Hikmet 6 - HIKMET Dergisi
Transkript
Hikmet 6 - HIKMET Dergisi
ADEKSAM Gostivar - Makedonya ADEKSAM Gostivar - Makedonya BAŞYAZI Makedonya’da Türk milli ve manevi kültürüyle ilgili araştırmaları bünyesinde ihtiva eden ve bu konuda yegane özelliğini koruyan HİKMET dergisinin 6. sayısı elinizde bulunmaktadır. İlk 5 sayısında olduğu gibi bu sayıda da değişik ve değerli yazılarla kamuoyunun karşısına çıkmış bulunmaktayız. Kıdemli ve tecrübeli hocalarımızın Türkçe ve İngilizce yazmış olduklárı makaleleri yanısıra, ilmi hayata yeni başlamış olan gençlerimize de imkan tanıyarak, HİKMET dergisi camiasını geniş tutmaya ve çoğaltmaya çalışıyoruz. Bu konudaki takdiri size değerli okuyuculara bırakıyoruz. HİKMET dergisinin, bu mahiyette Makedonya’da-Gostivar’da yayınlanmaya başlaması aslında, bir hedef ve misyonun başlangıcı olarak sayılabilir. M.C. Kültür Bakanlığı tarafından yılda bir veya hiçbir Türkçe kitabın veya derginin yayınlanmadığı bir dönemde, ilmi mahiyeti taşıyan böyle bir derginin çıkarılması pek de kolay bir iş olmadığı kanaatindeyiz. Cesaret yanısıra, bu işi götürebilmek için maddi kaynağın bulunup temin edilmesi de başlı başına bir olaydır. Bir hayli maddi külfeti olan bu çalışmanın bizzat Gostivar ve yöre Türk halkı tarafından toplanan maddi yardımlar sayesinde yayınlanması, hakkikaten ADEKSAM’ın üyeleri, destekleyicileri, sempatizanları ve Türk halkı ile hemhal olduğunun bir ispatı olsa gerek. Bu münasebetle, bu işi başlayan ve başlatanlara minnetar olduğumuzu ifade etmeye bir borç biliriz. Makedonya’da hala canlı ve direnen bir gençliğin mevcudiyetini göstermek gayesiyle, HİKMET dergisini imkanlarımız dahilinde başta Balkan ülkelerindeki Üniversiteler ile onların kütüphanelerine olmak üzere, İngiltere, İsviçre ve ABD’nin değişik Üniversite kütüphanelerine gönderiyoruz. Bu sayıdan itibaren, HİKMET dergisi yeni bir tasarımla ve değişik konulari ihtiva ederek karşınıza çıkmış bulunmaktadır. Değerli okurlarımızın beğenisini kazanacağımızı ümit ederek, bu sayının hazırlanmasında hizmeti geçen herkese teşekkür eder, hepsinden Allah razı olsun derim. Beytullah MUÇA 5 6 EDİTÖR’ün SÖZÜ İlmi araştırmalar dergisi HİKMET’in altıncı sayısıyla, siz değerli okuyucularımıza, yeni daha cekici ve güzel bir tasarımla karşınıza çıkmaktayız. Her zaman daha iyi ve daha güzeli hedeflemenin sonucu olarak değişimler kaçınılmazdır. Dergimizin bu ve bundan önceki sayılarında sadece Makedonya’dan değil de diğer ülkelerden de bize yazı gönderilmesi, böyle seviyeli ve bilgi dolu bir yayına olan özlemi ve verilen değeri simgeliyor olsa gerek. Bu sayımızda Yugoslavya’nın dağılmasından sonra Makedonya’daki etnik grupların hem devletle hem kendi aralarındaki ilişkileri; Osmanlı İmperatorluğu sırasında 18y.y.da Manastırda kurulan vakıfların işleyişi ve yönetilmesi; Balkan müslümanlarında Din-Kimlik bütünleşmesi üzerine yapılan kapsamlı bir araştırma ve onun sonuçları; İman kelimesinin anlamı ve ifade ettikleri; Türk dilinin en büyük özelliklerinden biri olan isim durumları ve onların ne ifade ettiği; Ülkemizdeki eğitim sistemi ve Türklerin eğitimi konusundaki sorunları; Veysi Üskübi’nin sanatı, eserleri ve hayatı ve Makedonya-Türkiye arasındaki ekonomik ilişkiler hakkında çok farkı ve değerli yazılarımız var. Bundan sonraki sayıda da böyle seviyeli ve ilmi yazılarla buluşana dek herkese sağlıklı ve mutlu günler dilerim. Dr. Enis RECEP 7 8 MACEDONIA: A VIEW ON THE INTER – ETHNIC RELATIONS Prof. Dr. EMILIJA SIMOSKA∗ One of the processes by which the present decade shall undoubtedly be remembered is the ethnic conflicts or wars that took place, most of which originated in the countries experiencing the so called ‘period of transition’. Among them, unavoidably, are the conflicts which happened in and between the countries which were established after the disintegration of the Yugoslav Federation. In spite of the fact that their causes were much wider and deeper, it is evident that ethnic issues were used as a main instrument for the creation of new strategies or the practicing of the old ones. Within this context, the Republic of Macedonia has so far successfully resisted falling into the trap of such doctrines in spite of the ‘suitable’ internal situation and the intensive influence of external factors. The internal milieu referred to concerns the specific character of its multi – ethnic and multi – confessional composition. Macedonia is a country where minorities represent one – third of the population and where the citizens have different religious affiliations, even within the same ethnic group. It is to be expected in such environments that a certain amount of social and cultural prejudice will exist and Macedonia is no exception. Those negative feelings were especially intensified in the first years of multi – party elections and following the establishment of independence. This intensification occurred mostly because ethnicity and religion were used for political ends by all sides, though the strong propaganda and various forms of external pressure to which the country has been exposed from neighbouring countries was also significant. However, the success of the policy was in keeping those feelings only up to the level of a certain national romanticism, no matter how ‘loud’ it may have appeared at some moments. Thus, with the exception of a few incidents, the country managed not to become a typical ‘conflict area’ in the militant meaning of the word. Speaking of the Macedonian ethnic environment in the broadest sense, there are two significant questions to be pointed out. The first one regards the way in which different ethnicities see themselves within the state and in relation to other ethnic collectivities, while the second one corners the development or the trend of the inter – ethnic relations. Rather than concentrate on a theoretical analyses, we can on this paper approach these questions by presenting some of the data collected in ∗ Prof. Dr. Emilija Simoska is the president of Ethno – Relations Centre, Social, Political and Law Research Institute in Macedonia. 9 several pieces of research into ethnic issues in recent years. This will provide an interesting illustration of the web of relations that exist among the citizens of different ethnic and religious backgrounds of the Republic of Macedonia. All research was conducted by the Centre for Ethnic Relations at the Institute for Sociological, Political and Juridical Research in Skopje.1 One of the characteristics of Macedonia is the rather complex web of inter – ethnic relations, not only due to the significant number of minority groups, but also because they differ greatly according to their size. On one side, the Albanian group represents around 23 per cent of the population, compared with groups such as the Turks, Vlachs, Roma, etc., which do not exceed five per cent each. Although the legislation draws no distinction between minority groups, in everyday live members of the large minority group can in fact more easily practice their rights (education, participation in the political institutions etc.). We can find confirmation of this if we look at the character of the demand made by different minorities. It becomes obvious that the Albanian group has mostly been concerned about the increase of the rights which exceed the limits of the legal system, while the small minority groups have complained mainly about the application of the laws in practice. An imbalance such as this can cause the deterioration of the situation in two ways. First, it turns almost all attention to one minority only, creating the possibility that the other minorities will be to some extent neglected. Second, it creates an additional web of intolerance which is not limited to the majority – minority scheme, but concerns the relations among the different minorities themselves. As a logical consequence, it can be expected that the attitudes of such groups would differ with regards to their position, which is exact picture exhibited trough the results of the mentioned research. Data can be selected from the large amount collected in order to illustrate this subject with a particular accent on three issues: prejudices and stereotypes, attitudes towards the state and political institutions, and some features of the political culture. The different experiences of the minorities and the majority, is one of the elements which is most directly reflected in their attitude towards the state and its institutions. One of the crucial questions in this regard may be the one of ‘loyalty’ – not as some form of obedience, but as a category indicating the degree in which the citizens experience the state as their own. A very significant year for observation of this issue would be the one chosen for the mentioned research, 1993. In that 1 We refer to the projects: “The Ethnic and the Religious Distance between the Population in Macedonian” conducted first in 1987/88 and repeated in 1991/92; “The Loyalty of the Citizens towards the State” (1993/1994) and “Factor of Inter-Ethnic Tensions in the Process of Education. 10 year, the new constitution was adopted, which made the profile of the state more ‘visible’; new legislation was progressing and the direction of the functioning of the institutions was recognizable, greatly influencing the attitudes of the citizens. For the creation of an attitude of loyalty one of the essential factors is one’s self – perception as a citizen. According to the research on this issue conducted in that particular year, one of the most interesting findings was that in a country with legislation which applies equal standards to all citizens (therefore to all minorities), the differences in the attitudes between the minority groups were surprisingly big. To give a more specific example, according to the data, 42 per cent of the Albanians and the Serbs declared that they felt themselves to be second class citizens because of their ethnic background; 35 per cent of the Roma had the same feeling, while, contrary to this, over 90 per cent of the Turks and the Vlachs regarded themselves as equal citizens. Consequently, 87 per cent of Albanians felt discriminated against, 50 per cent of the Roma and the Serbs had that feeling, while discrimination was felt by less than 10 per cent of the Turks and the Vlachs. Those attitudes directly correlate with an evaluation of the country’s legislation and policy. Asked about the legislation regarding minority rights (use of language, transcription of personal documents, education, etc.) the groups differed in their answers as well. If we summarize them, it appears that around two – third of the Macedonian population was not quite happy with the laws because they felt they were losing their position as a nation. Over 80 per cent of the Albanians disapproved of them because they felt they were not gaining enough rights as a minority. Half of the Roma and the Serbs were disconnected as well, while over 80 per cent of the Turks and the Vlachs found the legal solution as ‘suitable’. Regarding the political institutions, a summary of attitudes give the following picture: • the Macedonians mostly trusted the president of the republic (over 80 per cent), less trusted the government (45 per cent) and trusted the parliament (around 20 per cent). Eighty per cent found the army to be protective enough and would serve in it in peace as well as join it if peace was endangered and defence of the country become necessary; • seventy-six per cent of the Albanians believed in the policy of the president and 46 per cent in the government. All other institutions were evaluated negatively by more than two – third of the population, especially the army and the police; • the Turks and the Vlachs were very supportive about all institutions (over 80 per cent) except the parliament which was 11 evaluated negatively by the same percentage. It must be pointed out that the Turkish population had the highest positive attitude towards the army and especially towards defence of the country in general (over 90 per cent). • the Roma population exhibited very positive attitudes generally (over 90 per cent on all issues), while contrary to that, the Serbs had highly negative feelings about practically everything related to the state. A few years later, due to some objective factors, the discontent among all groups had grown (by 10-20 per cent), but the proportions among the different ethnic groups remained the same, indicating to some extent a constant degree of integration of each of them in the society. Apart from policy and legislation, one of the main reasons for these attitudes can be related to specific inter – relationships among the population, which brings us to the question of the prejudices in the broadest sense. Although it is well known that there is no multiethnic society where stereotypes do not exist, they do not necessarily have to be dangerous if they remain only within the cultural matrix. However, they also present a very convenient source for inter – ethnic tensions, depending on the way they are instrumentalized. In the former, ‘pretransitional’ system, prejudices were also a component of Macedonian society, although most of them were of a social and cultural nature, originating from the differences in ways of life, the customs or the habits that existed between various groups. Around the first year of the country’s independence, it was possible to recognize a slow but certain transformation of the social and cultural prejudices into specific political attitudes. In terms of research data, in the 1980s only around 10 per cent of people regarded ethnicity as an important issue, while in 1991, the proportion was quite the opposite among all ethnic and the religious background of their friends, associates and neighbours, to question the mixed marriages, or ( briefly ) to experience other ethnicities as ‘something else’. Such a way of thinking was encouraged by various political parties or imported ideologies. All of it resulted in a closing of the ethnic collectivities towards each other. This ethno – centrism was in this period most evident among the Albanians (around 60 per cent) and Macedonians (50 per cent), while the other minorities were neither the subject nor object of such attitudes. Only two years later, according to similar research, there was already a well developed web of prejudices with various combinations. The Macedonians exhibited most prejudices against the Albanians and to a lower degree, towards the Roms; the Albanians were prejudiced mostly against Macedonians and Serbs; Turks and Roma were 12 significantly open towards the other groups, with a smaller percentage (20 per cent) of negative attitudes towards the Albanians; the Serbs mainly disliked everybody who was not Orthodox. However, those prejudices were still mostly related to ‘differences in everyday life’. According to some tests applied within the research, more than 70 per cent of the total population did not exhibit an ‘emotional’ hatred or any form of aggressiveness towards the other ethnicities, which confirmed that in this period, we could mainly speak about a ‘distance’ something that still ‘floated on the surface’. There were only smaller groups among the Macedonians and the Albanians (10-15 per cent) who openly exhibited extreme negative attitudes (people who were ready to ‘start even a war for the interests of their nation’, or who believed that the only solution to the ethnic problems was by ‘applying force’). A most interesting phenomenon during this period was the change of attitudes among young people. In the beginning they were most open group, unburdened which prejudices (according to the research, over 90 per cent of this population deserved to be classified as ‘tolerant’). In a few years, the value matrix had suffered drastic changes in the direction. Besides that, the age of politicized generations was going down towards the lower limits, meaning that by 1996, even the children of elementary school leaving – age began to exhibit very clear opinions about various aspect of political life. Attention should be concentrate particularly on this age group, basically for two reasons: first, this phenomenon, among others, is a very strong indicator that adults’ political attitudes have radicalized greatly and that socialization within the family, media or other informal groups is becoming a more influential factor than the educational system. Second, the political culture of those generations is the basis for future development of inter– ethnic relations in country. The available data from 1996 are quite illustrative of this issue, showing how the web of stereotypes and prejudices outlines the basic features of inter–ethnic relations. In order to investigate that each ethnic group thinks of itself and of the others, a technique was used in which to lists were presented to the polled young people: a list of 25 characteristics (positive and negative) and a list of different nationalities. They had to relate each nationality to the characteristic they think suits it best. The results were the following: • the Macedonians considered themselves as hard – working, peaceful and honest people. To the Albanians, the Macedonians were hard – working but dishonest the Turks 13 • • saw the Macedonians as hard–working, peaceful and cultured; the Albanians saw themselves as diligent, honest and educated, while to the Turks they were a militant nation. The Macedonians considered the Albanians primitive and backward; the Turks regarded themselves as hard – working, cultured and educated. To the Albanians, the Turks were hard– working and peaceful and the Macedonians saw the Turks as great ‘warriors’. There was an interesting similarity in opinions between the Macedonians, Albanians and Turks when they evaluated Serbs, the Vlachs an the Roma. All three groups considered the Serbs aggressive and militant, the Roma as poor and lazy and the Vlachs as stingy and clever. The fact that the answers grouped around a few choices and that they did not differ by any other factors (sex, social status, etc.) except ethnic background indicates that we can even speak about group stereotypes. The stereotypes of course become a danger only if they develop into a specific intolerance or aggression towards others. This leads to the question about the degree in which the ethnicities close within themselves, as a first phase. It is difficult to explore this problem through interviews or polls due to its complexity, yet some results are quite illustrative. When young people were asked about some basic principles and values, their level of declared tolerance was very high. For example, over 90 per cent of them accepted the principles of equality and coexistence with minorities on terms of equal rights, etc. However, than those general values or the ‘should be’ issues were transformed into real, everyday examples, the situation changed. For illustration, the same population, in the same sample and research exhibited the following: the statement that ‘one should always be cautious in relation to other nations (people)’ was accepted by two-thirds of the population; and ‘one should be loyal only to one’s own people’ was accepted by 76 per cent; and, further, the attitude that ‘one should always give an advantage to one’s own people’ was accepted by 67 per cent, regardless of the ethnic background of those polled. (In comparison with research in 1987-88, the positive responses on those question doubled.) An even more specific example about the limits determined by ethnicity was the attitude towards mixed marriages. While 10 years ago ethnically ‘clean’ marriages were desirable for less than onethird of the young people in 1996 the percentage was two times higher, with evident differences between the different groups. Homogenous 14 marriages were preferred by 38 per cent of the Macedonians, 50 per cent of the Turks and 79 per cent of the Albanians. The choice of friends or associates had never before been related to their ethnic background, but last year’s data indicated the over one-quarter of the young people would be friendly only to members of their own ethnic group. Thirty-four per cent also claimed that it was ‘difficult to be friendly with people who do not belong to their people’ (10 years ago this response was given by less than 4 per cent). Undoubtedly, barriers of this kind do not have to lead to practical hostility, just as mixed marriages and friendships in some other countries were no guarantee of the prevention of radical conflicts or wars. Nevertheless, if compared with previous years, they indicate a deepening of the ethnic distance between different groups. Although it is impossible to present all the data in this direction, even those few indicators show that, at this moment we can speak with certainty about the creation of some parallel worlds whose boundaries are determined by rather closed ethnic groups. In such an environment, it is not surprising that two-thirds of those polled experienced their ethnicity as ‘much different to the others’, a percentage which went the other by 10 years ago. Concerning the differences that appear with regards to the nationality of the polled, their scope was 10-20 per cent between different groups. If we summarize them, it appears that the most closed and ethnocentric group was the Albanian and the most open and positive the Turkish, while the Macedonians held close to the average. The next step towards intensifying inter-ethnic tensions happens when the stereotypes and the prejudices are transformed into negative emotions, hatred or aggressiveness, which are equality dangerous even if they remain latent. Without an aim to measure this through a poll, there was one question which partiality indicated this direction. In the research it was formulated as ‘which nationality do you hate most of all?’, with an alternative of either naming it or declaring ‘I don’t hate any of them’. When this question was included 10 years ago, there were rather strong reactions to it by young people, even comments that the question was rude. Consequently, the percentage of those who claimed they did not hate anybody was over 85 per cent. In the last research (1996), were no reactions and the percentage of the ones ‘unburdened with hate’ fell to 45 per cent of the total, 30 per cent of the Albanians, 48 per cent of the Macedonians and 55 per cent of the Turks. The other side of the answers showed that the Macedonians mostly hated the Albanians, the Albanians mostly hated the Macedonians and the Serbs while the Turks mainly hated the Serbs. The Vlachs and the Roma were barely mentioned. 15 It is evident that the structures of this complex resemble the stereotypes, indicating that they are clear features of the political culture although we speak of generation who are yet in the process of creating it. The last indicator which is most radical in character relates to a possible development of these trends. It concerns the question whether the young population fears a conflict at all. Unfortunately, in spite of highly positive responses towards peace as a desired value, 49 per cent of those polled claimed that ‘they are ready to even start a war if it serves the interests of their people’. For comparison, this number in 1987 was only eight per cent. There is no doubt that the presented (even all the available) data would not be sufficient for an elaboration of the inter-ethnic ‘picture’ in Macedonian. Neither are they completely adequate for a certain prognosis. The complexity of this problem includes factors with a strong influence, such as the economic crisis, interference for neighbouring countries and the distribution of internal political forces, etc. There is one element nevertheless, which can be employed in conclusion. The changes in the value system of the population in the part of inter-ethnic relations happened very quickly. They can not be considered as an authentic Macedonian phenomenon or something which ‘has always been’, because this country does not have a bad collective memory of any kind of conflicts based on either ethnicity or religion. The tensions experienced in the past 6-7 years most certainly derived greatly from outside ‘help’. The impact of those external factors often varies and changes regardless of the will of the citizens. To this extent it is difficult to make a certain prognosis about whether the country will remain as the one peaceful zone in the region or whether it will turn into a ‘bomb ready to explode’. Macedonia has never been an isolated problem, but an issue which exceeds its borders, even the borders of the Balkans. 16 Summary After the disintegration of the Yugoslav Federation, countries that were part of it faced with many conflicts and wars that marked the last decade for the region. In spite of the fact that their causes were much wider and deeper, it is evident that ethnic issues were used as a main instrument for the creation of new strategies or the practicing of the old ones. Within this context, the Republic of Macedonia has so far successfully resisted falling into the trap of such doctrines in spite of the ‘suitable’ internal situation and the intensive influence of external factors. In his paper two significant questions are explored: The first one regards the way in which different ethnicities see themselves within the state and in relation to other ethnic collectivities, while the second one corners the development or the trend of the inter – ethnic relations. Rather than concentrate on a theoretical analyses, the paper approaches these questions by presenting some of the data collected in several pieces of research into ethnic issues in recent years. ÖZET Yugoslavya Federasyonun dağılmasıyla, onu olusturan ülkeler çatışma ve savaşlarla karşı karşıya kaldilar. Bu gelişmeler bölgeyi son on yılda derinden etkilmistir. Hernekadar sebep ve nedenleri daha farklı ve derin olsa da, etnik sorunun yeni stratejilerin çizilmesi yada eskilerin kullanılması açısından esas araç olarak kullanılmıştır. Bu çerçeve içinde Makedonya Cumhuriyeti, iç siyasetinin “uygunluğu” itibariyle bu doktrinlere uyum sağlaması ve dış faktörlerin yoğun etkisine rağmen bu tür oyunlara karşı durmayi başarabilmiştir. Bu makale iki önemli sorunu işlemektedir: Birincisi, değişik etnik grupların devletle ve aralarindaki ilişkiler araştirilmakta; bir ikincisi de etnik gruplar arasindaki ilişkiler gelişimi incelenmektedir. Makale teorik yaklaşımlardan ziyade son dönemlerde etnik gruplar arasındaki ilişkiler hakkında yapılan araştırmaların sonuçlarına dayanıp soruna farklı bir yaklaşım getirmektedir. 17 18 WAQF PROPERTY AND ITS ADMINISTRATION IN THE OTTOMAN EMPIRE: A CASE OF MANASTIR WITH SPECIAL REFERENCE TO 18TH CENTURY JUDICIAL RECORDS* BY MESUT IDRIZ∗∗ INTRODUCTION From the early age of Islam, it was known evidently that the Caliphs and common people in Muslim communities made a practice of devoting some wealth to the privy purse of religious institutions. The bulk of revenues from religious institutions were derived from private charities, principally in the form of permanent endowments of land and other immobile and mobile properties either by deed of waqf or by habs (“restrain”). In fact in Muslim society, charitable institutions were nearly always established as waqfs. The property so restrained (mawqūf or mahbūs) was thereby withdrawn from all further transfer of ownership, and its usufruct was devoted to a specific aim which was designated by the endower (wāqif). Such waqfs were created by innumerable governors and private persons from the earliest centuries of Islam for the benefit of mosques, madrasahs, zāwiyahs, and charities of all kinds, and were by theory valid in perpetuity.1 * Manastir (present day Bitola) was an old city in present day Macedonia with a unique historical, artistic, aesthetic, and architectural profile. Throughout the centuries it became important not only in the fields of economy and trade, but also as an administrative and cultural center. Manastir was situated near the site of the ancient town of Heraclea where the eastern foothills of the 2601m high Pelister mountain merges with the plains of the Pelagonian valley, with the river Drahor (Dragor) on both sides. With regard to the forms of both Muslim and non-Muslim names, they are indicated as “b.” and “veledi” where both mean “son of”, like Mehmed b. Ali and Yovan veledi Nikola, and also “binti” and “veldeti” where both mean “daughter of”, like Fatıma binti Mehmed and Roso veldeti Trayko. Archival sources are cited as follows: e.g. Sijil: #54-2a-3, meaning Manastir qādī sijil (judicial/court record) number 54, page 2a, entry 3. However, the pages in most volumes are not numbered; in such cases I began counting from the first page containing court business. All the archival materials used for the purpose of this article are preserved at the State Archives in Skopje, Macedonia, where they now represent the principal holdings remaining from the Ottoman period. ∗∗ The Author is currently Assistant Professor Dr. at the Department of History and Civilization, International Islamic University, Kuala Lumpur, Malaysia. 1 For comprehensive study of the institution of waqf in general and its development throughout history see the following works: Abdulwahhāb Khallāf, Ahkam al-Waqf, (Cairo: n. p., 1951); Muhammad Abū Zahrā, Muhādarāt fī al-Waqf, (Cairo: n. p., 1971); Ziya Kazıcı, Islamî ve Sosyal Açidan Vakiflar, (Istanbul: Marmara Universitesi Ilahiyat Fakultesi Yayinlari, 1985); Wahbah al-Zuhaylī, Al-Fiqh al-Islāmī wa adillatuh, vol.: 10, 19 These kinds of endowments were widely practiced in the homelands of the Ottoman Empire.2 Under Ottoman rule, as with earlier Muslim governments, anyone from either Muslim or dhimmī communities were entitled to form waqfs, and they did so. The objectives for which waqfs were founded are almost innumerable. Apart from specifically religious institutions such as mosques and zāwiyahs, and educational institutions such as madrasahs, maktabs, and libraries, virtually all public works such as roads, bridges, fountains, and lighthouses were provided by these private means, as were other more charitable institutions, like bimâristâns (hospitals), hostels, and kitchens. In addition to this, many waqfs were founded to supply money to the needy and to give assistance in kind, such as aid for the poor inhabitants of particular villages and quarters of towns, and food and clothing for the aged and school children. All such types of endowment were appropriately called waqf khayrī (public). These may be distinguished from another type of waqf called waqf ahlī (or waqf dhurrī, family). The latter is a type of waqf where the endower would allocate property in the same way as other waqfs, but the revenues it accrued would be solely for the provision of livelihood for his descendants as long as any remain, and from which succeeding generations might benefit. A title deed of endowment was called waqfiyyah (vakfiye), and was drafted before a qādī, was entered in the sijil and confirmed by the sultan. In the waqfiyyahs of both types of endowment, public and family, the properties the revenues derived from each which were meant to maintain them and all persons appointed to administer and serve them, together with their emoluments, were minutely particularized. Though a waqf was a financially and administratively autonomous foundation in the Ottoman Empire, the state controlled and confirmed all waqfs, since they had the character of freehold property.3 The founder of a waqf, who was called the wāqif, was free to appoint anyone he/she wished as administrator. In all waqfs the endower appointed an administrator, who was called a mutawallī (mutevellî), and whose appointment was called (Damascus: Dar al-Fikr, 1997) pp. 7597-7694; and Murat Çizakça, A History of Philanthropic Foundations: The Islamic World From the Seventh Century to the Present, (Istanbul: Boğaziçi University Press, 2000). 2 The detailed examination and comparative study of the institution of waqf in the Ottoman Empire is done by Ahmet Akgündüz, see his Islam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, (Ankara: Turk Tarihi Kurumu Basımevi, 1988). See also Fuad Köprülü, “Vakıf müessesesinin hukukî mahiyeti ve tarihî tekâmülü”, in Vakiflar Dergisi, 2 (1942), pp. 1-35; and Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı imparatorlugunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temliker”, in Vakiflar Dergisi, 2 (1942), pp. 279-386. 3 Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600. Trans. Norman Itzkowitz and Colin Imber, (New York: Aristide D. Caratzas, 1989), pp. 141-143. 20 tawliyah (tevliye). In large waqfs usually a superintendent, called a nāzir (nâzir) was usually appointed as well.4 The mutawallī was responsible for all matters related to the waqf, taking measures for the collection and growth of its income, using these funds to fulfill the conditions of the endowment, to pay the foundation’s employees, and for maintenance and repair. The nāzir was an inspector, determining whether or not the conditions of the endowment were being fulfilled. Once a year, the principal officers and employees of the waqf would meet to discuss whether they had accomplished their duties as stipulated by the waqfiyyah. This group could request for the mutawallī’s dismissal. The state, through the local qādī or a specially appointed inspector, audited the accounts of each waqf. The aim of all these precautions was to ensure that the institution continued to fulfill its proper function. WAQF PROPERTY AND ITS ADMINISTRATION IN THE OTTOMAN MANASTIR Since all waqfs were recorded in the qādī sijils, it is possible by an examination of the sheer extant of the archives of various provincial courts to obtain detailed and exact figures of the numbers, destinations, and character of waqf foundations established during the Ottoman era. Men and women who owed property, from the Ottoman sultan and his family down through the social ranks, founded waqfs. Manastir, which was a famous Balkan city, was no exception to this pattern. However, in comparison to other cities where the population was considerably higher, the number of waqfs founded in Manastir was adequate. During the 18th century, for instance, the number of waqfs that founded in Manastir was less than 10% percent in comparison to the ones in Aleppo during the same period. There were less than 50 waqfs in Manastir compared to almost 500 in Aleppo.5 Nevertheless, it may be assumed that they were founded according to the needs in the society. In Manastir, when a new waqf was founded, in particular large and cash waqfs, it had to be approved by the court as being legitimate and necessary before it could take effect. The test was whether or not the endower conformed to the doctrines of all or any of the great imāms of the past such as Abū Hanīfah and Abū Yūsuf, but this test seemed to have not been applied to small waqfs, like prayers and reciting the 4 Besides those two, there were other persons frequently appointed too, among them was jābī (câbî). However, the chief ones were mutawallī and nāzir. 5 For the number of waqfs during this period in Aleppo, see H.A.R. Gibb & H. Bowen, Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, vol.: 1, part: 1, (London: Oxford University Press, 1950) p. 174. 21 Qur`ān for the soul.6 Both types of waqfs, public and family, were to be found although there was greater propensity for the former. Although there were some large ones, most waqf khayrīs in Manastir consisted of small donations meant for imāms, muezzins, and other mosque functionaries, or for the poor and the needs of a mahalle (quarter), like building/repairing fountains and putting candles on street corners, or for the relatives of the deceased intended to compensate one of them for reciting sūrahs of the Qur`ān once a day (or sometimes more or even the whole Book) for the soul of the deceased.7 The kinds of waqf that were certainly of major economic and social importance were the waqfs of quarters (mahalle), which were variously founded for supporting communal welfare and needs of the people, or for some particular good work. The residents from many quarters were Muslims and non-Muslims where such waqfs were established; therefore one may presume that dhimmīs were also beneficiaries along with their Muslim neighbors in the quarter. Bigger waqfs as indicated in their waqfiyyahs sometimes had considerable revenues but tended to take on new expenditures commensurate with the increase in revenues, so they were most eager to increase revenues. Generally, revenues were of two kinds: rent from shops given to the waqf or purchased by the mutawallī to rent out, and money to lend out for interest.8 Although there is not a single document in the qādī sijils we surveyed to indicate that waqfs were involved in money lending (except the waqfiyyahs), based on the practices before this period, it may be assumed that waqfs may have engaged in money lending without it being recorded. As many waqfiyyahs indicate, it was perfectly acceptable for the endower to specify that the money given to a waqf should be lent out for interest to provide revenues for whatever acceptable purpose he/she intended. All this with the approval of a court as in accordance with the sharī‛ah.9 The fees paid by renters of waqf properties such as shopkeepers and house tenants were often recorded in the qādī sijils. Revenues from agricultural landholdings of the bigger waqf were also recorded, although rare.10 During the 18th century, the percentage of women in comparison with that of men who set up waqfs ranged from 40 to 50%. A number of waqfiyyahs (vakfiye) were recorded in the qādī sijils of Manastir. Women who founded these endowments set up both waqf khayrīs (public) and 6 See the sijils: #54-27b-1; #60-39a-2; #68-3a-1; #70-40b-1; #76-2a-1, 23a-1. For some instances see the following sijils: #54-27b-1; #60-11a-2, 39a-2; #62-22a-3; #70-23a-1, 40b-1; #76-2a-1. 8 See the following documents in the sijils: #60-7b-1, 39a-2; #62-19a-1, 19a-2; #68-3a-1; and #70-40b-1. 9 For instances, see ibid. 10 Sijil: #62-19a-1, 19a-2. 7 22 waqf ahlīs (family). Some endowments founded by women were designated for the upkeep and maintenance of religious institutions like mosques, madrasahs, and maktabs; to pay salaries for religious officials; to feed the needy people of Manastir; and for other purposes. Some others benefited family members and their descendants until the family line ended. During this period, women in proportion to men set up more waqf khayrīs. However, overall, including the periods before this, it appears that men set up more of these types of endowments. As indicated earlier, waqf officials in Manastir, mutawallīs, and in some large waqfs nāzirs, were regularly appointed by the endower (wāqif) while setting up the endowments, though later on the appointment was often specified by a qādī or was based on the formal nomination of people with legitimate connection to the waqf. Although their appointment was done by the wāqif, the qādī had a legitimate authority to approve it. It was then confirmed by a berât (official document) issued from the Porte. Salaries of waqf officials were usually fixed by the endower, generally on a daily bases. It differed, depending on the size of a waqf and its financial abilities, from 1 akçe to 10 akçes daily. For instance, the mutawallīs of the three waqfs, Şa‛bân Efendi, Hatice Hanımefendi and Ümmügülsüm, received 1 akçe daily.11 The endower of Sungur Çavuş fixed the salary of the mutawallī at 6 akçes daily.12 The mutawallīs of both el-Hâc Mahmud and Ishak Efendi received 10 akçes daily.13 And the nāzir of the waqf of Ishak Efendi was received 5 akçes daily.14 Judging from the qādī sijils, dhimmī waqfs were not found in Manastir, at least during this period. They were to be found in other parts of the Ottoman Empire however. Ronald Jennings, for instance, while studying the qādī sijils of Kayseri from the 17th century, found a few dhimmī waqfs recorded.15 Although the family waqf (waqf ahlī) often contributed little if anything for subsequent generations, waqfs as a whole made an important contribution to the city in the area of public works. Much money was used for construction, the upkeep and repairs of fountains and bridges on the one hand, and madrasahs and mosques of the city on the other who were major beneficiaries of waqf money. Waqf donations had the effect of improving the quality of life for the people of the city. 11 Sijils: #60-39a-2; #60-50b-1; and #70-40b-1. Sijil: #54-20b-1. 13 Sijils: #67-16a-1; and #76-48a-3. 14 Sijil: #76-61b-2. 15 Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (Ser’i Mahkeme Sicilleri) of Kayseri (15901630) as a Source for Ottoman History, Ph.D. Dissertation, University of California, Los Angeles, 1972, p. 188. 12 23 It is important to note that during this period, even earlier periods, issuing the loans and credit were usually practiced in Manastir. The loans and credit were contracted individually rather than collectively or in any kind of business partnership whether formal or informal. Apart from the rich, guilds and traders as well as the members of religious offices (like qādīs, mudarrises, and clergyman), loans and credit were mostly afforded by waqf institutions. Although the waqfs were “institutions” rather than “individuals”, in general most of waqfs in Manastir were oneman institutions run by a single appointed officer or administrator, who, as indicated earlier, acted as sole agent for a waqf, and who was responsible for the preservation and augmentation of funds in a waqf. With large number of cases recorded in the qādī sijils of the 17th and 18th centuries, one would expect the names of any big money lenders to be conspicuous. A study of the qādī sijil documents published in Turskite Dokumenti Za Istorijata Na Makedonskiot Narod and unpublished ones shows that waqf administrators in Manastir were big money lenders, and that very often a waqf was involved in more than one issuance of credit. Yet the amounts loaned were not prolific. The names of a few waqfs appear as creditors twice or more in a single qādī sijil or in different sijils of Manastir. Of them the waqf of Sinan Efendi was mentioned more than six times in different qādī sijils with regard to an issuance of credit, but such lending was clearly small scale. Ahmed Çelebi, administrator for that particular waqf, had probably only once lent 4600 akçes outstanding in a two year period of one sijil.16 In the latter two year period of another sijil, the same waqf had four outstanding credits noted, amounting to 10700 akçes.17 In addition, many documents indicate that waqfs were involved in issuance of credit to individuals as well as to groups of people, and sometimes to an entire village. For instance, the waqfs of Ahmed Paşa, whose administrator was Omer Çelebi b. Emir Şah with a capital of 60,000 akçes, lent money to the inhabitants of 76 villages around Manastir, Pirlepe (Prilep), Kirçova (Kiçevo), and to a large number of individuals as well, both Muslim and non-Muslim.18 Even if many additional instances of credit were, as is assumed, never registered in the sijils, the capital these waqfs had to lend would have only been moderate–enough to finance at most the local needs in 16 Sijil: #2-6a-10. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, Ed. Metodija Sokoloski et al., (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1963) p. 81. 17 Sijil: #3-4b-3, 4; 14b-3; 85a-1. The translated versions of the documents are published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1627-1635), vol.: 2, Ed. Vančo Boškov, (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1966) pp. 18, 26-27, 140. 18 Sijil: #1-1b-8a-1. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, pp. 1-15. 24 Manastir and its surrounding countryside. It may be generally assumed that either no waqf had enough capital to serve a large-scale business function, or that there was no need in the society, or both. It is very important to indicate that, apart from regular lenders, qādīs and waqfs, in particular waqfs, were involved in the issuance of credit with interest. For instance, the qādī of Manastir [name omitted] issued a line of credit amounting to 20,000 akçes to several dhimmīs from Bukovo with an interest rate of 4000 akçes (almost 20%).19 The dhimmīs Yavko veledi Nikola, Krste veledi Gruyo, Velçe, and others from the village of Crnoec in Manastir, testified in court that they received a credit line of 5000 akçes from Abdulkerim Efendi, the former qādī of Manastir, with an interest rate of 1000 akçes (20%).20 In a few cases the qādīs themselves borrowed money on interest. Qādī Dülbend-zâde Halil Efendi, for instance, borrowed 18,000 akçes from Kerime binti Mahmud Efendi at an interest rate of 18 percent.21 As for waqfs, there are a few examples. Ali Halife, the administrator of the Ümmühânî waqf, issued 24,000 akçes to all dhimmī inhabitants of the village of Kukureçani in Manastir, with an interest rate of 3600 akçes (15%).22 Inhabitants of a large number of villages in Manastir borrowed 60,000 akçes from the waqf of Ahmed Paşa, which was administered by Omer Çelebi b. Emir Şah, at an interest rate of 9000 akçes (15%).23 From the waqf of Mahmud Efendi 10000 akçes was issued to several dhimmīs from the village of Loznani with an interest rate of 1500 akçes (15%).24 CONCLUDING REMARKS Waqf as a philanthropic foundation was practiced by the Muslims and played a great role since the earlier days of Islam. This continued not only to be preserved throughout the history but also its scope expended and took wider meaning and form. The development of waqf institutions can be clearly seen all around the Muslim world throughout the history until the present day. Besides the previous Muslim dynasties, the Ottomans contributed greatly to the institution of waqf by founding large 19 Sijil: #8-57a-1. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1640-1642), vol.: 4, Ed. Vančo Boškov, (Skopje: Državna Arhiva na SR Makedonija, 1972) pp. 97-98. 20 Sijil: #3-2a-1. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1627-1635), vol.: 2, pp. 13-14. 21 Sijil: #3-80b-1. The translated version of the document is published in ibid., p. 132. 22 Sijil: #3-45b-4. The translated version of the document is published in ibid., pp. 79-80. 23 Sijil: #1-16b-17b-1. The translated version of the document is published in Turski Dokumenti za Istorija na Makedonskiot Narod-Serija Prva, (1607-1623), vol.: 1, pp. 1517. 24 Sijil: #2-20a-6. The translated version of the document is published in ibid., p. 131. 25 number of waqfs. The Ottoman Balkans in general and Manastir (as a famous Balkan city) in particular was a part of this tradition. Based on the qādī sijil (court record) documents, we have seen that the practice of establishing waqfs in Manastir was adequate. A large amount of them were waqf khayrī and, besides the big ones, they mostly consisted of small donations. They were certainly socially and economically of a great importance to the people of Manastir. All the waqfs had to be legitimate and complied with the juristic rules of Islam in order to take effect. It has been seen that the bigger waqfs were most eager to increase revenues and revenues in general were of two kinds: rent (mainly shops) and money to lend out for interest. Interestingly, all the waqfs that lent out money for interest were not only with the approval of a court but also considered in accordance with the sharī‛ah. This matter can be an important topic for the students of both field sharī‛ah law and economics for further research. During the period of our study, woman played an important role in establishing waqfs where woman set almost half them up. They set up both waqf khayrīs (public) and waqf ahlīs (family). 26 ABSTRACT As a philanthropic foundation, waqf has a long history since the rise of Islam until the present day and it has played a great role in large number of spheres of the human life in both individual and societal levels. Following the tradition of their predecessors, the Ottomans established many waqfs and all the waqfs were recorded in the qādī sijils (court registers) of each city and district. Manastir, as a famous Balkan city, was part of this tradition in establishing waqfs. Based on the qādī sijils of Manastir, mainly belonging to the 18th century, we have tried to analyze the waqf properties and how it functioned and administrated. ÖZET İslamın yükselişinden bugüne kadar hayırsever kurumu olarak kurulan “Vakıf”, insan ve toplumun degişik alanlarında etkisi ve rölü çok büyük olmustur. Geleneği devam ettiren Osmanlı İmperatorluğu, sayıca çok Vakıf kurmuş ve bütün bu kurulan vakıflar her bölge ve şehir için ayrı tutulan qādī sijils (Kadı Sicili) defterine kayıt edilmiştir. Meşhur Balkan şehri olan Manastır, bu geleneğin bir parçasıydı. Manastır qādī sijils’e dayanarak, çoğu 18 y.y. ait olan, vakif mülkiyetini, işlevlerini ve nasil yönetildiğini araştırmaya çalıştık. 27 28 BALKAN MÜSLÜMANKARINDA DİN-KİMLİK BÜTÜNLEŞMESİ I. bölüm Dr. Musa MUSAİ 1. GİRİŞ Avrupa’nın en eski yerleşim merkezlerinden biri olan Balkan Yarımadasında dünden bugüne yaşanan olay ve gelişmeler, dünya çapındaki önemini korumuşlardır. Balkan bölgeleri felsefe, kültür ve medeniyet konusunda olduğu kadar, savaş ve kargaşalar bakımından da dünyanın en önemli sahnelerinden biri olmuştur. 1990’lı yıllarda Doğu Bloğu’nun dağılmasıyla birlikte Balkan Yarımadasında da bu değişimlerin ruhu hissedildi. Özellikle de Yugoslavya Cumhuriyetlerinin dağılmasıyla birlikte yeni bir dönem başladı. 1990’lı yıllarda ortaya çıkan durum ve yaşanan savaşlar, Balkan halklarının kargaşasız ve çatışmasız uzun bir dönem geçiremeyeceklerinin habercisiydi. Eski Yugoslavya’da yaşanan dram ve savaşlar esnasında analistler, bu topraklarda etnik kimlik kadar dinî kimliğin de çok önemli bir konumda olduğunu vurgulamaktaydılar. 1 Hıristiyanlığın yanı sıra İslam’ın bu bölgelerde yayılmasıyla birlikte bu topraklarda yaşayan farklı etnik kimliğe sahip toplumlar için yeni bir dönem başlamıştır. İslam’ın buralarda yayılması konusunda tarihçiler arasında farklı düşünceler olsa da, hiç kimse bölgede 14. asırda başlayıp günümüze kadar izlerini ve canlılığını koruyan İslami bir yönetim döneminin yaşanmış olduğunu göz ardı edemez. Bunu sağlayan ve Balkan halkları arasında hakim kılan Osmanlı Hanedanlığıdır. Bu tez kapsamına dahil edilen konular ve sosyo-kültürel olguları göz önünde bulundurarak araştırmanın ana problemini soru şeklinde ifade etmek mümkündür: “Balkan Müslümanlar’ında din-kimlik bütünleşmesinin günümüzdeki durumu nedir? Bu bütünleşmede dinî ve sosyo-kültürel (demografik) faktörler arasında ilişki var mıdır?” Buna bağlı bireysel ve sosyal kimlik algılamalarında etkili olacağı düşünülen olgu ve olaylar ile dindarlık değişkenleri arasında nasıl bir ilişki vardır? 1 Ilija Aceski; “Etnocentrizmot, Konfesionalnata Pripadnost i Opstestvenata Dezintegracija”, Bezbednost Revija za Kriminalisticki, Kriminolgi i Krivicno Pravo, Godina 33, Nu.1, 1993. 29 Bu bağlamda araştırma modeline uygun olarak dinî hayat (dindarlık) durumları ve kimlik ile ilgili bilgiler, önceden belirlenmiş kriterler çerçevesinde geliştirilen bir anket aracılığıyla toplanmıştır. Yapılan faktör analizleriyle ortaya çıkarılan dinî hayat (dindarlık) faktörleri veya değişkenleri ile sosyo-kültürel faktörler arasındaki ilişki ve etkileşim tespit ve tasvir edilmeye çalışılmıştır. Duruma göre belirlenen ya da ölçülebilen ortak dinî inanç, tutum ve davranışlar ile sosyo-kültürel özellikler arasındaki benzerlik ve farklılıklar incelenmiştir. Bu çalışmanın temel amacı farklı sosyo-kültürel ortam ve şartlar altında yaşayan Balkan Müslümanlarının kültürel ve dinî kimliklerini yansıtan ortak özellikleri ve davranış kalıpları ortaya çıkarmak ve sosyal bütünleşme göstergesi olarak din-kimlik ilişkisini belirlemek idi. Buna ilaveten demografik değişkenlere (cinsiyet, yaş, medeni durum, tahsil, gelir, ülke ve bölge gibi..) göre farklı gruplar arasında karşılaştırmalar yapmak ve böylece dinî hayatın ortak unsurları olarak “ibadet ve sosyal ilişkiler”, “dinî inançlara bağlılık”, “dinî ve sosyal dayanışma bilinci”, “geleneksel ve dinî değerlere saygı”, “dinî duygu ve sosyal algı” bakımından farklılık doğuran sosyo-kültürel faktörleri belirlemek de hedeflenmiştir. Bu çalışma bir saha araştırması olup, dört farklı ülke-bölgede yaşayan Balkan Müslümanları arasında din-kimlik bütünleşmesini konu edinmektedir. Balkan ülkelerinde (Arnavutluk, Bosna Hersek, Makedonya ve Kosova gibi) yaşayan ve Müslüman nüfusun çoğunlukta oldukları bu ülkeler ve buralardaki Müslümanlar’ın durumu hakkında bilgiler toplamak için, tarihi, sosyolojik, psikolojik, felsefi, politik ve dinî konularda yazılmış eserlere de müracaat edilmiştir. Din ve kimlik bütünleşmesinin topluluklar için çok önemli olduğu herkes tarafından kabul edilen bir husustur.2 Bu konuyu seçmemizin en önemli sebeplerinden biri Balkan Yarımadasındaki farklı sosyo-kültürel ortamlarda yaşayan Müslümanlar’ın dinî ve sosyal kimliklerinin bugün ne durumda olduğunu gösteren ve bu bölgedeki Müslüman topluluklarda gözlenen dinî ve sosyal kimlik benzerlik veya farklılıklarını inceleyen empirik araştırmaların çok az sayıda olmasıdır. Sayıları sekiz milyonu bulan Balkan Müslümanları hakkında değişik araştırmalar yapılmıştır. Bunların büyük kısmı daha çok gazetecilik perspektifinden ele alınmış ve işlenmiş konulardır. Eski Yugoslavya’da ‘sosyalist özyönetim demokrasi’ sisteminin yıkılması, bu topraklarda sadece siyasi sistemi yıkmakla kalmayıp, ‘irrasyonel kaos mantığı içerisinde’ hayatın diğer alanlarını da etkilemiştir. Böyle bir kaos en çok sosyal psikoloji ve sosyoloji bilimleriyle uğraşanları şaşırtmıştır. Çünkü ne bu sistemin yıkılacağını ve ne de yıllarca bu sistem içerisinde 2 Allcock, B. John; Explaining Yugoslavia, Hurst & Company, London 2000. 30 birlikte yaşayan insanların kanlı çatışmalara girebileceğini düşünüyorlardı.3 Eski Yugoslavya’nın dağılmasında yaşanan savaş sahneleri oralarda sadece milliyetçilikten doğan bir hırçınlık olmadığını, buralarda farklı bir dinî kimliğe sahip insanlara karşı bir savaş yapıldığını da gösterdi.4 Şüphesiz ki, din-kültür bütünleşmesi, sosyal bilimler özellikle din psikolojisi açısından Balkanlarda yaşayan Müslümanları daha yakından tanıyabilmek için araştırılması gereken konular olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızın temel problemlerinden ilki, balkan Müslümanlarının kimlik (burada milli ve dinî kimlik kastedilmektedir) oluşumu ve kimliklerinde dinin konumunun ne olduğu konusudur. Bu araştırma problemi çerçevesinde şu alt problemler de araştırma probleminin tamamlayıcıları olarak ele alınacaktır: 1-Araştırmanın örneklemini oluşturan Balkan Müslümanlarının dinî tutumları ve dindarlık seviyeleri nedir? 2- Aynı örneklem grubunun dinî ve sosyal kimlik yapısı nasıl oluşmaktadır? 3- Balkan Müslümanların dindarlık durumu ve kimlik yapılarında ülke, yaş, cinsiyet, bölge, okul ve sosyo-ekonomik seviye açısından aralarında farklılık ve benzerlikler var mıdır? 4- Sosyal hayatlarında dinin herhangi bir katkısı ve rolü var mıdır? Varsa bu hangi yöndedir? Aralarındaki farklar nelerdir? 2. Metot 2.1. Araştırmaya Katılan Deneklerin Kşisel Özellikleri Bu araştırmaya 469’u (%40.9) kadın, 667’si (%59) erkek olmak üzere toplam 1131 kişi dahil edilmiştir. Örneklemi oluşturan deneklerin 17 yaş ile 75 yaş arasında geniş bir yelpazede yayıldığı görülmüştür. Araştırmaya katılan deneklerin yaş ortalaması 35’dir. Araştırmaya katılan deneklerin katıldıkları ülkelere göre dağılımları ise şöyledir: Makedonya’dan 289 (%25.6), Kosova bölgesinden 289 (%25.6), Bosna Hersek’ten 278 (%24.5) ve Arnavutluk’tan 275 (%24.3) kişi. Etnik köken bakımından ise araştırmaya katılan deneklerin 642’si Arnavut (%56.8), 331’i Boşnak (%29.3), 81’i Türk (%7.2)ve geri kalan 77’si (%6.9) ise Torbeş/Pomak’tır. 3 Aleksandre Popoviç; Balkanlardaki İslam, Türkçesi: Komisyon, İnsan Yayınları, İstanbul 1995. 4 Srdjan Vrcan; “The War in ex-Yugoslavia and Religion”, Social Compass, 41 (3), 1994, s. 413-422. 31 Medeni durumlarına göre ise deneklerin 660’ının (%58) evli, 424’ünün (%41) bekar, geri kalan 47’sinin ise dul veya boşanmış olduğu anlaşılmıştır. Gelir durumu bakımından ise deneklerden 722’sinin (%63.8)orta halli, 332’sinin (%29.4) dar gelirli ve geri kalan 77’sinin (%6.8) ise zengin oldukları kendi beyanlarından anlaşılmıştır. Tahsil durumu bakımından ise araştırmaya katılanların 458’nin (%40) lise ve dengi okul, 321’inin (%28.4) üniversite, 194’ünün (%17.2) yüksek okul, 135’inin (%11.9) ilkokul mezunu olduğu ve geri kalan 23’ünün (%2) de okur yazar olduklarını görülmüştür. 2. 2 Ölçme Araçları 2.2.1 Dinî Hayat Ölçeği: Bu soruya verilen cevaplar birbirinden çok farklı özellik ve davranışları ihtiva ediyordu. Bu cevaplardan bazıları dinin ibadet yönünü ön plana çıkarırken, diğer bazıları ise dinin sosyal yönüne önem vermekteydi. Mesela: “namaz kılmak, camiye gitmek, kurban kesmek, kur´an okumak, çocukları sünnet ettirmek, Müslümanlara yardım etmek, bayramlarda aile ve akraba ziyaretlerinde bulunmak” vb. bunlara benzer 125 ifade tespit edilmişti. Bu ifadelerden büyük bir kısmını ayıklayarak o çalışmada 45 tanesini tutum cümlesi haline getirdik. Sonra bunları anket haline dönüştürüp ve bu çalışma için bir ölçek geliştirmek amacıyla bir grup Balkan Müslüman’ı üzerinde bir ön uygulamadan sonra (pre-test) yaptık. Bu aşamada uygulama geniş bir örneklem üzerinde gerçekleştirildi. Halkın değişik kesimlerinden 300 kişiye uygulanan anketlerle toplanan verilerin faktör analizi sonucunda sorulardan bir kısmı ölçek dışında bırakılmıştır. Böylece bilgi toplama ve ölçme aracı olarak ankete son şekli verilmiştir. Ankette dinî hayat (dindarlık) ölçeğini oluşturan sorulara denekler 5 basamaklı seçenekler üzerinde cevap vermişlerdir. Mesela: “Kur’an Allah’ın kelamıdır”, “Müslüman çocuklar sünnet ettirilmeli”, “ibadetler toplum için faydalı olduğu için mutlaka yerine getirilmeli” gibi cümlelere 5 basamaklı seçenekler üzerinde 5= Tamamen katılıyorum, 4= Katılıyorum, 3= Kararsızım, 2= Katılmıyorum, 1= Hiç katılmıyorum, seçeneklerinden birini işaretlemek suretiyle tercihlerini belirtmişlerdir. Yapılan faktör analizi sonucu 31 soru 5 faktör/boyut altında toplanmış ve burada söz konusu edilen dinî hayatın 5 boyutu olarak kabul edilmiştir. 32 Dinî hayat ölçeğini oluşturan boyutlar ve her birinin içerdiği sorulan sayısı ve faktör ağırlık puanına göre dizilişleri şöyledir: 1. Faktör: Dindarlıkta İbadet ve Sosyal İlişkiler Boyutu (13 2. Faktör: İnanç Boyutu (8 soru) 3. Faktör: Dinî ve Sosyal Dayanışma Bilinci Boyutu (4 soru) 4. Faktör: Geleneksel Dinî Değerlere Saygı Boyutu (3 soru) 5. Faktör: Dinî ve Sosyal Algı Boyutu (3 soru) soru) 2.2.2 Müslüman’da Aranan Özellikler Ölçeği Bu ölçekte yer alan sorular bir Müslüman’da bulunması gereken vasıfları temsil etmektedir. Ölçekte yer alan soruları oluşturabilmek için, Balkan Müslümanlarıyla yaptığımız mülakatlarda, bize bir Müslüman’da aranan birkaç özellik belirtmelerini istemiştik. Toplanan bu tutum cümlelerinden en çok tekrarlanandan başlayarak en aza doğru giden bir sıralama yaptık. Bu sıralamanın içerisinde bulunan ve en çok tekrarlanan ifadelerden başlayarak ilk beş sırada bulunan vasıfları alarak ölçeğimizi oluşturduk. Bu ölçekte şu ifadeler yer almaktadır: 1. Dürüst ve kalbi temiz olmalı 2. İnançlı ve vatansever olmalı 3. İbadetleri aksatmamalı 4. İbadetleri aksatsa bile inançlı olmalı 5. Başka toplumlara yardım etmeli. Anketimizde yer alan bu beş alt ölçek ile ölçülen tutum ve davranışlar bakımından denekler kendi tercihlerini 1-5 puan arasında bir derecelendirmeye göre belirtmiştir. Şöyle ki: Her zaman = 5 puan; Çoğu zaman = 4 puan; Arasıra = 3 puan; Nadiren = 2 puan; Hiçbir zaman = 1 olarak değerlendirilmiştir. Bu ölçeği oluşturan ifadeler EK-2’de verilmiştir. 33 2.2.3 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar Ölçeği Dört sorudan oluşan bu ölçek, bir Müslüman’da aranan özellikler ölçeğinde izlenen yol takip edilerek elde edilmiştir. Deneklerden bir Müslüman’da en bulunmaması gereken özellikleri belirtmeleri istenmiştir. Alınan cevaplar Balkan Müslümanlarının en sakıncalı ve din-ahlaka en aykırı davranışlar olarak gördüğü şu dört davranışı öne çıkarmıştır: 1. Alkol Kullanma 2. Kumar Oynama 3. Çapkınlık Yapma 4. Dedikodu-Gıybet Yapma Ankette yer alan bu ölçek ile ilgili olarak deneklere şu soru yöneltilmiştir: “Aşağıdaki davranışları ne sıklıkta yapıyorsunuz?” Sorunun altında davranışların türleri belirtilmiş olup onların yanında beş şıklı bir derecelendirme ölçeği de sunulmuştur. Derecelendirmede yer alan seçenekler ve onların puanlaması şu şekilde yapılmıştır: 1. Her zaman = 1 puan; 2. Çoğu zaman = 2 puan; 3. Arasıra = 3 puan 4. Nadiren (çok seyrek)= 4 puan; 5. Hiçbir zaman = 5 puan Dine ve ahlaka aykırı davranışlar Ölçeği’ni oluşturan ifadeler EK3’te verilmiştir. 2.3 Anket Bu araştırmada kullanılan anket formu, sosyal psikolojide geliştirilmiş olan tutum ölçekleri örnek alınarak hazırlanmış bir anket türüdür. Anket formu üç bölümden ibaret olup 1. bölümdeki sorular deneklerin şahsi özellikleri (demografik özellikler) hakkında bilgi toplamaktadır. Araştırmanın esas konusunu teşkil eden dinî hayat ile ilgili soruların yanında kimlikle ilgili de bazı sorular bulunmaktadır. Anketin üçüncü ve son kısmında Balkan Müslümanlarının beklentileriyle ilgili sorular yer almaktadır. 34 2.3.1 Anketin Uygulanması Uygulama 2003 yılının Mart-Temmuz ayları arasında yapılmış, dört farklı ülkede ve yaklaşık olarak 12 bölgede toplam 1250 anket formu dağıtılmıştır. Ancak uygulanan 1250 anket formundan 119’u, eksik doldurma veya araştırmacının eline ulaşmamış olduğundan değerlendirme dışı bırakılmıştır. Sonuç olarak 1131 anket formu değerlendirmeye alınmıştır. Böylece uygulamaya katılım %91 oranında gerçekleşmiştir. 3. BULGULAR 3.1 Demografik Özellikler ve Balkan Müslümanlarında Dinî Hayat Kimliğin bir parçası olan din, cinsiyet, etnik kimlik, ülke gibi vasıflar aynı zamanda demografik özellikler olarak da tanımlanmaktadırlar. Bu alt başlık altında, demografik özellikler ile dinî hayat değişkenleri arasında ilişkiye ve farklara bakmak için değişkenlerin durumuna göre T-Testi ve ANOVA tekniklerinden yararlanmıştır. Bu analizlerde “cinsiyet, yaş, medeni durum, ülke, etnik kimlik, eğitim düzeyi, yaş ve meslek” gibi demografik özellikler “bağımsız değişken” olarak, dinî hayatla ilgili 5 değişken (faktör) ise “bağımlı değişken” olarak ele alınmıştır. Aşağıdaki tablolarda sadece ortalamalar arasında anlamlı fark görülen bulgular rapor edilmiştir. Demografik değişkenler açısından dinî hayatı etkileyebilecek ve denekler arasında farklılığa yol açabilecek faktörlerden biri de cinsiyet bağımsız faktörüdür. 3.1.1 Cinsiyet ve Dinî Hayat Arasındaki İlişki Cinsiyet ile dinî tutum ve davranışlar arasında ilişki olup olmadığını, başka bir ifadeyle dinî hayat değişkenleriyle ilgili ortalama puanlar bakımından kadınlarla erkekler arasında fark olup olmadığını belirlemek amacıyla “Bağımsız Grup T-Testi” tekniği uygulanmıştır. 35 Tablo 1: Dinî Hayat Değişkenlerine Göre Cinsiyet Faktörü İçin Bağımsız Grup T-Testi Sonuçları Karşılaştırma Sonuçları Dindarlık Cinsiyet N Faktörleri Ar. Std.S. df t p Ort İbadet ve Kadın 463 3.44 ,932 ,11 Sosyal İlişkiler Erkek 667 3.68 ,847 930 Geleneksel ve Kadın 463 3.93 ,706 ,11 Dinî Değerlere Erkek 667 3.85 770 104 7,81 ,005 10.05 ,002 Saygı Bu test sonucu elde edilen (N), Standard sapma değeri (ss) ve Bağımsız Grup T-Testi sonuçları Tablo 1’de verilmiştir. Test sonuçlarına göre, üç boyutta (inançlara bağlılık, dinî ve sosyal dayanışma bilinci ve dinî ve sosyal algı gibi boyutlarda) cinsiyet değişkeni manidar farklılığa yol açmazken, sadece “ibadet ve sosyal ilişkiler ” ve “geleneksel ve dinî değerlere saygı” boyutlarında fark görülmektedir. Tablo’daki bulgular Balkan Müslümanları arasında dinî hayatın “İbadet ve sosyal ilişkiler” boyutu bakımından erkeklerin kendilerini kadınlardan daha olumlu ve daha üstün bir seviyede algıladıklarına, kadınların da kendilerini geleneksel ve dinî değerler konusunda erkeklerden daha üstün ve daha titiz gördüklerine işaret etmektedir. 3.1.2 Ülkelere Göre Dinî Hayat Dinî hayatla ilişkisi olan bir diğer bağımsız değişken ise “ülke” faktörüdür. Bilindiği gibi, yaşanılan ülke veya ortam, Balkan ülkelerinde yaşayan insanlar arasında dinî hayat anlayışı bakımından birtakım farklılıklara yol açmakta, dolaysız gözlemlerimiz de bunu doğrulamaktadır.Balkan Müslümanlarının yaşadıkları ülkelere göre dinî tutum ve davranışlarında farklılık var mıdır? Bu sorulara cevap verebilmek için Scheffe testi sonuçlarına bakmak gerekir. 36 Tablo 2: Dinî Hayat Boyutları Bakımından Dört Ülkenin Denekleri Arasındaki Farklar Ar. Dindarlık Ülke N Ort. Std.S. 1) Makedonya 293 3.88a ,596 İbadet ve 2) Arnavutluk 275 3.06d ,942 Sosyal 3) Bosna Hersek 278 3.68c ,753 4) Kosova 285 3.69b 1,004 1) Makedonya 293 4.64a ,466 İnançlara 2) Arnavutluk 275 4.33d ,728 Bağlılık 3) Bosna Hersek 278 4.55 c ,476 4) Kosova 285 4.60b ,608 1) Makedonya 293 4.53b ,625 Dinî ve 2) Arnavutluk 275 4.11d ,666 Sosyal 3) Bosna Hersek 278 4.56a ,502 4) Kosova 285 4.51c ,474 1) Makedonya 293 3.96 ,742 Geleneksel 2) Arnavutluk 275 3.84 ,749 ve Dinî 3) Bosna Hersek 278 3.95 ,679 4) Kosova 285 3.79 ,793 1) Makedonya 293 2.53d ,585 Dinî ve 2) Arnavutluk 275 2.61c ,958 Sosyal Algı 3) Bosna Hersek 278 2.78a ,763 4) Kosova 285 2.77b ,898 F P Faktörleri İlişkiler Dayanışma Bilinci Değerlere Saygı 50.163 ,000 a-c,d b-d c-d 16.719 ,000 a,b,cd 38.032 ,000 a,b,cd 3.470 ,016 6.368 ,000 a,b-d a,b-c Araştırma bulgularına göre Arnavutluk’ta yaşayan deneklerimizin ortalaması, dindarlığın 5 boyutundan üçünde en düşük puanları almaktadır. Bu sebeple mesela, “ibadet ve sosyal ilişkiler” 37 boyutunda Arnavutluğun ortalaması (3.06) ile Makedonya (3.88), Kosova (3.69) ve Bosna Hersek (3.68) ülkelerinin ortalamaları arasında anlamlı fark görülmektedir. “İnançlara bağlılık” boyutunda ise Arnavutluk ile Makedonya ve Kosova ülkeleri arasında anlamlı farklar ortaya çıkmaktadır. “İbadet ve sosyal ilişkiler” ve “inançlara bağlılık” boyutlarına giren dinî tutum ve davranışlarda olduğu gibi, “dinî ve sosyal dayanışma bilinci”ni yansıtan ortalamalar arasında da anlamlı fark görülmektedir. Bulgulara göre Arnavutluk’takiler “dinî ve sosyal dayanışma bilinci” bakımından “Makedonya, Bosna Hersek ve Kosova”lılardan daha düşük puanlar almıştır. Bu ülkelerin ortalamaları arasındaki farklılık p<,05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. 3.1.3 Etnik Köken ve Dinî Hayat Dinî kimliğin yanında etnik köken veya etnisiteyi bir alt kimlik olarak ele almamızın sebeplerden biri bu iki kimlik arasındaki ilişkileri tespit etmektir. Tablo 3: Dinî Hayat Bakımından Farklı Etnik Kökene Mensup Denekler Arasındaki Farklar Dindarlık Etnik Faktörleri Kimlik Ar.Ort. Std.S. 642 3.48a ,993 331 b ,750 c-a,b 81 3.73 ,689 b-a 4) Torbeş 77 c ,547 1) Arnavut 642 4.49 ,669 İnançlara 2) Boşnak 331 4.57 ,470 Bağlılık 3) Türk 81 4.60 ,521 4) Torbeş 77 4.66 ,318 642 4.30 a ,642 4.58 b ,489 b,c,d- c ,590 a d ,332 1) Arnavut İbadet ve 2) Boşnak Sosyal 3) Türk İlişkiler Dinî ve Sosyal Dayanışma Bilinci 1) Arnavut 2) Boşnak 3) Türk 4) Torbeş N 3.69 3.82 331 4.62 81 4.71 77 38 F 6.892 p ,000 3.383 ,018 26.717 ,000 Geleneksel 1) Arnavut 642 3.83 ,766 ve Dinî 2) Boşnak 331 3.95 ,703 Değerlere 3) Türk 81 3.88 ,758 Saygı 4) Torbeş 77 4.04 ,691 Dinî ve 1) Arnavut 642 2.58a ,838 331 b ,765 c ,806 2.83 ,769 Sosyal Algı 2) Boşnak 3) Türk 81 4) Torbeş 77 2.74 2.92 3.098 ,026 6.848 ,000 b,c-a Araştırma kapsamına alınan ülke veya bölgelerde yaşayan Müslümanların etnik kökenlerine göre dinî tutum ve davranışları arasında farklılık var mıdır? Farkların olup olmadığını görmek için yapılan analiz sonuçlarına göre etnik grupların tutumlarını yansıtan aritmetik ortalamaları arasında istatistik bakımından (p< ,05; p<,01) seviyesinde anlamlı farklılıklar olduğu gözlenmektedir. 3.2 Bazı Demografik Faktörler ve Müslüman’da Aranan Özellikler Araştırma bulguları “cinsiyet, medeni durum, gelir ve tahsil” değişkenleri ile bağımlı değişken (aranan özellik) arasında istatistik bakımından anlamlı bir ilişki ya da farklılık olmadığını, ancak “ülke ve etnik köken” temelinde yapılan ANOVA testi sonuçları gruplar arasında farklılık olduğunu göstermektedir. Ayrıca gruplar arası karşılaştırmalar için yapılan Scheffe testi sonuçlarına göre, grupların görüşlerini ya da tutumlarını yansıtan ortalamalar arasında (p< ,05) anlamlı fark olduğunu ortaya koymuştur. “Müslümanda aranan özellikler”le “dürüst ve kalbi temiz, inançlı ve vatansever, ibadetleri aksatmayan, ibadetleri aksatsa bile inançlı olan ve başka toplumlara yararlı olan” gibi vasıf ve davranışlar kastedilmektedir. Tablo 4’teki bulgular “bir Müslümanda aranan bu özellikler”in genelde kabul edildiğini yansıtıyor. Burada en düşük eğilimin “BosnaHersek” te (ort.=4,46), en yüksek benimseme eğiliminin ise “Makedonya”da (ort.=4,63) olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 4: Ülke ve Etnik Köken Faktörlerinin “Müslüman’da Aranan Özellikler” Üzerindeki Etkisi 39 Ar. Müslümanda Ülke/Etnik Aranan Özellikler Köken N Ort. Std.S. F p 5.655 ,001 Ölçeği Özellikler 1) Makedonya 293 4.63a ,4424 (dürüst-kalbi 2) Arnavutluk 275 4.56 ,4635 b ,5925 temiz, inançlı- 3) Bosna 278 4.46 vatansever, Hersek 285 4.55 ,5126 ibadet, .....) 4) Kosova Özellikler 1) Arnavut 642 4.55b ,490 c ,569 (dürüst-kalbi 2) Boşnak 331 4.49 temiz, inançlı- 3) Türk 81 4.60 ,413 77 a ,407 vatansever, 4) Törbeş 4.75 a-b 5.722 ,001 a-b,c ibadet ........) Etnik köken faktörü açısından ise etnik kimlik farklarının söz konusu özellikleri benimseme eğilimleri üzerinde farklılık doğurduğu anlaşılmaktadır. Nitekim tablodaki bulgulara göre en yüksek ve olumlu benimseme eğiliminin “Torbeş/Pomak” etnik grubunda (ort. =4,75), en düşük benimseme eğiliminin ise “Boşnak” grupta (ort. =4,49) olduğu gözlenmektedir. 3.3 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar Araştırmamızın bu kısmında dinen yasaklanan ve ahlaken sakıncalı görülen bazı davranışlar ele alınmıştır. Bunlar dinî-ahlaki açıdan sakıncalı ve dinen kesin bir şekilde yasaklanan bazı tutum ve davranışları kapsamaktadır. Bu alt başlık altında, demografik özellikler ve kötü alışkanlıklar ile ilgili görüşler (bağımlı değişken) arasındaki ilişkiye bakmak için yapılan ANOVA testi sonuçları verilmektedir. Bu analizlerde “ülke, etnik köken, tahsil, cinsiyet, yaş, medeni durum, gelir durumu, meslek ve yöre” gibi demografik özellikler bağımsız değişken, “dine ve ahlaka aykırı davranışlar” yani 4 ifadeden oluşan ve bir faktör altında toplanan “özellik ve davranışlar” ise bağımlı değişken olarak alınmıştır. Araştırma bulguları “medeni durum ve gelir” değişkenleri ile bağımlı değişken (dine ve ahlaka aykırı davranış) arasında istatistik bakımından anlamlı bir ilişki ya da farklılık olmadığını, ancak “cinsiyet, 40 tahsil, ülke ve etnik köken” faktörleri bakımından grupların tutum ve davranışlarında farklılık olduğunu göstermektedir. Gruplar arası karşılaştırmalar için yapılan Scheffe testi ve T-testi sonuçları, grupların görüşlerini ya da tutumlarını yansıtan ortalamalar arasında (p< ,05) anlamlı fark olduğunu ortaya koymuştur (Tablo 5). 3.3.1 Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar ile Ülke, Etnik Köken ve Tahsil Arasında İlişkiler Ülke, etnik köken ve tahsil faktörlerinin “dine ve ahlaka aykırı davranışlar”a dair görüşler üzerinde etkisi var mıdır? sorusuna cevap verebilmemiz için tablodaki bulgulara bakmak gerekir. Tablo 5: Ülke, Etnik Köken, Tahsil ile Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar Arasındaki Karşılaştırma Bağımsız Değişken Bağımlı Değişken Ar. (Ülke/Etnik N köken/Tahsil) Ort. Std.S. F p Dine ve Ahlaka Aykırı 1) Makedonya 292 4.77a ,439 Davranış 2) Arnavutluk 275 4.61b ,476 a-b,c,d (alkol kullanma, kumar 3)Bosna 277 4.49c ,484 b-c oynama, çapkınlık Hersek 283 4.60d ,553 yapma ve dedikodu 4) Kosova 15.677 ,000 yapma) Dine ve Ahlaka Aykırı 1) Arnavut 639 4.65a ,517 Davranış 2) Boşnak 330 4.52b ,507 c-b (alkol kullanma, kumar 3) Türk 81 4.64 ,379 a-b oynama, çapkınlık 4) Torbeş 77 4.78c ,325 8.145 ,000 yapma ve dedikodu yapma) Dine ve Ahlaka Aykırı 1) Üniversite 319 4.59 ,526 Davranış 2)Yüksek Okul 191 4.54a ,526 (alkol kullanma, kumar 3) Lise 444 4.64 ,501 oynama, çapkınlık 4) İlkokul 130 4.71b ,389 yapma ve dedikodu 5) Okur Yazar 43 4.67 ,387 yapma) 41 2.986 ,018 a-b “Dine ve ahlaka aykırı davranışlar” denince “alkol kullanma, kumar oynama, çapkınlık yapma ve dedikodu yapma” gibi davranışlar kastedilmektedir. Tablo 5’teki bulgular “dinen ve ahlaken sakıncalı olarak görülen davranışlar”ın genelde Balkan Müslümanları arasında benimsenmediğini göstermektedir. Bu tür davranışları benimsememe eğiliminin göstergesi olan ortalamalara baktığımızda, bu karşı çıkma yönündeki en düşük eğilimin “Bosna-Hersek”te (ort.=4,49), en yüksek karşı çıkma eğiliminin ise “Makedonya”da (ort.=4,77) olduğu anlaşılmaktadır. Etnik köken faktörü açısından ise etnik kimlik farklarının söz konusu dine ve ahlaka aykırı davranışları benimsememe eğilimleri üzerinde farklılık doğurduğu anlaşılmaktadır. Nitekim tablo 5’teki bulgulara göre en yüksek ve en şiddetli tepki gösterme eğiliminin “Torbeş/Pomak” etnik grubuna (ort. =4,78), en düşük tepkinin ise “Boşnak” grubuna (ort. =4,52) ait olduğu gözlenmektedir. 4.3.2 Cinsiyet ile Dine ve Ahlaka Aykırı Davranışlar Arasındaki İlişkiler Dine ve Ahlaka Aykırı davranışları yapmama yönündeki istekler bakımından kadınlar ile erkekler arasında bir fark olup olmadığına bakılmıştır. Bunun için yapılan Bağımsız Grup t-Testi analizleri sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 6: Cinsiyet ile Dine-Ahlaka Aykırı Davranışlar Arasındaki Karşılaştırma Karşılaştırma Sonuçla Ar. Cinsiyet N Dine ve Ahlaka Aykırı 1) Kadın 463 Davranış 2) Erkek 664 Dine ve Ahlaka Aykırı Ort. Std.S. t p 4.66 ,402 2.064 ,000 4.59 ,555 Davranışlar (alkol kullanma, kumar, çapkınlık yapma ve dedikodu) 42 Tablodaki bulgulara göre erkekler ile kadınlar arasında dine ve ahlaka aykırı davranışları benimsememe bakımından anlamlı bir farkın olduğu anlaşılmaktadır. Bu bulgular doğrultusunda erkeklere göre kadınlar bu tür davranışların yapılmamasını daha fazla istemektedir. Başka bir ifadeyle genelde bu davranışlara karşı olunduğunu ancak kadınların erkeklerden daha fazla “alkol kullanma, kumar oynama, çapkınlık yapma ve dedikodu yapma” gibi davranışlara karşı olduklarını söylemek mümkündür. 4. Balkan Müslümanları ve Beklentileri Araştırmamızın bu kısmında, Balkan Müslümanlarının demografik özellikleri ile sosyo-ekonomik beklentileri arasında nasıl bir ilişki olduğu araştırılmıştır. Bu konular ile ilgili olarak deneklere dört soru sorulmuş, görüş ve tutumları belirlenmeye çalışılmıştır. 4.1.1 Etnik Köken, Cinsiyet, Ülke ve Müslümanlarının Yaşamak İstedikleri Ülke Balkan Bu alt başlık altında, demografik özellikler ile sosyo-ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi belirlemek için yapılan Chi-Square testi sonuçları verilmektedir. Bu analizlerde bağımsız değişken olarak kabul edilen “etnik köken, ülke faktörü, cinsiyet ve tahsil durumu” ile “nasıl bir ülkede yaşamak istediklerini gösteren tercihler” arasında ilişki yansıtan veriler sunulacaktır. Arnavut Toplam Başka olan bir ülke Birliĝine üye Avrupa elverişli Eĝitim imkanl çözmüş EkonomikSorun geliştirebilecek vicdan isterdinîz? Din ve yaşamak hürriyyeti bir ülkede Kimlik Soru 59: Nasıl Milli kültür Tablo 7: Deneklerin Etnik Kökenleri ve Yaşamak İstedikleri Ülkeye Göre Dağılımı N 230 93 113 82 84 36 638 Sıra 36.1 14.6 17.7 12.9 13.2 5.6 100 (%) 49.9 56.0 58.2 63.6 60.0 97.3 56.6 Sütun (%) 43 Boşnak N 137 42 69 35 48 0 331 Sıra 41.4 12.7 20.8 10.6 14.5 0 100 (%) 29.7 25.3 35.6 27.1 34.3 0 29.4 41 24 6 4 5 1 81 Sıra 50.6 29.6 7.4 4.9 6.2 1.2 100 (%) 8.9 14.5 3.1 3.1 3.6 2.7 7.2 53 7 6 8 3 0 77 Sıra 68.8 9.1 7.8 10.4 3.9 0 100 (%) 11.5 4.2 3.1 6.2 2.1 0 6.8 N 461 166 194 140 37 1127 Sıra 40.9 14.7 17.2 129 12.4 100 100 (%) 100 100 100 11.4 100 100 100 Sütun (%) N Türk Sütun (%) N Torbeş Sütun (%) Toplam Sütun 100 (%) DF:15 Chi -Square: 84.318 p=.000 Nasıl bir ülkede yaşamak isterdiniz? şeklindeki sorumuza deneklerin etnik kökenleri bakımından verdikleri cevapları içeren yukarıdaki tabloya baktığımızda deneklerin beklentilerini yansıtan cevaplar bakımından bir farklılığının olduğu görülmektedir. Balkan Müslümanlarının etnik kökenlerine göre yaşamak istedikleri ülkede olmasını arzu ettikleri özelliklerin başında “din ve vicdan hürriyeti”nin bulunması (%40.9) gelmektedir. Ankete katılanların büyük çoğunluğu bu beklenti içerisindedir. Din ve vicdan hürriyetini takip eden ikinci özellik yaşanmak istenen ülkenin “ekonomik sorunlarını çözmüş” olmasıdır (%17.2). Eğitim imkanlarının elverişli olması seçeneği ise daha az tercih edilmiştir (%11.4). 44 Kaynakça: Maria Todorova; Imagining the Balkans (Balkanlar’ı Tahayyül Etmek), Türkçe’ye çeviren Dilek Şendil, İletişim Yayınları, İstanbul 2003. H.T Norris; Islam in the Balkans Religion and Society between Europe and the Arab World, Hurst & Company, London 1993. Ilija Aceski; “Etnocentrizmot, Konfesionalnata Pripadnost i Opşestvenata Dezintegracija”, Bezbednost, revija za kriminalistiçki, kriminologi i kriviçno parvo, Yıl: 33, br. 1 1993, Skopje. Bieber Florian; “Muslim Identity in the Balkans Before the Establishment of Nation States”, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000. Ali M. Basha; İslami në Shqipëri gjatë Shekujve, Tiranë 2000. Nuray Bozbora; Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu`nun Gelişimi, Boyut Kitapları, İstanbul 1997. Srdjan Vrcan; “The War in ex-Yugoslavia and Religion”, Social Compass, 41 (3), 1994. Faton Abdullahu; Dimensionet e Identitetit Qytetërues, Kultura, Feja, PolitikaRilindja, Prishtine 1998. Aleksandre Popoviç; Balkanlardaki İslam, Türkçesi: Komisyon, İnsan Yayınları, İstanbul 1995. Bogdan Szajkowski ve Diğerleri; “İslam and Ethnicity in Eastern Europe”, Muslim Communities in the Europe. Jens Reuter; “From Religious Community to Nation-The Ethnogenesis of the Bosnian Muslims”, İslam The Balkanas and The Great Powers (XIV-XX Century) International Scientific Conference 1996, Historical Institute, Belgrade 1997. Allcock, B. John; Explaining Yugoslavia, Hurst & Company, London 2000. Bahadır Gürbüz; Balkanlar ve Türkler, Çizgi Kitabevi, Konya 2002. Yusuf Hamzaoğlu; Balkan Türklüğü (Araştırmalar, İncelemeler Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Dünyası Edebiyatı, Ankara 2000. Hysamedin Feraj; Skicë e Mendimit Politik Shqiptar, Logos-A, Shkup 1999. Balkanonline 1, http://www. Balkanonline. Net/ulkeler/Kosova.html, (27 Ekim 2001). Mustafa Selver; Balkanlara Stratejik Yaklaşım ve BOSNA, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul 2003. 45 46 “İSLAM’DA İMAN ve İMANIN DEĞERİ” M-r. Sülüyman Baki Bursa Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam Anabilim Dalı Yüksek Lisans Mezunu İslam’da İmanın Değeri İnsanoğlunun Allah’a karşı mükellef olduğu, sorumlu bulunduğu görevlerin, vazifelerin başında iman gelmektedir. Her peygamberin ilk işi, halkını, ümmetini, milletini imana davet etmek olmuştur. İmanın değeri, her türlü maddi ve manevi değerin üstündedir. İman varsa işlerimizin, yaptıklarımızın, amellerimizin de değeri vardır. Aksi halde yaptıklarımız, kuru bir iskelet gibi kıymetsiz ve değersizdir. İman; vücuda nisbetle ruh, ağaca nisbetle kök ve binaya nisbetle temel gibidir. Nasıl ki ruhsuz bedenin, vücudun yaşaması, köksüz olan ağacın yeşermesi, meyve meyvesi ve temeli olmayan binanın, inşaatın payidar olması, ayakta kalabilmesi mümkün değilse; işte imansız bir kişinin, imansız bir toplum ve milletin ayakta durması, yücelmesi, huzur içinde yaşaması ve parlak bir geleceğe sahip olması mümkün değildir. İman öyle bir nurdur ki, kalbler onunla huzura kavuşur. Beşerin ufkunu ve ruh alemini kaplayan karanlıklar, ancak iman nuru ile dağılabilir. Bu nurdan mahrum kalan kişi ve toplumlar, fikrî sapkınlıkların en aşağısı, en bayağısı içinde bocalamakta; imandan yoksun gönüller, dinmek bilmeyen ıstıraplarla çırpınmaktadır. İman kalbin hayatı ve ruhun ab-ı hayatıdır. İmansız yürekler katı yüreklerdir. Merhametten uzak, şefkatten mahrumdur. Merhum şair M. Akif’in ifadesiyle “İmansız olan paslı yürek, sinede yüktür”. Vazife, görev ve mesuliyet (sorumluluk) duygusunun kalbin derinliklerinde yerleşmesi, imanın varlığı ile mümkündür. Fertleri vazife şuuruna bağlayan ve en güç şartlar altında bile doğru yolda devam ettiren yegâne şey imandır. Yoksulluk içinde kıvranan bir ferdin, din kardeşinin iyiliğini kendi nefsine tercih etmesi, imandan aldığı kuvvetle mümkündür. İmansızın işi, çöldeki serap gibi faydasız ve fırtınada savrulan kül gibidir. İman kalb toprağına atılan bir tohumdur. İbadetler, güzel ahlak, iyi davranışlar imanın yeşermesini ve hayatiyetini devam ettirmesini sağlayan vasıtalar, sebeplerdir. Salih amel ve güzel ahlakla bezenmemiş iman, bir hücreye kapatılan, hapse atılan fakat kimse ile görüştürülmeyen bir alimin hapiste vaaz etmesi, tebliğde bulunması gibi faydasızdır. O yüzden, imanı muhafaza etmek gerekir. Hatta bu manada “İmanı korumak, kazanmaktan daha zordur” sözü meşhur olmuştur. Bu konuya “İthâfu’s- Sa’âde” isimli eserinde temas eden meşhur alimlerden 47 ez-Zebîdî (1205/1791) bu meyanda şunları söyler: “Amel ile imanın birbirine münasebeti, ilgisi, eller ile başın insan vücudu ile olan münasebeti gibidir. Başsız bir vücudun, insan olmaktan çıktığı gibi, kalbteki imansız yapılan amel de fayda vermeyecektir. Halbuki elleri kesilen vücudun insanlıktan çıkmayışı gibi, amel olmasa bile kalbi ile inanan kişi mü’min olma vasfını kaybetmez”. İmanın ve mü’minin fazileti konusunda Hz. Peygamber’den birkaç hadis aktarmakta fayda görüyorum. Buharî ve Müslim’deki bir rivayete göre: “Hz. Resulullah(as)’a hangi amelin daha üstün olduğu sorulduğunda: “Allah’a ve Resulüne iman” buyurdu. Sonra hangi amel gelir? diye sorulunca: “Allah yolunda cihad buyurdu”. Sonra hangisi denilince de: “Mebrur (gereği üzere yapılan) hac” diye buyurdu.” Hz. Peygamber (a.s.) ise: “Cennetlikler cennete, cehennemlikler cehenneme girdikten sonra Allah Teâlâ: Kalbinde bir hardal tanesi ağırlığında iman bulunan kimseleri (ateşten) çıkarın, buyurur. Bunun üzerine kararmış olarak ateşten çıkarılırlar ve haya ya da hayat nehrine atılırlar” buyurmuştur. Nesâî’nin rivayetinde ise Hz. Peygamber(as)’e: “Amellerin hangisi daha üstündür?” diye sorulmuş. O da: “Allah’a ve Resulüne iman etmek” demiştir. Hz. Peygamber (as): “Allah Azze ve Celle’nin mü’min için takdir etmiş olduğu kazaya hayret ederim. Mü’mine bir hayır verildiğinde Rabbine hamdeder ve şükreder, eğer ona bir musibet dokunursa, (yine) Rabbine hamdeder ve sabreder. Her şeyde mü’mine ecir verilir.” Bir diğer hadisinde: “Mü’minin işine hayret ederim. Onun bütün işleri hayırlıdır. Bu durum yalnız mü’min için geçerlidir. O sevineceği bir şeyle karşılaştığında şükreder. Bu da onun için bir hayırdır. Şayet üzüleceği bir iş ile veya sıkıntı ile karşılaşırsa sabreder. Bu da onun için bir hayırdır” buyurmuşlardır. İbn-i Mesud’tan rivayet edilen bir hadiste ise çok ilginç ifadeler yer almaktadır: “Allah aranızda rızıklarınızı taksim ettiği gibi ahlakınızı da taksim etmiştir. Allah sevdiğine de, sevmediğine de dünyayı verir. İmanı ise yalnız sevdiğine verir”. Mü’minin fazileti ile ilgili Hz. Peygamber’in bir hadis-i şerifini nakledip sohbetimizi tamamlamak istiyorum: Abdullah b. Amr’dan rivayet edilen hadiste Allah Resulu şöyle buyuruyor: “Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin olsun ki, mü’minler arılara benzerler. Arıların yedikleri temiz, kovanlara bıraktıklara bal da temizdir. Kovana konduklarında da ne kırarak zarar verir, ne de ifsad ederler (bozra)”. Şimdi ise imanın kelime ve ıstılah manasına değinelim. Ardından imana bağlı olan bazı önemli konulara temas edelim.1 1 İmanın değeri ve fazileti konusunda daha geniş bilgi için bk: Said Havva, El-Esas Fi’sSünne (Hadislerle İslam Akaidi), Hikmet Neşriyat, İstanbul, s. 195-203. 48 1- İman nedir? “İman” kelimesini, sözlük ve dini manası (ıstılah) olmak üzere ele alacağız. Sözlük manası: bir kişiyi söylediği sözde tasdik etmek, söylediğini kabul etmek, gönül huzuru ile benimsemek, karşısındakine güven vermek, şüpheye yer vermeyecek şekilde kesin olarak, içten, samimi olarak yürekten inanmak demektir. İman eden, inanan kişiye mü’min denilir.2 İman terim (ıstılah) olarak da, Hz. Peygamber’in Allah Teâla’dan getirdiği kesin olarak bilinen hükümlerde Hz. Peygamber’i tasdik etmek, onun haber verdiği, bildirdiği şeyleri tereddütsüz kabul edip, bunların gerçek ve doğru olduğuna gönülden kesin olarak inanmak demektir. Bizim bu tarifimiz Ehl-i Sünnet kelamcılarının tarifidir.3 Allah’ın Resulu (a.s.), bir hadis-i şeriflerinde imanı şöyle tarif etmiştir: “İman, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, öldükten sonra dirilmeye ve kadere inanmaktır”. 4 2- İmanın muhtevası a-Tasdik: Hz. Peygamber’in Allah tarafından haber verdiği ve tevatür yoluyla kesin olduğu tespit edilen şeyleri kendi istek, irade ve arzusuyla kabullenmek ve bunlara gönülden inanmak demek olan imanın, kalble ilgili bir şey olduğu, kalbin tasdik etmesinden ibaret olduğu bir gerçektir. İman dediğimiz şey, elle tutulur, gözle görülür bir nesne olmadığına göre ancak kalbî bir durumdur.5 Tabir-i caizse imanın yeri, mekanı kalptir. Bu konuya bazı ayet ve hadisler de işaret etmektedir. Allah, münafıklar hakkında Maide Suresi’nin 41. ayetinde: “Ey peygamber, kalbleriyle inanmadıkları halde, ağızlarıyla inandık diyenlerle, Yahudilerden de o küfür içinde koşuşanlar seni üzmesin” buyurmuş, imanı kalbin tasdikinden saymıştır. Bir diğer ayet olan Hucurât Suresi’nin14. ayetinde, kalben inanmayıp dil ile inandıklarını söyleyen münafıklar için de: “(Bedevi) Araplar inandık dediler. De ki: Siz iman etmediniz fakat, bari “müslüman gözüktük” deyiniz. Çünkü iman, henüz kalblerinize girmemştir”. Hz. Peygamber bir hadislerinde: “Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da “bakın, kalbinde hardal tanesi kadar imanı olan birini bulursanız onu cehennemden çıkarın” diyecektir” buyurmuştur.6 2 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c.13, s.21; Taftâzânî, Şerhu’l-Akâid, s.153; Kılavuz, Ahmed Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1997, s.17. 3 Kılavuz, age., s.17. 4 Müslim, İman,1; Ebu Davud, Sünnet, 15; Tirmizi, İman, 4. 5 Daha geniş bilgi için bk. Kılavuz, Ahmed Saim, İman-Küfür Sınırı, Marifet Yay., İstanbul, 1984, s. 25-26; Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, s. 18-20. 6 Buhari, İmân, 15; Müslim, İmân, 82. 49 b- İkrar: Kalbte bulunan imanın dil ile ifade edilmesi, söylenmesi, açığa vurulması demektir. Yukarıda da ayet ve hadislerde ifade edildiği gibi imanın yeri kalb olduğuna göre ve biz kalbin içinde ne olduğunu bilmediğimize göre, kalbteki inancın dil ile söylenip açığa vurulması ve o kişinin bu söz ve ikrara göre işleme tabi tutulması gerekmektedir. Bu durumda “ikrar” yani imanın dil ile söylenmesi, deklare edilmesi, imanın aslı ve gerçeği olmayıp, iman etmiş kimseye, bir müslümana uygulanan dünya hükümlerinin uygulanabilmesi için gerekli bir şarttır.7 İnsan, kalbiyle Allah’a, Hakk’a, kalıbı ile halka dönük bir varlıktır. Bu itibarla kabul olunan bir iman, kalbin tasdiki ve dilin ikrarı ile tahakkuk eder. Sadece dilde dolaşan ve kalbe inmeyen bir iman ile kişi mü’min olamaz. İmanda iki yüzlülük, münafıklara mahsus bir davranıştır. Kalben inanmayıp, dil ile inandım diyen kişi – biz kalbteki inancını bilmediğiz için- dünyada müslüman muamelesi görür. Fakat ahirette- münafık olduğundan- cehennemde ebedi olarak kalacaktır. Kalplerde neyin gizli olduğunu sadece yaradan Allah bilir. Biz bir kişinin mü’min olup olmadığını, ya o kişinin kendisinin söylemesi veya mü’min gösteren bazı dini ve ahlaki davranışlarda bulunmasından anlarız. Mesela, cemaatle namaz kılması gibi... İşte o zaman onu mü’min olarak tanır müslüman muamelesi yaparız. O kişiyi mü’min, müslüman bir kadınla evlendirebilir, arkasında namaz kılarız. Kestiklerini yer, zekat ve öşür gibi dini vergilerle sorumlu tutarız. Ölünce de müslüman mezarlığına defnederiz. Eğer ki kişi imanını dil ile ikrar etmemekte ısrarlıysa biz yukarıda saydığımız hususları kendisine uygulamayız. Hz. Peygamber’in bir hadisiyle konuya ışık tutalım: “Kalplerinde zerre miktarı iman olduğu halde, “Allaht’an başka ilah yoktur, Muhammed O’nun elçisidir” diyen kimse cehennemden çıkar”. 3- İman, Allah’ın emridir Kur’an ve Sünnet’e baktığımızda imanın, dinin temel taşı olduğu görülmektedir. Nisa Suresi’nin 136. ayetinde Cenab’ı Hakk’ın insanları ve mü’minleri iman etmeye davet ettiğini görmekteyiz. Melen: “ Ey iman edenler! Allah ve Resulu’ne, peygamberine indirdiği kitaba ve daha önce indirdiği kitaba da iman edin. Kim ki Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve kıyamet gününü inkâr ederse tam manasıyla Ayette, Allah’a, peygamberimize ve ondan önceki sapmıştır”. peygamberlere iman emredilmekte ve bu imanda sebat etmemiz istenmektedir. Bunun yanısıra Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr edip bunlardan birine iman etmeyen bir kişi, tam bir sapıklıkla dalalete düşmüştür. Ünlü müfessir Muhammed Hamdi Yazır’ın ifadesiyle, böyle bir kişi doğru yoldan 7 Kılavuz, age., s. 22. 50 uzaklaşmış, artık yolunu bulamayacak derecede şaşırmış, hedefinden sapmıştır. 4- Taklidi ve tahkiki iman Annesinden, babasından, çevresinden görerek ve öğrenerek inanamaya taklidi iman denilmektedir. Ehl-i Sünnet’e göre bu tür bir iman her ne kadar geçerli sayılsa da, kişi aklî ve dinî delillerle imanını kuvvetlendirmediği için sorumlu kabul edilmiştir. Halkın çoğunluğunun imanı böyledir. Taklidi iman, inkarcı ve sapık fikirli kimselerin ileri süreceği şüphelerle sarsılacak ve Allah korusun ortadan kalkacaktır. Bu yüzden imanımızı, dinî ve aklî delillerle sağlamlaştırmalıyız.8 5- İman ve amel arasında ilgi İman ve amel birbirinden ayrı olmasına, amelin imanın bir parçası olmamasına rağmen, her ikisi arasında çok sıkı bir ilgi ve bağ vardır. En evvela şunu ifade edelim ki, Kuran-ı Kerim’in bir çok yerinde iman ve amel farklı şeyler olarak kabul edilmiştir. “İman edip salih amel işleyenler...” diye başlayan pek çok ayet vardır. Bu ayetlerde iman edenlerle salih amel işleyenler ayrı ayrı zikredilmişlerdir. Bazı ayetlerde de iman, amelin geçerli olabilmesinin şartı olarak gösterilmektedir. “Kim imanlı olduğu halde iyi ameller işlerse, o, zulme uğramaktan ve hakkının yenmesinden korkmaz” buyurulmuştur. Bu ayette iman, amelin şartıdır. Görüldüğü üzre, iman ile amel birbirinden farklı, fakat birbirini tamamlayan iki husustur. İman olmadan amelin Allah katında kabul olmadığı gibi, güzel amellerle süslenmeyen kalpteki imanın manevi zevk vermekten uzak olduğu da aşikârdır. Eskiden olduğu gibi son zamanlarda da bazı İslamî grupların, amel noktasında zaafiyet gösteren, tembellik yapan bazı müslümanları küfürle, kafirlikle itham ettikleri görülmektedir. Ehl-i Sünnet’e göre bu tamamen yanlıştır. Hatta seleften bazı alimlerin, amellerin imanın bir parçası olduğuna dair rivayetlerin olduğuna gelince: onlar ameli imanın parçası değil, imanın mükemmel oluşu olarak kabul etmişlerdir. Çünkü selef alimleri, kalbinde zerre miktarı imanı olan ve bu imanını diliyle söyleyen, kıbleye yönelen her şahsı İslam sınırları içerisinde kabul etmişlerdir. İşlediği günahtan dolayı da kişi mü’min sıfatını kaybetmiyor, sadece günahkâr mü’min kabul ediliyor.9 5- İbadetin / amelin gerekliliği Amel ve ibadetlerde tembellik yapıp ibadetten kaçmak bir mü’mini dinden çıkarmaz. Fakat, imanın olgunluğuna ermek, imanı üstün bir dereceye getirmek ve böyle iman sahiplerine Allah’ın va’dettiği yüce nimetlere kavuşmak için ibadet ve amel yapmak gereklidir. Düşünce, 8 Kılavuz, age., s. 33. Konuyla ilgili daha geniş bilgi için bk. Kılavuz, İman-Küfür Sınırı, s. 32-41; İbn Teymiye, Mecmu’u’l-Fetâvâ, III, 151. 9 51 kalp sahasından eylem ve hareket sahasına çıkamamış olan iman, meyvesiz bir ağaca benzer. Kalbimizde parlatmış olduğumuz ışığın hiç sönmeden sürekli parlaması ve bu ışığın her an kuvvetini bir kat daha artırması ve böylece çevresini aydınlatması için ibadet gereklidir. Bir veya birkaç parmağı kesilmiş olan bir adam, yine insandır ama ne de olsa eksiktir. Dalları, budakları yok edilen bir ağaç yine ağaçtır ama, olgunluğunu, güzelliğini kaybetmiş bir ağaçtır. Er-geç bu ağaç kurumaya mahkumdur. İşte amelsiz bir imanın durumu da böyledir.10 6- İmanın geçerli (sahih) olabilmesi için gereken şartlar Bir imanın geçerli olabilmesi ve sahibini ahirette ebedi kurtuluşa erdirebilmesi için şu şartların kendisinde bulunması gerekir: 1- İman, ye’s (ümitsizlik) durumunda olmamalıdır. Müslüman olmayan bir kişi, son nefesinde, uğrayacağı azabı görür ve ondan sonra iman etmeye kalkarsa imanı geçerli değildir. Mü’min Suresi’nin 84-85 ayetlerinde mealen şöyle buyuruluyor bu konuda: “Artık çetin azabımızı gördükleri zaman “Allah’a inandık ve O’na ortak koştuğumuz şeyleri inkar ettik” dediler. Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine fayda vermeyecektir” buyurularak, ümitsizlik halindeki imanın geçerli olmayacağı ortaya konulmaktadır. Bunun nedeni de, imanda asıl olan gayba (görünmeyene) imandır. Azabı gördükten sonra gayba iman diye bir şey söz konusu değildir. 2- Mü’min, inkâra ve dini yalanlamaya alâmet sayılan şeylerden birini yapmamalıdır. Meselâ: Allah Teâlâ’yı ve bütün peygamberleri tasdik edip de, Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanmayan, yahut farz olduğu kesin olarak bilinen bir hükmü (namazın farz oluşunu vs.) kendi iradesiyle inkâr eden, puta ve haça tapan bir kimseye mü’min denilmez. 3- İslamî hükümlerin hepsini bir bütün kabul edip, hiçbirinin yerine getirilmesinden çekinilmemeli, inatçılık yapmamalıdır. Örneğin bir adam, namaz ve oruç gibi ibadetlerden birini güzel görmez, beğenmez, bu ibadetlerle alay eder yahut sırf Allah buyruğu olduğu için ibadetleri terk ederse, Allah’ın yasak ettiğini bildiği halde inkâr kastıyla bir haramı işlerse o kişi imanını kaybeder. 4- Mü’min Allah’ın rahmetinden ümitsiz, azabından da emin olmamalıdır. Korku ile ümit arasında olmalıdır (beyne’l- havfi ve’r-recâ). Mü’min kişi “nasıl olsa imanım var, kesin cennete girerim” düşüncesiyle Allah’ın azabından emin olması, güven duygusu içinde bulunması veya “çok günah işledim, ben muhakkak cehennemliğim” diye Allah’ın 10 Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi”, s. 29-30. 52 rahmetinden ümit kesmesi imanını kaybetmesine sebep olabilir. Yusuf Suresi’nin 87. ayetinde: “Doğrusu kafirlerden başkası Allah’tan ümit kesmez” buyurularak Allah’tan ümidimizi kesmememiz gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bir başka ayette ise “Fakat, büyük zararı göze alanlar topluluğundan başkası Allah’ın azabından emin olmaz” (A’râf, 9).11 11 Kılavuz, age., 38-40. 53 ÖZET Arapçada tasdik etmek, doğrulamak, gönül huzuru ile baskı altında kalmadan bir şeyi onaylamak anlamlarını ihtiva eden iman kelimesi, vücuda nisbetle ruh, ağaca nisbetle kök ve binaya nisbetle temel gibidir. Bütün dinlerde olmakla birlikte özellikle İslam’da temel esas kabul edilen iman, amellerin/pratiklerin değer kazanıp kazanmamısına temel teşkil edenen önemli noktalardan biridir. “İman” kelimesi bütün dinlerde tartışılan ve yoruma açık olan bir kelimedir. Tüm ilahi dinlerde en fazla üzerinde durulan kelimelerden biri olan “iman” veya “inanç”, İslam dininde ve İslami ilimlerde de farklı yorumlamalara neden olmuş en önemli konulardan biridir. Her grup veya hizip bu kelimenin içini farklı bir şekilde doldurmaya çalışmış, yeri geldiğinde kendi menfaatleri ve çıkarları doğrultusunda yorumlamışlardır. Özellikle imanın muhtevası konusunda farklı yorumlar yapılmakla birlikte genelde İslam alimleri ve bağlı oldukları mezhepler imanın bir kalp işi olduğu konusunda birleşmişlerdir. İslam alimleri iman konularını incelerken en fazla üzerinde tartıştıkları konulardan biri de iman-amel ilişkisidir. Bu konuda da farklı anlayışların olduğu bir gerçektir. Ama Ehl-i Sünnet mezhebinin anlayışı ve yorumu en makul ve gerçekçidir. ABSTRACT The word “Iman” in Arabic contains the meanings of affirmation; certifying; corroboration; to confirm; and, to approve somebody or something without being under an influence or some pressure. That is, when compared to the body it is the soul, compared to the tree it is the root, and to the building it is like its foundation. As in all religions, but especially in Islam, ‘belief’ is essential. It is the crucial point for the practices whether they worth or not. The word ‘belief’ is discussed many times and it is still open to discussion in all religions. In the divine religions it is one of the most important issues, as it is in Islam and Islamic studies, and it has caused many different interpretations. Each group or sect has tried to define the meaning of this word according to their will and interests. But, at least, the Islamic scholars and their groups (sects) have agreed at the point that it is a matter of the heart. While they were analyzing this topic the most important thing was the relationship between the belief and practice. It is true that there are different comments and interpretations, but ‘Ehli Sunnet’ sect is the most acceptable and correct one. 54 Kaynakça 1Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali, (Heyet), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 2- Buhari, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s- Sahîh, 8 cild, İstanbul, 1315’ten ofset baskı, İstanbul, 1979. 3- Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen, 4 cild, neşreden M. Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut. 4- İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, 15 cild, Beyrut. 5- Kılavuz, Ahmed Saim, İman-Küfür Sınırı, Marifet Yay., İstanbul, 1984. 6- Kılavuz, Ahmed Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1997. 7- Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. Haccâc, Sahihu Muslim, 5 cild, neşreden M. Fuad Abdülbaki, Mısır, 1955-1956. 8- Said Havva, El-Esas Fi’s- Sünne (Hadislerle İslam Akaidi), Hikmet Neşriyat, İstanbul. 9- Taftâzânî, Sa’duddin b. Ömer, Şerhu’l-Akâid (İslam Akaidi, trc.Süleyman Uludağ), İstanbul, 1980. 10- Tirmizi, Muhammed b. İsa b. Sevre, es-Sünen, 5 cild, Kahire, 1962. 55 56 TÜRKÇE’DE İSİM DURUMLARI Mr. Mariya Leontiç Her yönlü Türkolog olarak gelişmeme yol gösteren Y. Doç. Dr. Hüseyin Özbay’a saygılarımla I. GİRİŞ İsim durumları, bir irtibat ifade etmektedir. İsimler, diğer isimler, edatlar ve fiillerle değişik değişik ilişki kurar. Bu sebeple isimler, kelime grupları ve cümle içerisinde ilişkinin türüne göre değişik durumlarda bulunur. Prof. Dr. Muharrem Ergin’e göre “ismin hâlleri ismin diğer kelimelerle münasebeti sırasında içinde bulunduğu durumdur”.1 Değişik dillerde isim durumlarının sayısı farklıdır. Bazan aynı dilde bulunan isim durumları için de farklı görüşler vardır. Böyle bir durumla Türk dili biliminde de karşılaşıyoruz. Tahsin Banguoğlu Türkçe’de on isim durumu göstermektedir. O, isim durumlarını ikiye ayırır 2: I. iç çekim hâlleri (declinasion interne) II. dış çekim hâlleri (declinasion ehterne) İç çekim hâlleri içerisine şu isim durumları gösterilmiştir: 1. kim hâli (nominatif) 2. kimi hâli (etkileme hâli, akuzatif) 3. kime hâli (yönelme, girme hâli, datif) 4. kimde hâli (adın durma, kalma hâli, lokatif) 5. kimden hâli (çıkma, uzaklaşma hâli, ablatif) 6. kimin hâli (katılma hâli, genitif) Dış çekim hâlleri içerisinde şu isim durumları gösterilmiştir: 7. kimle hâli (bilelik hâli) 8. kimce hâli (görelik hâli, ekvatif) 9. kimli hâli (adın donanma, bezenme hâli, munitif) Prof. Dr. Muharrem Ergin’e göre Türkçe’de dokuz isim durumu (hâlleri) vardır3: 1. nominatif hâli (yalın hâl) 2. genitif hâli (ilgi hâli) 3. akkuzatif hâli (yapma hâli) 4. datif hâli (yaklaşma hâli) 5. lokatif hâli (bulunma hâli) 6. ablatif hâli (uzaklaşma hâli) 7. instrumental hâli (vasıta hâli) 8. ekvatif hâli (eşitlik hâli) 1 Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi:16. baskı, Boğaziçi Yayınları, 1985, s. 226-228 Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri: 3. baskı,1990, s. 326-331 3 Ergin, Muharrem, a.g.e. 1985, s. 227-228 2 57 9. direktif hâli (yön gösterme hâli) Prof. Dr. Doğan Aksan Türkçe’de temel sekiz isim durumu bulunduğunu belirtir 4 : 1. yalın durum (nominatif) 2. belirtme durumu (akuzatif) 3. yönelme durumu (datif) 4. kalma durumu (lokatif) 5. çıkma durumu (ablatif) 6. tamlayan durumu (genitif) 7. eşitlik durumu (ekvatif) 8. araçlı durum (instrumental) Haydar Ediskun’a göre Türkçe’de beş isim durumu vardır5: 1. yalın durum (nominatif) 2. ismin -i durumu (akuzatif) 3. ismin -e durumu (datif) 4. ismin -de durumu (lokatif) 5. ismin -den durumu (ablatif) Rus Türkoloğu A. N. Kononov 6 ve Sırp Turkoloğu Prof. Dr. Slavolyub Cinciç’e 7 göre Türkçe’de altı isim durumu vardır: 1. nominatif 2. genitif 3. datif 4. akuzatif 5. lokatif 6. ablatif Bulgar dilcisi Gılab Gılabov da Türk dilinde şu altı isim durumunu kabul eder 8: 1. yalın hâl (nominatif) 2. ilgi hâli (genitif) 3. yönlük hâli (datif) 4. tesirlik hâli (akuzatif) 5. yerlik hâli (lokatif) 6. çıkışlık hâli (ablatif) Yukarıdaki dilcilerin, isim durumlarıyla ilgili ortaya koydukları farklı görüşler dışında aynı zamanda, farklı terimler de kullandıklarını görüyoruz. Gösterdiğimiz isim durumlardan, şu sekizi bugün genel olarak kabul edilmektedir: nominatif, genitif, datif, akuzatif, lokatif, ablatif, 4 Aksan, Doğan, a.g.e. 1995,s. 253-255 Ediskun, Haydar, Türk Dilbilgisi:3. baskı, Remzi Kitabevi,Istanbul 1988,s. 110-113 6 Кононов, A. N,Грамматика современного турецкото литературного зыка, Академии наук СССР,Москва-Ленинград 1956, с.78-79 7 Đinđić, Slavoljub, Udžbenik turskog jezika:4 izdanje, Naučna knjiga, Beograd, 1991, s.64 8 Гълабов,Гълъб, Турска граматика, Софи , 1994, с. 60-61 5 58 ekvatif ve instrumental. Bazı dilcilerin (b.k.z. Ergin) dokuzuncu isim durumu olarak gösterdikleri direktif hâli bugünkü Türkçe’de morfolojik olarak değil “...e doğru” biçiminde analitik yolla yapılmaktadır. Eski Türkçe’deki bir ekin (-GArU) bugünkü şekli olan -ArX, -rA ekleri ise ancak bazı kelimelerde kalıplaşmış olarak kullanılmaktadır. Ör. içeri, dışarı, üzre, taşra vb. İsim durumlarıyla ilgili bu görüş farklılıklarını ve bunların ne şekilde kullanıldıklarını ortaya koymak bu konunun daha iyi anlaşılmasına ve çözümlenmesine yardım eder. XX. İSİM DURUM EKLERİ İsim durumları nominatif dışında belirli eklerle yapılır. Bir isim belirli ekler alarak bir durum gösterir. Her isim ve isim yerine geçen dil birlikleri kendisinden sonra gelen kelimelerle (daha çok fiillerle) ilişkiye girer. Türkçe’de isim durumlarının ek düzeni şöyledir: 1. Nominatif durumu: Bu durumdaki isimler durum eki almazlar. Cümlede özne görevi yapan isim ya da ismin yerine geçen dil birlikleri bu durumdadır. Ör. çocuk, elma yedi. Eski yazlıklar restore ediliyor. Bir isim iyelik eki ve çokluk eki alsa da, o yine nominatif durumunda bulunmuş olur. Ör. Komşum geldi. Kitabın çok ilgi uyandırdı. Bahçesi yeşillendi. Kızlarımız tatilden döndü. Çiçekleriniz büyüdü. Gülleri nefis kokuyor. 2. Genitif durumu: Bu durumda bulunan isimler ya da ismin yerine geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-(n)in/ -(n) ın, -(n) in, -(n) un,-(n) ün Bu durumda bulunan isimler belirtili isim tamlaması kurarak ortaya çıkarlar. Ör. Annemin evi tamir oldu. Babanın arabası bozuldu. Okulun kütüphanesi yenilendi. 59 Çocuklarımın oyunu biraz önce başladı. Misafirlerinizin neşesi bizi de etkiledi. Öğrencilerin sınavı çoktan bitti. Türkçe’de yalnız “su” ve “ne” kelimeleri yukarıdaki düzenin dışında, “zamir -n”si almadan şekimlenirler.. Ör. Suyun fısıltısı bizi dinlerdirdi. Neyin var? 3. Akuzatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ya da ismin yerine geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-i/ (-y) ı, (-y) i, (-y) u, (-y) ü (-n) ı, (-n) i, (-n) u, (-n) ü Ör. Kapıyı açın. Paketi postalayın. Kutuyu buldum. Kürsüyü ziyaret ettim. Kapını açtım. 4. Datif durumu: Bu durumdaki isimler ya da ismin yerine geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılır: /-e/ (-y) a, (-y) e (-n) a, (-n) e Ör. Saate baktxı Uykuya daldı. Evine gitti. Hediyesine sevindi. 5. Lokatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve ismin yerine geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-de / (-da), (-de), (-ta), 60 (-te) Ör. Yazıda hata bulamadık. Gölde birkaç kuğu gördük. Mektupta yeni olayları anlattım. İşte anlaşmazlık oldu. 6. Ablatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve isim yerine geçen dil birlikleri, Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-den/ (-dan), (-den), (-tan), (-ten) Ör. Sinemadan geç çıktık. Kaleden yorgun geliyor. Parktan erken geldiler. Şikâyetlerden bıktı. 7. İnstrumental durumu: Bu durumda bulunan isimler ve isim yerine geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-le / (-la), (-le) (y) la, (y) le Ör. Arabayla İstanbul’a gitti. İçkiyle aldandı. Tükenmezle ödevi yazdı. Uçakla yolculuk yaptı. Bugün yoğun kullanılan -le instrumental eki dışında işlekliğini yitirmiş bir instrumental eki daha vardır:”-n”. Bu ek bugün ancak bazı örneklerde kalıplaşmış şeklinde görülür. Ör. yayan, kışın, yazın, güzün, üstün, gündüzün vb. 8. Ekvatif durumu: Bu durumda bulunan isimler ve ismin yerine geçen dil birlikleri Türkçe’de aşağıdaki morfematik düzende kullanılırlar: /-ce/ (-ca), (-ce), (-ça), (-çe) 61 Ör. Bize soğukça davrandı. Bu konuyu güzelce açıkladı. Rahatça sohbete devam etti. Işleri nazikçe sıraya koydu. Türkçe’de işlekliğini kaybetmiş iki ekvatif eki daha (-cek ve -leyin) kalıplaşmış biçimde kullanılmaktadır. /-cek/ /-leyin/ (-cak) (-cek) (-çak) (-çek) (-layın) (-leyin) Ör. Çabucak hazırlandı. Evcek gittik. Bencileyin konuştu. -leyin eki bazı durumlarda ekvatif özelliğini kaybedip daha çok instrumentale yakın görünür. Ör. Sabahleyin geldi._ XXX İSİM DURUMLARININ GÖREVLERİ İsim Durumlarının Kullanım ve Anlamları İsim durumları değişik değişik münasebetler ifade eder. Bu münasebet sırasında çeşit çeşit isim, edat ve fiillerle ilişki kurup cümle içinde farklı kullanım durumları meydana çıkar. 1. İsmin nominatif durumu: a) İsmin nominatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiillere bağlar. Cümle içinde özne görevini alır. Ör. Çocuk oynuyor. Neşeli kızlar geldi.. b) İsmin nominatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiilimsilere de bağlar. Ör. Çocuk oynayıp yoruldu. Adam bildiğini yaptı. c) Ek fiil alarak geldiği elemanı yüklemleştirir. Qr. Bu, çocuktur. 2. İsmin genitif durumu: a) İsmin genitif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen isme ya da isim yerine geçen birime bağlar. Böylece de belirtili isim tamlaması yapar. Genitif durumu, 62 isim tamlamasının tamlayan unsurunu oluşturur. Bu sebeple Prof. Dr. Doğan Aksan ismin bu durumuna “tamlayan durumu” adını verir. Ör. Öğrencinin kitabı kayboldu. Çocuğun elbisesi kirlendi. b) Belirtili isim tamlaması içinde ismin genitif durumuyla şu anlamlar ifade edilir: - Bir bölüm bütünlük ilişkisi Ör. Öğrencilerin bazıları çok başarılıdır. - Aitlik Ör. Fakültenin dekanı bizi ziyaret etti. - Nitelik ve o niteliği taşıyan unsur arasındaki ilişki Ör. Çayırların yeşilliği bizi hayran etti. - Zaman ilişkisi Ör. Senenin sonu yaklaşıyor. - Yer ilişkisi Ör. Tarlaların büyüklüğü bizi şaşırdı. - Öznenin yaptığı işe karşı ilişkisi Ör. Okulun işlemesi düzeldi. - Nesnenin yapılan işe karşı ilişkisi Ör. Ödevin yazılması biraz yorucu oldu. c) Zamirleri ve isimleri kendisinden sonra gelen nominatif bir isme bağlayarak genitif grupları oluşturur. Ör. Benim köpek havladı. Bizim kedi kayboldu. Senin defter doldu. Sizin kitap yayınlandı. Ali’nin ev, görüldü. ç) Genitif durumu zamirleri bazı edatlara bağlar, yani edat gruplarında görev alır. Ör. Benim için bu kadar yoruldun. Senin ile tiyatroya gideriz. Onun kadar çalışkansın. Bizim için yazdım. Sizin için bu çiçekleri aldım. d) Ek fiil alarak geldiği elemanı yüklemleştirir. Ör. Bu tablo, benimdir. Bunlar, bizimdir. Şu dergi, senindir. Şunlar, sizindir. O süs, onundur. Onlar, onlarındır. 3. İsmin akuzatif durumu: a) İsmin akuzatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen geçişli fiile bağlar ve belirtili nesne yapar. Ör. şiiri yazdım. Soğuk suyu içtim. 63 b) Akuzatif durumu isim elemanlarını fiilimsilere bağlar ve grupta belirtili nesne görevi alır. Ör. Sınavı verince rahatladım. Dersleri takip etmek yararlıdır.. c) Ismin akuzatif durumu, akuzatif grubu oluşturur. Ör. Yüzü aşkın şiir okudum. Başı açık geldi. 4. İsmin datif durumu: a) İsmin datif durumu, ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiillere bağlar. Ör. Göğe baktı. Yeni işe başladı. b) İsimleri ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi fiilimsilere bağlar. Ör. Tiyatroya gitmek çok güzel bir alışkanlıktır. Tiyatroya gidince yolu kaybettik. Tiyatroya giden kendini zengin hisseder. Tiyatroya gidersek çok sevinirim. c) Geldiği elemanları belirli edatlara bağlar. Ör. Akşama değin yazıyı yazdım. Parka dek yürüyüş yaptık. Sabaha kadar kitabı okudum. Eleştirilere göre bu roman çok iyi. Okula doğru gitti. Öğrencilere karşı iyi davranıyor. Hastalığına rağmen geldi. Şiire dair çok şey okudum. Şehrinize değgin bilgiler almak istiyorum. Bu küçük çocuklara ait bir oyundur. Kardeşlere nisbetle siz çok gezmişsiniz. Arkadaşına bile bir şey söylemedi. Yalana karşın normal davrandı. ç) İsmin datif durumu, datif grubu oluşturur. Ör. Şiire düşkün kız, bize bir şiir okudu. d) İsmin datif durumu şu anlamları ifade eder: - Varma, yetişme Babam otobüse yetişti. - Yaklaşma Kıyıya koşuyor. - Yönelme Tahsil için Batı’ya gidiyor. - Aitlik Fütürüstlere katıldı. - Fiyat 64 Defteri yüz liraya aldı. - Bedel Türkçe’den Makedonca’ya tercümanlık yaptı. - Yer Sağa sola atma. - Kuvvetlendirme Çocuğa mocuğa inanmaz. e) Bugün Türkçe’de bazı firmalar, ürün adı olarak datifle isim yapmaktadırlar. Ör. Keke, sana yağı koydum. (sana) Ona sıvı yağını yemek için kullanırım. (ona) f) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir. Ör. Yazdıklarım, onadır. Sözlerim, sanadır. 5. İsmin lokatif durumu: a) Ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar. Ör. Selin, İstanbul’da yaşıyor. Geçen sene büyük otelde kaldılar. b) İsmi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi fiilimsilere bağlar. Ör. Aylarca köyde kalıp usandı. Aylarca köyde kalmak yararlı oldu. c) İsmin lokatif durumu, lokatif grubu oluşturur. Ör. Fikirde büyük adam böyle şeyler söylemez. Sahanda yumurtayı çok severiz.. ç) İsmin lokatif durumu şu anlamları ifade eder: - Yer, bulunma Onlar, Üsküp’te çalışıyor. - Zaman Suna, 1977’de doğmuş. - Süre Altmışlarda büyük değişiklikler oldu. - Durum Sakinlikte kendini dinlendirdi. d) İsmin lokatif durumu bazı kelimelerle kalıplaşarak görev değiştirip yapım ekine döner. Ör. Bu alanda yüzde bir başarılı oldu. Gözde yazarımız var. e) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir. Ör. Öğrenciler, gezidedir. Kitap, arkadaşımdadır. 6. İsmin ablatif durumu: 65 a) İsmin ablatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar. Ör. Onlar, Ankara’dan geliyor. Dergiden bu haberi öğrendiler. b) İsmin ablatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi fiilimsilere bağlar. Ör. Tatilden gelmek üzücüdür. Tatilden gelen üzüldü. Tatilden gelince üzüldük. c) Geldikleri elemanları bazı edatlara bağlar. Ör. O, kardeşinden evvel geldi. Gezmeden önce ilk önce işlerini tamamla. Sınavdan sonra ne yapacaksın? Seni ilk okuldan beri görmedim. Gelecek aydan itibaren bütün sergileri izleyeceğim. Ayşe, hastalıktan dolayı tatile gidemedi. Yeni diziden ötürü televizyondan ayrılmadı. Sınıfta öğrencilerden başka kimse yoktu. Nehirden yana çok eski evler var. Bu, hayranlıktan öte bir duygu. ç) İsmin ablatif durumu, ablatif grubu kurar. Ör. İpekten kumaş aldım. Yünden kazak giydim. d) İsmin ablatif durumu şu anlamları ifade eder: - Ayrılma, uzaklaşma, çıkma Fakülteden geliyor. - Yer Tepeden şehre baktı. - Yön Doğudan ormana gitti. - Menşe, kaynak Bu kelime Arapça’dan kaynaklanıyor. - Malzeme Yünden bir kazak ördüm. - Zaman Akşamdan işe hazırlandı. - Süre Bir hafta yedi günden ibarettir. - Sebep Soğuktan hastalandı. - Fiyat Kavunu beş yüzden almış. e) İsmin ablatif durumu bazı isimlerle kalıplaşır ve zarf görevini yüklenir. Ör. Baştan, böyle olacağını biliyordu. 66 Yeniden yazmaya başladı. Birden fenalaştı. Ondan buraya gelemedi. f) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir. Ör. O, İzmir’dendir. Onlar, üniversitedendir. 7. İsmin instrumental durumu: a) İsmin instrumental durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar ve vasıta zarfları oluşturur. Ör. Almanya’ya uçakla geldi. Pikniğe kardeşiyle geldi. b) İsmin instrumental durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiilimsiye bağlar ve vasıtalık yapar. Ör. Buraya arabayla gelmek çok kolaymış. Arabayla gelen bütün malzemeleri getirdi. Arabayla gelince çok yorulmadı. c) İnstrumental isim durumunu yapan ek edat olarak kullanınca edat grubu yapar. Ör. Kitap ile derse geldi. Akrabası ile sergiye gitti. ç) İnstrumental durumu aynı zamanda instrumental (vasıta) grubu oluşturur. Ör. Tabiatla dost insanları kendime yakın hissederim. Dertlerle yüklü arkadaşları dinledi. d) Geldiği elemanları ek fiil alarak yüklemleştirir. Ör. Annesiyledir. Onunladır. 8. İsmin ekvatif durumu: a) İsmin ekvatif durumu ismi ya da isim yerine kullanılan daha geniş bir birimi, kendisinden sonra gelen fiile bağlar. Ör. Dersleri iyice hazırladım. Bu şiirleri çokça okudum. Bu hafta bunca yoruldum. b) İsmin ekvatif durumu kendisinden sonra gelen fiilimsiyle de ilişki kurar. Ör. Çokça okumak gözlerimi yordu. Çokça okuyan yeni bilgiler edinir. Çokça okuyunca dersi iyi anladı. c) İsmin ekvatif durumu bazı kelimelerle kalıplaşır, görev değiştirir ve yapım ekine dönüşür. Bu kullanım daha çok hayvan, yer ve dil isimlerinde görülür. Ör. Dağlarda atmaca, karaca, kokarca görmek istedik. Çamlıca ve Kanlıca İstanbul’un meşhur semtleridir. 67 Makedonca, Türkçe ve İngilizce’yi çok seviyorum. Cümlede fiiller ve isimler arasında türlü ilişkiler vardır. Fiiller isimlerle belli durumlarda bağlanırlar, fiillere göre ismin durumları değişiklik göstermektedir. Bazı fiiller isimlerle birden fazla ilişkiye girerler çünkü fiilerin anlamlarıyla ismin durumları arasında doğrudan ve doğal ilişki vardır. Birden fazla anlam içeren fiiller bazan başka isim durumlarını gerektirebiliyor. Ör. kaçOkuldan kaçtı. (ablatif) Çocuk kaçtı. (nominatif) Eve kaçtı. (datif) Fiiller kendisinden önce belirli isim durumunda bulunan isimlerle olduğu gibi öbek halinde isimlerle de bağlantı kurar. Öbek hâlinde ilişki kuran fiilleri Dr. Tahir Kahraman üç gruba ayırmaktadır 9: 1. Nesneyle birlikte belli durumdaki tamlayıcıları alan fiiller 2. Çıkış-yaklaşma (+dan / +e) öbeği biçimindeki tamlayıcı öbeklerini alabilen fiiller 3. Yakın ya da zıt anlamlı iki ada aynı durum eklerinin eklenmesinden oluşan ikileme biçimindeki tamlayıcıları almış olan fiiller 1. Nesneyle birlikte belli durumdaki tamlayıcıları alan fiiller Fiiller her zaman, belirtili ya da belirtisiz nesne ararlar. Nesneyle birlikte başka unsurlar, tamlayıcılar da gelebilir. Nesneyle birlikte belli durumdaki tamlayıcıları alan fiiller belirli bir düzende meydana çıkarlar. Nesneyle birlikte tamlayıcılar şu ismin durumlarıyla ortaya gelebilir: +i/+e ör. gönlünü dostuna vermek + i / + den ör. armağanı gönlünden hazırlamak + i / + le ör. çamı şeritlerle süslemek +e/+Ø ör. çocuğuna bir kedi almak + den / + Ø ör. bahçeden bir çiçek koparmak + de / + Ø ör. televizyonda film seyretmek + le / + Ø ör. öğrenciyle tartışmak 2. Çıkış- yaklaşma (+dan / +e) öbeği biçimindeki tamlayıcı öbeklerini alabilen fiiller +dan / +e çıkış ve yaklaşma öbekleri çıkış ve varma yerini, zamanını, durumunu göstermektedir. Bu öbekler “bir yerden bir yere, bir zamandan bir zamana, bir durumdan bir duruma geçişi” ifade ederler. Bu sebeple çıkış ve yaklaşma öbekleri fiilin anlamını tamamlamaktadırlar. Ör. dağdan dağa gezmek (yer) evden eve dolaşmak (yer) 9 Kahraman, Tahir, Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları: T.D. K. Y. Ankara, 1996, s. 406-407 68 aydan aya ilerlemek (zaman) seneden seneye daha mantıklı düşünmek (durum) 3. Yakın ya da zıt anlamlı iki ada aynı durum eklerinin eklenmesinden oluşan ikileme biçimindeki tamlayıcıları almış olan fiiller Fiiller aynı durum eklerini alan ikileme biçimindeki tamlayıcılarla da bir arada bulunabilirler. Bu tamlayıcılar fiillerin zarfları olurlar, onların anlamını şekil, zaman ve durum açısından tamamlarlar. Ayna durum eklerini alan ikileme biçimindeki tamlayıcılar şu biçimde meydana çıkarlar: + e / + e : bu tamlayıcılar yönelme ifade ederler Ör. sağa sola bakmak, ileriye geriye gitmek + de/ + de : bu tamlayıcılar bir yerde bulunmayı ifade ederler Ör. orada burada büyümek +den / + den : bu tamlayıcılar uzaklaşmayı ifade ederler Ör. aşağıdan yukarıdan gelmek 69 ÖZET İsim durumları Türk dilinin en büyük özelliklerindn biridir. İsim durumları bir irtibat ifade eder ve diğer isimler, edatlarve fiillerle değişik değişik ilişki kurar. Bu sabaple isimler, kelime grupları ve cümle içerisinde ilişkinin türüne göre değişik durumlarda bulunur. Değişik dillerde isim durumlarının sayısı farklıdır. Bazan aynı dilde bulunan isism durumları için de farklı görüşler vardır. Bazan aynı dilde bulunan isim durumları için de farklı görüşler vardır. Böyle bir durumla Türk dili biliminde de karşılaşıyoruz. Başlıca Türkçe’de dokuz isim durumu (halleri) vardır: 1. nominatif hali (yalın hali) 2. genitif hali (ilgi hali) 3. akkuzatif hali (yapma hali) 4. datif hali (yaklaşma hali) 5. lokatif hali (bulunma hali), 6. ablatif hali (uzaklaşma hali) 7. instrumental hali (vasıta hali) 8. ekvatif hali (eşitk,lik hali) 9. direkt hali (yön gösterme hali) İsim durumları nominatif dışında belirli eklerle yapılır. ABSTRACT The ‘states of nouns’ is one of the most important properties of Turkish language. They express a link in between and the rest of the nouns establish different relations with the prepositions and verbs. For this reason, nouns within a word group and sentences according to their relation are in different forms. In other languages the numbers of these forms differ. Sometimes there are different views about some forms even within a same language. We also come across to this in Turkish grammar. In Turkish language there are nine forms: 1. nominative (pure form) 2. genitif (relation) 3. akkusatif (doing) 4. datif (getting closer) 5. lokatif (existence) 6. ablatif (being away) 7. instrumental (vehicle, tool) 8. ekvatif (equality) 9. direkt (showing direction) Accept for the nominatif the nouns are formed by supplements. 70 YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil: TDKyayınları, Ankara, 1995 2. Bajraktarević, Fehim, Osnovi Turske Gramatike: Naučna Knjiga, Beograd, 1962 3. Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri: TDK yayınları, Ankara, 1990 4. Ðinđić, Slavoljub, Udžbenik Turskog Jezika: Naučna Knjiga, Beograd, 1991 5. Ediskun, Haydar, Türk Dilbilgisi: Remzi Kitabevi, İstanbul, 1988 6. Ergin, Muharrem, Türk Dilbilgisi: Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1985 7. Kahraman, Tahir, Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları: TDK yayınları, Ankara, 1996 8. Karahan, Leyla, Türkçede Söz Dizimi:Akçağ yayınları, Ankara, 1991 9. Koç, Nurettin, Yeni Dilbilgisi: Remzi Kitabevi, İstanbul, 1990 10. Korkmaz, Zeynep,Türkçede Eklerin Kullanılış şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları; TDK yayınları, Ankara, 1994 71 72 ÇAĞDAŞ EĞİTİM ANLAYIŞI Mr. Sevin Alil* Ondokuzuncu ve yirminci yüzyıl insanlık tarihinde sırasıyla: tarım, ekonomi, endrüstri ve teknoloji çağlarını yaşamıştır. Özellikle, insanların çağdaş bir ortamda yaşama beklentisi teknolojideki hızlı gelişmeyi beraberinde getirmiştir. Yeni teknoloji gereksinimini doğuran ve bu hızlı değişime neden olan toplumsal yapıdaki değişim özelliklerini Cevat Alkan1 büyük oranda gelişmiş bilim ve teknolojinin etkisiyle siyasi düzeyde teknokrasi, sosyal yaşamda toplumlararası bütünleşme, ekonomik alanda uluslar arası örgütlenme ve rekabet yönünde büyük gelişimler kaydedilme olarak belirtmektedir. Ayrıca, bu gelişim sürecinin toplumsal yapıya yansımasını ise; üretim alanında maddi sermayenin bilgiye, otomasyonun sibernasyona dönüşümü, elektirik enerjisinin yerine nükleer enerjinin, kıtalararası üretim ve iletişimin gezegenler arası bir boyut kazanmasına ve iletişim boyutlarının genişlemesine neden olduğunu belirtmektedir. Hızlı değişmeler sonucu olarak toplumsal yapı (sosyal, ekonomi, kültürel ve siyasal alanda) artık bilgi toplumu olarak algılanmaktadır. Bu kavram her ne kadar değişik çevre ve bilim adamları tarafından zaman zaman tartışılsa bile ilk yıllarını yaşadığımız bu yeni çağın bilgi çağına geçiş olarak kabul edilmesidir. Bilgi çağının anahtar kavramlarından biri “çoklu tercihtir”. Eğer geçmişe bakılırsa, önceleri ülkemizde bilgi sadece kitap, gazete, tek kanallı radyo ve televizyon aracılığıyla bireylere ulaştırılırken, günümüzde bilgi çok sayıda radyo ve televizyon kanallı ve uluslararası bilgiağı ile bireylere ulaştırılmaya çalışılmaktadır. Bütün bu değişiklikler sonucunda gündeme: bilgi üretmekten çok bilgiye nasıl ulaşılır sorusu yerleşmiştir. Üstelik, günümüz imkan ve şartlarına göre bir işi başarabilmek için çok sayıda ve değişik seçeneklerin, bazen tek bir seçeneğin bazen de birkaç seçeneğin bir arada kullanılmasıyla bir sonuca ulaşmanın mümkün olabilemesidir. Bu gelişmeler, ilerleme açısından, olumlu olarak algılansa bile beraberinde olumsuzlukları ve sıkıntıları da getirmiştir. Bir yandan çoklu tercihler sunan bilgi kaynaklarının güvenilir olup olmaması, diğer yandan etrafımıza bakıldığında, ister ulusal ister uluslararası düzeyde olsun, cehaletin sertleştiğini ve artığını görmekteyiz. Gençlerimizin bu yeni koşullarda yaşamaya, böyle bir ortama adapte olabimekte zorlanmaktadırlar. Her şeyden önce gençelerimiz: dürüstlüğün, ahlakın, insan sevgisinin ve * Üsküp Üniv. Türk Dili ve Edebiyat Bilümü Öğretim Üyesi 1 Cevat Alkan, Nurettin Şimşek ve Deniz Deryakulu, Eğitim Teknolojisine Giriş. Ankara: Önder Matbaacılık, 1995, sf. 11. 73 hoşgörünün anlamını kavrıyamamakta ve gençliklerini televizyon karşısında, kafelerde, diskolarda geçirmekle kalmayıp kötü alışkanlıkların (sigara, alkol, içki, uyuşturucu vb.) bağımlısı da olmaktadırlar. Tüm bu olumsuzlukların temelinde okullarımızın çağın gerektirdiği insan tipini yetiştirilmesinde etkili olmadığından kaynaklanmaktadır. Ezbercilik, kopya gibi olumsuzluklar yoğun olarak eleştirilmesine karşın önlenememekte, eğitim kalitesizliği, öğrencilerin güdüsüzlüğü ve ilgisizliği sürüp gitmektedir. En kötüsü çocuklarımızın doğalarındaki bilme merakını yitirmeleri ve var olan yeteneklerinin körelmesidir. Bunu önleyebilmek için UNESKO tarafından, 21 yy. ve geleceğin insan profiline uygun bireylere ulaşmak amacıyla, eğitim sisteminin çağdaş yaklaşımlarla yeniden yapılandırılmasına gidilmiştir. Bununla geleceğin eğitimi veya çağdaş eğitimi söz konusunda dört tip okumanın gerekliliğinden bahsedilmektedir2: Bu yeni eğitim ve öğretim anlayışının temelinde: 1. Öğrenmeyi öğrenmek; 2. Yaratıcı olmayı öğrenmek; 3. Toplumsal bir ortamda yaşamayı öğrenmek; 4. Kendin olmayı öğrenmek (her bireyin gelişimi, değişimi ve öğrenermesi için fırsat verilerek kişilik kazanması kısacası her bireyin bir değer varlık olarak algılanması) esastır. Yeni eğitim sisteminin bu tür esaslara dayanmasının tek nedeni insanın sosyal ve kültürel bir bir varlık olmasından ve yaşadığı dünyamızda her şeyin hızlı değişmesi: bilgi patlaması, ürünlerin hızla eskimesi, işgücünün doğasının değişmesi, iş yaşamının kalitesindeki değişmeler, zaman kısıtlığı vb., eski klasik eğitim anlayışının ortadan kalkmasına ve yeni bir eğitim anlayışının benimsenmesine ve uygulanmasına yol açmıştır. Klasik eğitim3 sistemi bilgiyi sunmaya dayalı bir eğitimdir. Geleceğin eğitimi veya çağdaş eğitim anlayışı, var olan bilgileri tekrar 2 Aziz [ehu. Timaskata rabota na u~itelite i u~enicite vo realizacija na sovremeno obrazovna tehnologija vo prirodno-matemati~ko podra~je na oddeleneskata nastava, doktorska diseratacija, Bitola, 2004. 3 “Eğitim” terimi, Latincedeki “educare” mastarının isim şekli olan “education” sözcüğünün Türkçe karşılığıdır. Bu sözcük, adı geçen dilde: “büyütmek”, “yetiştirmek”, ve “geliştirmek” anlamlarına gelir. Bu terimle ilgili anlamların hepsi “gelişime” yada “ileriye” yöneliktir; kişiye, olduğu yerde durdurucu yada baskı altına alıcı ve götürücü bir özellik yoktur. Eğitimle ilgi çeşitli yazılar çeşitli düşünceler ileri sürülmüştür. Bunlar, yazarların kendi eğitim felsefelerine uygun birer “görüş” yada “tanım” olarak kabul edilmektedir. Çünkü bunlar nesnel olmadan çok, öznel bir nitelik taşırlar. Yapılan her yeni tanım kökte ”yetiştirme”, büyütme” ve “geliştirme” anlamlarına ters düşmemesine veya bu anlamları, kapsar nitelikte olmalarına dikkat edilmektedir. Tabiki yapılan tanımın çağdaş ilkelerine 74 etmek, aynen aktarmak değil, beyin kullanma kapasitesini artırarak, bu bilgilerden yeni bilgi üretmeyi amaçlayan, bilimsel ve akılcı bir eğitimdir. Çünkü insan düşünen bir varlıktır. Ayrıca insanın önemli özeliği düşünmesi ve düşündüklerini ifade etmesidir. Düşünmeyi öğrenmek insanı yaratıcı olmaya iter. Bilinen bir gerçektir ki insan beyninin büyük bir kapasitesi olduğunu, ancak insanların bu kapasitenin çok az kısmını kullandığıdır4. Bu yüzden bu yeni eğitim sistemine göre öğretme ve öğrenme sürecinde: öğrencilerin tüm potansiyellerini, bigi ve becerilerini kullanabilmeleri için zihinsel etkinlikler düzenlenerek onları düşünmeye yöneltmektir. Bu çağdaş eğitim anlayışına göre, öğretme ve öğrenme sürecindeki merkez öğrenci üzerine odaklanmaktadır. Kısacası öğretmen merkezli eğitim yerine öğrenci merkezli bir eğitimden bahsedilmektedir. Bu çağdaş eğitimin temelinde öğretmek değil öğrenmeyi öğretme ön plana geçmektedir. Ayrıca bireylerin ne yapabildiğinden çok neler yapabileceği düşünülmektedir. Eğitimdeki bu yeni anlayış ve gelişmelere koşut olarak okullarda bilhasa sınıf ortamlarında belirli oranda değişmelerin yaşanmasına ve öğretmen öğrenci ilişkisi yerine öğrenci – öğretmen ve öğrenci – öğrenci gibi değişik ve yeni işbirlikli çalışmaların gündeme gelmesi, bu yönde araştırmaların ve çalışmaların sürdürülmesine yönlendirilmiştir. Bu değişikliklerin sonucu olarak, öğretme ve öğrenme sürecinde, öğretmen ve öğrencilerin röl değiştirmeleri, kendilerine yeni görevlerin ve sorunluklarların üstlenmesi, eğitimin temel öğelerini oluşturan ve bunları tanımlayan kelimelere yeni anlamların eklenmesine neden olmuştur. Mesela öğretmen denildiği zaman - Okulda; öğrencilere ders vermeyi ve öğretmeyi meslek edinmiş kişi olarak algılanmasıydı5. Günümüz ve çağdaş anlayışa göre: öğretmen öğrenci ile odaklaşabilen, rehberlik eden, eleştiren değil yol gösteren, öğrenci ile koordineli, bilgi vermekten çok bilgiyi payalaşan, bilgiyi sınıf içerisinde değil dış ortamlarda da arayan, bilim ve teknolojinin değişmelerini takip eden, öğrencileri araştırmaya iten, öğrencinin her türlü ihtiyacını bilen, başarısızlığı yargılayan değil, nedenini araştıran bir öğretmen profili çizilir6. Öğrenci ise: öğrenim görmek amacıyla herhangi bir öğretim kurumunda okuyan kimse olarak algılanmasıdır7. Bugün ise öğrenci, düşünme kabiliyetini geliştirerek sadece öğrenmekle kalmayıp öğretilenlere olduğu gibi değil de uygun olması gereklidir. Dil devriminden önce “eğitim” terimi yerine kullanılan sözcük, “terbiye”dir. Eğiten kimseye de “eğitici” anlamına gelen erkekler içim “mürebbi”, kadınlar için “mürebbiye” denilmektedir. Bkz.:Cavit Binbaşıoğlu, Eğitime Giriş, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988, sf. 2-7 4 Beynin kapasitesi ve gücü konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz.: Hasan Güleryüz, Yaratıcı Beyin Gücü ve Okuma Yetişesi, Tekağaç Eylül Yayıncılık, Ankara, 2004. 5 Ilija Le{kovski, Pedago{ki Re~nik, Vekovi{nina, Skopje, 2002, str.197 Eðitim ve Kalite Yönetimi, http://www.dersimiz.com/eyazim/yazi.asp?id=71 7 Le{kovski, Ibid., str. 263. 6 75 eleştirel bir gözle bakan, üretebilen, teknolojik gelişmeleri takip edebilen, takım çalışmasını seven, öğretmenlerine ve arkadaşlarına karşı saygılı olan bir birey olarak karşımıza çıkmaktadır8. Hızla gelişen bu değişmeler sonucunda her ülke kendi eğitim sistemini sürekli gözden geçirmeli, çağın ve günümüz koşullarına uygun olarak yeniden yapılandırmalıdır. Özellikle, eğitim niteliğini geliştirecek ve öğrenci başarısını artırmak için eğitim örgütlerinin, öğrencilerin ve toplumun beklentilerine cevap verebilecek bir alt yapının oluşturulmasıdır. Çünkü hiçbir eğitim kurumu yetecek bilgi ve becerileri bir defadan verememektedir. Bu konuyla ilgili Pragmatistler: “Gerçeğin esası değişmedir” görüşünü temel alan ilerlemeci eğitim yaklaşımına göre eğitimin devamli geliştirilmesinden bahsetmektedir. Aksi takdirde eğitimin zamanın gerisinde ve işlevsiz kalabileceğini vurgulamkatadır9. Diğer ülkelerde10 olduğu gibi ülkemizde de eğitim kalitesini artırabilmek için girişimlerde bulunulmuştur. Yarım yüzyıldan fazla bir geçmişi olan Makedonya Cumhuriyeti’nde, geçmişten günümüze kadar yapılan girişimlerin ve değişikliklerin daha çok ideolojik ve siyasi amaçlı olmasından dolayı istenilen başarıya ulaşmayı zorlaştırmıştır. Eğitim sistemimizin evrensel eğitim sisteminden çok, ezberci, düşünmeyen, düşünmediğinden dolayı kendini ifade edemiyen kitap okumayan, sorgulamayan bir tip insan yetiştirdiğini görmekteyiz. Bugün, çağdaç eğitim anlayışına göre bilgi aktarmadan ve beceri kazanmaktan çok onların zihinsel gelişmeleri açısından akılcı bir yaklaşım sergilendiğini görmekteyiz. Bu nedenle öğretme ve öğrenme sürecinde, öğrencilerin ilgilerini ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek yeni konular, çalışma modelleri ile ilgili yeni metodlarla dersin giderilmesine önem verilmektedir. Bu çağdaş eğitim sistemin özünde öğretimin mümkün olduğu kadar bireyselleştirilmesidir11. Son yıllarda: paralı okulların yaygınlaşması, kredili sisteme geçiş çabaları, eğitim kalitesini artırmak amacıyla “Adım adım ilerliyoruz”, “Aktiv öğretim”, “Yazarak ve okuyara eleştirel düşünme”, “Demokratik 8 Eðitim ve Kalite Yönetimi, Ibid. İrfan Erdoğan, Eğitimde Değişim Yöntemi,Pegam Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara, 2004, sf. 7. 10 Bugun “süper devlet” olarak kabul edilen ABD’in eğitiminde hedeflenen; öğrencilerin düşünme, araştırma, problem çözme, okuma, etkili konuşma ve yazma becerilerini geliştirmektir. Müfredatlara ve ders kitaplarına, her konu ile ilgili, bu yönde araştırma, okuma ve yazma ödevleri eklenmiştir. İngiltere ve Hollanda ise ilkokullarda bile hayata yönelik gerçekçi ve problem çözücü mahiyette proğram uygulamaları yapmaktadır. Bkz.: Ali Karaçam, Başarılı Öğretmenin Portresi, Bilge Yayınları:21, Üstün Yetenek Geliştirme Dizisi:3, İstanbul, 2001, sf.80 9 11 *** Ministerstvo za obrazovanie i fizi~ka kultura Pedago{ki zavod na Makedonija, OSNOVNO OBRAZOVANIE Sodr`ini i organizacija na vospitno obrazovnata dejnost i NASTAVNI PROGRAMI, I –IV Oddelenie, I Del. Skopje, 1997, str. 9. 76 öğretim” ve benzeri projeler sayesinde seminerlerin düzenlenmesi, yaşadığımız çağ ve biraz da diğer ülkelere ayak uydurabilmek için gereksinim duyulmuştur. Görüldüğü gibi eğitimdeki değişikliklerin sebebi bazen iç etkenlerden bazen de diş etkenlerin etkisinden kaynaklanmaktadır. Eğitimde değişim, çevre koşullarından, toplumsal, ekonomik, hukuksal ve teknoloji yapıda oluşan değişmeler sonucu gerçekleşir12. Yalnız, eğitim alanındaki değişiklikler diğer alanlarda olduğu gibi hızlı değil yavaş yavaş ve zaman gerektiren bir iştir. Bu değişmeler sonucunda bazen olumlu bazen de olumsuz sonuçlar elde edilebilir. Mesela: ülkemizdeki ekonomik krizin eğitim sistemimizin gerektiği gibi çalışmadığını göstermektedir. Hala kalsik eğitim sistemi sürdürülmektedir. Bunun nedeni ise: okullardaki fiziki alt yapının yetersizliği, eğitilmiş gençlerin okul sanrası işsizliği, öğretmen ücretlerin düşüklüğü, eğitimin okul süresiyle sınırlı sayılıp okul sonrası öğrenmemeye son vermesi, eğitsel kaynakların azlığı ve kalite düşüklüğü gibi değişik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Tüm bu sorunların giderilmesi için eğitim sisteminin tekrar gözden geçirilmesi gereklidir. Başta eğitim proğramlarının kültürde, teknolojide, siyasette ve diş dünya ile olan ilişkilerde yaşanılan değişim için gerekli olan tutum, tavır, değer ve bilgileri kazandıracak şekilde düzenlenmesine önem verlmelidir. Bu çerçevede ise ders kitaplarının yeniden gözden geçirilmesi de kaçınılmazdır. Sonuçta bir ülkenin başarısı onun eğitime bağlıdır. Hele çok uluslu toplumlar dahilinde yaşayan azınlık toplulukların ayakta kalabilmesi eğitim yolundan geçer. Ayrıca, eğitimin ana dilinde yapılması da, seçeneği olmayan diğer bir koşuldur. Makedonyada yaşayan Türkler olarak, Halk Kurtuluş Savaşından bu yana, eğitimle ilgili yaşanılan sıkıntılara rağmen kendi varlığımızı sürdürmeyi başarmışızdır. Ama artık bilgisayarın her alanda yaygınlaştığı bir döneme girmekteyiz. Hızla komputerize olan yaşamda, bireyin bilgisayarı bilmesi ve tanıması kaçınılmaz bir durum olarak ortaya çıkıyor. Oysaki biz hala eğitim ve öğretim sürecinde gerekli olan temel kitapların eksikliğinden, eskiliğinden ve kalitesizliğinden bahsetmekteyiz. Sadece kitaplar değil öğretmen eğitimindeki yetersizliklerinden de bahsedilmektedir. Önceleri, Makedonya’da Türk dilinde yayımlanan “Sesler” dergisi ile “Birlik” gazetesinde” eğitim sorunlarıyla ilgili çok sayıda yazı yayımlanmıştır. Bu konuyla ilgili, son zamanlarda Mr. Fadil Hoca’nın, “Hikmet” dergisinde yayınladığı “Makedonya Türk Eğitimindeki Sorunlar ve Çözüm Önerileri” başlıklı yazısında, istatistik bilgilere dayalı her yönlü ve daha kapsamlı bir çalışma olarak bu sorunu ele almaktadır. Ne yazık ki her şey yazıda kalmaktadır. İleriye yönelik bir gelişme kaydedilecek yerde bizler hala eski konumumuzda ve günden güne daha da kötü şartlar altında 12 Fuat Çelebioğlu. Davranış Açısından Örgütsel Değişim, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayın No: 3008, 1982. 77 eğitimimizi sürdürmekteyiz. Üstelik, toplum yapısındaki hızlı değişmeler, önceden var olan ve hala giderilmeyen sorunlarımıza yenilerini de eklemekle bizleri daha da büyük bir çıkmaza sürüklemektedir. Bu yüzden düşünmekle ve yazmakla yetinmeyip faaliyete geçmemizin zamanı geldiğini hatta geçttiğinin bilincinde olmalıyız. Çünkü günün şartlarına uygun insan yetiştirmedikçe ilerlememiz, varlığımızı sürdürebilmemiz yanısıra var olan tüm sorunların üstesinden gelmemiz mümkün değildir. 78 ÖZET Toplumsal yaşamda, gelişen hızlı değişmelerin sonucu ister istemez eğitim anlayışının değişmesine ve günün şartlarına uygun insan tipinin yetiştirilmesini sağlayacak yeni bir eğitim anlayışa gereksinim duyulmyştur. Ülkemiz de bu konuyla ilgili eğitim kalitesini artırabilecek girişimlerinde bulunmuştur. Sonuçta tüm girişimlere rağmen hala eğitim sistemimizin: evrensel eğitim sisteminden çok ezberci, düşünmeyen, düşünmediğinden dolayı kendini ifade edemiyen, kitap okumayan, sorgulamayan bir tip insan yetiştirdiğini görmekteyiz. Hele, Makedonya Cumhuriyeti’nin çok uluslu bir toplum dahilinde yaşayan azınlık toplulukların ayakta kalabilmesi eğitim yolundan geçer. Makedonya’da yaşayan Türklerin eğitim konusundaki sorunlarının olumlu yönde ilerleme kaydetmesi yerine giderek bir çıkmaza sürüklenmesidir. Mr. Sevin Alil ABSTRACT As a result of the developments and changes in social life, the need for changes in education was inevitable. First of all, there was a need to change the understanding of education, a new approach that would help us bring up individuals that fit to this continuously developing new world. In our country, there were some attempts to improve the quality of education; however, nothing has been changed yet. Unlike the international education system, our system is based on memorization, which enables to bring up individuals that cannot think on their own. Also, it is a fact that our students do not read, and that is why they cannot express themselves and question things. In fact, in a country like Macedonia where different nationalities live together, the minorities have to survive and continue their existence; and the only way for this is the education. However, instead of solving the problems that Turkish people living in Macedonia are going through, it’s becoming worse. 79 KAYNAKÇA 1. Alkan, Cevat., Şimşek, Nurettin ve Deryakulu, Deniz. Eğitim Teknolojisine Giriş. Ankara: Önder Matbaacılık, 1995. 2. Binbaşıoğlu, Cavit. Eğitime Giriş, Binbaşıoğlu Yayınevi, Ankara, 1988. 3. Çelebioğlu, Fuat. Davranış Açısından Örgütsel Değişim, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayın No: 3008,1982. 4. Eğitim ve Kalite Yönetimi, http://www.dersimiz.com/eyazim/yazi.asp?id=71 5. Güleryüz, Hasan. Yaratıcı Beyin Gücü ve Okuma Yetişesi, Tekağaç Eylül Yayıncılık, Ankara, 2004. 6. Hoca, Mr. Fadil. Makedonya Türkçe Eğitimindeki Sorunlar ve Çözüm Öneriler, Hikmet dergisi, Yıl 2 Mayıs, Sayı 3, 2004, sf. 121-130 7. Ilija Le{kovski, Pedago{ki Re~nik, Vekovi{nina, Skopje, 2002, str.197 8. Erdoğan, İrfan. Eğitimde Değişim Yöntemi,Pegam Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara, 2004. 9. Karaçam, Ali. Başarılı Öğretmenin Portresi, Bilge Yayınları:21, Üstün Yetenek Geliştirme Dizisi:3, İstanbul, 2001. 10. *** Ministerstvo za obrazovanie i fizi~ka kultura Pedago{ki zavod na Makedonija, OSNOVNO OBRAZOVANIE Sodr`ini i organizacija na vospitno obrazovnata dejnost i NASTAVNI PROGRAMI, I –IV Oddelenie, I Del. Skopje, 1997. 80 VEZS| ^"VEZS& “ÜSKÜBİ” NİN HAZATW, ESERLERI VE SANATW HAKKINDA 969 ^1561–2& – 1037 ^1627–8& Mr. FADIL HOCA* A. HAZATI XVW. z.z. sonu ve XVWW. z.z. ba[larwnda za[amw[ olan Vezs\´nin aswl adw "vezs b. Mehmed´dir. Kadw Mehmed Efendi´nin ve [air Makali Mustafa Bez´in kwykarde[inin o/lu olup Azdwn vilazetine ba/lw Ala[ehir kasabaswnda do/mu[tur. Ilk tahsilini memleketinde zapwp ilim zoluna giren Vezsi, Istanbul´a gelerek devrin isim zapmw[ alimlerinden Salih Molla Efendi´nin derslerine katwlmw[ ve ondan m'layemet almw[twr. Vezsi, aznw yamanda edebi sahada da kendini gqstermeze ba[lamw[ ve {ehn=meci Lokman a/ywndan zaydw/w Fars;a hicvizesizle dikkatleri ;ekmi[ ve itibar kayanmw[tw. :evresindeki bayw sqy sahibi dostlarwnwn ricaswzla Mwswr vilazeti, Beni Haram kayaswna tazin edilir, orada terfi ederek Ferre kayaswna, daha sonra Re[\d kadwsw olur. 1595>96 senesinde {erif Mehmed Pa[a´nwn Mwswr valili/i swraswnda Divan k=tipli/i zapar. Swraswzla Anadolu´da Akhisar, Tire, Ala[ehir kayalarw ile Azdwn ve Saruhan´da emv=l m'fetti[li/i zapmw[twr. 1603>4 tarihinde Rumeli´ze gqnderilip Siroy kayaswnda, ertesi sene ba[larwnda veyir>i =y=m Ali Pa[a´nwn Macaristan seferindeki serdarlw/w swraswnda orduz>w h'm=zun kadwsw oldu ve Previ[te´nin alwnmaswzla oraza kadw olarak gqnderilmi[tir. Belgrad´da Ali Pa[a´nwn qlmesizle ayledilir ve Istanbul´a dqner. 1604>5 zwlwnda Pri[tine ilhakwzla "sk'b´e m'fetti[ olarak ve vali olan Kadri Efendi´nin ql'm'zle onun zerine kadw tazin edildi. 1606>7 zwlwnda h'mazun tarafwndan terfi ile Sakwy kayaswna gqnderildizse de, tekrar aznw senenin ortalarwnda "sk'p kayaswna geldi. Bu geli[i 'yerine Misali bir tarih d'[m'[t'r_ @Mis=li [=d olub g][ ezled'kde didi t=rihin Zine Vezs\ Efendi h=kim oldw [ehr>i "sk'be@ 1015)1606 ";'nc' defa 1613 zwlwnda "sk'b´e tazini ;wkwncaza kadar Inebahtw ve Agriboy vilazetlerinde tefti[ memurlu/u zaptw. *Üsküp Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Böl. Öğretim Görevlisi. 81 Tekrar ayledilip dqrd'nc' key 1615´te "sk'b´e tazin edildi. 1618´de Ramayan Efendi zerine be[inci kere vali olup 1619´da ayledilerek Istanbul´a gelir. 1620>1´de veyir>i =y=m G'yelce Ali Pa[a´nwn himmmeti ile hemen ikinci g'n tekrar "sk'b´e altwncw key h=kim oldu. 1625 zwlwnda Cumadil Gani>y=de zerine zedinci key "sk'p kadwlw/wna getirilmi[se de, tekrar ayledilerek zerine Kadwy=de Abdurrahman :elebi getirilmi[tir. Teykirelerde Vezsi´nin memurluklarw bqzlece swralanwzor. Kwsaca qyetlemek gerekirse Osmanlw Imparatorlu/u´nun ;e[itli bqlge ve kayalarwnda [er´\ vayifeler gqren Vezsi´nin en ;ok gqrev aldw/w zer belli ki, kendisinin de bulunmak istedi/i ve zedi kere atanwp ayledildi/i "sk'p´t'r. Bunun içindir ki, Rumeli ve Üsküp´te çok bulunduğundan “Üskübi” lâkabı verilmiştir.¹ Nitekim 15 A/ustos 1628 zwlwnda, 68 za[wnda iken "sk'p´te vefat etmi[tir. Meyarw, "sk'p´te Kumanova caddesindedir. B. ESERLERI²_ 1> D'rret'´t>T=c f\ Sizreti S=hibi´l>Mi´r=c_ Eserlerinin en me[huru olup s=dece @Sizer>i Vezs\@ n=mwzla m=ruftur. Mekke ve Medine ismizle iki kwsma azrwlmw[ olan bu eserinin tamamlanmaswna qmr' vef= etmedi/inden @Gayve>i Bedir@e kadar zayabilmi[tir. Mekke kwsmwnwn kendi zaywsw ile olan n'shasw Ender]n>i H'm=z]n´da Rev=n ¹ Zeni Rehber Ansiklopedisi, cilt 20, Türkiye Gazetesi yıl 1994, s. 91. ² Tahir, Bursalı Mehmed; “Osmanlı Müellifleri”, C. II, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972, s. 423. Odasw K't'phanesindedir. Bilahare [air N=bi ile Naymi>y=de>i Bagd=d\ tarafwndan yezli zaywlmw[twr ki aslizle Nabi´nin yezli baswlmw[twr. 2> D'st]ru´l>Amel_ @{eh=det>n=me@ ismizle de anwlan bu eserin mevyuu, Isl=mizetin altw esaswnwn muh\bat ^qv'nme& ve m'nayaralarwna dair dini, hikemi bir takwm makaleleri ihtiva eden '; c'y kadar muteber bir eser olup baswlmw[twr. 3> H=b>n=me_ @Evvel yamanda mw alem mamur ve abadan idi@ nakaratw altwnda tarihi, ahlaki, hikemi ibretle dolu bir takwm sazwlan misallerden ibaret olup baswlmw[twr. 4> Tevbe>n=me_ Ibret verici bir manyumedir. 5> Merece´l>Bahrezn_ K=mus sahibi Necdeddin Firuy>=b=d\´nin @Swhah fi´l>L'gat@ zayarw Eb\ Nasr Ismail Ibni Hamm=d el>Cevheri´ze etti/i itiraylara cevaplarwdwr ki, bu kitap baswlw de/ildir. M'ellifin el zaywswzla olan n'shasw R=gwp Pa[a K't'ph=nesindedir. 6> F't]h>w Mwswr_ Isminden de anla[wldw/w 'yere Mwswr fetihlerini anlatan tarihi bir eserdir ki, ancak Mwswr f=tihi Amr ibni +s´wn vakalarwnw muhtevi olup baswlmamw[twr. 7> V=kwa>n=me_ Yamanwn ahvalini tenkid zolunda zaywlmw[ bir eser olup baswlmamw[twr. 8> D\v=n_ Malum tary 'yerine tertiplenmi[ olup baswlmamw[twr. 9> M'n[e=t_ M'n[ilere has mektuplarwndan b'z'k kwsmwnw toplamw[ olup baswlmw[twr. 10> Gurret'´l>asr f\ Tefs\r>i S]reti´n>Nasr_ Kendisinin elizle zaywlmw[ n'shasw askerize alimlerinden merhum Bagdatlw Ismail Pa[a´nwn K't'phanesindedir. 11> Hedizzet'´l>Muslwsizn ve Teykiret'´l>Muhsin\n_ Ak=id ve ahl=ka dair olup baswlmamw[twr. 82 B. KAZNAKLARDA VEZS| Vezsi Divanwnw incelezip de/erlendirme zapabilmek amacwzla, halizle m'mk'n mertebe daha ;ok kaznak esere ula[maza ve onlarw gqyden ge;irmeze gazret ettik. Hi; ['phesiy, do/rudan do/ruza Vezsi´den bahseden eserlerden, imk=nlarwmwy dahilinde ula[tw/wmwy veza ula[amadw/wmwy kaznaklar oldu. Fakat ula[amadw/wmwy kaznaklarw asgarize indirme hususunda gazret sarfetti/imiye inanwzoruy. Bu kaznaklarw birincisi Zerli kaznaklar ve ikincisi de Zabancw kaznaklar olarak kwsaca iki bql'mde de/erlendirmek istizoruy. 1. ZERLI KAZNAKLAR Bu konuda ula[abildi/imiy zerli kaznaklarw dipnot olarak a[a/wda sunuzoruy.³ Elimiye ge;en zerli kaznaklarwn hemen hemen t'm'nde Vezsi´nin n=sirli/inden bahsedilerek, [airli/ine ay temas edilmektedir. Vezsi´nin b'z'k bir nesir sanat;wsw gibi ele alwndw/wnw, hatt= Osmanlw dqneminin en b'z'k nesir 'st=dw gibi de/erlendirilmi[ oldu/unu gqrd'k. Bu kaznaklarda Vezsi´nin, ;a/da[w olan ba[ka bir nesir 'st=dw Nergisi ile devamlw kar[wla[twrwlmakta ve genelde Vezs´nin 'st'nl'/' dile getirilmektedir. Zine bu kaznaklarda Vezsi´nin, kwsa hazat hik=zesi ile eserlerinin kwsaca tanwtwmw zapwlarak, genelde edeb\ ki[ili/inden ay bahsedilmektedir. Ilgimiyi ;eken bir ba[ka husus da, Divan [iiri antolojilerinde Vezsi´ze za hi; rastlamadw/wmwy, za da ;ok nadir rasladw/wmwydwr. Mesel= Muallim Naci @Osmanlw {airleri@^4& adlw eserinde toplam 107 [airi kitabwna aldw/w halde, Vezsi´den hi; bahsetmemektedir. ³ a&Banarlw, Nihad Sami- @Resimli T'rk Edebizatw Tarihi@, M.E.B Zazwnlarw, Istanbul, 1971, C. WW., s.681.- b&@Isl=m Ansiklopedisi@, M.E.B. Zazwnlarw, Eski[ehir, 2001, 13. C., s.308- c&Uyun;ar[wlw, Ismail Hakkw- @B'z'k Osmanlw Tarihi@, T'rk Tarih Kurumu Zazwnlarw, Ankara, 1996, 4.C, s.530- ;&Kocat'rk, Vasfi Mahir- @T'rk Edebizatw Tarihi@, Edebizat Zazwnevi, Ankara, 1964, s.487- d&Necatigil, Beh;et- @Edebizatwmwyda Isimler Sqyl'/'@, Varlwk Zazwnevi, Istanbul, 1975, s.294- e&Kwlw;, Filiy- @XVWW. Z'yzwl Teykirelerinde {air ve Eser "yerine De/erlendirmeler@, Ak;a/ Zazwnlarw, Ankara, 1998, s.27,32,89f&@Ba[langwcwndan G'n'm'ye Kadar B'z'k T'rk Klasikleri@, Qt'ken>Sq/'t, Istanbul, 1987, C. 5, s.90- g&Kazaalp, Isa- @Sultan Ahmed Divanw´nwn Tahlili@, Kitabevi, Istanbul, 1999, s.47- h&@T'rk Dili ve Edebizatw Ansiklopedisi@, Derg=h Zazwnlarw, C. 8, Istanbul, 1998, s.531- w&Pala, Iskender, @Ansiklopedik Divan {iiri Sqyl'/', Qt'ken Ne[rizat, Istanbul, 1998, s.114- i&@Hazat K';'k Ansiklopedi@, Istanbul, 1985, s.1183- j&Kocat'rk, Vasfi Mahir, @T'rk Edebizatw Antolojisi@, Edebizat Zazwnevi, Ankara, 1976, s.151k&Kqpr'l', Fuad, @Edebizat Ara[twrmalarw@, T'rk Tarih Kurumu Zazwnlarw, Ankara, 1976, s.280,293,303- l&Levent, Ag=h Swrrw, @Edebizat Tarihi Dersleri ^Tanyimata kadar&@, Istanbul, 1935, s.283. m&Tahir, Bursalw Mehmed, @Osmanlw M'ellifleri@, 2. C., Meral Zazwnevi, Istanbul, 1972, s.423- n&Iy, Fair. @Eski T'rk Edebizatwmwyda Naywm@, Istanbul, 1966, s.350. Yeni Rehber Ansiklopedisi, cilt 20 Türkiye Gazetesi, İst. 1994 s.91. 83 Azrwca bayw m'ellifler, Ala[ehir´de do/mu[ olmaswna ra/men Vezsi´nin "sk'p´' vatan edindi/ini, bayw m'ellifler onun "sk'p´te kadwlwk zaptw/wnw, baywlarw ise sadece "sk'p´te vefat etti/ini belirtmektedir. 2. ZABANCW KAZNAKLAR Bu eserleri de dipnot olarak a[a/wda verizoruy.^5& Zabancw kaznaklar sqy konusu olunca, bunlardan ula[abildi/imiy kaznaklarwn bir bql'm' T'rkize´de T'rk;e olarak baswlmw[, di/er bir bql'm' de T'rkize dw[wnda Rus;a, Almanca, Swrp;a ve Bo[nak;a baswlmw[ olan kaznaklar olarak inceledik. Bu kaznaklarda genelde Vezsi´nin kwsaca hazatwndan ve eserlerinden, baywlarw ise sadece birer eserinden bahseder. "yerinde en ;ok durulan eserleri Habn=me ve Istanbul Kasidesi´dir. Bu kaznaklarda da Vezsi, genelde bir nesir zayarw olarak ele alwnwr. Bayw kaznaklar hari;, bu zabancw kaznaklarda Vezsi, Nergisi ile kar[wla[twrwlmay. Bo[nak kaznaklarwnda genellikle Nergisi ile kar[wla[twrma zapwlwr ve Nergisi´nin sanat a;wswndan Vezsi´ze 'st'nl'/' dile getirilir. Bu de/erlendirme ise, Sarazevo do/umlu olan Nergisi´nin Bo[nak aswllw olmaswndan ileri gelmi[ olabilir. Fehim Bazraktarevi;´in @Uticaj Istoka na Getea@ ^Do/u´nun Goethe´ze Etkisi& adlw eserinde belirtildi/i 'yere, Vezsi´nin Istanbul Kasidesi Alman [arkizat;w ve Prusza´nwn Istanbul B'z'kel;isi Heinriche Friedrich von Diey tarafwndan 1811 zwlwnda Almancaza terc'me edilerek ^6&, bu kasidenin Goethe´zi ;ok etkiledi/i iddia edilmektedir. Almancaza terc'me edilen bu kaside vaswtaswzla 'nl' Alman [airi Goethen´in 4. Naci, Muallim, Osmanlı Şairleri, MEB Zazınları, İst. 1995. 5 .a&@B'z'k Larousse@ Sqyl'k ve Ansiklopedisi, Millizet Zazwnlarw, Istanbul, 1994, C. 23, s.12182- b&@Ana Britannica@, Genel K'lt'r Ansiklopedisi, H'rrizet Zazwnlarw, Istanbul, 1994, C. 31, s.205-c&Hafiy, Nimetullah- @Zugoslavza´da T'rk Edebizatw@, :evren, Zwl 1, No_1, Pri[tine, 1973, s.55-;&Gibb, E. J. Vilkinson, @Osmanlw {iir Tarihi@, WWW>WV>V, Ak;a/ Zazwnlarw, Ankara, 1999, s.153- d&Hammer, Joseph von- @Historija Turskog>Osmanskog Carstva@, C. 2, Ognjen Prica, Yagreb, 1979, s.255- e&Bajraktarevi;, Fehim- @Uticaj Istoka na Getea@, Dryavna Stamparije Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1938, s.38- f&Garbuyova, V.S.- @Poeti Srednevekovoi Turcii@, Iydatelstvo Leningradskogo Univeryiteta, Leningrad, 1963, s.156- g&Ba[agi;, Safvet>Beg- @Bo[njaci i Hercegovci u Islamskoj Knjiyevnosti@, Svjetlost, Sarajevo, 1986, s.90- h&{abanovi;, Hayim, @Knjiyevnost Muslimana B.I.H. na Orijentalnim Jezicima@, Svjetlost, Sarajevo, 1973, s.230- i&Aarne>Gavrilov, @Kratkaja Literaturnaja Enciklopedija@, Naucno Iydadtelstvo Sovetskaja Encoklopedija, W. C., Moskva, 1962, s.889- i& @Philologiae Turcicae Fundamenta@, Aguis Mattiacis Apud Franciscum Steiner A.D.MCMLXWV, Viesbaden, 1965, s.454.- Heinrich Friedrich von Diey, @Ermahnung an Islambol oder Strafgedicht des t'rkischen Dichters Uveissi 'ber die Ausartung der Osmanen. Berlin, 1811. 84 Vezsi´nin [iirini ve dolazwswzla Divan [iirimiyi de tanwma fwrsatw buldu/u ileri s'r'lmektedir. Ç. VEZSI´NIN {+IRLI?I Gqyden ge;irdi/imiy zerli ve zabancw kaznaklara binaen Vezsi´nin [airli/izle de/il, daha ;ok n=sirli/izle tanwnan bir [ahsizet oldu/unun belirtildi/ini tespit ettik. Fakat, divanw ele alwndw/wnda, nesir zanwswra, onun [iir sahaswnda da ba[arwlw oldu/u ortaza ;wkmaktadwr. Vezsi´nin divanwnwndaki kaside ve gayelleri inceledi/imiyde, bu [iirlerin akwcw ve tabi\ bir 'slup, ustaca kullanwlmw[ bir dil ve kendine has orijinel bir taryda zaywldw/wnw m'[ahade ettik. Onun za[azw[ taryw ve hazat hik=zesi de/erlendirildi/i yaman alim, bilgili, yeki ve k'lt'rl' biri oldu/u gqr'l'r. Bu geni[ bilgisi ve tecr'besini, kullandw/w de/i[ik te[bih ve ince hazallerle zo/urarak, [iirine azrw bir yevk, azrw bir hezecan kattw/w ortaza ;wkar. Divan edebizatwnwn hemen hemen b't'n edeb\ sanat ve tasavvurlarwndan zararlanarak seven>sevilen m'nasebetlerini, ;ok g'yel bir hava i;inde vermi[, sevgilinin g'yelli/ini dile getirme hususunda tabiat ve tabiatla ilgili unsurlarw, kabilizetli bir ressam hassasizetizle kaside ve gayellerine aksettirmezi ba[armw[twr. Kaside, terkib>i bend ve terci>i bendlerini ele alwp inceledi/imiyde, bu naywm bi;imlerinin gayellere binaen, zabancw unsurlar ve tamlamalar konusunda ;ok daha z'kl' oldu/unu tespit ettik. Pek tabi\ olarak Arap;a ve Fars;a ifade, kelime ve tamlalamarwn bu kadar ;ok kullanwlmw[ olmasw, halizle bu naywm bi;imlerinin anla[wlmaswnw daha da yorla[twrmaktadwr. Bilhassa kasidelerde bu 'slubun kullanwlmaswnwn sebebi, kasidelerin genel olarak devletin en z'ksek makamlarwnda bulunan qnemli [ahsizetlere atfedildi/i ve medhize olarak zaywldwklarw i;in, bu t'rlerde kelimelerin qyenle se;ilmesine dikkat edilmesinden kaznaklanmaktadwr. Bu tary [iirler zaywlwrken, [air genelde ilgili devlet b'z'/'n' medhetmesi zanwswra, ondan bayw ihsan ve lutuflarda bulunmaswnw da taleb etmektedir. Dolazwswzla bu gibi talepler iletilirken, o [ahswn gqnl'n' almak i;in onu incitmemeze bilhassa dikkat edilir ve kelime ile ifadeler ona gqre se;ilir. Vezsi Divanw´nwn ba[wnda iki na´t bulunmasw sebebizle, bunlarda do/rudan do/ruza dini konulara temas edilmektedir. Di/er kasidelerde ise, do/rudan do/ruza olmasa dahi, dolazlw olarak bayw dini ve tasavvufi iylere rastlamak m'mk'nd'r. Lirik bir zapwza sahip olan gayellerinde ise tasavvuf konusuna fayla zer vermedi/ini m'[ahade ettik. {iirinde ince hazallere zer vermi[ 6. Heinrich Friedrich von Diey, @Ermahnung an Islambol oder Strafgedicht des t'rkischen Dichters Uveissi 'ber die Ausartung der Osmanen. Berlin, 1811. 85 olmaswnw, g'yellere kar[w hissetti/i duzgudan ilham almaswna ba/lamaktadwr. Onun gayellerini okurken, yamanwnwn i;ki meclislerini ve e/lence =lemlerini, canlw ve hareketl bir haz=l i;inde tasavvur etmek ve gqyden ge;irmek imk=nwnw verir. Akwcw 'sl]buzla bu gayeller, acw, keder ve wydwrab dolu ifadelerle beraber, a[kwn ve a[k aleminin en maharetli ve ulv\ hususizetlerini gqyler qn'ne sergilemektedir. Azrwca ;ok sazwda dezim, hikmetli sqy ve atasqy' kullanmw[ olmasw, onun 'sl]buna azrw bir renk ve e/itici bir hususizet vermektedir. Bu atasqy' ve dezimler, bayan a;wk olarak belirtilmesine ra/men, bayan ;a/rw[twrmalw olarak ve telmih sanatw zapwlmak suretizle verilmi[tir. Bayw bezitlerde atasqy', hikmetli sqy ve dezimlerin beraber kullanwldw/w gqr'l'r. Hatta aznw bezitte birden fayla dezim, za da birden fayla atasqy'n'n dahi mevcut oldu/unu tespit ettik. @Vezs\z= [=d olma vasl>w z=re kim =[wklarw Yevk>i vuslat g'ld'r'rse derd>i hicr=n agladur@ ^7.G.)6.B.& Vezsi, [airli/ine ;ok g'venen bir [ahsizete sahiptir. Bunun bqzle oldu/unu biyyat kendisi gayellerinde dile getirmektedir. Genelde [airin isminin ge;ti/i bayw bezitlerde ve son gayelinin birka; bezitinde kendi [airli/ini qven Vezsi, bu d'nzada sqylerinin bir cevher oldu/undan ve eserlerinin d'nzanwn dqrtte birinde hazwrla baswlmaswndan sqy eder. @Hurrem>i naymda her bezt>i b'lend'm Vezs\ Kwble>g=h>w kalemid'r [u´ara>zw R]mun@ ^30.G.)5.B.& Bezitten de gqr'lece/i 'yere Vezsi her bezitinin azrw bir z'celi/e sahip ve Rumeli [airlerine kwbleg=h oldu/ununu ifade etmektedir. :evresinde [iir zayacak kimseler olmasa dahi, kendisinin tek ba[wna bir bal arwsw gibi marifet bah;esinin olgun mezvelerini zeti[tirmeze g'c' zetti/ini dile getirmekle, sqy'ne, zani [airli/ine ne kadar g'vendi/inin bir ba[ka delili olsa gerek. Hatta Vezsi kendisini sqy' terbize eden biri olarak, kaba insanlardan azrw gqrmektedir. Halizle kaba insanlar sizah bir ta[, sqy' terbize eden [air Vezsi ise, kwzmetli bir m'cevherdir ve bunlar birbirizle asla kar[wla[twrwlamay bir konumdadwrlar. Bu maharetleri zanwswra Vezsi´nin, sqylerinin tatlw ve celbedici olmasw itibarizle, insana yevk veren sevimli [iirler zaymw[ oldu/u belirtilmektedir. Vezsi´nin kaside ve gayellerini inceledi/imiyde, bu konuda her ne kadar kendini methetmek adwna kullandw/w ifadeler var ise de, belli bir ql;'de ger;ekleri aksetti/ini sqzlemek m'mk'nd'r. Kendisinden ba[ka g'yel sqy sqzlezen, zani g'yel [iir zayan olmadw/wnw dile getirmekle m'b=l=/a zapmw[ olsa dahi, [iirlerinin g'yelli/i, akwcwlw/w, orada kullandw/w 86 ince yek=sw, sanatw ve 'sl]bu onun ger;ekten bu konulara h=kim ve g';l' bir [air oldu/unu göstermektedir. D. VEZSI DIVANW HAKKWNDA UMUMI BILGILER Vezsi Divanw´nwn i;inde zer alan naywm bi;imleri kasideler, terkib>i bend, terci>i bend, tesdis, tahmis, gayeller ve kwtalar olarak swralanmw[twr. Bu naywm bi;imleri adet olarak [qzle swralanmw[twr_ >Kaside_ 2 na´t ve 26 adet, bir de Istanbul Kasidesi>Terkib>i bend_ 2 adet>Terci>i bend_ 1 adet>Tesdis_ 1 adet>Tahmis_ 5 adet>Gayeller_ 61 adet>M'fredat ve kwtalar_ 25 bezit ve iki[er ve ';er bezitlik toplam 7 kwta. 87 ÖZET XVW. z.z. sonu ve XVWW. z.z. ba[larwnda za[amw[ olan Vezs\´nin aswl adw "vezs b. Mehmed´dir. Azdwn vilazetine ba/lw Ala[ehir kasabaswnda do/mu[tur. 1604>5 zwlwnda Pri[tine ilhakwzla "sk'b´e m'fetti[ olarak ve vali olan Kadri Efendi´nin ql'm'zle onun zerine kadw tazin edildi. Osmanlw Imparatorlu/u´nun ;e[itli bqlge ve kayalarwnda [er´\ vayifeler gqren Vezsi´nin en ;ok gqrev aldw/w zer belli ki, kendisinin de bulunmak istedi/i ve zedi kere atanwp ayledildi/i "sk'p´t'r. Bunun içindir ki, Rumeli ve Üsküp´te çok bulunduğundan “Üskübi” lâkabı verilmiştir. Gqyden ge;irdi/imiy zerli ve zabancw kaznaklara binaen Vezsi´nin [airli/izle de/il, daha ;ok n=sirli/izle tanwnan bir [ahsizet oldu/unun belirtildi/ini tespit ettik. Fakat, divanw ele alwndw/wnda, nesir zanwswra, onun [iir sahaswnda da ba[arwlw oldu/u ortaza ;wkmaktadwr. Onun za[azw[ taryw ve hazat hik=zesi de/erlendirildi/i yaman alim, bilgili, yeki ve k'lt'rl' biri oldu/u gqr'l'r. Bezitlerinden de gqr'lece/i 'yere Vezsi her bezitinin azrw bir z'celi/e sahip ve Rumeli [airlerine kwbleg=h oldu/ununu ifade etmektedir. Kendisinden ba[ka g'yel sqy sqzlezen, zani g'yel [iir zayan olmadw/wnw dile getirmekle m'b=l=/a zapmw[ olsa dahi, [iirlerinin g'yelli/i, akwcwlw/w, orada kullandw/w ince yek=sw, sanatw ve 'sl]bu onun ger;ekten bu konulara h=kim ve g';l' bir [air oldu/unu göstermektedir. Elimiye ge;en zerli kaznaklarwn hemen hemen t'm'nde Vezsi´nin n=sirli/inden bahsedilerek, [airli/ine ay temas edilmektedir. Vezsi´nin b'z'k bir nesir sanat;wsw gibi ele alwndw/wnw, hatt= Osmanlw dqneminin en b'z'k nesir 'st=dw gibi de/erlendirilmi[ oldu/unu gqrd'k. ABSTRACT ‘Veysi’, whose real name is Uveys b. Mehmed, has lived between the end of the 16th and the beginning of the17th century. He was born in a town called Alasehir in Aydin district. In 1604-5 he comes to Priştine, then he becomes an inspector in Üskup (Skopje) and after the death of the governor, Kadri Efendi, he foreordains him as a “cadi” in Üskup. Veysi who had been charged as an official in various regions and districts of the Ottoman Empire, with no doubt liked Üskup the most which is not surprising as he was appointed and relieved of duty seven times there. Because he had been in Rumeli and Üskup a lot, he was by-named as Üskubi. 88 According to the foreign and local records Veysi is not known much by his poems, but his prose. However, when we look at his works apart from his prose we can see that he has been really successful also in poetry. When we look into his life story and lifestyle we see him as a knowledgeable, clever, polite and an intelligent person. When we evaluate his poems (beyit), we see that they have some highness, and are a guide to the rest of the poets of this region (Rumeli). Although he has exaggerated by saying that there is no other person saying more beautiful words than him, that is, there is no better poet than he is, the beauty in his poems, his wit, fluency, craftsmanship, and his style show that he really was a masterful and a powerful poet. As a result of the research in almost all of the existing records that we have come across there is not much written about him as a poet. Nevertheless, Veysi is considered as a great prose writer, and, even as the greatest of the Ottoman Empire. 89 90 MAKEDONYA İLE TÜRKİYE ARASINDAKİ EKONOMİK ve TİCARİ İLİŞKİLER I GİRİŞ 1989 yılında Yugoslavya’nın Kosova’nın özerkliğine son vermesi, Yugoslavya’nın çözülmesine zemin hazırlamıştır. Nitekim 1991 yılı Haziran ayında Yugoslavya topraklarında ilk çatışmalar patlak vermiştir. Yugoslavya’daki bu hareketler sonucunda Makedonya’nın önünde iki alternatif söz konusuydu. Makedonya, Sırbistan’a bağlı kalarak kendi haklarından vazgeçecek veya bağımsız olacaktı. Üsküp yönetimi 1991 sonbaharında bağımsızlığı tercih etmiştir. 21 Kasım 1991’de Makedonya, Yugoslavya Federasyonu’ndan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye 6 Şubat 1992 tarihinde Makedonya'nın bağımsızlığını Bulgaristan'dan sonra tanıyan ikinci ülkedir. Makedonya ile Türkiye arasındaki ikili ticari ilişkilerin geliştirilmesi hem Makedon hem de Türk dış politikasının önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Türkiye’yi Balkanlar ve Batı Avrupa'ya bağlayan Makedonya’da kalkınmanın sağlanması ve böylece bu ülkenin AB gibi Batı Avrupa ülkeleri tarafından kurulan örgütlere üye olması Makedonya ve bölgenin siyasi istikrarı açısından da büyük önem arz etmektedir. Makedonya ile Türkiye arasında geçmişten gelen güçlü sosyo, kültürel ve politik bağlar iki ülke arasında olumlu ilişkilerin doğmasında etkili olmuştur. Güçlü tarihi miras Türkiye'nin Makedonya’da varlığını sürdürmesinde en temel sebeplerden biri olarak görülmektedir. Siyasi ilişkiler en üst seviyelerdedir. Ancak, ticari ve ekonomik ilişkiler yönünden bunu söylemek mümkün değildir. Bağımsızlığın elde edildiği ilk yıllarda hızlı başlayan ticari ve ekonomik ilişkiler zamanla azalmaya başlamıştır. Bağımsızlığın ilk yıllarında Makedonya’ya Türkiye’den bavul ticareti yoluyla kaliteli, kalitesiz mal ayırımı yapılmamış, yine normal yollardan bir kısıtlamaya tabi tutulmadan Türk malları pazarda yer almıştır. Bu şekilde, Türkiye’nin Makedonya pazarındaki payı ve dış ticaret hacmi yükselme göstermiştir. Ancak, zamanla yeni düzenlemeler yapılarak, kalite, fiyat ve standart kontrollerinin sıklaştırılması iki ülke arasındaki dış ticaret hacminin düşmesine neden olmuştur. 91 1. Yasal Zemin ANLAŞMALAR1: - Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması - Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması - Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması - Gümrük İdarelerinin Karşılıklı Yardımlaşmasına İlişkin Anlaşma - Tarım Alanında Teknik Bilimsel ve Ekonomik İşbirliği Protokolü - Turizm İşbirliği Anlaşması - Serbest Ticaret Anlaşması - Tekstil Ürünlerine İlişkin Mutabakat Zaptı - Karma Ekonomik Komisyonu I. Dönem Protokolü - Karma Ekonomik Komisyonu II. Dönem Protokolü - Karma Ekonomik Komisyonu III. Dönem Protokolü 1.1 İmza Tarihi Yürürlüğe Girme Tarihi 17.03.1994 28.11.1996 03.04.1995 01.01.1997 14.07.1995 27.11.1997 19.08.1997 09.05.1995 15.06.1994 27.11.1993 07.09.1999 27.10.1997 01.09.1994 27.11.1995 01.09.2000 11.02.1998 29.08.1996 13.01.1997 11.03.1998 15.05.1998 3-4.07.2002 Serbest Ticaret Anlaşması Eylül 1999 tarihinde Türkiye ile Makedonya arasındaki Serbest Ticaret Anlaşması her iki ülke devletleri tarafından onaylanmış ve Eylül 2000 itibariyle yürürlüğe girmiştir. Anlaşma çerçevesinde Türkiye, bir kısım sanayi ürünlerine uygulanan gümrük vergilerini, Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte kaldırmıştır. Makedonya ise bir kısım sanayi ürünlerinde gümrük vergilerini Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte kaldırmış, diğerlerini ise 2008 yılı Ocak ayına kadar kaldırmayı taahhüt etmiştir. Ancak Makedonya ile 2000 yılında yürürlüğe giren STA sonrası, Makedonya'nın 2001'de AB ile imzaladığı İstikrar ve Ortaklık Anlaşmasında sağladığı tavizlerin Türk firmalarını 6719 üründe dezavantajlı duruma getirdiği müzakereleri sürdüren T.C.Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı yetkilileri tarafından ve Makedonya ile ticari faaliyetlerini sürdüren firmalar tarafından ifade edilmektedir. 1 Makedonya Ekonomisi Hakkında Rapor, T.C. Dışişleri Bakanlığı Ülke Raporu, Ekim 1998 s.14-17, Makedonya Ülke Bülteni, DEİK, Mart 2005 s.9. 92 1999 yılında imzalanan ve 2000’de yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması beklenen neticeleri vermemiştir. Bu konu Aralık 2003 yılında gerçekleştirilen Türk-Makedon İş Konseyi ortak toplantısında dile getirilmiş ve STA’nın mevcut ticaret potansiyelini gerçekleştirmek için revize edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Toplantıda, 2000 yılında yürürlüğe giren STA sonrası, Makedonya’nın AB ile 2001’de imzaladığı anlaşmada sağladığı tavizlerin Türk firmalarını haksız rekabet koşullarına maruz bıraktığını bu durumun düzenlenmesi için çalışmaların devam edeceği belirtilmiştir. Ayrıca Türkiye’nin 6719 üründe dezavantajlı durumda olduğunu ve müzakere sürecinin devam ettiğini bildirilmiştir2. Makedonya AB ülkeleri ile bir anlaşma imzalayarak bu ülkelere kolaylık sağladı. AB ülkeleri yatırımcılarına sağlanan imtiyazlardan Türk iş adamları yararlanamamış ve haksız rekabetle karşı karşıya kalınmıştır. Hem Makedonya Başbakanı hem de Başbakan yardımcısı mevcut pürüzlerin aşılacağına dair söz verdiler. Serbest Ticaret Anlaşması, ortalama ithal fiyatları uygulaması, yük taşımacılığı ve yolcu taşımacılığı konularında pürüzlerin olduğunu, bu pürüzlerin giderilmesi için gerekenleri yapacaklarını söylediler. Taşımacılık yapan bazı şirketlerin sınır geçitlerinde yaşadığı sıkıntılar ve buna benzer meselelerin ele alınacağı Karayolu Taşımacılığı toplantısında aşılacağını inanıyorum. Bazı işlenmiş gıda ürünlerine burada hem serbest ticaret anlaşmasının 21. maddesine aykırı hem de Dünya Ticaret Örgütüne aykırı bir durum. Bütün bunları 26-27 Nisan tarihinde yaptığımız toplantılarda ifade ettik. Bunların giderilmesi için de çalışmalar yapılıyor3. 1.1.1. Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Aşağıdaki metnin tamamı, 22-23 Haziran 2005 tarihinde gerçekleştirilen Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Uzmanlar Grubu 3. Toplantısına Dair Notlardan özet olarak alınmıştır. (27.06.2005) Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Uzmanlar Grubunun üçüncü toplantısı 22-23 Haziran 2005 tarihlerinde Üsküp’te yapılmıştır. STA’da Makedonya yaklaşımının asimetrik olduğunu bu nedenle Makedon menşeli sanayi ürünleri ithalatındaki gümrük vergilerinin Anlaşmanın yürürlük tarihinde kaldırıldığında, ancak Türk menşeli sanayi ürünlerinin Makedonya’ya ithalatında öngörülen kademeli indirimlerin İstikrar ve Ortaklık Anlaşması ile AB’ne sağlanan rejimin gerisinde kaldığını tarım ürünleri açısından ticaretin Türkiye lehine geliştiğini, 2 09 Aralık 2003 tarihinde yapılan “Türk-Makedon İş Konseyi Ortak Toplantısı” bildirisi. 3 29.06.2005 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Müşaviri Hatice Karadeniz’le gerçekleştirdiğim görüşmede Sn. Karadeniz’in STA hakkındaki görüşleri. 93 Makedonya’ya tanınan mevcut tarım tavizlerinin etkinlikle kullanılmasını sağlayacak mekanizmalara ihtiyaç bulunduğunu açıklamıştır. Bu bağlamda Ülker Güzel4 STA’nın mevcut imkanların azami seviyede kullanılması açısından aşağıdaki hususları önermiştir: - - - Tarafların özel sektör ve meslek kuruluşları arasında işbirliğinin güçlendirilmesi, Her iki ülke ekonomilerinde gelişme potansiyeli olan sektörlerin tespiti ve bu çalışma sonuçlarının bir plan ve programa bağlanması, Karşılıklı fuar, tanıtım, ticaret, yatırım ve müteahhitlik heyetleri tertiplenmesi, Makedonya ekonomisinin geliştirilmesi için yine Makedonya tarafından tespit edilecek öncelikli sektörlerde teknik eğitim ve uzman desteğinin Türk tarafından sağlanması, İki ülke bankacılık sektörleri arasında işbirliği için gerekli altyapının tesis edilmesi, Türk müteahhitlik ve müşavirlik hizmetlerini Makedonya ekonomisinin ihtiyacı olan alanlarda verilebilmesini sağlamak üzere çalışmaların yapılması. Ayrıca Ülker Güzel, karşılıklı ticaretin geliştirilmesi için tarife engellerin kaldırılmasının önemine işaret etmiş ve Türk ürünlerinin ithalatında uygulanan “asgari ithal fiyatı” uygulamasının ikili bazdaki görüşmelerde kaldırılmasını talep etmiştir. 1.1.1.1. 2004-2005 Döneminde, Sanayi, Tarım ve İşlenmiş Tarım Ürünleri Ticareti Toplantıda Makedonya heyeti tarafından 2005 yılı Ocak-Nisan verilerine göre iki ülke arasındaki ticaret hacminin 53.5 milyon dolar, Türkiye’ye ihracatın 18.3 milyon dolar, Türkiye’den ithalatın 35.2 milyon dolar, Dış Ticaret açığının ise 16,9 milyon dolar olduğu ifade edilmiştir. İki ülke istatistikleri arasında yüzde 25’ten fazla farklılık bulunduğu ve bu ciddi sorunun toplantıda ele alınması istenmiştir. Veriler arasındaki farklılık, istatistiki yöntemlerden ziyade, Türkiye’den ihraç edilen ürünlerin Makedonya’ya ithal edilmesinde yahut Makedonya’ya düşük değerli bir ikinci fatura ile ithal edilmesinden kaynaklanabileceği belirtilerek, özellikle son iki yıldır ciddi hukuki tedbirlerin alındığı, bu manada STA’nın 29. Maddesi hükmünden yararlanarak taraflar arsında bir komite oluşturulması suretiyle sorunların çözülebileceği vurgulanmıştır. Sayın Güzel, STA’nın en iyi şekilde işlemesi için yapılması gereken iyi niyetli çalışmaların hepsine hazır olduklarını ancak 4 Türk Heyeti Temsilcisi, Dış Ticaret Müsteşar Yardımcısı. 94 tarafların AB ve diğer uluslararası kuruluşlardan kaynaklanan yükümlülüklerin unutulmaması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca transit ticarette tüm belgeleri haiz Türk araçlarına zorluk yaratılmaması gerektiğini, uygulanan “asgari ithal fiyatı“ biran önce görüşülerek kaldırılmasını beklendiğini belirtmiştir. Olivera Cvetanovska5, STA'nın Tarım Protokolü kapsamındaki bazı tavizlerin hiç kullanılmadığını, bu tür tavizlerin başka ürünlere yansıtabileceğini, örneğin 1006.30 G.T.İ. Pozisyonlu pirinçler için 8.000 ton tarife kotası içerisinde "0" gümrük vergisi şeklindeki tavizin kaldırılması veya tarife kotasının 5.000 tona indirilmesi karşılığında 1601 ve 1602 G.T.İ. Pozisyonlarındaki konserve etler için toplam 100 tonluk "0" gümrük vergili tarife kontenjanı açılabileceğini, 0808.10 G.T.İ. Pozisyonundaki armutlar, ayvalar ve bazı elma türleri için Makedonya’nın tanıdığı tavizin 0808 G.T.İ. pozisyonundaki tüm elmaları kapsayacak şekilde genişletilebileceği ve Türkiye'nin 2401.20 G.T.İ. Pozisyonundaki kıyılmış tütünler için 500 ton kadar "0" gümrük vergili ilave tarife kotası açılabileceğini beyan etmiştir. Ülker Güzel, Türkiye'nin halen pirinç ihtiyacının önemli bir bölümünün ithalat yoluyla karşılandığını, Makedonya'nın Türkiye'ye bu ürünlerin ihracatını gerçekleştirememiş olmasının bilgi eksikliğinden kaynaklanmış olabileceğini, Makedonyalı pirinç ihracatçısı firmaların bir listesinin iletilmesi halinde bu listenin Türk iş çevrelerine duyurulabileceğini, Makedonya'nın konserve etteki talebinin, Türkiye'nin baştan BSE olmak üzere hayvan hastalıklarına yönelik olarak aldığı tedbirler nedeniyle karşılanmasının mümkün olmadığını, kıyılmış tütünlerde ise Türkiye'nin yalnızca şark tipi tütünler dışındaki tütünler için Makedonya'ya bir taviz verip veremeyeceği hususunun araştırılabileceğini bildirmiştir. Toplantıya katılan Türk heyeti tarafından ise, STA'nın tarım ürünlerinde ticaret hacmi bakımından Makedonya aleyhine çalışmakla birlikte, taviz yapısının Makedonya lehine asimetrik bir yapıda olduğu, Türkiye'nin Makedonya'ya tarım ürünlerinde Bosna ve Hersek hariç olmak üzere başka hiçbir ülkeye tanımadığı tavizleri tanıdığı, STA'nın tarım ürünleri ticaretinin karşılıklı olarak geliştirilmesi için gerekli hukuki altyapıyı tesis ettiği, iki ülke iş çevrelerinin STA'nın sağladığı olanaklar hakkında yeterli düzeyde bilgilendirilmesi ve teşvik edilmesiyle birlikte ticaretin geliştirilmesinin sağlanabileceği belirtilmiştir. 5 Makedon Heyeti Temsilcisi, Devlet Müşaviri. 95 1.1.1.2. STA'da Öngörülen Değişiklik ve İlaveler Makedonya tarafı, özellikle Makedonya'nın DTÖ üyeliği çerçevesinde STA'da aşağıda belirtilen hususlarda değişiklik önerisinde bulunmuştur: - - - Anlaşma hükümlerinin sonunda yer alan 1 ve 2 sayılı Mutabakat Zabıtlarının kaldırılması, 1 sayılı Mutabakat Zaptı, Makedonya ekonomisinin geçiş dönemi içinde bulunduğunu dikkate alarak ihracat ve ithalatında belli bir süre daha mevcut koruma önlemlerini sürdürebileceğini hükme bağlamaktadır. Türk heyeti, Makedonya'nın DTÖ üyeliğinden sonra koruma tedbiri uygulanmasının mümkün olmadığını, dolayısıyla anılan Zaptın kaldırılmasını teklif etmişlerdir. 2 sayılı Mutabakat Zaptı ise, iki ülke arasında tekstil ürünleri ticaretine ilişkin 27 Ekim 1997 tarihli Mutabakat Zaptı'na atıfta bulunmakta ve AB'nin Makedonya ile tekstil ürünleri ticaretine ilişkin düzenlemelerini kaldırmasıyla birlikte hükümsüz olacağını belirtmektedir. Türkiye, AB-Makedonya Tekstil Anlaşmasının 31 Aralık 2003 tarihinde sona ermesine paralel olarak, çift taraflı kontrol sistemi kapsamında gözetim uygulamasına son vermiştir. Sonuç olarak her iki Zaptın kaldırılmasına olumlu yaklaşılmıştır. STA'nın yıllık tavanlara ilişkin 3 sayılı Ek'inin kaldırılması: Makedonya, 3 sayılı Ek'te sayılan sanayi ürünlerinin (Ek'te petrol yağları, gübreler, deri ve kösele giyim eşyası, kontrplaklar, ayakkabı, cam, bazı demir-çelik ürünleri, bakır çubuk ve profiller, alüminyum çubuk ve borular, işlenmemiş çinko, kablolar, mobilya gibi ürünler bulunmaktaydı) Makedonya'dan ithalatındaki vergileri belirlenen tarife tavanları içerisinde kaldırmış, bu miktarların üzerindeki ithalat için üçüncü ülkelere tatbik edilen vergilerin uygulanması öngörülmüştür. Bununla birlikte, bahse konu ürünlerde Makedonya'dan hiç ithalat yapılmaması ve 3 sayılı Ek'in 4'üncü maddesinde yer alan "AB tarafından Makedonya'ya uygulanan tarife tavanlarının kaldırılmasını takiben Türkiye'nin de bu uygulamaya son vermesi" hükmü çerçevesinde 2003 yılı İthalat Rejimi ile tarife tavanı uygulamasına son verilmiştir. Makedon tarafı, Anlaşma metninin güncelliği ve iş çevrelerince kolay anlaşılması mülahazalarıyla 3 sayılı Ek'in kaldırılmasını önermiş ve uygun karşılanmıştır. Ayrıca, STA'nın, 3 sayılı Ek'in zikredildiği, ithalat gümrük vergilerine ilişkin 4'üncü maddesinin üçüncü paragrafının da kaldırılması öngörülmüştür. Makedon yetkililer, Türkiye’yle STA akdettikleri dönemde DTÖ'ye üye olmadıkları cihetle yüzde 1 oranında tahsil ettikleri vergi nedeniyle, STA'nın "Mali Nitelikli Gümrük 96 - Vergileri"ne ilişkin 5'inci maddesindeki "Makedonya'nın gümrük kayıtlarının tutulması amacıyla tahsil ettikleri hariç olmak üzere" ifadesinin kaldırılmasını teklif etmişler ve olumlu görülmüştür. Tekstil ve konfeksiyon ürünleri açısından iki ülke arasında bir kısıtlama kalmadığı dikkate alınarak, STA'nın ithalat miktar kısıtlamalarının kaldırılmasına dair 7'nci maddesinin 2'nci fıkrasında bulunan "Makedonya Hükümeti ile Türkiye Hükümeti arasında 27 Ekim 1997 tarihinde imzalanan Mutabakat Zaptı kapsamında yer alan tekstil ürünleri hariç olmak üzere" ifadesinin kaldırılması da kararlaştırılmıştır. Yukarıda zikredilen tüm bu değişiklikleri içeren 1/2005 sayılı Ortak Komite Karar taslağı oluşturularak Toplantı Zaptına eklenmiştir6. Toplantı tutanağında yer almamakla birlikte, Makedon Heyeti Başkanı tarafından, Hükümetlerinin ticareti açık veren ülkelerle yapılan anlaşmaları gözden geçirme kararı bulunduğu, zira dış ticaret açıklarının 1,1 milyar dolarla GSYİH'nın yüzde 20'sine ulaştığı, kapasite kullanımının artması ve özelleştirmenin tamamlanması nedeniyle ihracatta önümüzdeki yıllarda daha fazla artış beklenmediği bildirilmiştir. Türkiye’yle STA'nın esasen 2001 yılı başından itibaren uygulanmaya başlandığı, STA'nın geçiş dönemi ile ilgili olarak Anlaşma’nın birinci maddesinde toplam 10 yıllık bir geçiş döneminden bahsedildiği halde sanayi ürünlerindeki indirimlerin II sayılı Ek hükümleri uyarınca 2008 yılı başında tamamlanmasının öngörüldüğü, başka deyişle birinci madde hükmünün eklerle bağdaşmadığı, Anlaşmanın geçiş döneminin değiştirilmesine dair bir kararın muhalefet nedeniyle Makedonya Parlamento’sundan geçirilmesinin zor gözüktüğü yahut zaman alabileceği dile getirilmiştir. Ülker Güzel, bu açıklamaya cevaben, ülkemiz dış ticaretinin de açık verdiğini, bunun üretim artışından kaynaklanan ithalat artışı ile açıklanabileceğini, sosyal ve ekonomik sorunları çözmek için eski anlaşmaları değiştirmenin ve bu suretle 1-2 yıl süre uzatmayı kazanç görmenin doğru olmadığını, ince hesaplar yapıldığı takdirde Türkiye’nin de hatalı gördüğü bazı hususları değiştirmek isteyebileceği, önemli olanın anlaşmaların getirdiği avantajları kullanmak ve işadamlarını bir araya getirmek olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda, AB ile geçiş döneminin 2011 yılında tamamlanacağı hususu dikkate alındığında, Türkiye’nin özellikle 20002006 döneminde bırakıldığı dezavantajlı duruma rağmen, sanayi 6 22-23 Haziran 2005 tarihinde gerçekleştirilen Türkiye-Makedonya STA Ortak Komitesi Uzmanlar Grubu 3. Toplantısı 97 ürünlerindeki gümrük vergisi indirimleri açısından önümüzdeki dönemde de bazı sorunlar yaşayabileceği, bu bakımdan indirimlerin zamanında yerine getirilmesinin sağlanması hususunda azami dikkat gösterilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Ticari ve ekonomik ilişkiler için gerekli olan hukuki ve yasal altyapı oluşmasına rağmen, Türk işadamlarının faaliyetleri ticaret ağırlıklı olmakla birlikte son yıllarda Türkiye’den Makedonya’ya olan yatırımlar artış kaydetmiştir. Bu, Türk özel şirketlerin Makedonya pazarından yeterince pay aldığı anlamına gelmez. Üretim yapan Türk firmalarının Makedonya’da daha etkili olması beklenmektedir. Ticari ilişkiler de istenilen düzeye ulaşmamıştır. İki ülke arasında dış ticaret hacmi ülkeler sıralamasında 10. sıraya gerilemiştir. Türklerin kurduğu şirketler daha çok ticaret alanında faaliyet göstermektedir. 2. MAKEDONYA-TÜRKİYE DIŞ TİCARETİ 2.1. Dış Ticaret Mevzuatı Ülkede dış ticaret işlemleri Dış Ticaret Faaliyetlerine Dair Kanun ile düzenlenmiştir. Malların ithalatı ve ihracatı dış ticaret ile iştigal etmek amacıyla tescil edilmiş tüzel kişilerin vereceği gümrük beyannamesine dayalı olarak yapılır. İthalat yapılırken ithalatçı, ithalat işlemine ilişkin finansman koşulları, kaynak ve araçlarım beyan etmek zorundadır. Ödeme için gerekli dövizin mevcut olduğunu ispatlamak üzere gümrük beyannamesinin yanı sıra yetkili bir bankadan bir belge sunulmalıdır. Yalnız aşağıdaki hallerde belge aranmaz: - Telafi amacıyla ithalat, - İhracat amacıyla ithalat, - Aynı malların daha yüksek katma değerle ihracatı amacıyla ithalat, - İhracat ile ödenmiş ithalat, - Finansal kiralama (leasing) ile ithalat, - Geçici ithalat, - Diplomatik ve konsolosluk birimlerinin ithalatı, - Fuar ve sergiler için geçici olarak ithalat, - Numuneler ve reklam malzemeleri ithalatı, - Ödeme anlaşmasına dayalı malların ithalatı. İthalattaki miktar kısıtlamaları 31 Aralık 1996 tarihinden itibaren kaldırılmıştır. Ülkede ithalatın % 95 i herhangi bir kısıtlamaya ya da izne tabi değildir. Bununla beraber çeşitli amaçlarla bazı malların ithalatı değişik şekil ve derecede kontrol altında tutulmaktadır. Çeşitli ürünler için hazırlanan gümrük listelerine farklı uygulamalar yapılmaktadır, buna göre: 98 - - - - Liste LB de yer alan veya bu kapsamda değerlendirilen malların ithali serbesttir. Liste LB1 de yer alan malların ithali Tarım Bakanlığının müsaadesine tabidir. Bu mallar buğday, mısır, pirinç, bazı sebzeler ve Makedonya'da yetiştirilen bazı diğer tarımsal ürünlerdir. Amaç tarımsal üretimi korumak olarak ifade edilmektedir. Liste LB3 de yer alan mallar ise sağlık, veteriner veya bitki koruma amaçlı kalite belgesi gerektiren veya menşe ülkede satışı yasak olan mallardır. Söz konusu ürünler kalite garanti belgelerinin onaylanması veya özel olarak ithaline izin verilmesi halinde ithal edilebilirler. Liste LB7 ise hükümetin özel izni ile ithali mümkün olan mallan kapsamaktadır. Bu iznin verilmesi veya verilmemesi hükümetin inisiyatifindedir. Halen bu listede sadece ham deri bulunmaktadır, Liste D ise uluslararası anlaşmalar kapsamında ticareti özel hükümlere bağlanan malları kapsamakta olup, bu ürünleri gerçek ya da tüzel kişilerin ithalatına izin verilmez. Bunlar silah cephane, patlayıcı malzemeler, sanat ürünleri, narkotik maddeler, vb mallardır. Diğer taraftan çeşitli endüstriyel ürünler ile tarımsal mallar da kalite ve sağlık bakımından incelemeye tabi olup, ithalat izni ancak incelemenin olumlu sonuçlanmasına bağlıdır. Bir diğer ithalat türü de malların işlenip tekrar ihraç edilmek amacıyla üretim sürecine bağlı olarak , 6-12 ay süre ile geçici olarak ithal edilmesidir. Bu kapsamda bazı ham maddeler ile yarı mamuller geçici olarak ithal edilebilir. Ayrıca uzun dönemli imalat işbirliği anlaşması imzalanmış ise, ilgili şirket bu anlaşmanın geçerli olduğu süre boyunca ithal edilmesi gereken mallar bakımından ithalat rejiminin olağan hükümlerine tabi olmaz. Makedonya'da ihracat serbest olmakla birlikte, LB1, LB3, LB7 ve D kapsamındaki malların ihracatında ilgili Bakanlıklardan lisans alınması gereklidir. Ayrıca Makedonya ile Avrupa Birliği arasında imzalanan anlaşmalara göre bazı demir-çelik ürünleri ile çeşitli kategorilerde yer alan tekstil ürünleri için, çifte kontrol sistemi kapsamında, AB ülkelerine ihracat esnasında özel bir lisans alınması gereklidir7. 7 Tuğrul Somuncuoğlu, Makedonya, (Balkan Ülkeleri Raporları Serisi, İGEME Ekim 2002), s.23-25. 99 2.2. İkili Ticaret Bağımsızlığın ilk yıllarında Makedonya’ya Türkiye’den bavul ticareti yoluyla kaliteli, kalitesiz mal ayırımı yapılmamış, yine normal yollardan bir kısıtlamaya tabi tutulmadan Türk malları pazarda yer almıştır. Kalitesiz ve markasız Türk mallarının ülkeye girmesi o dönemde Makedonya vatandaşlarının ekonomik yapısına bağlanabilir. Bu şekilde, Türkiye’nin Makedonya pazarındaki payı ve dış ticaret hacmi yükselme göstermiştir. Ancak, zamanla yeni düzenlemeler yapılarak, kalite, fiyat ve standart kontrollerinin sıklaştırılması iki ülke arasındaki dış ticaret hacminin düşmesine neden olmuştur. Son yıllarda ülke pazarına kaliteli ve markalı Türk mallarının girişi artış kaydetmiştir. Tablo-1 Yıllar İtibariyle Makedonya-Türkiye Dış Ticareti (Milyon dolar) Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 İhracat 50,4 31,4 30,2 13,2 7,9 10,5 9,1 14,9 27,3 51,9 İthalat İhr/İth (%) 76,7 74,2 77,4 68,2 93,7 107,8 89,3 100,5 121,9 148,6 65,7 42,3 39,0 19,3 8,4 9,7 10,2 14,8 22,4 34,9 Denge -26,1 -42,8 -47,2 -55,0 -85,8 -97,3 -80,7 -85,6 -94,6 -96,7 Hacim 126,8 105,6 107,6 81,4 101,5 118,2 98,4 115,4 149,2 200,6 Kaynak: T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı Tablo-1’de Makedonya ile Türkiye arasında, T.C Dış Ticaret Müsteşar’lığından elde edilen diş ticaret verileri yer almıştır. Makedonya resmi kurumlarına göre Makedonya ile Türkiye arasında dış ticaret verileri daha düşük gösterilmiştir. 1995 yılında iki ülke arasında dış ticaret hacmi 126,8 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Aynı yıl ihracat 50,4 milyon dolar ithalat 76,7 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 1998 yılında bir önceki yıla göre ikili ticarette yüzde 24,4 oranında düşüş kaydedilmiş ve dış ticaret hacmi 81,4 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2000 yılı Makedonya’nın Türkiye’ye ihracatı 10,5 milyon dolar gerçekleşirken, 1999 yılı ihracat rakamına göre yüzde 32,9’luk bir artış kaydedilmiştir. İthalat ise 2000 yılında 1999 yılına göre yüzde 15 artmış ve 107,8 milyon dolar seviyesine yükselmiştir. İki ülke arasında 100 dış ticaret hacmi 2000 yılında yüzde 16,4 artmış ve 118,2 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında ihracat yüzde 13,3 ithalat yüzde 17,2 oranında azalmıştır. İki ülke arasında dış ticaret hacmi yüzde 16,7 azalmayla 98,4 milyon dolar olmuştur. Dış ticaret dengesi 2001 yılında Makedonya aleyhine 80,7 milyon dolar gerçekleşirken 2000 yılı dış ticaret açığına göre yüzde 17’lik bir azalma kaydedilmiştir. 2001’de dış ticaretteki düşüş Makedonya’nın AB ülkelerine tanıdığı düşük gümrük oranlarından Türkiye’nin yararlanamaması sonucunda Türk firmalarına karşı haksız rekabetin ortaya çıkmasına bağlanabilir. Ticaret hacminin düşmesinde Makedonya’daki siyasi istikrarsızlık diğere bir neden olarak gösterilebilir. 2003 yılında ihracat 27,3 milyon dolara ithalat 121,9 milyon dolara yükselmiştir. 2003 yılında ihracat ve ithalattaki artışla iki ülke arasında dış ticaret hacmi 149,2 milyon dolara yükselmiştir. İhracat artışının ithalat artış hızının altında kalması nedeniyle iki ülke arasında dış ticaret dengesi 94,6 milyon dolar Makedonya aleyhinde gerçekleşmiştir. 2004 yılı ihracatı 2003 yılı aynı dönem ihracatı olan 121,9 milyon dolardan yüzde 22’lik bir artışla 148,6 milyon dolara, 2004 yılı ithalatı ise yüzde 90’lık bir artışla 27 milyon dolardan 52 milyon dolara ulaşmıştır. 2004 yılı ticaret hacmi yüzde 34,5 oranında artmıştır8. İhracatın ithalatı karşılama oranı 12,5 puan artmış ve yüzde 34,9 oranında gerçekleşmiştir. Bunun anlamı Makedonya Türkiye’den ithal ettiği ürünlerin yaklaşık yüzde 35’ini Türkiye’ye ihraç ettiği ürün gelirleri ile karşılayabilmektedir. Makedonya, Türkiye’den satın aldığı malı, Türkiye’ye sattığı mal değeri ile karşılayamamaktadır. Makedonya’nın ülkelere göre dış ticaretti genellikle açık vermektedir. Daha genel bir ifadeyle Makedonya ithal ettiği ürünleri ihracat gelirleri ile karşılayamamakta. Oluşan dış ticaret açığını sermaye yatırımları ve turizm gelirleri ile kapatmaya çalışmaktadır. Dış ticaret açığı turizm gelirleri ve sermaye girişleri ile kapatılamıyorsa, açık döviz rezervleriyle kapatılacak ve ülkenin döviz rezervleri azalacaktır. 8 DEİK, A.g.e., s.10. 101 Grafik-1 Makedonya-Türkiye Dış Ticaret Değerleri (1995-2004) (Milyon Dolar) 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0 -25 -50 -75 -100 -125 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 İhracat İthalat Denge Hacim Tablo-2 2004 Yılı İtibariyle Başlıca Dış Ticaret Maddeleri İHRACAT 1000$ Demir Çelik 36804 Ham Postlar 5993 Çeşitli Gıda Müsth. 2548 Pamuk 1601 Pay % İTHALAT 1000$ Pay % 70.9 Pamuk 8972 6.0 11.5 Yenilen Meyveler 8811 5.9 4.9 Hububat ve Un Müsth. 8745 5.9 3.1 Kazanlar, Makineler 7732 5.2 Elektrikli Makineler 637 1.2 Kağıt Karton 7683 5.2 Demiryolu Aksamı 512 1.0 Plastikler 7655 5.2 Çinko ve Çinko Ürünleri 441 0.8 Halılar 6462 4.3 Tuz,Kükürt,Çimento 416 0.8 Demir Çelik Eşya 6177 4.2 Cam ve Cam Eşya 410 0.8 Mobilyalar 6088 4.1 Örme Eşya 379 0.7 Ağaç, Ahşap Eşya 5804 3.9 74505 50.1 148634 100 Diğer Toplam 2194 51935 4.2 Diğer 100 Toplam Kaynak: T.C.Dış Ticaret Müsteşarlığı Tablo- 53’te 2004 yılında ikili ticarette önde gelen ürünler gösterilmiştir. 36,8 milyon dolar ve yüzde 70,9’luk payla demir-çelik ürünleri Makedonya’nın Türkiye’ye ihraç ettiği en önemli maddelerdir. Bunu, ham postlar 6 milyon dolar (% 11,5’le) izlemiştir. Makedonya’nın 102 Türkiye’den ithal ettiği maddelerin başında pamuk (%6), yenilen meyveler (%5,9), hububat ve un mamulleri (% 5,9) gelmektedir. Türkiye’den Makedonya’ya ihraç edilen başlıca ürünler arasında; turunçgiller, örme mensucat, unlu mamuller, şeker mamulleri, ambalaj için torba ve çuval, tüfte edilmiş halılar, hijyenik havlular, tamponlar, alüminyum çubuk ve profiller, televizyon alıcıları ve pamuklu dokumalar gelmektedir9. Bunların dışında alüminyum kaplar, suni/sentetik tüfle halılar, cam bardaklar, örme mensucat, tatlı bisküviler, domates, yağlar ve müstahzarları, çiklet, metalden mühür kurşunu, ve dondurma gelmektedir10. 9 Murat Oral, Makedonya Cumhuriyeti Ülke Profili TİKA Yayınları, Şubat 2005, s.6. 10 DEİK, A.g.e., s.10. 103 ÖZET Yugoslavya’dan ayrılarak Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden Makedonya Cumhuriyet’ini, Türkiye 6 Şubat 1992 tarihinde Bulgaristan'dan sonra tanıyan ikinci ülkedir. Makedonya Türkiye arasında geçmişten gelen güçlü sosyo-kültürel ve politik bağlar iki ülke arasında olumlu ilişkilerin doğmasında etkili olmuştur. Güçlü siyasi ve kültürel ilişkilere ekonomik ve ticari ilişkilerin eklenmesi iki ülke için faydalı olacaktır. Bu makalede, Makedonya’nın Türkiye ile ekonomik ve ticari ilişkileri analiz edilmiştir. Bu bağlamda iki ülke arasında ticari ve ekonomik ilişkiler işbirliği olanakları çerçevesinde incelenmiştir. Burada ayrıca Makedonya ekonomisinde Türk yatırımcılara ihtiyaç duyulan sektörlerin hangileri olduğuna yer verilmiştir. Bunun yanı sıra, Makedonya ile Türkiye arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin geçmişi incelenerek ,bu ilişkilerin geleceğine yönelik perspektifleri çizilmeye çalışılmıştır. ABSTRACT After the collaps of Yugoslavia into several parts, Turkey was the first country who recognized Repulic of Macedonia with his constitutional name. Turkey and Macedonia has a sociological and cultural similarity with comes from the past. With growing political and economical relations will help to each country to going forward and develop their economics. In this part of the artıcle, commercial and economic relations between Macedonia and Turkey have been analysed. In this context, commercial and economic relations between these countries has been the subject in the framework of cooperation possibilities. In this part, in which sectors that needed Turkish investors, of Macedonian economy have also been included. By analysing the past of commercial and economic relations between Macedonia and Turkey, the future perpspectives for this relationship has also been attemped to drawn. 104 KAYNAKÇA Kitaplar ve Makaleler Atilla, Ali. Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye’nin Dış Ticareti Üzerindeki Etkisi, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı. Dergisi, Sayı 12, Ekim 2002 Dağdemir, Elif. Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Tam Üyeliğinin Bütünleşme ve Genişleme Dinamikleri Yönüyle Değerlendirilmesi. İKV Vakfı Yayınları No: 150, 1998 Doruk, Murat. 1989 Sonrası Balkan Ülkeleriyle Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Manisa 2001. İktisadi İlişkiler, Görüm, Yasemin. Balkan Ekonomik İşbirliği Süreci, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi ,İstanbul. Hatipoğlu, Murat. Makedonya Sorunu Dünden Bugüne, StratejikAraştırmalar Merkezi Yayınları Ankara 2002. Avrasya İbraimi, Sadudin. Makedonya’da Dış Ticaret Finansmanı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1997. Karluk, Rıdvan. Uluslararası Ekonomi, 5. Baskı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş İstanbul 1998. Kikerkova, İrena. Nekoi Seogleduvanye Za Problemite Vo Nadvoreşnotrgovskata Razmena Na Republika Makedonija. Univerzitet “sv. Kiril i Metodiy” Godişnik Na Ekonomski Fakultet., YDK: 339.56 (497.7) c.323-333 (2004). Manisalı Erol, “Yugoslavya’nin Dağılmasindan Sonra Balkanlar’ın Jeoekonomik Yapısında Meydana Gelen Değişiklikler Batı-Doğu Ulaşım Projesinin Balkanların Geleceğine Olan Etkilerinin Değerlendirilmesi”. Avrasya Sempozyomu, Nisan 1998 Nikolov, Maryan. Zoşto Na Makedonija i Se Potrebni Starnskite Direktni İnvsticii, Republika Makedoniya Ministerstvo Za Finansii Bilten, 9-10.2003. Parasız, İlker. Ekonomi Sözlüğü, Ezgi Kitapevi Yayınları, Bursa 1999. Pulat B., Tülin. Balkanların Ekonomik Yönden Yeniden Yapılandırılması ve Kalkındırılması Kapsamında Avrupa Birliği İstikrara Paktı SECİ, OECD ve AB Grubunun BCTP Üyelerine Yönelik Projeleri ve Türkiye’nin Rolü. T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İ.G.E.M.E, Uygulama ve Koordinasyon Başkanlığı, Ankara 2002. Slaveska, Tatyana. Regionalna Makedonija. Skopje 2000. Ekonomska Politika Na Republika Yıldırım, Kemal., Prof. Dr. Karaman, Doğan. Makroekonomi, Eğitim Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayın No: 145 Eskişehir 1999. 105 Raporlar ve Diğer Yayınlar External Trade, Republic Of Macedonia State Statistical Office, Skopje 02.02.2004. Lazarova, Marija, Makedonya, Bunardzik Serbest Bölgesinin İşletmesi İçin İngiliz Firmayı Seçti, Southeast European Times, Üsküp, 14.05.04 Makedonya Ekonomisi ve Türkiye İlişkileri, DEİK. Mart 2002. Makedonya Ekonomisi ve Türkiye İlişkileri, DEİK. Aralık 2003. Makedonya Cumhuriyeti Ülke Profili, Konjonktür İzleme ve Analiz Dairesi Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü. 2002. Makedonya Cumhuriyeti, T.C. Dış İşleri Bakanlığı Ekim 1998. Makedonya Cumhuriyeti Merkez Bankası Mali Raporu, 31 Aralık 2003. Makedonya Cumhuriyeti Merkez Bankası Mali Raporu, 31 Aralık 2004. Makedonya Ülke Raporu, T.C. Başbakanlık, Dış Ticaret Müsteşarlığı Anlaşmalar Genel Müdürlüğü. Temmuz 1998. Makedonya Ülke Bülteni, DEİK Ekim 2004. Makedonya Ülke Bülteni, DEİK Mart 2005. National Bank of The Republic of Macedonia, Annual Report, NBRM 19922004. Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin, 1-3.2004. Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin, Republic of Macedonia, The Ministry of Finance, Bulletin, 7-8 2004. 11-12.2002. Republic of Macedonia, The Ministry of Economy, Bulletin, I-II-III (2003-2004). Republic of Macedonia, State Statistical Office, Annual Report, 1994-2004. Türk Makedon İş Konseyi Ortak Toplantı Bildirisi. Aralık 2003 Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Müşaviri Hatice Karadeniz ile yapılan görüşme, 29.06.2005. Türkiye-Ankara Makedonya Büyükelçisi Sn. Muhedin Rüstemi ile yapılan görüşme, 04.05.2005. 106 İnternet Adresleri http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi12/sta.htm http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/Ekim2002/makedonya.htm http://www.igeme.org.tr/tur/yayin/detay/makedonya.htm http://www.deik.org.tr/bultenler/2005627152649Makedon-Mart2005.pdf http://www.deik.org.tr/faaliyet_raporlari_arsiv.asp?councilId=&activityId=516 http://www.tika.gov.tr http://www.nbrm.gov.mk/default-MK.asp http://www.economy.gov.mk/default-MK.asp http://www.finance.gov.mk/mk/meni.htm http://www.stat.gov.mk/ http://www.wto.org/english/news_e/pres02_e/pr318_e.htm http://www.balkantrade.org/skopje/skopje1.htm http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/mk/homepage/default 107