplamaktadır. Ksilem ise daha geniş yer kaplamakta ve iki farklı halkadan oluşmaktadır. Dışta primer ksilem özde' .ise skonder ksilem yer almaktadır (Şekil 2). Ksilemde trake, trakeid ve yer yer . görülen sklerankima hücreleri bulunmaktadır. Kambiurn yet yer ezilmiş dururnda oldugundan ayırt edilememiştir. B. Gövde Anatomisi: En dışta kalın bir kutikula, altında tek sıralı hücrelerden - 56 - oluşmuş epidermis • vardır. Epidermisten bir ya da iki sap hücresine sahip salgı tüyü ile daha uzun örtü tüyü çıkmaktadır (Şekil 3 a). Daha sonra, 2-3 sıralı kalın çeperli hücrelerden oluşan klorenkima tabakası gelmektedir. Klorenkimadan sonra 3-4 sıralı ve daha çok nişasta içeren iri hücreli skonder korteks gelmektedir. Sekonder korteksten sonraçok az yer kaplayan .floern ile daha geniş yer kaplayan ksilemin bulunduğu iletim demetleri görülmektedir. Demetler arasında kortekse uzanan öz ışınları vardır. Floem ile ksilem arasında y~r yer. karabiyum görülmektedir. Demetler gövdeyi çepeçevre kuşatmıştır. En içte ise parankimatik hücrelerden oluşan ve geniş yer kaplayan öz bulunmaktadır (Şekil 3 b). Gövdede bol miktarda stoma olup, stornalar amarillis tipindedirler. c. Yaprak Anatomisi: . En dışta kutikula, altında üst epidermis ve daha sonra 2-3 sıralı palizat ·parankiması vardır. Alt epidermise kadar dağınık dizilişii ve geniş intersellüler alarılı sünger parankiması yer almaktadır. Hem palizat hem de sünger parankiması hücreleri bol kloroplasthdır. Daha sonra alt epidermis yeralmaktadır (Şekil 4). Yaprak bifasiyaldir. Yaprağın hem alt hem üst yüzeyinde amarillis tipinde stomalar vardır. ·Orta damardan geçen iletim demeti büyüktür. lletim demetinde dışta floem, içte ksilem yer almaktadır. Ksilemde yer yer sklerankima hücreleri vardır. Floem-çok az yer kaplar. Demeti, 3-4 sıralı ve çeperi biraz kalınlaşmış parankima hücrelerinden oluşan bir demet kını kuşatmıştır. Aynca yaprağın hem alt hem de üst yüzeyi bol miktarda kısa saplısalgı tüyüyle kaplıdır. Yapraktaki salgı tüyü gövdeye göre daha boldur. III. Ekolojik Özellikleri: A. Yayılışı ve Yayılma Alanının Özellikleri: Çalılık yamaçlarda, kireç taşlı uçurumlarda, orman açıklıklarında, boş ve nadasa bırakılmış tarlalarda ve yol kenarlarında bulunmaktadır (2). Çanakkale-Yenice ·Kalkım'dan Kazdağı'na çıkarken Dallık mevkisinde maki içinde 290 m.'de ve KovanlıkGökbövet mevkisinde maki içinde 350 m.'de şiddetli erozyonlu ve kalkersiz kahverengi orman toprağı üzerinde bulunmuştur. B. Toprağının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri: D.trojana 'nın toprağının fiziksel analizlerinde pH'sı 6.22 (zayıf asit karakterli), tuzs1!z,kireç miktan % 0.084 (kireççe fakir) olarak bulunmuştur. Toprak bünye sınıfı kumlu-tınlıdır. Maksimumsu tutma kapasitesi ise % 41.6 olarak bulunmuştur. • 57 . .( D.trojana'nın toprağının kimyasal analizsonuçlarına bakıldığında azotun % 0.056 (azotça orta) fosforun % 0.051 (fosforca zengin), potasyumun % 0.011 (potasyumca yetersiz) ve organik maddenin % 5.9~8 (organik maddece çok zeng~) oldugu görülmektedir. T ARTIŞMA VE SONUÇ: D.trojana, Türkiye'de sadece Kazdağı'nda yayılış gösteren endemik bir taksondur. Digitalis taksonları içinde yapraklarında taşıdığı Digitaline, glikozitler, saponinler ve tanen bakımından özellikle kalbe etkili olan glikozit miktan olarak en yüksek olanıdır (3.4) Dotrojana yapraklarında glikozitlerden digitalinum verum, glukogitorozit, !anatozit A, lanatozit B, strospesit ve glukodigifukozit teşhis, edilmiştir (4). Dotrojana gövdesinde dip ve üst yaprakların alt ve üst yüzeyinin bol salgı tüyü ile örtülü olması karakteristik özelliğidir, Bitkinin dip ve üst yaprakları arasında anatomik bir fark görülmemiştir. Kök anatomisi kazık kök olmanın özelliklerini yansıtmaktadır. Bunun sonucu olarakta iletim demetlerinde floem çok az, ksilem ise çok fazla yer kaplamakta ve özü de doldurmaktadır. Ayrıca çok yıllık dikotil bitki oldugundan kök dıştan periderm tarafından korunmaktadır. Gövde korteksinin dış kısmı klorenkimatik iken skorider - korteksteki hücreler nişasta içermektedir. Öz kısmı parankimatık olup geniş yer' kaplamakta ve demetler arasından kortekse doğru öz ışınları uzanmaktadır. Metcalfe ve Chalk'ta (7) Scrophulariaceae için gövde korteksinin dış kısmının klorenkimatik oldugu vurgulanmıştır. Anc~ aynı literatürde belirtildiği gibi, endodermiste bspari şeridi görülememiştir. Yaprak bifasiyel olup üst epidermis hücreleri daha iridir. Palizat ve sünger parankiması hücrelerini. dağınık dizilişi ve bol intersellüler alanlı oluşları tipiktir. Ayrıca iletim demetinin etrafı olması ilginçtir. Gövdede ve yaprakta stoma olup, amariflls tiptedir. Dvtrojana, makilik içinde, tuzsuz, kireççe fakir, fosforca zengin ve organik maddece çok zengin topraklarda yetişmektcdir. Sonuç olarak yurdumuzun eczacılık bakımından önemli ve gen kaynağı olan diger bazı taksonlar gibi yayılma alanının dar bir alan olması nedeniyle, Dotrojana 'nın da korunmaya alınması gerekmektedir (8). KAYNAKLAR 1. S.eçmen, ~., Gemici, Y.Leblebici, E. ve diğerleri, Tohumlu Bitkiler Slstemattğl, E.Ü.F.F. Kitaplar Serisi No: 116 Bornova-İzmir, 1970. 2. Davis, P.R., Flora of Turkeyand Aegean Islands. Vol. 4,10. Edinburgh University Press. 1972, 1988. - 58 - " 3. Tanker, M., Tanker, N., Farmakognozi Ders Kitabı Cilt 1. Özışık Matbaası. ıstanbul, 1973. 4. Tanker, M., Kurucu, S.Tarhan, O. ve diğerleri., Türkiye'de Yetişen Digitalis Türlerinin Kalbe Etkili Glikozitlerinin Teknik Ölçüde Elde Edilmesi Imkanlannın ve Maliyet Unsurlarının Saptanması, Doğa TU Tıp ve Ecz. D.7, 163, 173-182, 1988. 5. Öztürk, A., Uygulamah ıstatistik. - E.O. Elektronik Hesap Dilimleri Enstitüsü Ders Kitabı. E.O. Matbaası, Bornova-ızmir, 1978. . 6. Öztürk,M., Gökçeoğlu, M., Pirdal, M., Bitki - Toprak ılişkileri Uygulama Kılavuzu, E.O.F.F. Teksirler Serisi. No:37 Bornova-ızmir, 1987. 7. Metcalfe, C.R., Chalk, L. Anatomy or the Dicotyledons VoL.2.Oxford University Press. Londra, 1950. 8. Tokur, S. Bazı Hypericum Türleri Üzerinde- Biyometrik Çalışmalar. VIII. Ulusal Biyoloji Kongresi; cilt I, 267-273, ızmir, 1987. i Şekil 1: Digitalis Trojana Bornm. A, Kök.gövde ve çiçekli bir dal x 3/4; B, Çiçeğin boyuna kesiti x 3/2; C, Meyva x 1/2; D, Tohum x 10. -.59 - Bitki Kısmı Ölçüm En ..>ol ec, >ı•• ,;;ı " e a:ı Dip ~ Dst· r, Dst 30 Üstdudak Altdudak ~ .~ o- Max. li.3±2.7 ıo.lcm 20.lcm 6.S.ı;nm 16.3mm 1.2mm 3.lmm 12.4±2.S 2.3cm 3.4mm 13.1cm IS.7±3.2 7.4±3.6 9.1mm 6.7±L.2 O.6cm O.scm 3.lcm 1.4cm O.9±O.2 30 Flament Arıter Ovaryum S.9mm' 3.9±O.9 I.S±O.S 6.0min S.lmm 6.9±O.S 3.2mm 6.lmm 4.S±0.7 Tablo,I: 1.9±O.S I3.4mm 1 L.7±1.s- S.2mm 12.4mm • 9.3±lS 5.9±L.7 .9.0mm - - - 4.lmm 9.4mrn L.4mm 1.1±O.3 l.S±O.4 1.6mm 7.9mm 2.Smm 14.4mm - 4.0mm 7.4mm 6.1±1.l 9.7mm I4.7mm I2.7±1.4 4.lmm 30 Ort.± S.H O.Smm 1.4mm Stillus Meyva 2.2±O.6 .3.0mm 2.lmm 1.2mm Kaliks loblar i. Min. Max Sının . 17.6mm 30 Ah Boy Ort.±S.H. Min. Sayısı i r " D.trojana'ya 2.9mm S.4inm 4.3±0.7 2.2±O.3 10.'9±2. 1 ait biometrik ölçümler (S.H.: Standart hata) { Şekil 2: D.trojana'nın kök enine kesiti Şekil 3: D.trojana 'nın gövdelerinde salgı tüyü. . • 60 • " Şekil 3 b: D. trojana 'nın gövde enine kesiti - Şekil 4: D.trojana'nın kesiti yaprak enine Pd: Periderm, K: Korteks, En: Endodermis, Pe:. Perisikl, F:FlOem, X: Ksilem, Ku: Kutikula, E: Epidermis, kt: Klorenkima tabakası, SK: Sekonder korteks, ÖI: Öz ışını, Pö:Parankimatik ÖZ, st: Salgı tüyü, Üe: Üst epidermis, Ae: Alt epidermis, st: Stoma, pp: Palizat parankiması,sp: Sünger parankiması . •..6-1 -