ministerstvo za finansii
Transkript
ministerstvo za finansii
2 MAKEDONYA CUMHURİYETİNDE YAŞAYAN ETNİK TOPLULUKLAR DİLLERİNİN KULLANILMASI ALANINDAN MİLLİ YASA MEVZUATINA AİT REHBER Haziran 2009 yılı Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber Yayıncılar: Açık Toplum-Makedonya Enstitüsü Vakfı Etniler Arası Diyalog ve Topluluğun Gelişmesi- Ortak Değerleri Destekleyen Vatandaş Birliği Yayınlcılar için: Vladimir Milçin Hayriye Ahmed Müellif: Darko Yanevski Makedonca dili düzeltmeni: Elka Yaçeva-Ulçar Dil Redaksiyonu - çeviri: Arnavutça - Sami Buşi Türkçe - Talat Selim Romanca - Latif Demir Srpça - Lidiya Kungulovska Ulahça - Lyubıtsa Georgieva Boşnakça - Emina Kurtoviç İngilizce - Lençe Çadlovska Tasarım ve basım: Brigada dizayn Adet: 300 Bu yayın, Avrupa Birliği yardımıyla hazırlanmıştır. Bu yayının içeriği, Açık Toplum-Makedonya Vakfı ve Ortak Değerler’in sorumluluğundadır ve hiçbir şekilde Avrupa Birliğinin görüşlerini yansıtmamaktadır. 4 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar İÇİNDEKİLER GİRİŞ İLGİLİ ULUSLARARASI DÜZENLEMELER ÇERÇEVE ANLAŞMASI ANAYASA MAKEDONYA CUMHURİYETİ’NDE VE YEREL İDARE BİRİMLERİNDE VATANDAŞLARIN EN AZ %20 SİNİN KONUŞTUĞU DİLİN KULLANILMASI KANUNU MAKEDONYA CUMHURİYETİ MECLİSİ’NDE DİL KULLANIMI DİĞER KURAL VE AKİTLERİN İLANI HÜKÜMET VE DEVLET YÖNETİMİ MAKAMLARI ADLİ VE İDARİ İŞLEMLER HALK SAVUNUCUSU (OMBUDSMAN) ADLİYEDE VE DEVLET İDARESİNDE İLANLAR VE AND İÇME TÖRENLERİ SEÇİMLER VE DOLAYSIZ OYLAMA BİÇİMLERİ KİMLİK BELGELERİ VE RESMİ KAYITLAR Makedonya Cumhuriyeti Vatandaşlarinin Pasaportlari Nüfus Sicili Ve Diğer Kayitlar YEREL YÖNETİM GEÇERLI YASALAR LISTESI KARAYOLLARINDA TRAFİK GÜVENLİĞİ SOKAK, MEYDAN, KÖPRÜ VE DİĞER ALTYAPILARIN ADLARININ BELİRLENMESİ ÖĞRENİM VE KÜLTÜR RADYODİFUZYON ÇALIŞMASI MALİYE VE EKONOMİ BİLGİ ALMA ÖZGÜRLÜĞÜ ETNİK TOPLULUKLAR HAKLARINI GELİŞTİRME VE KORUMA KURUMLARI 1. Topluluklar mensupları dillerinde eğitimin gelişmesi ve ilerletilmesi yönetmeliği 2. Makedonya Cumhuriyetinde topluluklar mensupları kültürlerinin afirmasyon ve ilerletme yönetmeliği 3. Çerçeve anlaşmasını uygulama sekreterliği 4. Makedonya Cumhuriyeti nüfusunun % 20- sinden daha az olan topluluklar mensupları haklarının ilerletilmesi ve korunması acentası SONUÇ VE ÖNERİLER SORU VE SORUNLARA YANITLAR 5 21 23 25 28 29 30 32 34 36 41 43 46 49 50 51 52 54 55 56 60 63 65 66 66 67 67 67 68 70 5 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber GİRİŞ Dil her milletin temel simgelerinden biridir. Dil aslında, milletleri bir birinden ayırt eden belki de en önemli özelliklerden biridir. Dil aracılığı ile insanlar aralarında iletişim kurarak anlaşırlar. Dil günlük yaşamı kolaylaştırır ve vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini kullanmasını sağlar. Yazı, bir düşünce ifade şekli olarak dile destek oluyor. Dilin, biraz da birbirine ters düşen iki rolü var. Bir taraftan, birleştirici rolüyle vatandaşlar ile kurumlar arasında iletişim kurma kanalı olarak kullanılmaktadır. Diğer taraftan ise ayırımcı rolüyle vatandaşları etnik, kültürel ve siyasi hatta ayırmaktadır. Bir dil kullanılmadığı halde, unutulma tehlikesiyle karşı karşıya gelmektedir! Unutulma tehlikesiyle yüzeleşen diller Enstitüsü dil bilimcilerinden Deyvid Harison’un yaptığı bir araştırmada inanılmaz sonuçlara ulaşmıştır. Günümüzde Dünyada konuşulan 7 000 dilden insanların yarısı sadece 83 dili konuşuyor, küçük dillerin çoğu ise baybolma tehlikesiyle yüz yüze gelmektedir. Bu yüzyılın sonuna kadar dillerin yarısının kaybolma tehlikesi ortada. Dünya nüfusunun sadece yüzde on oranı yaklaşık 3 500 dili konuşuyor. Bir dil her nekadar birbirine yakın insanlar çevresinde kullanılsa da (aile fertleri ve akrabalar), dilin yaşayacağına ve nesilden nesile taşınacağına bir garanti sayılamaz. Her vatandaşın kendi dilini kullanabilmesine imkan yaratarak, bunun resmi seviyede kullanabilmesi ve devletin, dilin kullanılmasını sağlamakla yükümlü olması, dilin korunması için daha büyük garanti sayılmaktadır. Dilin kullanılması, özellikle resmi konuşulan dilin doğru kullanılması, sadece hak olarak değil, tüm faktörlerin yükümlülüğü anlamına da gelmektedir! Aslında, dilin yanlış kullanılması beraberinde büyük tehlike taşımaktadır, yani resmi dilde bir terim için gerekli sözün bulunmasına rağmen, yerine yabancı sözcüklerin kullanılması veya Makedonca bir sözün latin harfleriyle (Türkçe bir sözün Kiril harfleriyle) yazılması. Bu uygulamanın, dilin korunmasını olumsuz etkileyebilir, özellikle belirli ifade ve tanımlarım özelliği açısından. Bu nedenle, resmi dillerin doğru Türkçe kullanılması ve kullanma yeri hakkında varolan kuralları ihlal edenlere karşı, çok ağır yasal önlemler öngörülmüştür. Makedonya Cumhuriyeti’ndeki siyasi sahnede dillerin kullanılması güncel bir konudur. Bu bağlamda karşınızdaki bu Rehber, önceden “Ortak Değerler” adlı Etniler Arası Diyalog ve Toplulukların Geliştirilmesine Destek Olan Vatandaş Topluluğu tarafından yayımlanan “Makedonya Cumhuriyetinde Devlet Yönetim Makamları ile İletişimde Topluluklar Dillerinin Kullanılması Hakkının Sağlanması: Milli Azınlıkların Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu ile Bölgesel ve Azınlık Dillerine Ait Avrupa Buyurusu ile Uyumluluk” adlı Rehber ile birlikte, bu konunun ne kadar geniş kapsamlı ve bileşik olduğunu anlamakta geniş kamu oyun kavrayabilmesine yardımcı olabilir. Makedonya Cumhuriyetinde dili kullanma hakkı Anayasa ve Yasalarla düzenlenmiştir. Bu, dillerin kullanılması ile alakalı her hususun MC Anayasası ve MC Meclisi tarafından hukuki belge olarak çıkarılan Yasalarla düzenlenmiş olduğu anlamına gelmektedir. Dilin kullanılmasının, MC Hükümeti, Devlet Yönetim Makamları veya Yerel Yönetim tarafından çıkarılan Yasa hükmündeki Akitlerle düzenlenmesine imkan verilmemiştir. Bu suretle, bir yandan bu hakkın önemi vurgulanırken diğer yandan da yüzlerce makam tarafından bir sürü (farklı) kuralların uygulanmasıyla çıkabilecek kaos önlenmektedir. Dillerin geniş anlamda kullanılması yönünde Makedonya Cumhuriyeti tarafından alınan ilk adımlardan biri, “Milli Azınlıkların Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu”’nun onayıdır. Bu Konvansiyon yanısıra, Makedonya Cumhuriyetinde Azınlık Politikaların temel çerçevelerinden biri, genelde, Milli Azınlıkların Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu ile belirlenen standartlar dışına çıkan Çerçeve Anlaşmasının uygulanmasıdır. Aynı şekilde Bölgesel ve Azınlık Dillerine Ait Avrupa Buyurusu imzalanmış ve onay beklemektedir. Yine de Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları için en önemli husus Anayasa ve Yasaların, özellikle yeni 7 Multietnik Ortamda Yaşamak -Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar çıkarılan Makedonya Cumhuriyetinde ve Yerel Yönetim Birimlerinde Nüfusun en az % 20 Oranının Konuştuğu Dillerin Kullanılması Yasası, Makedonya Cumhuriyetinde konuşulan dillerin resmi iletişimde de kullanılmasına geniş imkanlar yaratmaktadır. Rehberi okurken, dillerin kullanılması meselesinin aynı veya çok benzer şekilde düzenlendiği Yasalardan çoğunun, bulunduğumuz on yıllık dönemin ilk yarısında çıktığını fark edeceksiniz. Bu bir rastlantı değildir, eğer kamu alanında dillerin kullanım konseptini radikal şekilde değiştiren etkenlerin, Çerçeve Anlaşması ve 2001 yılında onaylanan Anayasa değiştirgelerin olduğunu göz önüne alırsak. Anayasa değiştirgeleri, Anayasa ile belirlenen genel kuralların düzeltilmesi çerçevesinde, bir sürü Yasada değişiklik ve ilavelerin yapılmasını gerektirdi. Sonuçta yine de, Yasalara yapılan değişiklik ve ilaveler sadece geçici bir çözümdü. Toplumsal yaşamın her hücresinde dillerin resmi kullanışını düzenleyecek tek bir Yasanın çıkarılması ihtiyacı üzerine yıllarca süren tartışmalar nihayet, Makedonya Cumhuriyetinde ve Yerel Yönetim Birimlerinde Nüfusun en az % 20 Oranının Konuştuğu Dillerin Kullanılması Yasası’nın çıkarılmasıyla tamamlandı. Yasada yok denilecek kadar az yenilikler bulunmakla birlikte, birçok diğer Yasada dillerin kullanılması ile ilgili düzenleme ve çözümleri içine alarak hazırlanmıştır. 8 Dillerin kullanılmasına ait Anayasa değiştirgesinden hareketle, bütün Yasalarda şu tanımla karşılaşacaksınız “MC nüfusunun en az % 20 oranının kullandığı diğer resmi dil...”. Yani, Makedonca dili ve bunun Kiril alfabesi dışında, hiç bir yerde açıkça diğer bir dil ve alfabe yazılı değildir. Ancak, 2002 yılında yapılan son nüfus sayımına göre, MC’de toplam nüfus sayısından en az % 20 nüfusa sahip tek etnik topluluk Arnavut topluluğudur. Bu yüzden, “diğer resmi dil” statüsüne, şu anda sadece MC’de yaşayan Arnavut etnik topluluğu ve onun alfabesi sahiptir. Topluluklar dillerinin ve alfabelerinin kamusal kullanışına ait İnceleme şu alanlara ve kurumlara aittir: MC Meclisi; Vatandaşların Bakanlıklar ve Devlet Yönetim Makamları ile iletişimi; Dava işlemleri; İdari işlemler; İcra işlemleri; Halkın Savunucusu; Seçim süreci; Vatandaşların dolayısız oylama işlemi; Vatandaşların kimlik belgeleri; Sicil kütük kaydı; Polis yetkilerinin kullanılması; Radyodifuzyon faaliyeti; Altyapı yapıları; Yerel Yönetim; Maliye; Ekonomi; Eğitim ve Bilim; Kültür; ve bu hakların geliştirilmesi ve korunması için önemli olan kurumlar. Bu Rehberde müellif, Makedonya Cumhuriyetinde dillerin kullanılması hakkının Yasal düzenlemesi hakkında kendi düşünce ve tutumunu açıklamaz, sadece basit ve anlaşılır bir yaklaşımla, hukuki çerçeveyi tanıtmaya çalışmaktadır. Verilen birçok örnek, soru, ilüstrasyon ve form vasıtasıyla bu konunun vatandaşların ihtiyaç ve çıkarlarına daha yakın olması amaçlanmaktadır. Bu Rehberin hedef kitlesini göz önüne alarak, ana fikir, bu yayım aracılığı ile, MC’de dillerin kullanılması ile ilgili (vatandaşların) hakları ve (yönetimin) yükümlülükleri konusunda, okuyucuları bilgilendirmektir. Nitekim, hukuku bilmek onu uygulayabilmek demektir. Rehberin tamamını, Makedonya Cumhuriyetinde konuşulan bütün dillerdeki versiyonlarda hazırlanmış şekilde, aşağıda yazılı web sitelerinde bulabilirsiniz: www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk. Vodi~ za nacionalnoto zakonodavstvo vo sferata na upotrebata na jazicite na etni~kite zaednici vo Republika Makedonija VOVED Jazikot pretstavuva eden od osnovnite belezi na sekoj narod. Vsu{nost, jazikot e edna od karakteristikite, mo`ebi i najzna~ajnata, po koja i se razlikuvaat narodite. Preku jazikot lu|eto me|usebno komuniciraat i se razbiraat. Jazikot go olesnuva sekojdnevniot `ivot i im ovozmo`uva na gra|anite da gi ostvaruvaat svoite osnovni slobodi i prava. Pismoto samo se nadovrzuva na jazikot, odnosno toa e forma preku koja se izrazuva govorot. Jazikot igra dvojna, po malku kontradiktorna, uloga. Od edna strana, homogenizira, odnosno slu`i kako kanal za komunikacija me|u gra|anite i instituciite; od druga, diverzificira, odnosno gi razdeluva gra|anite spored etni~ka, kulturna i politi~ka linija. Ako ne se praktikuva eden jazik postoi opasnost od negovo izumirawe! Lingvistot Dejvid Harison od Institutot za zagrozeni jazici napravil istra`uvawe i do{ol do frapantni zaklu~oci. Od 7000 jazici, kolku {to denes se zboruvaat vo svetot, duri polovina od naselenieto koristi samo 83, a na mnogu od malite jazici im se zakanuva celosno izumirawe. Taka, do krajot na ovoj vek mo`at da is~eznat duri polovina od jazicite. Okolu 3500 jazici gi zboruvaat samo edna desettina od svetskoto naselenie. Kolku i da se koristi eden jazik vo krugot na najbliskite (semejstvoto i rodninite), sepak, toa ne e dovolna garancija deka jazikot }e opstoi i }e se prenesuva od pokolenie na pokolenie. Pogolema sigurnost za za~uvuvawe na jazikot postoi ako toj se upotrebuva i na oficijalno nivo kako zagarantirano pravo na upotreba od strana na gra|aninot i ako dr`avata ima obvrska da ovozmo`i negova upotreba. Upotrebata na jazikot, osobeno pravilnata upotreba na slu`benite jazici, ne pretstavuva samo pravo, tuku i obvrska za site subjekti! Imeno, mnogu golema opasnost pretstavuva jazi~noto izvrtuvawe, odnosno upotrebata na tu|i zborovi za termini za koi postojat soodvetni zborovi vo slu`benite jazici ili, pak, pi{uvawe na makedon- Makedonski jezik ski zbor so latini~no pismo. Takvata praktika mo`e da ima negativno vlijanie vrz za~uvuvaweto na jazikot i posebno vrz avtohtonosta na odredeni izrazi i poimi. Poradi toa, postojat strogi zakonski sankcii za onie {to nema da gi po~ituvaat pravilata koi se odnesuvaat na pravilniot na~in i mesta na upotreba na slu`benite jazici. Vo politi~kiot `ivot na Republika Makedonija pra{aweto za upotrebata na jazicite e aktuelno. Vo taa smisla, ovoj vodi~, zaedno so prethodno izdadeniot vodi~ „Ostvaruvawe na pravoto na upotreba na jazicite na zaednicite vo komunikacijata so organite na dr`avnata vlast vo Republika Makedonija: Usoglasenost so Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite malcinstva i so Evropskata povelba za regionalnite ili malcinskite jazici“, izdadena od Zdru`enieto na gra|ani za poddr{ka na me|uetni~ki dijalog i razvoj na zaednicite „Zaedni~ki vrednosti“, mo`e da poslu`at za po{iroko zapoznavawe na javnosta za obemot i slo`enosta na ovaa materija. Vo Republika Makedonija pravoto na upotreba na jazik e ustavna i zakonska kategorija. Ova zna~i deka s# {to e povrzano so upotreba na jazicite se regulira so Ustavot na Republika Makedonija i so zakonite kako pravni akti koi gi donesuva Sobranieto na Republika Makedonija. Ne e dozvoleno upotrebata na jazikot da se regulira so podzakonski akti koi gi nosat Vladata na Republika Makedonija, organite na dr`avnata uprava ili lokalnata vlast. So ova ne samo {to se potencira zna~eweto na ova pravo, tuku se izbegnuva mo`nosta od sozdavawe haos i golem broj (razli~ni) pravila koi bi gi nosele stotici organi. Eden od prvite ~ekori {to go prezede Republika Makedonija vo nasoka na {iroka upotreba na jazicite e ratifikacijata na „Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite malcinstva“. Osven ovaa konvencija, osnovna ramka za malcinskata politika vo Republika Makedonija pretstavuva 9 @iveewe vo multietni~ka sredina - gra|ani so ednakvi prava,mo`nosti i za{tita sproveduvaweto na Ramkovniot dogovor, koj, glavno, gi nadminuva standardite utvrdeni so Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite malcinstva. Evropskata povelba za regionalni jazici i jazici na malcinstvata e, isto taka, potpi{ana i se ~eka nejzino ratifikuvawe. Sepak, najzna~ajno za gra|anite vo Republika Makedonija e {to Ustavot i zakonite, osobeno novodoneseniot Zakon za upotrebata na jazikot {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite vo Republika Makedonija i vo edinicite na lokalnata samouprava, ovozmo`uvaat dosta {iroka upotreba na slu`beno nivo na jazicite koi se govorat vo Republika Makedonija. ^itaj}i go Vodi~ot }e zabele`ite deka pove}eto zakoni, vo koi na ist ili na sli~en na~in e regulirano pra{aweto za upotrebata na jazicite, se doneseni vo prvata polovina od tekovnata dekada. Ova ne e slu~ajno, ako se ima predvid deka ona {to radikalno go smeni konceptot na upotreba na jazicite vo javnata sfera se Ramkovniot dogovor i ustavnite amandmani, koi bea doneseni vo 2001 godina. Vtorite, predizvikaa lavina zakonski izmeni i dopolnuvawa vo nasoka na dorazrabotka na op{tite pravila sodr`ani vo Ustavot. Sepak, na krajot, zakonskite izmeni i dopolnuvawa bea samo preodno re{enie. Dolgogodi{nata debata okolu potrebata za donesuvawe na eden edinstven zakon vo koj }e se regulira pra{aweto za upotrebata na slu`benite jazici vo site sferi na op{testvenoto `iveewe zavr{i so donesuvaweto na Zakonot za upotrebata na jazikot {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite vo Republika Makedonija i vo edinicite na lokalnata samouprava. Zakonot ne sodr`i, re~isi, nikakvi novini, tuku gi prezema ve}e postojnite re{enija za na~inot na upotrebata na jazicite koi se sodr`at vo golem broj drugi zakoni. 10 Vodej}i se od ustavniot amandman vo vrska so upotrebata na jazicite vo site zakoni }e ja sretnete formulacijata „drug slu`ben jazik {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite na Republika Makedonija...“. Zna~i, nikade eksplicitno ne se spomnuvaat drug jazik i pismo, osven makedonskiot jazik i negovoto kirilsko pismo. No, spored posledniot popis odr`an 2002 godina, edinstvenata etni~ka zaednica vo Republika Makedonija koja u~estvuva so najmalku 20% vo vkupnata populacija e albanskata. Poradi toa, statusot na „drug slu`ben jazik“, vo momentov, go ima jazikot na albanskata etni~ka zaednica vo Republika Makedonija i negovoto pismo. Pregledot na javnata upotreba na jazicite na zaednicite i na nivnite pisma se odnesuva na slednive oblasti i institucii: Sobranieto na Republika Makedonija; komunikacijata na gra|anite so ministerstvata i organite na dr`avnata uprava; sudskite postapki; upravnata postapka; izvr{uvaweto sankcii; narodniot pravobranitel; izborniot proces; neposrednoto izjasnuvawe na gra|anite; izdavaweto li~ni dokumenti na gra|anite; vodeweto na mati~nata evidencija; primenata na policiski ovlastuvawa; radiodifuznata dejnost; infrastrukturnite objekti; lokalnata samouprava; finansiite; ekonomijata; obrazovanieto i naukata; kulturata; kako i organite koi se zna~ajni za unapreduvaweto i za{titata na ova pravo. Vo ovoj Vodi~ avtorot ne dava svoe mislewe i stav vo vrska so zakonskoto ureduvawe na pravoto za upotreba na jazicite vo Republika Makedonija, tuku se obiduva na ednostaven i razbirliv na~in da ja pretstavi pravnata ramka. Preku golem broj primeri, pra{awa, ilustracii i obrasci ovaa materija e pribli`ena kon potrebite i interesite na gra|anite. Imaj}i ja predvid celnata grupa na ovoj Vodi~, idejata e ~itatelite preku ovaa publikacija da gi doznaat pravata (na gra|anite) i obvrskite (na vlasta) povrzani so upotrebata na jazicite vo Republika Makedonija. Naedno, poznavaweto na pravoto zna~i i negovo soodvetno prakticirawe. Celosnata verzija na Vodi~ot mo`ete da ja najdete na veb-stranicite www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, na sekoj od jazicite koi se govorat vo Republika Makedonija. Guide on the national legislation in the field of using the languages of ethnic communities in the Republic of Macedonia INTRODUCTION Language is one of the essential indicators of every nation. It is certainly one of the characteristics, perhaps the most significant, which makes the distinction among nations. People communicate and understand each other by means of languages. Language makes daily life easier and enables citizens to achieve their essential freedoms and rights. Writing is complementary to language, being a form through which speech is expressed. Thus language plays a dual, yet somehow contradictory role. On the one hand, it provides a homogenous channel of communication among people and institutions. On the other hand, it diversifies, i.e. divides people based on their ethnic, cultural and political line. Unless a language is practised, it may simply disappear! Linguist David Harrison from the Institute of Endangered Languages has come to surprising conclusions based on research. Out of 7,000 languages spoken today in the world, only 82 are used by as much as half of the population and many of the ‘small’ languages are threatened with extinction. So, by the end of this century as many as half of the languages will disappear. About 3,500 languages are spoken by one tenth of the world population. As much a language is used within the close family and friends, it is still not a guarantee that it will survive and be passed on to next generations. It is more certain that a language will survive if it is used at official level and is guaranteed as a right to the citizens and certainly if the state has the obligation to provide conditions for its use. The use of a language, particularly the proper use of the official language, is not only a right, but also an obligation for every entity! Language distortion is very dangerous, particularly the use of foreign words when there is an equivalent in the official language, or for instance writing the Macedonian word in Latin alphabet. This practice may have a negative effect on preserving the language and particularly on the authenticity of certain expressions and concepts. Thus, there are stringent legal sanctions for those who do not obey the rules related to the correct way and place of using the official languages. English language In the political life of the Republic of Macedonia the issue of the use of languages is being discussed thoroughly nowadays. In this respect this Guide, along with the previously published Guide on Exercising the Right for Using Languages of Communities in Communication with the State Authorities in the Republic of Macedonia: Harmonization with the Framework Convention on the Protection of National Minorities and the European Charter on Regional and Minority Languages, issued by the Citizens’ Association ‘Common Values’ for the Support of Inter-Ethnic Dialogue and Community Development, can serve for better informing the public about the scope and complexity of this matter. In the Republic of Macedonia the right to using a language is a constitutional and legal category. This means that anything related to languages is regulated by the Constitution of the Republic of Macedonia and the legislation adopted by the Assembly of the Republic of Macedonia. It is not allowed to regulate the use of languages with sub-laws adopted by the Government of the Republic of Macedonia, the state institutions or local governments. This not only highlights the significance of this right, but also provides for avoiding the chaos and a large number of different rules which may be adopted by hundreds of institutions. One of the first steps undertaken by the Republic of Macedonia regarding the broad use of languages was the ratification of the Framework Convention on the Protection of National Minorities. In addition to this Convention, the basic framework for the minority policy in the Republic of Macedonia is the implementation of the Framework Agreement which in general goes beyond the standards defined by the Framework Convention for the Protection of National Minorities. The European Charter on Regional and Minority Languages has also been signed and its ratification is underway. However, the most important thing for the citizens in the Republic of Macedonia is that the Constitution and laws, particularly the recently adopted Law on Using Languages Spoken by at least 20% of the Citizens in the Republic of Macedonia and the Units of Local Self-Government, 11 Living in Multiethnic Environment - Citizens with Equal Rights, Opportunities and Protection provides for a comprehensive use of the languages spoken in the Republic of Macedonia for official purposes. While reading the Guide you will notice that most of the laws in which the language issue is regulated in the same or similar way were adopted in the first half of this decade. This is certainly not a coincidence if you take into consideration that what radically changed the concept of using languages in public are the Framework Agreement and the constitutional amendments adopted in 2001. The latter aroused numerous legislative changes and amendments to more precisely define the general rules stipulated in the Constitution. However, in the end, the legislation changes and amendments were only a transitional solution. The years-long debate on the need to adopt one comprehensive law which will regulate the issue of using the official languages in all spheres of social life ended with the adoption of the Law on Using Languages Spoken by at least 20% of the Citizens in the Republic of Macedonia and the Units of Local Self-Government. The Law does not contain any new solutions, but rather translates the existing solutions on using the languages which are included in a large number of other laws. Based on the constitutional amendments related to the use of languages, you will find the formulation: “other official language spoken by at least 20% of the citizens of the Republic of Macedonia…” Thus, a language or alphabet other than the Macedonian language and its Cyrillic Alphabet is not explicitly mentioned. However, based on the latest Census in 2002 the only ethnic community in the Republic of Macedonia participating with a minimum of 20% in the total population is the Albanian. Accordingly, for the time being, the Albanian ethnic community in the Republic of Macedonia and its alphabet has the status of “another official language”. The public use of the languages of communities and their alphabets refers to the following areas and institutions: the Assembly of the Republic of Macedonia; citizens’ communication with ministries and state authorities; court proceedings; administrative procedures; executing sanctions; ombudsman; election processes; direct citizens’ involvement; issuing personal docu- 12 ments for citizens; making records; executing police authority; radio and TV broadcasting; infrastructural constructions; local self-government; finance; economy; education and science; culture; and the institutions relevant to the promotion and protection of this right. In this Guide the author does not express his opinion and attitude regarding the legislative manner in which to regulate the right to use languages in the Republic of Macedonia, but rather tries to present a legal framework in a straightforward and understandable way. A large number of examples, questions, illustrations and forms serve to meet the needs and interests of the citizens. Having in mind the focus group of this Guide, the idea is to inform the citizens of their rights and of the obligations of authorities related to the use of languages in the Republic of Macedonia. Knowing your rights means being able to use them accordingly. The complete version of this Guide can be found at www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, in each of the languages spoken in the Republic of Macedonia. Vodi~ националног законодавства у сфери употребе језика етничких заједница у Републици Македонији УВОД Језик представља једнo од основних обележја сваког народа. У суштини, језик је једна од карактеристика, можда и најзначајнија, по којој се разликују народи. Путем језика људи међусобно комуницирају и разумевају се. Језик олакшава свакодневни живот и омогућава грађанима остваривање својих основних слобода и права. Писмо се само надовезује на језик, односно то је облик, којим се изражава говор. Језик игра двоструку, помало контрадикторну улогу. С једне стране, хомогенизира, односно служи као канал комуникације између грађана и институција. С друге, диверзифицира, односно раздељује грађане по етничкој, културној и политичкој линији. Ако се не практикује један језик постоји опасност његовог изумирања! Лингвист Дејвид Харисон, са Института угрожених језика, током истраживања дошао је до фрапантних закључака. Од 7.000 језика, колико се данас говоре у свету, чак половина становништва користи само 83, а многим малим језицима прети комплетно изумирање. Тако је до краја овог века могуће да исчезне чак половина језика. Око 3.500 језика говори само једна десетина светског становништва. Колико и да се користи један језик у кругу најближих ( породица и рођаци ), ипак, то није довољна гаранција да ће језик опстати и да ће се преносити с покољења на покољење. Већа сигурност очувања језика постоји ако се тај користи и на официјалном нивоу, као загарантoвано право употребе од стране грађана и ако држава има обавезу да омогући његову употребу. Употреба језика, посебно правилна употреба службених језика, не представља само право, већ и обавезу свих субјеката! Наиме, много већу опасност представља језичко извртање, односно употреба туђих речи за термине, за које постоје одговарајуће речи у службеним језицима или писање македонскe речи латиничним писмом. Таква пракса може да има негативан утицај на очување језика Srpski jezik и посебно на аутохтоност одређених израза и појмова. Због тога, постоје строге законске санкције за оне, који не поштују правила која се односе на правилан начин и место употребе службених језика. У политичком животу Републике Македоније питање употребе језика је актуелно. У том смислу, овај водич, заједно са претходно издатим водичем “Остваривање права употребе језика заједница у комуникацији са органима државне власти у Републици Македонији: Усаглашеност са Оквирном конвенцијом о заштити националних мањина и Европском повељом о регионалним или мањинским језицима”, издатој од стране Удружења грађана за подршку међуетничких дијалога и развоја заједница “Заједничке вредности”, могу да послуже ширем запознавању јавности о обиму и сложености ове материје. У Републици Македонији, право употребе језика је уставна и законска категорија. Ово значи да се све што је повезано са употребом језика регулише Уставом РМ и законима као правним актима, које доноси Скупштина РМ. Није дозвољено да се употреба језика регулише подзаконским актима које доноси Влада РМ, органи државне управе или локалне власти. Овим, не само што се потенцира значај овог права, већ се избегава и могућност стварања хаоса и већег броја (различитих) правила која би доносила стотице органа. Један од првих корака који је преузела Република Македонија у смеру шире употребе језика је ратификација “Оквирне конвенције о заштити националних мањина”. Осим ове конвенције, основни оквир политике мањина у Републици Македонији представља спровођење Оквирног договора, који углавном, надмашује стандарде, утврђене Оквирном конвенцијом о заштити нациoналних мањина. Европска повеља о регионалним језицима и језицима мањина је, исто тако, потписана и чека се њено 13 @iveti u multietni~koj sredini - Graђani sa jednakim pravima, moguћnostima i za{titom ратификовање. Ипак, најзначајније за грађане у Републици Македонији је што Устав и закони, посебно новодонешен Закон о употреби језика којим говори најмање 20% грађана у Републици Македонији и у јединицама локалне самоуправе, омогућавају доста широку употребу на службеном нивоу, језика, који се говоре у Републици Македонији. Читајући Водич, забележићете да је више закона, у којима је на исти или сличан начин регулисано питање употребе језика, донешено у првој половини текуће декаде. Ово није случајно, ако се узме у обзир, да је оно што је радикално променило концепт употребе језика у јавној сфери, Оквирни договор и уставни амандмани, донешени 2001-е године. Друго, проузроковали су лавину законских измена и допуна у смеру доразраде општих правила садржаних у Уставу. Ипак, на крају, законске измене и допуне, биле су само прелазно решење. Дугогодишња дебата око потребе доношења једног јединственог закона у коме ће се регулисати питања о употреби службених језика у свим сферама друштвеног живота завршило је доношењем Закона о употреби језика којим говори најмање 20% грађана у Републици Македонији и у јединицама локалне самоуправе. Закон не садржи скоро никакве новине, већ је преузет из већ постојећих решења о начину употребе језика, који се садрже у већем броју других закона. Водећи се уставним амандманом у вези употребе језика у свим законима, срешћете се са формулацијом “други службени језик којим говори најмање 20% грађана РМ...”. Значи, нигде се експлицитно не помиње други језик и писмо, осим македонског и његовог ћириличног писма. Али, према последњем попису, одржаном 2002 године, 14 јединствена етничка заједница у РМ, која учествује с најмање 20% у укупној популацији је албанска. Због тога, статус “другог службеног језика”, моментално има језик албанске етничке заједнице у РМ и његово писмо. Преглед јавне употребе језика заједница и њихових писама односи се на следеће области и институције: Скупштину РМ; комуникацију грађана са министарствима и органима државне управе; судске поступке; управне поступке; извршавање санкција; народног правобранитеља; изборни процес; непосредно изјашњавање грађана; издавање личних докумената грађанима; вођење матичне евиденције; примену полицијских овлашћења; радиодифузну делатност; инфраструктурне објекте; локалну самоуправу; финансије; економију; образовање и науку; културу; као и органе који су значајни за унапређење и заштиту овог права. У овом Водичу аутор не даје своје мишљење и став у вези законског уређења права употребе језика у Републици Македонији, већ покушава да на једноставан и разумљив начин представи правни оквир. Путем великог броја примера, питања, илустрација и образаца ова материја је приближена потребама и интересима грађана, Имајући у виду циљну групу овог Водича, идеја је да читатељи преко ове публикације дознају права (грађана) и обавезе (власти ), повезаних употребом језика у РМ. Исто тако, познавање права значи и његово одговарајуће практиковање. Целу верзију Водича можете наћи на веб страницама www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, на сваком од језика, који се говори у Републици Македонији Conducãtor ti leghislativa natsionalã tu sfera a ufilizariljei a limbilor a comunitãtslor etnitsi tu Republica Machidunia INTRODUCTSII Limba armãneascã Limba easti un di seamnili fundamentali a cafi unlui popul. S-cljeama, limba easti unã di caracteristichili, poati shi naima importantã, dupu cari s-aleg miletsli. Cu limba oaminjlji fac comunicatsii anamisa un di alantu shi s-achicãsescu. Limba u-fatsi bana ma lishoarã shi lã da puteari a bãnãtorlor su-realizeadzã a lor libertati fundamentalã cum shi ãndrepturli a lor. Grama mash s-leagã di limbã. Ica ia easti formã cu cari s-spuni zborlu. Limba ari dau, cãt niheam shi rolji contradictorã. Di unã parti, homoghenizeadzã, ica easti ca cãnal ti comunicatsii anamisa di bãnãtorlji shi institutsiili. Di altã, diverzificheadzã, ica lji-ãmpartã bãnãtorlji dupu linii etnicã, culturalã shi politicã. Tu bana politicã tu Republica Machidunia easti actualã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor. Ashitsi, aestu conducãtor, deadun cu atsel di ma ninti „Realizarea a ãndreptului ti ufilizarea a limbilor a comunitãtslor tu comunicatsia cu organili a condutsirãljei a statlui tu Republica Machidunia: Adecvat cu Conventsia ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor etnitsi shi cu Documentul european ti limbili reghionali ica limbili a minoritãtslor“, editatã di Sutsata a bãnãtorlor ti sustsãniri a dialoglui interetnic shi developari a comunitãtslor „Valoari deadun“, poati s-priaducã ti ma largã cunushteari a publicãljei ti mãriljea shi ti atsea cãt complexã easti aestã materii. Ma s-nu s-practicheadzã unã limbã, ari fricã di a ljei cheardiri! Lingvistul Deivid Harison di la Institutlu ti limbi cari cher adrã cercetari shi vini pãnã di concluzii frapanti. Di 7000 di limbi, cãt s-zburãscu azã tu lumea tutã, tãsh giumitati di bãnãtorlji ufilizescu mash 83, a ti naima njitsli limbi ari mari fricã ti cheardiri di dip. Ashitsi, pãnã tu bitisita alishtei etã poati s-chearã tãsh giumitati di tuti limbi. Vãrnã 3 500 di limbi li-zburãscu 10% di bãnãtorlji di lumea tutã. Cãt shi s-zburascã unã limbã tu familii, iara atsea nu easti garantsii ca limba va s-armãnã shi ca va s-treacã di bãrnu la bãrnu. Ma mari sigurantsã ti tsãnarea a limbãljei ari cara s-ufilizeascã shi pi nivel ofitsial ca ãndreptu garantat ti ufilizari di partea a bãnãtorlui cu atsea tsi statlu va s-aibã obligatsii s-da a lui ufilizeari. Tu Republica Machidunia, ãndreptul ti ufilizarea a limbãljei easti categorii constitutsionalã shi categorii regulatã cu nomurli. Aestã s-cljeamã ca tut tsi easti ligatã cu ufilizarea a limbilor s-reguleadzã cu Constitutsia ali RM shi cu nomurli ca acti iuritsitsi cari li-aproachi Parlamentul ali RM. Nu poati ufilizarea a limbãljei s-reguleadzã cu acti sum nomurli cari liaproachi Guvernul ali RM, organili a condutsirãljei a statlui ica condutsirea localã. Cu aestã nu mash tsi sda ma mari importantsã pi aestu ãndreptu, ma shi s-ascapã di haoslu shi ma multi (di tuti turlii) di reguli cari va li-aproachi suti di oragni. Ufilizarea a limbãljei, ma multu ufilizarea a limbilor ofitsiali, nu easti mash ãndreptu, ma shi obligatsii ti tuti subiecti! S-cljeamã ma mari fricã easti shutsarea a limbãljei, ica ufilizarea a zboarilor xeani ti cari ari zboarã adecvati tu limbili ofitsiali, ica ãngrãpseari a zborlui machidunescu cu gramã latinã. Ahtari praxã poati s-aibã influentsã negativã ti tsãneari a limbãljei sh-nica ma multu pi autohtonitatea a nãscãntilor zboarã shi termini. Ti atsea, ari sanctsii rigorozi ti atselj tsi noari s-li tinjiseascã regulili cari suntu ti ufilizarea a limbilor ofitsiali. Unã di protili jgljoati tsi u-adrã Republica Machidunia ti ma largã ufilizari a limbilor easti ratificarea a „Conventsiiljei ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor natsionali“. Pi ninga aestã conventsii, cadur fundamental ti politica ti minoritãtsli tu Republica Machidunia easti shi realizarea a Contractului ãncadurat, cari, tu printsip li-nãstreatsi standardili dati cu Conventsia ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor natsionali. Documentul european ti limbili reghionali shi limbili a minoritãtslor idghea ashitsi easti ãnsimnatã shi s-ashteaptã ratificarea a ljei. Ma iara, naima importantã ti bãnãtorlji di Republica Machidunia easti atsea tsi Constitutsia shi nomurli, naima multu nãulu Nom ti ufilizarea a limbãljei tsi u-zburãscu naima ptsãn 20% di bãnãtorlji tu Republica Machidu- 15 Banã tu loc multietnic - Bãnãtori cu idghi ãndrepturi, puteri shi avigljeari nia shi tu locurli a condutsirãljei localã, da puteari ti largã ufilizari pi nivel ofitsial a limbilor cari s-zburãscu tu Republica Machiduna. Cu dghivãsarea alãshtui Conducãtor va s-bãgats iergu ca ma multu di nomurli iu s-reaguleadzã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor pi unã ica altã turlii, suntu aprucheati tu prota giumitati di decada tsi urmeadzã. Aestã nu vini ashitsi, cara s-aibã tu videari ca atsea tsi adrã alãxiri radicalã a contseptului ti ufilizarea a limbilor tu sfera publicã easti Contractul ãncadurat shi amandmanili a Constitutsiiljei cari era aprucheati la anlu 2001. Aesti alanti, arãpoi, provocarã mãri alãxiri shi adãvgãri ti prilucrari a regulilor ghenerali dati cu Constitutsia. Ma iara, tu soni, alãxerli a nomurlor cum shi adãvgarea a lor era mash solutsii temporalã. Debatili di multsã anj ti lipsitura ta s-aducã un nom iu va s-reguleadzã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor ofitsiali tu tuti sferi di bãnaticlu bitisi cu adutsarea a Nomlui ti ufilizari a limbãljei tsi u-zburãscu naima ptsãn 20% di bãnãtorlji tu Republica Machidunia shi tu locãrli a condutsirãljei localã. Nomlu noari, malju dzã, vãrnã nali lucri, ma mash lo di solutsiili ti ufilizarea a limbilor tsi suntu dati cu multi alti nomuri. Dupu amandmanlu a Constitutsiiljei ligat cu ufilizarea a limbilor tu tuti nomuri va u-stãvãrsits formulatsia „altã limbã ofitsialã tsi u-zburãscu naima ptsãn 20% di bãnãtorlji ali RM...“. S-cljeamã, iuva nu s-adutsi a minti explitsit altã gramã shi limbã, ma mash limba machiduneascã shi gramã a ljei chirilicã. Ma, dupu reghistrarea a bãnãtorlor dit soni realizat la anlu 2002, unicã comunitati etnicã tu RM cari partitspeadzã cu naima ptsãn 20% di tutã populatsii easti comunitatea arbinisheascã. Ti atsea, statuslu „altã limbã ofitsialã“, tu aestu momentu, easti a 16 limbãljei a comunitatiljei arbinisheascã tu RM cum shi grama a ljei. Bilansul ti ufilizarea publicã a limbilor a comunitãtslor shi gramili a lor easti ti aesti sferi shi institutsii: Parlamentul ali RM; comunicatsia a bãnãtorlor cu ministeriatili shi organili a condutsirãljei a statlui; protsedurili la giudits; protsedurili conducatoari; realizarea a sanctsiilor; ombudsmanlu popular; protsesili la alidzerli; declararea directã a bãnãtorlor; documentili personali a bãnãtorlor; evidentsia a bãnãtorlor; ufilizarea a puteariljei a politsiiljei; radiodifuzia; obiectili infrastructuri; condutsirea localã; finansiili; economia; educatsia shi shtintsa; cultura; cum shi organili cari suntu importanti ti niintari shi avigljeari alãshtiu ãndreptu. Tu aestu Conducãtor autorlu nu da a lui mindueari ligatã ti atsea cum s-ãndredzi cu nomlu ãndreptul ti ufilizarea a limbilor tu Republica Machidunia, ma fatsi eforturi cu un modus simplu shi achicãsit su s-lu spunã cadurlu iuristic. Cu multi egzempli, ãntribãri, ilustrãri shi formulãri aestã materii easti ma aproapea di lipsiturli shi interesili a bãnãtorlor. Cara su-avem tu videari targhet grupa alãshtui Conducãtor, idea easti dghivãsitorlji pit aestã publicatsii s-li ãnveatsã ãndrepturli (a bãnãtorlor) shi obligatsiili (a statlui) ligati cu ufilizarea a limbilor tu RM. Tu idghea oarã, cunushtarea a ãndreptului s-cljeamã shi a lui practicari adecvatã. Verzia completã a Conducãtorlui putets su-aflats pi veb frãndzãli www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, pi tuti limbi cari s-zburãscu tu Republica Machidunia. Vodič nacionalnog zakonodavstva u oblasti upotrebe jezika etničkih zajednica u Republici Makedoniji UVOD Jezik predstavlja jedno od osnovnih obilježja svakog naroda. Ustvari, jezik je jedna od karakteristika, možda i najznačajnija po kojoj se narodi razlikuju. Putem jezika ljudi međusobno komuniciraju i razumijevaju se. Jezik olakšava svakodnevni život i omogućava građanima da ostvare svoje osnovne slobode i prava. Pismo se samo nadovezuje na jezik, tačnije, to je oblik preko kojeg izražavamo govor. Jezik ima dvojnu, po malo i kontradiktornu ulogu. S jedne strane homogenizira, tačnije služi kao kanal za komunikaciju između građana i institucija. S druge strane, diverzificira, tj. razdvaja građane na etničku, kulturnu i političku osnovu. Ukoliko se ne praktikuje jedan jezik, postoji opasnost za njegovo izumiranje! Lingvist Dejvid Harison sa Instituta ugroženih jezika, uradio je jedno istraživanje i došao do zapanjujućih zaključaka. Od 7.000 jezika, koliko se danas govori u svijetu, čak polovina stanovništva koristi samo 83, a mnogim malim jezicima prijeti cjelosno izumiranje. Zbog toga, krajem ovog vijeka može nestati čak polovina jezika. Oko 3.500 jezika govori samo jedna desetina svjetskog stanovništva. Koliko god da se jedan jezik upotrebljava u krugu najbližih (porodica i rodbina), ipak to nije dovoljna garancija da će jezik opstati, i da će se prenositi na buduće naraštaje. Veća je sigurnost očuvanja jednog jezika ako se taj jezik upotrebljava i na oficijalnom nivou, kao zagarantovano pravo upotrebe od strane građana, te ako država ima obavezu da omogući njegovu upotrebu. Upotreba jezika, posebno pravilna upotreba službenih jezika, ne predstavlja samo pravo, već i obavezu svih subjekata! Naime, veoma veliku opasnost predstavlja jezično izvrtanje, tj. upotreba tuđih riječi za termine za koje postoje odgovarajuće riječi u službenim jezicima, ili pisanje makedonskih riječi latinicom. Takva praksa može imati negativni utjecaj na očuvanje Bosanski jezik jezika i osobito na autentičnost određenih izraza i pojmova. Zbog toga postoje stroge zakonske sankcije za one koji neće poštivati pravila koja se odnose na pravilni način i na mjesta upotrebe službenih jezika. U političkom životu u Republici Makedoniji pitanje o upotrebi jezika je aktualno. U tom smislu, ovaj vodič, zajedno sa prethodno izdatim vodičem ,,Ostvarivanje prava za upotrebu jezika etničkih zajednica u komunikaciji sa organima državne vlasti u Republici Makedoniji: U suglasnosti sa Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina i sa Evropskom poveljom regionalnih ili manjinskih jezika, izdata od Udruženja građana za podršku međuetničkog dijaloga i razvoja zajednica ,,Zajedničke vrijednosti,, mogu poslužiti za šire upoznavanje javnosti, kako bi shvatili obim i složenost ove materije. U Republici Makedoniji pravo na upotrebu jezika je ustavna i zakonska kategorija. To znači da sve sto je povezano sa upotrebom jezika reguliše se Ustavom RM i sa zakonima kao pravni akti, koje donosi Parlament RM. Nije dozvoljeno da se upotreba jezika regulira podzakonskim aktima koje donosi Vlada RM, organi državne uprave ili lokalne vlasti. Time se naglašava ne samo značenje ovog prava, već se izbjegava i mogućnost za stvaranje haosa i velikog broja (različitih) pravila, koja bi uspostavili stotine organa. Jedan od prvih koraka koje je preuzela Republika Makedonija u pravcu široke upotrebe jezika je ratifikacija ,,Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina,,. Pored ove konvencije, osnovni ram manjinske politike u Republici Makedoniji predstavlja i provedba Okvirnog (Ohridskog) ugovora, koji uglavnom prevazilazi standarde utvrđene Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina. Evropska povelja regionalnih jezika i manjinskih jezika, također je potpisana i čeka se na njenu ratifi- 17 Živjeti u multietničkoj sredini - Građani sa jednakim pravima, mogućnostima i zaštitom kaciju. Ipak, najznačajnije za građane Republike Makedonije je to što Ustav i zakoni, posebno novi Zakon za upotrebu jezika koji govori najmanje 20% građana u RM i u jedinicama lokalne samouprave, omogućavaju veoma široku upotrebu na službenom nivou, jezicima koji se govore u Republici Makedoniji. Čitajući Vodič, primjetit ćete da su većina zakona u kojima je na isti ili sličan način regulirano pitanje o upotrebi jezika, doneseni u prvoj polovini tekuće dekade. To nije slučajno, imajući u obzir da ono što je radikalno promjenilo koncept upotrebe jezika u javnoj sferi su Okvirni ugovor i ustavni amandmani, koji su bili donijeti 2001 godine. Ostali su izazvali lavinu zakonskih izmjena i dopuna u pravcu doizgradnje općih pravila, sadržanih u Ustavu. Ipak, na kraju su zakonske izmjene i dopune bile samo prelazno riješenje. Dugogodišnja debata u vezi potrebe za donošenje jednog jedinog zakona u kojem bi se regulisalo pitanje za upotrebu službenih jezika u svim sferama društvenog života, završila je donošenjem Zakona za upotrebu jezika koji govore najmanje 20% građana u Republici Makedoniji i u jedinicama lokalne samouprave. Zakon ne sadrži skoro nikakvih noviteta, samo preuzima već postojeća riješenja o načinu upotrebe jezika, koja se sadrže u velikom broju drugih zakona. Vodeći se ustavnim amandmanom u vezi upotrebe jezika u svim zakonima, naći ćete formulaciju ,,drugi službeni jezik koji govori najmanje 20% građana RM…,, Znači, nigdje se eksplicitno ne spominje drugi jezik i pismo, osim makedonski jezik i njegovo kirilsko pismo. 18 Ali, prema posljednjem popisu održanom 2002 godine, jedina etnička zajednica u RM koja učestvuje sa najmanje 20% u ukupnoj populaciji je Albanska. Zbog toga, status „drugi službeni jezik“ u trenutku ima jezik albanske etničke zajednice u RM i njeno pismo. Pregled javne upotrebe jezika etničkih zajednica i njihovog pisma, odnosi se na sljedeće oblasti i institucije: Parlament RM; komunikacija građana sa ministarstvima i organima državne uprave; sudski postupci; upravni postupak; izvršenje sankcija; narodni pravobranitelj; izborni proces; neposredno izjašnjavanje građana; vođenje matične evidencije; primjena policijskih ovlaštenja; radiodifuzna dejnost; infrastrukturni objekti; lokalna samouprava; finansije; ekonomija; obrazovanje i nauka; kultura; kao i organi koji su značajni za unaprijeđenje i zaštitu ovog prava. U ovom Vodiču autor ne daje svoje mišljenje i stav u vezi sa zakonskim uređenjem prava na upotrebu jezika u Republici Makedoniji, već pokušava da na jednostavan i razumljiv način predstavi pravni okvir. Preko većeg broja primjera, pitanja, ilustracija i obrazaca, ova je materija približena potrebama i interesima građana. Imajući u obzir ciljnu grupu ovog Vodiča, ideja je da čitatelji preko ove publikacije saznaju prava (građana) i obaveze (vlasti) vezano za upotrebu jezika u RM. Najzad, poznavanje prava znači i njegovo adekvatno prakticiranje. Cjelosnu verziju Vodiča, možete naći na web stranicama www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, na svim jezicima koji se govore u RM. DORACAK mbi legjislacionin kombëtar për përdorimin e gjuhëve të bashkësive etnike në Republikën e Maqedonisë PARATHËNIE Gjuha paraqet si një ndër shenjat themelore të secilit popull. Në të vërtetë, gjuha është një ndër karakteristikat, ndoshta edhe më e rëndësishmja, në bazë të së cilës edhe dallohen popujt. Me anë të gjuhës njerëzit komunikojnë dhe kuptohen mes vete. Gjuha lehtëson jetën e përditshme dhe u mundëson qytetarëve t’i realizojnë të drejtat dhe liritë e tyre themelore. Alfabeti vetëm ndërlidhet me gjuhën, respektivisht ajo është forma me anë të së cilës shprehet të folurit. Gjuha luan rol, më pak kontradiktor, të dyfishtë. Nga njëra anë, homogjenizon, respektivisht shërben si kanal për komunikim ndërmjet qytetarëve dhe institucioneve. Nga ana tjetër, diversifikon, respektivisht ndan qytetarët sipas vijës etnike, kulturore dhe politike. Nëse një gjuhë nuk praktikohet, ekziston rreziku i zhdukjes së saj! Linguisti Dejvid Harison nga Instituti për gjuhë të rrezikuara ka bërë një kërkim dhe ka ardhur në përfundime të habitshme. Prej 7 000 gjuhëve, aq sa fliten sot në botë, deri më gjysma e popullatës përdorin vetëm 83, ndërsa shumë gjuhëve të vogla u kanoset zhdukje e tërësishme. Në këtë mënyrë, deri në fund të këtij shekulli mund të zhduken deri më gjysma e gjuhëve. Vetëm dhjetë për qind e popullatës botërore flasin rreth 3 500 gjuhë. Kush e di se sa të përdoret një gjuhë në rrethin e më të afërmve (familjes dhe farefisit), megjithatë, kjo nuk është garanci e mjaftueshme se gjuha do të mbijetojë dhe do të bartet prej gjenerate në gjeneratë. Siguri më e madhe e ruajtjes së gjuhës ekziston kur ajo përdoret edhe në nivel zyrtar si e drejtë e garantuar e përdorimit nga ana e qytetarit dhe nëse shteti ka obligim të mundësojë përdorimin e saj. Përdorimi i gjuhës, në veçanti përdorimi i drejtë i gjuhëve zyrtare, nuk paraqet vetëm të drejtë por edhe obligim për të gjithë subjektet! Domethënë, shtrembërimi gjuhësor paraqet rrezik të madh, respektivisht përdorimi i fjalëve të huaja për terme për të cilat ekzistojnë fjalë përkatëse në gjuhët zyrtare ose, shkrimi i një fjale maqedonase me alfabet latin. Praktika e tillë mund të ketë ndikim negativ në ruajtjen e gjuhës dhe Gjuhë shqipe në veçanti mbi autoktoninë e shprehjeve dhe nocioneve të caktuara. Për këtë shkak, ekzistojnë sanksione të rrepta ligjore për ata të cilët nuk do t’i respektojnë rregullat që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve zyrtare në mënyrë dhe vende adekuate. Në jetën politike në Republikën e Maqedonisë, çështja e përdorimit të gjuhëve është aktuale. Në këtë drejtim, ky doracak, së bashku me doracakun e botuar më parë “Realizimi i të drejtës së përdorimit të gjuhëve të bashkësive në komunikim me organet e pushtetit të shtetit në Republikën e Maqedonisë: Harmonizimi me Konventën kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare dhe me Kartën evropiane për gjuhët rajonale ose të pakicave“, i botuar nga ana e Shoqatës qytetare për përkrahje të dialogut ndëretnik dhe zhvillimit të bashkësive “Vlera të përbashkëta”, mund të shërbejnë për njoftim më të gjërë të publikut për gjerësinë dhe ndërlikueshmërinë e kësaj materieje. Në Republikën e Maqedonisë, e drejta e përdorimit të gjuhës është kategori kushtetuese dhe ligjore. Kjo do të thotë se gjithçka që ka të bëjë me përdorimin e gjuhëve rregullohet me Kushtetutën e RM-së dhe me ligjet si akte juridike të cilat i miraton Kuvendi i RM-së. Nuk lejohet që përdorimi i gjuhës të rregullohet me akte nënligjore të cilat i miraton Qeveria e RM-së, organet e administrimit shtetëror apo pushtetit lokal. Me këtë, jo vetëm që theksohet rëndësia e kësaj të drejte, por shmanget edhe mundësia e krijimit të kaosit dhe rregullave të shumta (të ndryshme) të cilat do t’i miratonin qindra organe. Një ndër hapat e parë që ndërmori Republika e Maqedonisë në drejtim të përdorimit të gjërë të gjuhëve është ratifikimi i „Konventës kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare“. Përveç kësaj konvente, kornizë themelore për politikën e pakicave në Republikën e Maqedonisë paraqet implementimi i Marrëveshjes Kornizë, e cila, kryesisht, tejkalon standardet e caktuara me Konventën kornizë për mbrojtje të pakicave kombëtare. Karta Evropiane për gjuhë rajonale dhe gjuhë të pakicave është, gjithashtu, e nënshkruar dhe 19 Jetesë në mjedis multietnik - Qytetarë me të drejta, mundësi dhe mbrojtje të barabartë pritet ratifikimi i saj. Megjithatë, për qytetarët e Republikës së Maqedonisë më me rëndësi është ajo se Kushtetuta dhe ligjet, veçanërisht Ligji i posa miratuar për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal, mundësojnë përdorim mjaft të gjërë të gjuhëve të cilat fliten në Republikën e Maqedonisë në nivel zyrtar. Duke lexuar doracakun, do të vëreni se shumica e ligjeve, ku në mënyrë të njëjtë apo të ngjashme është rregulluar çështja e përdorimit të gjuhëve, janë miratuar në gjysmën e parë të kësaj dekade. Kjo nuk është rastësi, nëse kemi parasysh atë se ajo që në mënyrë radikale ndryshoi konceptin e përdorimit të gjuhëve në sferën publike janë Marrëveshja Kornizë dhe amendamentet kushtetuese, të cilat u sollën në vitin 2001. Këta të fundit, shkaktuan ortek të ndryshimeve dhe plotësimeve ligjore në drejtim të përpunimit të mëtutjeshëm të dispozitave të përgjithshme që përmban Kushtetuta. Megjithatë, më në fund, ndryshimet dhe plotësimet ligjore ishin vetëm zgjidhje e përkohshme. Debati shumëvjeçar rreth nevojës së sjelljes së një ligji të vetëm me të cilin do të rregullohet çështja e përdorimit të gjuhëve zyrtare në të gjitha sferat e jetesës shoqërore, përfundoi me sjelljen e Ligjit për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal. Ligji nuk përmban, pothuajse, asgjë të re, por i përmbledh zgjidhjet ekzistuese mbi mënyrën e përdorimit të gjuhëve të cilat i përmbajnë një numër i madh ligjesh tjera. 20 Duke u prirë nga amendamenti kushtetues në lidhje me përdorimin e gjuhëve në të gjitha ligjet do të hasni në formulimin „gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në RM...“. Domethënë, askund nuk përmendet në mënyrë eksplicite gjuhë dhe alfabet tjetër, përveç gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj cirilik. Por, sipas regjistrimit të fundit të mbajtur në vitin 2002, bashkësia e vetme etnike në RM e cila bën pjesë me së paku 20% të popullatës së përgjithshme është ajo shqiptare. Për këtë shkak, statusin e „gjuhë tjetër zyrtare“, për momentin, e ka gjuha dhe alfabeti i bashkësisë etnike shqiptare në RM. Shqyrtimi i përdorimit publik të gjuhëve të bashkësive dhe alfabeteve të tyre ka të bëjë me këto fusha dhe institucione: Kuvendi i RM-së; komunikimi i qytetarëve me ministritë dhe organet e administratës shtetërore; procedurave gjyqësore; procedurës administrative; zbatimi i sanksioneve; Avokati i Popullit; procesi zgjedhor; shprehja e drejtpërdrejtë e qytetarëve; dhënia e dokumenteve personale qytetarëve; drejtimi i evidencës amzë; zbatimi i autorizimeve policore; veprimtaria radiodifuzive; objektet infrastrukturore; vetadministrimi lokal; financat; ekonomia; arsimi dhe shkenca; kultura; si dhe organet të cilat janë të rëndësishëm për avancimin dhe mbrojtjen e kësaj të drejte. Në këtë doracak autori nuk shpreh qëndrimin dhe mendimin e tij në lidhje me rregullimin ligjor të së drejtës për përdorimin e gjuhëve në Republikën e Maqedonisë, por mundohet që në mënyrë të thjeshtë dhe të kuptueshme ta paraqet kornizën ligjore. Me anë të një numri të madh shembujsh, pyetjesh, ilustrimesh dhe formularësh kjo materie iu është afruar nevojave dhe interesave të qytetarëve. Duke pasur parasysh grupin qëllimor të këtij doracaku, qëllimi është që lexuesit me anë të këtij doracaku, ti kuptojnë të drejtat (e qytetarëve) dhe obligimet (e pushtetit) në lidhje me përdorimin e gjuhëve në RM. Njëkohësisht, njohja e të drejtës do të thotë aplikim adekuat i të njëjtës. Versionin e plotë të Doracakut mund ta gjeni në ueb faqet www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, në secilën prej gjuhëve që fliten në Republikën e Maqedonisë. Legarutno lil bašo nacionalno zakonoanipa ani sfera ko labaripe e čhibengere tare etnikane khedipa ani Republika Makedonia XULIPE I čhib si jekh tare fundavne belegoja sakone narodoskiri. Thaj adava majbut I čhib si jekh tare karakteristike, thaj adava šaj jekh tare majbare, pali savi si aver maškar peste e sela/narodi. Prekal i čhib e manuša kominicirinena thaj haljovena pumen. I čhib lokharela o sakodivutno dživdipe thaj anela olenge realizacia ke olengere fundavne tromalipa thaj hakoja. O xramovipe sade dela jekh šukar phandlipe e čhibasa, ja pale adaja forma savi so ovela vakerdi prekal o vakeripe. I čhib khelela dujengiri, pohari kontradiktorno, rola. Tari jekh rig, de;a homogenizacia, pa pale ovela leli sar kanalo baši komunikacia maškar e dizutne thaj e institucie. Tari aver, kerela diverzifikacia, ja pale ulavela e dizutnen uzal i etnikani, kulturnikani thaj politikani linea. Jekhe čhiba te nane ola praktika isi ola riziko taro olakoro meripe! O lingvisto Dejvid Harison taro nstituto baše čhiba save so šaj te našaldjoven kerda jekh rodljaripe thaj avilo dži frapantnikane phandle lafia. Tare 7 000 čhiba, kobor so avdive ovena vakerde ani lumia, thaj ekvaš tare dživdutne labarena sade 83, a bute tikne čhibenge isi praktika ola te oven našalde thaj te meren. Adjaar, dži agor akale šeliberšeskoro šaj te našaldoven pobuter tare ekvaš e čhibendar. Trujal 3 500 čhiba vakerena sade jekh deštori tare sa e lumiakere manuša. Kobor thaj te ovel labardi jekh čhib ano trujalipe tare majpaše (familia thaj jerija), numa pale kodova nane odobor bari garancia kaj ičhib ka ačhol thaj ka ovel legardi tari kustik ki kustik. Pobaro sigurnipe bašo arakhipe e čhibakoro isi te si vov labardo thaj ko oficialno nivo sar garantirime hako bašo labaripe tari rig e dizutneskiri thaj i them te lelja peske obligacia te šajdarel oleskoro labaripe. O labaripe e čhibakoro, majbut o normativakoro labaripe e oficialnikane čhibenge, na sikavela nisavo sade hako, numa thaj obligacia baše sa e subjektoja! Thaj adava majbaro riziko si o čhibakoro iranipe, ja pale o labaripe e jabane lafengoro baše terminoja savenge nane lafia jekhuthe e lafenge ane oficialnikane čhiba ja, pale, xramovipe ki makedonikani čhib e latinicakere xramovipasa. Kodoja praktika šaj te ovel ola Romani čhib negativnikano asari/vlijanie upral o arakhipe e čhibakoro thaj ulavdo upral e autohtonipa ke disave terminirime fraze thaj kontekstoja. Adaleske, isi but striktikane zakoneskere sankcie adalenge so nane te patjivkeren e normativoja kola so si ki relacia e normativnikane čhanesa thaj thanesa bašo labaripe e oficialnikane čhibengoro. Ano politikano dživdipe e Republika makedoniakoro pučipe e labaripaskoro e čhibengoro si but aktuelno. Ko adava dikhipe, akava Legarutno lil, jekhethane e ikalde legarutne lilesa “Realiziripe e hakoskoro ko labaripe e čhibengoro ko khedipa ani komunikacia e organenca tari themakiri radžin ani Republika Makedonia: jekhajekhipe e Fremiskere konvenciasa bašo arakhipa e nacionalnikane minoritetengoro thaj e Europakere konvenciasa baše regionalnikane ja pale minoritetnikane čhiba” ikaldi taro Khedipe e dizutnengoro bašo dendo dumo ko maškaretnikano dialogol thaj barjovipe e khedipangoro “Khetane baripena”, šaj te den dumo bašo buvleder pendžaripa ano putardipe baši forma thaj kompleksnipe akale materiakoro. Ani Republika Makedonia, o hako e labaripaskoro e čhibakoro si konstitucionaleskiri thaj zakoneskiri kategoria. Kodova anela kaj sa so si phandlo e labaripasa e čhibengoro si regulirime e Konstitucionalesa ki RM thaj e zakonenca sar juristikane aktoja save so anela o Parlamento e RM-koro. Nane dendo o labaripe e čhibakoro te ovel regulirime e telozakoneskere aktonca save so anela i radži e RM-kiri, e organoja ki themakiri vastarin ja lokalnikani vastarin. Akalesa na sade so ovela potecirime o džnipe akale hakoskoro numa ovela našaldo o šajdipe taro keripe jekh haoso thaj baro gendo (verver) normativoja save so ka anen šel organoja. Jekh tare jekhto phirda so lela i Republika Makedonia ano drom e buvle labaripaskoro e čhibengoro si i ratifikacia e “Fremiskere konvenciakoro bašo arakhipe e nacionalnikane minoritetengoro”. Na sade akaja konvencia, o fundavno fremi baši minoritetengiri politika ani Republika makedonia si o realiziripe e 21 Dźivdipe ano multietnikano maśkaripe -Dizutne jekhutne hakojenca, śajdipa thaj arakhipa Fremiskere phandle lafesa, savo so majbut nakhavela e standardoja zurarde e Fremiskere konvenciasa bašo arakhipe e nacionalnikane minoritetengere. I europakiri konvencia baše regionalnikane čhiba thaj čhiba e minoritetengere si, thaj adjaar, xramome thaj ovela adžikerdo olakoro ratifikuipe. Numa pale, majbare džanlipastar baše dizutne ani Republika Makedonia si so o Konstitucionalo thaj e zakonoja, majbut o nevoando Zakono bašo labaripe e čhibengoro savo so vakerena majhari 20% tare dizutne ani Republika Makedonia si so o Konstitucionalo thaj e zakonoja, majbut o nevoando Zakono bašo labaripe e čhibakoro savo so vakerena majhari 20% tare dizutne ani Republika Makedonia thaj ane jekhina e lokalnikane korkoriradžipaskoro, anena but buvlo labaripe ko oficialnikano nivo e čhibenge save so ovena vakerde ani Republika Makedonia. Drabarindo o Legarutno lil ka dikhen kaj pobuter e zakonendar, savende so ko jekh ja pale paše čhani si regulirime o pučipe e labaripaskoro e čhibengoro, si ande ani jekhto ekvašin akale dešeberšipaskoro. Kodova nane nevo sar čipota, te dikhljam kaj adava so si radikalno si o koncepto e labaripaskoro e čhibengoro ani putardi sfera si thaj e Fremiskere phandle lafesa thaj e konstitucionalnikane amandmanenca, save so sine ande ano 2001 berš. E dujto, ande jekh butipe tare zakoneskere averipa thaj džipheripe ano drom taro džikeripe e generalnikane normativongoro saikerde ano Konstitucionalo. Numa pale ko agor, e zakoneskere averipa thaj džipheripa sine sade nakhavutni solucia. I lungoberšengiri debata trujal o trubutnipe bašo anipe jekhe jekhutne zakoneske ano savo ovela regulirime o pučipe e labaripaskoro ke oficialnikane čhiba ane sa e sfere ko amalipaskoro dživdipe agorkerda e anipasa e Zakoneska bašo labaripe e čhibakoro savo so vakerena majhari 20% tare dizutne ani Republika makedonia thaj ane jekhina tari loklanikani korkoriradžin. O zakono na ikerela nisave nevipa te dikhljam adava, numa lela akana e terdutne solucie bašo čhani e labaripaskoro e čhibengoro save so si ikerde ane pobuter avera zakonoja. Cidindo e konstitucionaleskere amandmanestar e labaripasa tare čhiba save so sas ane sa e zakonoja ka arakhen i formulacia “aver oficialnikani čhib so vake- 22 rena majhari 20% tare dizutne e RM...”. Adjaar, nikote eksplicitnikane na ovela vakerdi aver čhib thaj xramovipe, sade i makedonikani čhib thaj olakiri kirilicakiri abeceda. Numa, aso o paluno xramovipe ikerdo ano 2002 berš, jekhutni etnikani khedin ani RM savi so lela than majhari 20% ani sa i populacia si i albanikani. Adaleske, o statuso “aver oficialnikani čhib”, ano momento, isi e albanikane etnikane khedinakere čhiba ani RM thaj olakiri abeceda. O dikhipe ko putardo labaripe e čhibengoro ke khedina thaj ke olengere abecede si ko akala ranika thaj institucie: Parlamento e RM; komunikacia e dizutnengiri e ministeripanca thaj e organenca ki themakiri vastarin; sudoskere procedure; vastaripaskere procedure; keripe sankcie; selikano hakojengoro arakhutno /ombudsmano; o alusaripaskoro proceso, direktikano deipe hango e dizutnengoro; ikalipe e personalnikane dokumentongoro e dizutnengoro; legaripe matikani evdencia; labaripe e policiakere autoripaskoro; radiodifuznikano keripe buti; infrastrukturakere objektoja; lokalnikani korkoriradžin; finansie; ekonomia; edukacia thaj skiencia; kultura; sar thaj e organoja save so si bare džanlipastar bašo anglipe thaj arakhipe akale hakoskoro. Ano akala Legarutno lil o auktoro na dela peskoro gindipe thaj poza e zakoneskere lačharipasa thaj e hakosa bašo labaripe e čhibengoro ani Republika Makedonia, numa dela šajdipe ko jekhutno thaj haljovutno čhani te sikavel i thamikani normative. Prekal e bare misala, pučipa, ilustracie thaj formularoja akaja material si pašakerdi kori e trubutnipa thaj e interesoja e dizutnengere. Isindo ko dikhipe akaja resarinakiri grupa akale Legaripastar, i idea e drabarutneskiri si prekal akaja publikacia te džanen e hakoja (e dizutnengere) thaj e obligacie (e radžakere) phandle e labaripasa e čhibengere ani RM. Ko jekh, o pendžaripe e hakoskoro anela džanipa thaj oleskoro jekhutno prakticipiripe. I sasti verzia akale Legarutne lileskiri ka šaj te arakhen ke web riga www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, ki sakoja čhib savi so ovela vakerdi ani Republika Makedonia. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar İLGİLİ ULUSLARARASI DÜZENLEMELER Milli dillerin kullanılması bakımından Makedonya Cumhuriyeti’ne ait en önemli uluslararası belgeler hangileridir? Makedonya Cumhuiriyeti, Milli Azınlıkların Korunmasıyla ilgili Çerçeve Konvasyonunu onayladı (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi sayı 11/97). Bu Konvansyon “somut milli azınlığın her mensubuna” dillerin kullanılması hakkını garanti etmektedir: özel alanda, kamu alanında, yazı şeklinde, konuşma şeklinde ve dilin engelsiz özgürce kullanılması bakımından. Bu Çerçeve Konvansyonunun uygulanması bakımından, bu Konvansyondan çıkan görevler yanısıra, Makedonya Cumhuriyeti’nde Hukuk Çerçevesi ek görevler içermektedir ve bununla, Konvansyonla belirlenen çoğunluk olmayan toplulukların dillerinin kullanılması hakkı bakımından Uluslararası standartları aşmaktadır. Bölgesel diller ve azınlıklar dilleri Avrupa Buyurusu’da imzalanmış ve onaylanması beklenmektedir. Başka ülkelerde dillerin kullanılması ne şekilde düzenlenmiştir? Devamda, resmi dile ve azınlıklar dillerinin kullanılmasıyla ilgili, nüfüsü, etni heterojen oluşumlu bazı ülke Anayasalarından kısa alıntılar yer almaktadır: - Arnavutluk: resmi dil Arnavutçadır. Azınlıkların anadilinde ilk öğrenim ve kısıtlı orta öğrenim hakkı verilmiştir, mahkemede azınlıklara tercüman hakkı tanınmıştır. - Bulgaristan: resmi dil Bulgarcadır. Anadili Bulgarca olmayan Bulgar vatandaşı, zorunlu bulgarca olmak üzere kendi dilini öğrenme ve kullanma hakkına sahiptir. - Hrvatistan: Hırvatça ve latin alfabesi resmi dildir. Bazı yerel idare birimlerinde şu durumlarda başka bir dil veya alfabe resmi olabilir: belediyede etni grup çoğunluk olduğunda ( %50 nin üzerinde) veya belediye yada jupanlık statüsünde belirtilmişse veya Hırvatistan Cumhuriyeti’nin imzaladığı uluslararası sözleşmeden görev olarak kaynaklanırsa. - Bosna ve Hersek: devlet düzeyinde olduğu gibi entiteler düzeyinde de iç dil, Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça resmi dillerdir. - Estonya: resmi dil Estoncadır. Herkesin devlet veya yerel idareye ve görevlilerine Estonca hitap Makedonya Cumhuriyetinde hukuk çerçevesi, çoğunluk olmayan topluluklar dillerinin kullanımı ve hakkı bakımından uluslararası standartları aşmaktadır. etme ve bu dilde yanıt alma hakkı vardır. Nufüsün en az %50 sini oluşturan etni azınlıklı yerel birliklerde, herkesin o etni azınlık dilinde devletten ve yerel idareden yanıt alma hakkı vardır. - Yunanistan: Yunancadan başka hiçbir dilin resmi kullanılmasına izin verilmez. Azınlık dillerinin kullanılması özel alanla sınırlandırılmıştır. - Slovakya: resmi dil slovakçadır. Resmi iletişimde ana dilinin kullanılması hakkı, azınlıkların en az nufüsün %20 sini oluşturduğu ortamlarda verilmiştir. - Slovenya: resmi dil Slovencadir, İtalyan ve Macar azınlığının yaşadığı bölgelerde de İtalyanca ve Macarca resmi dillerdir. 23 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait - İspanya: resmi dil İspanyolcadır, özel bölgelerde ise yerel diller İspanyolcayla beraber resmi dil olarak kullanılır. Avrupa Birliği çerçevesinde dil düzeni nasıldır? Avrupa Birliğine üye ülke olma gayemiz bakımından Avrupa Birliğinde dil rejimi konusunda bu Rehberde kısa bir yer veriyoruz. AB, dünya uluslararası organizasyonlar arasında, kendi bütün devlet – üyelerin resmi dillerinin kamu kullanılmasının uygulanması bakımından tek birliktir. AB’nin var oluşunun ilk gününden itibaren çokdillilik belirlenmiş bir siyasettir ve muhakkak her ne kadar yeni devlet-üye alınırsa bu böyle kalacaktır. Şu anda sözleşmelerden eşit otantik yirmiüç dil (İrlanda dili dahil) ve yirmiiki resmi çalışma dili mevcuttur. AB’de dillerin kullanılmasıyla ilgili esas prensiplerin belirlendiği yerler şunlardır: 1958 yılından Konseyin 1 sayılı düzenlemesi (4 orijinel resmi dil, yeni diller ise üyelik şartlarıyla ilgili her akitle ilave edilir); Avrupa Birliği kurulma Sözleşmesi; AB Sözleşmesi; AB’nin kurulduğu sözleşmelere yanaşma ve uyma şartlarına ait AKİT ve AB kurumları Mevzuatı. Rehber dilinde yazılı şekilde hitap edebilir ve aynı dilde yanıt alabilir. Her yeni üyelikle, o anda geçerli olan AB’nin bütün hukuku, üye olmadan önce, vatandaşların tamamen bilgilendirilmesi amacıyla, yeni üye ülkenin diline çevrilmelidir. Avrupa Birliği hakkında daha fazla bilgi: http://europa.eu/ Bu sözleşmelerden çıkan esas görevler: kurumlardan kabul edilen hukuk ve siyasi belgeler bütün resmi dillere çevrilir; bakanlar seviyesindeki bütün resmi temaslarda ve karar getirilen bütün temaslarda çeviri yapılmaktadır; parlamento oturumlarında, Avrupa Parlamentosunun her üyesi kendi anadilinde konuşabilir ve AB her vatandaşı AB’nin herhangi bir kurumuna, sözleşmelerin bir resmi Sorular 1: Dillerin kullanılmasını düzenleyen uluslararası Akitler var mıdır yoksa bu soru tamamen milli yasamacılığa mı bırakılmıştır? Makedonya Cumhuriyetinde bu konudaki durum nedir? Bölgede, iki veya daha fazla resmi dilin kullanıldığı ülke var mıdır? AB- de kaç resmi dil vardır? Avrupa Parlamentosunda her temsilci kendi ana dilinde konuşma yapabilir mi? 24 AB resmi web-sayfası başlangıcı, metinler 23 dilde yazılmıştır Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar ÇERÇEVE ANLAŞMASI Çerçeve Anlaşması nedir? Çerçeve Anlaşması (Framework Agreement), Ohri Anlaşması olarak da bilinmektedir, 2001 yılında Ohri’de, o zamanlar Makedonya Cumhuriyeti’nde en büyük siyasi partilerin başkanları arasında imzalandı. MC hukuk sisteminde, siyasi partiler arasında imzalanan anlaşmalar hukuk kaynağı sayılmazlar ve bu yüzden Çerçeve Anlaşması haliyle hukuk Akiti değildir. Bundan dolayı Çerçeve Anlaşması, MC vatandaşları için hak ve görevler üretmez. Fakat, şu gerçekler gözönüne alınarak, Anlaşmaya imzasını atanlar için bir görev sayılırdı: Anlaşmanın yapıldığı dönem- MC’da savaş çatışması zamanında; Anlaşmanın yapılma amacı ve tanıttığı ile koruduğu değerler: - silahlı çatışmaları durdurmak ve Makedonya Cumhuriyetinde barış, istikrar ve demokratik gelişmeyi garanti edecek ve ülkenin egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve üniter karakterini zedelemeyecek bütünleşmiş multietnili toplumun oluşması için çerçeve sağlamak; İmzayı atanların resmiliği – MC’ de en büyük ve önceki seçimlerde MC vatandaşlarının büyük çoğunlukta oyunu kazanan siyasi partilerin başkanları ; ve Güçlü desteklçiler ve garantörler– uluslararası toplum temsilcileri, bütün önemli uluslararası örgütler ve dünyanın en büyük devletleri. MC hukuk sistemine uyması amacıyla, çerçeve Anlaşması hükümleri, Makedonya Cumhuriyeti Anayasası ve kanunlar gibi resmi ve hukuk- görev Akitlerine girdi. Bu yüzden şimdi Çerçeve anlaşmasının uygulanması, Makedonya Cumhuriyeti’ nde Anayasa ve Kanunun uygulanması demektir! Çerçeve Anlaşması neyi kapsamaktadır? Çerçeve Anlaşması şu alanları kapsamaktadır: Yerel idarenin gelişimi Yerel idare yetkileri arttı ve ülkenin bölgesel örgütlenme denetimi yapıldı. Ayrımcılık yapmama ve hakça temsil edilme - Devlet idaresinde ve her düzeydeki kamu kurumlarında her topluluktan vatandaşın eşit ve hakça temsil edilmesi; - Ombudsmanın ( ayrımcılık yapmama kurallarını koruma, devlet idaresinde, yerel idarede ve kamu kuruluş ile hizmetlerde topluluklar mensuplarının eşit ve hakça temsil edilmesine özel dikkat sunmaktadır); Cumhurbaşkanı tarafından tain edilen Güvenlik Konseyine üç üyenin; Mahkeme Konseyine üç üyenin; Anayasa Mahkemesine üç hakimin seçimi için prösedürlerde değişme yapıldı. Meclis Prosedürlerinin uygulanması - Doğrudan kültür, dillerin kullanılması, eğitim, kimlik belgeleri ve sembollerin kullanılmasıyla ilgili kanunlar hakkında Meclis, MC’da çoğunluk olmayan topluluklardan mevcut milletvekillerinin oy çoğunluğunun (Badenter veya çifte çoğunluk) olması şartıyla mevcut milletvekillerinin oy çoğunluğuyla karar getirmesi; 25 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Çerçeve Anlaşması, çatışmalara son verip, bütünleşmiş multi etnik toplumunun oluşması için bir çerçevedir. - ülkedeki topluluklar arası ilişkiler sorularını gözden geçirecek ve onların çözümü konusunda düşünce ve öneri verecek olan Topluluklar arası ilişkiler Komitesinin kurulması; - Anayasa önsözünün değişmesi kararı, topluluklar mensupları hakları ile ilgili herhangi bir hükmün değişmesi ve yerel idare ile ilgili kanunların değişmesi, Makedonya Cumhuriyeti’nde çoğunluk olmayan topluluklara mensup toplam milletvekili sayısının oy çoğunluğu olması zorunluğuyla toplam milletvekili sayısının üçteiki oy çoğunluğuyla yapılmaktadır. 26 Kimlik belirtilmesi - Makedon Ortodoks Klisesi olduğu gibi Makedonya’daki İslam Birliği, Katolik Klisesi, Evangelist-Metodist Klisesi, Yahudi Birliği ve diğer Dini Birlik ve Dini gruplar devletten ayrı olup Kanun karşısında eşittirler ve Kanunla ön görülen süreçte dini okullar ve sosyal ile hayırsever kurumlar kurmakta özgürdürler; - Topluluklar mensupları, kendi kimlik ve topluluklarının özelliklerini belirtme, yaşatma ve geliştirme özgürlüğüne ve kendi topluluk sembollerini kullanma hakkına sahiptir; - Cumhuriyet, bütün toplulukların etnik, kültür, dil ve din kimliğini korumayı garanti etmektedir; - Topluluklar mensupları kendi kimliklerini belirtme, yaşatma ve geliştirme adına, kültürel, sanatsal ve eğitim kurumları olduğu gibi bilim ve diğer birlikler kurma hakkına sahiptir; - Topluluklar mensuplarına, Kanunla belirlenmiş şekilde, ilk ve orta eğitimlerini kendi dillerinde görmeleri sğlanmıştır. Başka dilde tedrisat yapıldığı okullarda Makedonca dili da okunmaktadır; - Makedonya’nın tarihi ve sanat zenginliğinin ve Makedonya’daki bütün toplulukların korunması, ilerletilmesi ve zenginleştirilmesi Cumhuriyet tarafından garanti edilmiştir; - Milli Televizyon’da (Makedonya Radio Televizyonu) bütün topluluklar dillerinde programların Rehber sunulduğu kanalın açılması; - Topluluklar sembollerinin serbest kullanılması. Eğitim ve dillerin kullanılması - Meclisin ön oturumlarında ve çalışma toplantılarında milletvekilleri resmi dillerde konuşabilirler; - Kanunlar resmi dillerde ilan edilir ve; - Bütün Kamu memurları herhangi bir resmi belgede herhangi bir dilde kendi adını yazabilir. C İlavesi, uygulanmaya ve güven oluşturma ölçülerine adalı olup dillerin kullanılması, kültür ve eğitimle ilgili özel 6. noktası vardır. Çerçeve Anlaşması konusunda daha çok bilgi, Makedonya Açık Toplum Enstitüsü Vakfının yayınlarından alınabilir: Tezatlı görüşler: Makedonyada’ki çatışmayla ilgili Arnavut ve Makedon Toplulukları arasında hüküm süren düşünceler hakkında araştırma Norveç Helsinki Komitesi Raporu Yayın: FİOOM, 2003 Çerçeve Anlaşmasından sonra Makedonya Çalışmalar derlemesi Yayın: FIOOM, 2006 http://www.soros.org.mk/default.asp?lang=mak &menuid=430 Sorular 2: Çerçeve Anlaşması Hukuki Akit midir? Çerçeve Anlaşması neden yapıldı ve onun bütün toplum ve etni topluluklar mensupları için önemi nedir? Çerçeve Anlaşmasıyla düzenlenmiştir? hangi konular Topluluklar dillerinin kullanılması bakımından Çerçeve Anlaşması neyi sağlar? Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar ANAYASA Anayasa nedir? Belirli Devlet Makamlarının aldığı birçok çeşit hukuk akitleri vardır. Hepsinden en önemli hukuk akiti ve en güçlü hukuk etkisi olan akit Anayasadır. Çok sayıda olan kanunlardan farklı olarak Anayasa tektir. Anayasa’da, bir devlette en önemli konularda kurallar bulunmaktadır. Bu yüzden haklı olarak Anayasa’ya “Kanunlar Kanunu denir”. Makedonya Cumhuriyeti Anayasa’sı, 17 Kasım 1991 yılında Makedonya Cumhuriyeti’nin ilk çok partili Meclisi tarafından getirilmiştir. Anayasa’yla, bir bütünlük olarak vatandaşların ve toplumun yararından en önemli sorular düzenlenip vatandaşalrın hak ve özgürlükleri ve hukuk sisteminin esasları belirlenir Şimdiye kadar getirilen bütün MC Anayasa’larında toplulukların statüsü, hakları ve dillerin kullanılması Aşağıdaki tabelada, 1945 yılından bu güne kadar MC Anayasa’larında etnik toplulukların statüsü (adı) ve kendi anadillerini kullanma haklarının garanti edildiği alanlar belirtilmiştir. Statü ve isim konusunda bir gelişme görülebilir, fakat daha öenmli olan kendi dillerini kullanma haklarının verildiği alanların genişlemesi ilgi çekmektedir. “kültür kimliğini koruma hakkı” olarak hakkın açıkça gösterilemsine bir bakıma olanak sağlamayan genel formulasyonlarla başlanmış, daha sonra detaylara gidilmiştir: “Devlet Makamlarındaki süreçte kendi dil ve alfabeyi kullanma hakkı”. 27 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Anayasa değiştirgelerinde dillerin kullanımı nasıl düzenlenmiştir? nde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu dilin k ullanılması kanununda. 1992-2006 yıları arası dönemde 30 değiştirge geti rilmiştir. Değiştirgelerle, Anayasa’da belirli değişmeler ve ilaveler yapılır. Vatandaşalrın en az %20 sinin Makedon dilinden farklı resmi dil konuşan yerel idare birimlerinde yaşayan herhangi bir vatandaş, Bakanlıkların b ölge birimleriyle temaslarında hangi resmi dili ve alf abeyi isterse kullanabilir. Yerel idare birimlerinden yetkili bölgesel birimler Makedon dili ve Kiril Alfabesinde veya vatandaşın kullandığı resmi dil ve Alfabeyle yanıt verebilir. Her vatandaş Bakanlıklarla tem aslarında resmi dillerden ve Alfabelerden birini kullanabilir, Bakanlıklar ise Makedon dili ve Kiril Alfabe siyle ve vatandaşın kullandığı dil ve Alfabede yanıt v ermektedirler. En büyük sayıda değiştirge, Çerçeve Anlaşması ve ondan çıkan görevler sonucu 2001 yılında getirilmiştir. Dillerin kullanılmasının düzenlendiği en önem li değiştirge, tamamen dillerin kullanılmasına ait ola n V. Değiştirgedir: „1. Makedonya Cumhuriyeti genelinde ve uluslararası ilişkilerde resmi dil Makedon dili ve Kiril alfa bedir. Bu madde uyarınca, vatandaşalrın en az %20 sini n konuştuğu başka bir dil de resmi dil ve alfabedir. Makedon Dili ve Kiril Alfabesinin resmi olduğu açı kça belirtilmesine rağmen, bir sonraki noktayla, MC A nayasa’larında ilk defa başka bir dil ve alfabenin de r esmi olmasına olanak sağlanmıştır. Fakat başka bir d ilin resmi olabilmesi için bir şart koşulmakta-o dili M C’da vatandaşalrın en az %20 sinin kullanmasıdır. Şu anda, bu koşulu yerine getiren tek dil, MC’da Arnavut topluluğunun dilidir. Teoretik olarak değişik dil konuşan bir topluluk MC toplam nüfüsünün %20 sine ulaştığı durumda o dil de resmi olabilir. Bu deği ştirgenin bir sonraki noktalarında, başka bir dilin “re smiliğinin” ne demek olduğu ile ilgili Çerçeve verilmektedir. Anayasa’yla, vatandaşların ve bir bütünlük olarak toplumun çıkarından olan en önemli sorular düzenlenmektedir, yani vatandaşların hak ve özgürlükleri ve hukuk sisteminin temelleri düzenlenmektedir. Makedon Dilinden farklı resmi dilde konuşan vata ndaşalrın kimlik belgeleri, Makedon dili ve Kiril alfab esi olduğu gibi Kanun uyarınca kendi dili ve alfabesi nde de verilmektedir. Bu hüküm, kimlik kartı, pasaportlar, sicil kaydı Ka nunlarında yeniden işlem görmüştür, yani şimdi Mak edonya Cumhuriyeti’nde ve yerel idare birimleri- 28 Rehber Bu hüküm Makedonya Cumhuriyeti’nde ve Yerel id are birimlerinde vatandaşların en az %20 sinin konuş tuğu dilin kullanılması Kanununda işlem görmüştür(aktarılmıştır). Makedonya Cumhuriyeti’nde devlet idaresi maka mlarında Makedonca dilinden farklı resmi dil, Kanun uyarınca kullanılabilir. Bu hükümle bir çerçeve oluşturulur, yani açıkça sadece Kanunla(MC Meclisi’nin getiridği Hukuk akiti, ki bu hukuk akitleri hierarşisinde Anayasa’dan sonra ge lmektedir) dillerin kullanılmasının düzenlenebileceği belirtilmektedir. Böylece dillerin kullanılmasının ek Kanun akitleriyle(idarenin, yerel idare maka mlarının ve diğer makamların getirdikleri hukuk akitleri) düzenlenmesi olanağı ortadan kaldırılmaktadır. Dillerin kullanılması kanunla düzenleme kuralı dışında bir istisna vardır. Meclis Mevzuatı Kanun değ ildir, fakat Makedonya Cumhuriyeti Meclisi’ndeki çalı şmalar hiçbir Kanunla düzenlenmediğinden, bu Mevz uatın, Kanun özelliğinde olduğu sayılır. Bu yüzden Mevzuatta, Meclis çalışmalarında dillerin kullanılmasıyla ilgili hükümler de bulunmaktadır. Yerel idare birimlerinde, vatandaşların en az %20 sinin kullandığı dil ve alfabe, Makedon dili ve Kiril alf abesi yanısıra, resmi dildir. Yerel idare birimlerinde %20 den az vatandaşın dil ve alfabesinin kullanılması hakkında Yerel idare birimleri Makamları kara r getirmektedir. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar Bu hüküm, Yerel idare Kanunu ve Üsküp Kenti Ka nununda, yani şimdi Makedonya Cumhuriyeti’nde ve Yerel İdare birliklerinde vatandaşların en az %20 si nin konuştuğu dilin kullanılması Kanununda yenide n işlev görmüştür. Bu hükümle de bir bakıma, dillerin kullanılmasının Kanunla düzenlendiği kuralında bir istisna yapılmaktadır. Belediyeler ve Üsküp Kenti, o Belediyede veya Üsküp Kenti’nde %20 den az v atandaşın konuştuğu başka bir dil ve alfabenin resm i kullanılması kararını getirebilirler. Bu karar, Beledi yenin en üst düzey hukuk akiti-Statü ile getirilebilir. 2. Bu değiştirgeyle, Makedonya Cumhuriyeti Ana yasasının 7. maddesi değiştirilir. Anayasa değiştirgesi VIII, topluluk mensuplarının özgürce kendilerini ifade etmeleri kendi kim liklerini ve topluluklarının özelliklerini yaşatma ve g eliştirme ile kendi topluluklarının sembollerini kullanma hakkına adalıdır. Bu değiştirgenin 5. paragrafıyla: Makedonya Cumhuriyeti’nin bütün bölgesinde ve onun uluslararası ilişkilerinde resmi dil Makedon dili ve Kiril alfabesidir. Bu madde uyarınca, vatandaşların en az %20sinin konuştuğu dil ve alfabesi de resmi dil dir. okullarda kendi dillerinde okuma hakkına sahiptir. Başka dilde tedrisatın yapıldığı okullarda Maked on dili de okutulmaktadır.” Belirlenmektedir. Bu hüküm ilk, orta ve yüksek eğitim Kanunlarında veya şimdi Makedonya Cumhuriyeti’nde ve Yerel İda re birliklerinde vatandaşların en az %20 sinin konuş tuğu dilin kullanılması Kanununda yeniden işlev gör müştür. “Topluluk mensupları, Kanun uyarınca, ilk ve orta Sorular 3: Anayasa ve Kanun arasındaki fark nedir? 1991 yılında getirilen Makedonya Cumhuriyeti Anayasa’sı ne şekilde değiştirildi? En çok değişmeler ne zaman yapıldı? Anayasa, daha çok dilin resmi kullanılmasını sağlar mı? Bir dilin resmi dil olması için şart nedir? 29 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber MAKEDONYA CUMHURİYETİ’NDE VE YEREL İDARE BİRİMLERİNDE VATANDAŞLARIN EN AZ %20 SİNİN KONUŞTUĞU DİLİN KULLANILMASI KANUNU Bu Kanun, Kanun hükümleri belirtilerek, Kanunun kapsadığı bölgelerde dillerin kullanılması biçim ve şartlar hakkında açıklamalar, örnek ve sorularla desteklenerek Rehberin geri kalan bölümünde tamamen ele alınmıştır. Bu bölümde, Kanunun yanlız genel (giriş) hükümleri açıklanmıştır. Kanunun adından da anlaşıldığı gibi, Kanunla Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşalrın en az %20 sinin (Makedon dili ve Kiril alfabesi olduğu gibi Arnavut dili ve Alfabesi) ve yerel idare birimlerinde (belirli topluluk mensupları sayısının Belediyenin toplam nüfüsun en az %20 sini oluşturduğu) konuştuğu dilin kullanılması düzenlenmektedir. Kanunla, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20sinin konuştuğu (Makedonca dili ve onun Kiril alfabesi olduğu gibi Arnavut dili ve onun Alfabesi) ve Yerel Yönetim birimlerinde (belirli topluluk mensupları sayısının, toplam nufüsün en az %20sini oluşturduğu belediyelerde) dilin kullanılması düzenlenmektedir. 30 Buna göre bu Kanun, şu anda Makedon dili ve Kiril alfabesine (resmi dil ve alfabe) ve Arnavut dili ve Alfabesine (MC’da vatandaşalrın %20 den çok vatandaşın konuştuğu başka bir resmi dil olarak) aittir. Fakat, belirli bir ölçüde diğer etnik toplulukların dillerinin sınırlı resmi kullanılmasına da aittir (örneğin, belirli topluluk sayısının, toplam nüfüs sayısından en az %20 olan Belediye Makamlarında dilin resmiliği veya kimlik belgesinde özel adın yazılması). Bu Kanunun kapsadığı alanlar veya Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşalrın en az %20 sinin konuştuğu dilin kullanılması hükümlerinin uygulandığı ortamlar şunlardır: MC Meclisi, vatandaşların Bakanlıklar ve Devlet İdaresi Makamlarıyla temasları, Mahkeme süreçleri, İdari süreçler, Cezaların icrası, Ombudsman, seçim süreci, vatandaşların dolaysız ifadesi, vatandaşlara kimlik belgelerinin verilmesi, sicil kaydı, polis yetkilerinin uygulanması, radyo difuzyon, alt yapılar, yerel idare, maliye, ekonomi, eğitim ve bilim, kültür ve bu Kanun uyarınca diğer alan ve kuruluşlarda. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar MAKEDON DİLİNİN KULLANILMASI KANUNU Bunu biliyor muydunuz: - Makedon dilinde yayınlanan bütün yazılar, kamuya çıkarılmadan önce dil düzeltmeni tarafından gözden geçirilmelidir; - düzeltilmeden yayınlanan metinler için ceza, denar karşılığında 2500 ile 3000 avro dur. Makedon dilinin kullanılması Kanunuyla, Makedonya Cumhuriyeti’nde Resmi dil olarak Makedon dilinin kullanılması düzenlenmektedir. Makedon dili Makedon literatür dili ve Kiril Alfabesidir ve kullanılması, onun korunması, ilerletilmesi ve zenginleştirilmesini kapsamaktadır. Kanunun amacı vatandaşalrın serbest yaratması ve kültürel, dil ve din özbenliğinin geliştirilmesi hakkının sınırlan- Bu Kanunun amacı, Makedon dili ve Kiril alfabesinin korunmasıdır. ması değildir. Kanunla, ki bu MC Anayasa’sı ve Makedonya Cumhuriyeti^nde ve Yerel İdare birimlerinde vatandaşaların en az %20 sinin konuştuğu dilin kullanılması Kanunuyla da düzenlenmişitr, topluluklar mensuplarının dil ve alfabeyi resmi kullanma hakkı sınırlanmaz. Bu Kanunun amacı, Makedon dili ve Kiril Alfabesini korumaktır. Kanunda, dil ve Alfabenin bozulmasını öneleyecek bir çok önlem ve mekanizma bulunmaktadır. Kanunla, hükümlerin saygılanmaması durumunda ağır cezalar öngörülmüştür. 31 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber MAKEDONYA CUMHURİYETİ MECLİSİ’NDE DİL KULLANIMI Geçerli Kanunlar listesi: Makedonya Cumhuriyeti Anayasa’sı (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi”sayı 52/91); değiştirgeler I ve II (1/92), değiştirge III (31/98), değiştirgeler IV, V, VI, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII ve XVIII (91/01), değiştirge XIX (84/03), değitirgeler XX, XXI, XXII, XXIII, XXIV, XXV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX ve XXX (107/05). /* Makedonya Cumhuriyeti Meclis Mevzuatı (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi”sayı 91/08) Meclis neyi temsil eder? Meclis Devletin en üst düzey ve yasamacılık makamıdır. Hergünlük konuşmada Meclis için uluslararası deyim olan Parlamento de kullanılmaktadır. Adından da anlaşılacağı gibi, temsilciler-milletvekilleri toplanmasıdır. Milletvekilleri genel ve dolaysız Parlamento seçimleriyle seçilirler. Görev süresi dolmadan Meclis’in feshedilmesi sadece milletvekillerinin oy çoğunluğuyla yapılabilir. Meclis’i, Meclis başkanı yönetmektedir. Hergünlük konuşmada “spikör” olarak ta anılan başkan, milletvekilleri tarafından seçilir. Başkan, (bütün milletvekillerinin katıldığı ve en önemli akitlerin alındığı) oturumları Makedonca dilinde yönetmektedir. 32 Meclis ve Meclis Komisiyonları çalışmalarında dil kullanımı nasıl dzüenlenmiştir? *Makedonya Cumhuriyeti Meclisi’nin çalışmalarıyla ilgili sorular, MC Anayasa’sı ve Meclis Mevzuatı haricinde hiçbir Kanunla düzenlenmemiştir. Meclis Mevzuatı, resmi-hukuk bakımından Kanun değildir. Fakat Meclis ile ilgili Kanun olmadığından, Meclis sözkonusu olduğunda bu Mevzuatın Kanun özelliği taşıdığı sayılmakta. Meclis çalışmalarında dillerin kullanımı konusunda uzun bir süre yoğun tartışmalar yürütüldü. Nihayet, yeni Meclis Mevzuatı’nın kabul edilmesiyle (Temmuz 2008) ve ardından Makedonya Cumhuriyeti’nde ve Yerel İdare birimlerinde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu dilin kullanılması Kanununun kabul edilmesiyle, bütün ikircimlikler ve anlaşmazlıklar çözüme ulaştı. Bundan sonra da Meclis çalışmalarında resmi dil, Makedon dili ve Kiril Alfabesidir. Yenilikler, çalışmalarda diğer dillerin genişletilmiş resmi kullanımı olanağıyla ilgilidir: Makedoncadan farklı ve Makedonya Cumhuriyeti vatandaşalrının en az %20 sinin konuştuğu dili konuşan milletvekilli, Meclis oturumunda ve Komisiyon oturumlarında olduğu gibi Komisiyon oturumu Başkanlığını yaptığında da o dili kullanabilir. Makedoncadan farklı ve Makedonya Cumhuriyeti vatandaşalrının en az %20 sinin konuştuğu dili konuşan milletvekilli, Meclis’in Komisiyon oturumlarında başkanlık yaptığında o dili kullanabilir. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar Arnavut etni topluluğu mensubu milletvekili oturumda Arnavutça konuşabilir, Komisiyon Başkanı ise bu Komisiyon oturumunu da Arnavutça yürütebilir. Eğer o milletvekili Meclis Başkanı veya Asbaşkanıysa Meclis’in oturumlarını Makedonca dilinde yapmaya mecburdur. Başka etni topluluğa mensub bir milletvekili (Makedon veya Arnavut olmayan) Meclis ve Komisiyon oturumlarında kendi anadilinde konuşamaz. Makedoncadan farklı ve Makedonya Cumhuriyeti vatandaşalrının en az %20 sinin konuştuğu dili konuşan milletvekilli, Meclis malzemelerini kendi anadi-linde ve alfabesinde alabilir. Meclis çalışmalarına katılmya veya Meclis’te konuşma yapmaya davet edilen başka ülke vatandaşalrı kendi dillerinde konuşabilirler. Mekdonca dilinden farklı bir dilde yapılan konuşma muhakkak Makeodncaya çevrilir. Makedonya Cumhuriyeti vayandaşlarının en az %20sinin konuştuğu, Makedoncadan farklı dil konuşan milletvekili, Meclis oturumunda, komisiyon toplantısında ve komisiyon toplantısının başkanlığını yaptığında o dilde konuşabilir, fakat diğer dillerin kullanılması da sınırlanmamalıdır. MC Meclis’i hakkında daha çok bilgi: „11 Oktomvri“ bb, 1000 Skopje, Republika Makedoniya tel: 02/ 3 112 255 ; elektronik adres: sobranie@sobranie.mk; web-site: http://www.sobranie.mk Dil kullanımı hükümlerinin pratikte uygulanması? Bu hükümlerin pratikte uygulanması amacıyla Makedonya Cumhuriyeti Meclis’i, tamamen Makedonca ve Arnavutça simulte çeviri (iki kanallı audio çıkışlı) için sistemle donatılmıştır. Ön oturumların ve Komisiyon toplantılarının düzenlendiği alanlarda, mikrofonlu konfrans sistemi yerleştirilmiştir. Meclis’te birçok profesyonel tercümna çalışmaktadır. Sorular4: Meclis nasıl bir makamdır? Meclis Başaknı kimdir? Oturumları hangi dilde yönetir? Hangi topluluğa mensub olursa olsun her milletvekilli kendi dilinde konuşabilir mi? 33 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber “MAKEDONYA CUMHURİYETİ RESMİ GAZETESİNDE” KANUNLARIN VE DİĞER KURAL VE AKİTLERİN İLANI Geçerli Kanunlar Listesi: “Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesinde” kuralların ve diğer kural ve akitlerin ilanı Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 56/99 ve 43/02) Kanun ve diğer Kurallar neden ve nerede ilan edilir? Vatandaşların, Kanunlar ve diğer Kurallarda belirlenenlere uyması amacıyla onların bilgilenmesi gerekmektedir. Bu nedenle Kanun ve diğer Kuralların, uygulanmaya başlamadan önce aleni ilan edilmeleri önemlidir. Kanun ve diğer Kuralların alındıklarından en geç 8 gün süresinde Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi’nde ilan edilmelerine ait Anayasa hükmü bu Kanunda işlenmiştir. Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi yayıncılığı aynı adlı Kamu şirketi yetkisindedir. Resmi Gazetenin basılmış yayını ödenmektedir, bu Kamu şirketinin internet sayfasında, 2001 yılından şimdiye kadar yayınlanan sayılara ulaşamk ücretsizdir. Resmi Gazetede Kanunlar ve diğer Kurallar hangi dilde ve alfaede yayınlanır? 34 Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi Makeodnca dili ve Kiril Alfabesiyle yayınlanır fakat Kanunların, MC vatandaşalrının en az %20 sinin konuştuğu diğer bir resmi dil ve alfabede de yayınlanması mecburidir Makedonya Cumhuriyeti’nde topluluklara mensub vatandaşalrın en az %20 sinin konuştuğu diğer resmi dil ve alfabe, Makedonya Cumhuriyeti’nde Arnavut etni toluluğunun dili olan Arnavutça dili olduğundan Kanunlar Arnavutça da ilan edilir. Bu Kural Haziran, 2002 tarihinden uygulanmaya başladı ve Arnavut topluluğunun çıkarından (kültür, dil) soruları düzenlemeye ait olup olmadığı farketmeksizin, MC Meclisi’nin getirdiği bütün Kanunlarla ilgilidir. Fakat bu Kuralla sadece Kanunlar kapsanmıştır. MC Resmi Gazetesinde mecburen ilan edilen diğer hukuk akitleri kapsanmamıştır. Ör. sigara kullanmadan korunma kanunu Makedon dili ve Kiril alfabesinde ve Arnavut topluluğunun dil ve alfabesinde ilan edilir. Fakat, sigara kullanmanın sağlığa zararlı olduğu uyarıları belirleme yönergesi sadece Makedon dili ve Kiril alfabesiyle yayınlanır. Aynı durum, geçerli olmayan evraklar ve mecburi olarak MC Resmi Gazetesinde ilan edilen Kamu tedarik ilanları için de geçerlidir. Onlar, kaybolan diplomanın Arnavut etni topluluğuna mensub vatandaşa ait olmasına rağmen, sadece Makedon dili ve Kiril alfabesiyle yayınlanır. “Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” Kamu şirketi ve yayınları ile ilgili daha fazla bilgi: Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar YP Sluzben Vesnik na RM bul. „Partizanski Odredi“ br. 29, 1000 Skopje tel +389-2-3298860, +389-2-3290471; faks. + 389-2-3112267 elektronik adres: contact@slvesnik.com.mk; web-site: www.slvesnik.com.mk Mkaedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, Makedonca dilinde ve onun Kiril alfabesinde yayınlanır, fakat Kanunlar muhakkak, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşalrının en az %20sinin konuştuğu başka dil ve alfabede de ilan edilmektedir. Sorular 5: Bütün Kanunlar aleni ilan edilir mi? Kanunlar ve diğer kurallar sadece Makedon dili ve Alfaesiyle mi ilan edilir? MC’da, AB’ne üye bütün ülkelerin resmi dillerine bütün yasama ve resmi belgelerin tercüme edilmesi kuralı uygulanır mı? 35 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber HÜKÜMET VE DEVLET YÖNETİMİ MAKAMLARI Geçerli Kanunlar Listesi: Hükümet Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.59/00, 26/01, 12/03, 55/05, 37/06, 115/07, 19/08 ve 82/08) Hükümet Çalışma Tüzüğü (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.38/01, 98/02, 9/03, 47/03, 64/03, 67/03, 51/06, 58/06, 5/07, 15/07, 26/07, 30/07, 58/07, 105/07, 116/07, 129/07, 157/07, 29/08, 36/08 ve 51/08) Develet Yönetim Makamlarının Örgütlenmesi ve Çalışması Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı105/07, 146/07 ve 82/08) Hükümet nedir ve nasıl çalışır? 36 Hükümet icra yönetiminin bir bölümü olup Meclis’in getirdiği Kanunları icra eder. Diğer taraftan Meclis’in getirdiği hukuk akitlerinin daha büyük bölümünü (kanunlar, Anayasa değiştirgeleri, bütçe, alan planlaması vb.) Hükümet hazırlar ve önerir. Hükümet’i vatandaşlar doğrudan seçmez, onu Meclis seçer ve değiştirir. Hükümet, oluşum bakımından, Meclis’ten daha küçük bir Makamdır. Meclis’te milletvekilli koltuğu çoğunluğunu kazanan partinin bununla Hükümet’i kurma hakkı da vardır. Hükümet çalışmalarını yöneten ve Hükümet’i temsil eden Hükümet Başkanıdır, günlük konuşmada ona Başbakan denir. Hükümet toplu bir Makam olup, belirli alanları yöneten bakanlardan oluşur. Örneğin, bütçe, vergiler, Devlet borçlanmaları ve kredileri, bankacılık ve diğer mali işler bir alan sayılıp Maliye Bakanlığı yetkisindedir. Büyük sayıda Bakanlığın, merkezi ve ana hizmetleri yanısıra: a) onlara bağlı makamları(örneğin Eğitim ve Bilim Bakanlığı kapsamında, Eğitimi Geliştirme Bürosu ve b) daha büyük belediyelerde yerleşen bölgesel birimleri vardır. Bu bölge birimleri aşırı Bakanlıklar, vatandaşalrın ve tüzel kişilerin hergünlük ve günden güne artan ihtiyaçlarına daha yakın olmayı amaçlamaktadırlar. Diğer Devletlerden farklı olarak (örneğin Sırbistan Cumhuriyeti) MC’da topluluklar veya azınlıklara ait özel Bakanlık yoktur. Hükümet, haftada bir kere, gerekirse daha sık da düzenlediği oturumlarda çalışmalarını sürdürüp kararlar almalıdır. Hükümet ve Bakanlıkların, ek Yasa akitleri (yönerge, tüzük, kararlar) hazırlama ve getirme ve değişik alanlarda belirli durumların çözümü ile ilgili acil önlemler ( ör. belirli bölgede sel yüzünden kriz masası kurma ve yardım sağlama) alma yetkisi vardır. Devlet idare makamları hangileridir? Bakanlıklar yanısıra, Devlet’in yani İktidarın (Meclis, Hükümet, Belediye Konseyleri) kurduğu ve yetkisinde olduğu büyük sayıda diğer makam ve enstitüler bulunuyor. Hepsine idare (Devlet) makamları denir: yönetmelikler, ajentalar, kurumlar, bürolar, vb. Bakanlıklar ve onların kapsamında ki Makamlar, Devlet İdaresini oluşturan en büyük sayıda Makamlar olduklarına rağmen, doğrudan Hükümet İcra Yönetiminin bir bölümü olarak Hükümet, belirli alanları yöneten bakanlardan oluşan toplu bir bünyedir. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar veya Bakanlıkların yetkisinde olmayan yönetim Makamları da vardır, onlar bağımsız Makamlar olarak çalışırlar (örneğin Elektronik İletişim ajentası veya Enerji Düzenleme Komisiyonu). Hükümet, Bakanlıklar ve diğer Yönetim Makamlarında dil kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Vatandaş nasıl hitab eder? Vatandaşalrın en az %20 sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuştuğu yerel idare biriminde yaşayan vatandaş Bakanlıklar ve bu Yerel İdare biriminde Bakanlıkların bölgesel birliklerinde o resmi dili ve Alfabeyi kullanabilir. Bakanlıklar ve bölgesel birimler nasıl yanıt verir? Bakanlıklar ve Yerel İdare birimlerinden yetkili bölgesel birimler Makedon dili ve Kiril Alfabesiyle ve vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabesiyle yanıt verir. Bu demektir ki Yönetim Makamlarında dilin resmi kullanılması hakkı sınırlıdır yani şu anda: Örneğin, Gostivar Belediyesi bölgesinde yaşıyan etni Arnavut, Gostivar Belediyesi Maliye Bakanlığı bölgesel birimine, Arnavut dilinde ve alfabesinde yazılı denasiyonalizasyon başvurusu sunabilir. Diğer taraftan, Ohri Belediyesi bölgesinde yaşıyan bir etni Arnavut aynı başvuruyu Arnavut dili ve alfabesinde yazamaz bunu kesinlikle Makedon dili ve alfabesiyle yapmalıdır çünkü Ohri Belediyesinde Arnavut etni topluluğu, toplam nufüsün %20 sinden daha azdır. MC Hükümeti ve Yönetim Makamları ile ilgili daha fazla bilgi: „İlindenska“ bb, 1000 Skopje tel: 02 3 115 324 ; web-site: http://vlada.mk Bakanlıklar ve onların bölgesel birimlerine müracaat ve yanıt almak için kullanılabilir, Hükümet’e veya Hükümet’ten doğrudan müracaat veya yanıt için kullanılamaz (çünkü, haliyle vatandaşalrın çıkarından olan en büyük sayıda işler Bakanlıklar yetkisinde olduğundan vatandaş onlarla doğrudan temas eder); Sadece MC’da Arnavut topluluğu mensupları kullanmaktadır, MC’da çoğunluk olmayan diğer topluluk mensuplarına bu hak verilmemişitr; ve Bölgesel birimlerle iletişimde sadece Belediyenin toplam nüfüsundan en az %20 sinin temsil edildiği Belediyede yaşıyan MC Arnavut topluluğu mensupları kullanabilir. Sorular 6: Hükümet’i kim seçer ve görevi nedir? Bakanlıklar ve Yerel Yönetim Birimlerinden yetkili Bakanlıkların bölgesel birimleri, Makedon dili ve Kiril alfabesiyle olduğu gibi, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle yanıt vermektedirler. Hükümet oluşumunda kaç Bakanlık vardır ve Etni Topluluklar Bakanlığı var mıdır? Bütün vatandaşlalr, Hükümet ve Devlet Yönetimi Makamlarıyla kendi anadilinde iletişimde bulunabilir mi? 37 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber ADLİ VE İDARİ İŞLEMLER Geçerli Kanunlar Listesi: Suç İşlemi Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 15/97, 18/99, 44/02, 27/04, 74/04, 15/05, 75/06 ve 83/08) Dava Süreci Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.79/05) Dava Dışı Süreç Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.9/08) Aciz Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 35/05, 44/06, 50/06, 124/06, 129/06, 20/07 ve 8/08) İhlal Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 62/06 ve 69/06) İdari Dava Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 62/06 ve 27/08) Genel Yönetim Süreci Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.38/05) Mahkeme nasıl bir makamdır? Mahkeme Yönetimini mahkemeler icra eder. Kuralları ihlal etme ve insanlar arasında anlaşmazlıklar her zamandan varmış ve olacak, mahkeme ise bu durumlarda kimin haklı olup olmadığına karar vaerir. Mahkemeler tarafından kanunların konkre durumlarda uygulanması adaletin yerini bulması demektir. Kendi çalışmalarında mahkemeler kendi başına ve bağımsızdırlar. Mahkeme sisteminde mahkeme yönetimini asli mahkemeler, temyiz mahkemelri, Anayasa mahkemesi ve Makedonya Cumhuriyet’i Yüksek Mahkemesi ypmaktadır. 38 Vatandaşlar ve tüzel kişiler neden mahkemelere ve yönetim makamlarına başvururlar? Ne gibi işlemler var ve neden yapılmaktadır? Vatandaşlar ve tüzel kişiler kendi hak ve çıkarlarını, mahkemeler veya Makedonya Cumhuriyeti’nde Yönetim makalmarında sürdürülen işlemlerle gerçekleştirirler. Fakat bu makamlarda işlemler, görevleri yerine getirmeme veya suç işleme yüzünden de başlatılıp yürütülmektedir. Vatandaş, belirli bir mülk konusunda sahipliğinin belirlenmesini isteyebilir. Vatandaş, bir kişi tarafından ağır yaralandığı yüzünden tazminat arayabilir. Vatandaş, vergi ödemediği için suçlu ilan edilebilir. Vatandaş ve suç işlemlerinin bir bölümü mahkemelerde yapılır. Yönetim süreçleri yönetim makamlarında (Bakanlıklar, Yönetmelikler, ajentalar) yapılır. Suç işlemi, mahkemelerin (kural icabı) ve yönetim makamlarının (istisna durumlarda) yetkisi olan tek süreçtir. Mahkemelerde veya yönetim makamlarında yürütülen süreçlerde dil kullanımı hakkı neden önemlidir? Bu süreçlerin yürütülmesi sırasında, vatandaş ve tüzel kişilere, süreçte taraflar olarak ve hangi sıfatla katıldıkları bakılmadan (başvuran, maruz kalan, suçlayan, suçlanan) bütün haklarının sağlanmasının garanti edilmesi çok önemlidir. Genel standartlar yanısıra: tarafların eşit ve ayırımcılık yapılmama durumu, vatandaşa hukuk yardımı sunma vb. Sürekli Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar anadili kullanma yani vatandaşın tanıdığı ve anladığı dili kullanma hakkı ortaya çıkmaktadır. Vatandaş kendi anadilinde yani en iyi bildiği ve konuştuğu dilde makamlarla temaslarında kendisini en iyi hissetmektedir. Bir kişinin yazılı şekilde (örneğin sosyal yardım hakkının verilmesi konusunda yazılı başvuru) veya sözlü olarak (örneğin tazminat ödeme sürecinde sözlü tartışma), dili pek bilmediği yüzünden yanlış ifade etmesi, gerçeklerin yanlış belirlenmesine yol açabilir ve bununla hakkı kısıtlanabilir. Suç işleme ve ihlal sürecinde dil kullanımı nasıl düzenlenmiştir? İnsan hakları uluslararası belgelerinin amaçlarından biri, suç işleminde suşlanan kişiye azgari hak sağlamaktır. Diğerleri arasında zanlı veya suçlananın dil kullanma hakkıdır. Hükümlerin hedefi, dilin bir engel olmamasını sağlamaktır, kişi suçlandığı konuyu anlamalıdır. Bu yüzden anladığı dilde “onun alehinde suç duyurusunun niteliği ve nedenleri için haberdar edilmesi” hakkı garanti edilmiştir. Yerli adliyede, anadilinin kullanılması olanakları bakımından bir adım daha ileriye atılmıştır, doğrusu sürecin hemen de her aşamasında ve süreçle ilgili olan her kişiye bu hak tanınmaktadır. Mahkeme süreçlerinde resmi dil Makedonca ve Kiril alfabesidir, daha çok sayıda süreç etkinlikleri ve aşamalrda, vatandaşalrın en az %20 sinin konuştuğu diğer resmi dil ve alfabede kullanılmaktadır: - Çağırılan, soruşturmaya alınan veya tutuklanan kişiye, çağırılma, soruşturma veya tutuklanma nedeninin, ona karşı herhangi bir suç duyurusu olduğu gibi var olan hakları konusunda anladığı dilde bildirilmesi hakkı. Bu haktan yararlanma, kişinin MC toplam nufüsünün belirli oranda etni topluluğa mensubiyetiyle koşullandırılmaz. Bu demektir ki MC’nın her vatandaşı veya yabancı bir vatandaş bu haka sahiptir; - Makedoncadan farklı resmi dil konuşan suçlananın, madurun, davacının, tanık ve suç belir- Mahkeme süreçlerinde büyük sayıda işlemler ve aşamalarda, ( suç, davalı, dava dışı ve yönetim davası) resmi dil Makedon dili ve onun Kiril alfabesidir, vatandaşların en az %20sinin konuştuğu başka resmi dil de kullanılmaktadır. leme işlemine katılan diğer kişilerin soruşturma öncesi, soruşturma sırasında, diğer mahkeme etkinlikleri ve duruşmalarda olduğu gibi ağlaşı süreçlerinde de kendi dil ve alfabesini kullanma hakkı. Mahkeme, kişinin veya diğerlerinin söylediklerini olduğu gibi o kişinin veya ilişkili diğer kişilerin söylediklerini ve kimlik belgeleri ve diğer kanıt malzemelerinin sözlü çevirisini sağlayacak. Mahkeme, duruşma veya davalının savunması için önemden olan yazılı malzemelerin de yazılı çevirisini sağlayacak; - Mahkeme duruşmasında, duruşmanın yapıldığı dili anlamayan veya konuşmayan diğer tarafların, tanıkların ve diğer ilgili kişilere ücretsiz çevirmen yardımı hakkı sağlanmıştır. Çevirmen hakkı konusunda kişi bilgilendirilecek. Çeviriyi yeminli tercüman yapmaktadır; - Vatandaşların, ağlaşı, dava ve başvuruları Makedonca dilinden farklı resmi dilde sunma hakkı. Bu müracatları mahkeme çeviri yapıp duruşmayla ilgili diğer taraflara iletmektedir; - Mahkemeler, çaığırı, karar ve diğer yaızlı belgeleri sürecin yürütüldüğü dilde sunmalıdır, Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan vatandaşalra ise o dilde bu belgeleri sunmalıdır. Tutuklu olan, ceza evinde bulunan veya bir sağlık kuruluşunda psihiyatri tedavi gören suç zanlısına, süreç esnasında kullandığı dilde bu belgelerin tercümesi sunulacak. Süreç esnasında kullanılan dili anlamayan suç zanlısına, süreç esansında kullandığı dilde mahkeme kararının tercümesi iletilir; -Duruşma süreci esansında çeviri mecburiyeti saygılanmadığından mahkeme kararını red etma hakkı. 39 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait SORUN 1 The police has deprived of free movement the following persons: Iliyaz Kadriu (member of the Albanian ethnic community and an employee of the State Ombudsman’s Office of Republic of Macedonia), Petko Stojanovski (member of the Macedonian ethnic community) and Hakan Belozoglu (member of the Turkish ethnic community), all three citizens in the Republic of Macedonia, under the suspicion that they performed a number of crimes: counterfeiting documents, fraud and abuse of official duty. The reasons as to why they have been detained were read in Macedonian language. During the main hearing, the documents were presented in Macedonian language. Iliyaz submitted a written document to the court in Albanian language, Hakan in Turkish, whereas the court translated Ilyaz’s document in Macedonian and submitted to the other parties, but not that of Hakan. Were the police activities in accordance with the law when the reasons for depriving from free movement of the tree suspects were read only in Macedonian language? Was Ilyaz allowed to use the Albanian language during the procedure, and did Hakan have to speak in Macedonian? Did the documents have to be translated into another language? If yes, which one? Did the court act accordingly when the written document submitted by Iliyaz was translated into Macedonian, and Hakan’s document was not? Rehber Dava, dava dışı ve idari davalarda dillerin kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Dava sürecinde mahkeme, kişisel ve aile ilişkileri, iş ilişkişeri gerçek ve tüzel kişilerin mal mülk ve diğer vatandaş-hukuk ilişkileri konusundaki anlaşmazlıklar ile ilgili tartışır ve karar getirir. Dava dışı süreçlerde mahkeme, genelde anlaşmazlık özelliği olmayan kişisel, ailevi, mal mülk ve diğer durumlar (örneğin, kayıp bir kişinin ölmüş ilan edilmesi veya ergenlik çağından sonra ana babların hak ve görevlerinin devamı gibi) konusunda karar getirmektedir. İdari dava sürecinde nihai karardan memnun olmayan kişinin İdari Mahkemede dava açması sırasında yapılır. Haciz ise bir görevi yerine getirme ve İdari süreçle alınan kararın, para ödemeyle koşullanan bir mahkeme kararının zoraki yaptırılması için yetkili kişiler tarafından gerçekleşen süreçtir. Dava, dava dışı ve idari davalar süreçlerinde resmi dil Makedonca ve Kiril alfabesidir, fakat diğer bir resmi dil ve onun alfabesi de kullanılabilir. Vatandaşalrın en az %20 sinin konuştuğu başka resmi dil kullanan vatandaş bu hakkını şu süreçlerde ve aşamalarda kullanabilir: - Duruşma sırasında ve mahkemede diğer süreç etkinlikleri hakkında sözlü bilgilendirme esanasında.Duruşma sırasında mahkeme çevirmenleri taraflara sözlü çeviri yapmaktadır, kanıt olarak duruşmada kullanılan belgeler de sözlü ve yazılı oalrak çevrilmektedir; - İlgili tarafların ve diğer katılanların, dava, ağlaşı ve diğer evrakları mahkemeye o resmi dilde ve alfabede sunma hakkı. Bu gibi belgeleri mahkeme Makedon diline ve Kiril alfabesiyle çeviri yapar ve sürece katılan ilgili taraflara iletir. Diğer taraftan mahkemenin görevleri şunlardır: - Diğer resmi dili ve alfabesini kullanan ilgili tarafı veya sürece katılanı, Makedon dilini ve onun Kiril alfabesini anlamayan topluluğa mensup ilgili tarafı 40 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar veya sürece katılanı o dili kullanma hakkı veya çevirmen hakkı konusunda haberdar etmek; Belediye ve Üsküp Kenti makamlarında o dili kullanma hakkına sahiptirler. - Bu vatandaşlara, davet, karar ve diğer mahkeme mektuplarına o resmi dilde ve alfabede iletmek. Bakanlıkların bölgesel birimleriyle temaslarında diğer resmi dili ve alfabeyi kullanma hakkına, Makedonca dilinden farklı ve vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu dilin resmi olduğu Yerel İdare biriminde yaşayan her vatandaş sahiptir. O Yerel birlik birimlerinden yetkili bölgesel birlikler Makedon dili ve Kiril alfabesiyle olduğu gibi, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle yanıt vermektedir. Her vatandaş, Bakanlıklarla temaslarında resmi dillerden ve alfabelerden birini kullanabilir, Bakanlıklar ise Makedonca dili ve Kiril alfabesiyle olduğu gibi vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle de yanıt vermektedir. Bu süreçlerde, resmi statüsü olmayan dilleri kullanan diğer toplulukların dillerinin kullanılması da sağlanmıştır. MC vatandaşı, Makeedonca dili ve Kiril alfabesi anadili olmayan ile Makedonca dili ve Kiril alfabesinden farklı resmi dili kullanmayan mahkeme sürecinde ilgili taraflar ve diğer katılımcıların ha kl arı şunlardır: - mahkeme sürecini, çevirmen aracılığıyla kendi dillerinde takip etme hakları konusunda bilgilendirilmek; - sürecin yapıldığı dili bildiklerini beyan ettiklerinde çevirme hakkından vaz geçme olanağı; - duruşmalara katılarak kendi dilinde diğer süreç etkinliklerine sözlü katılabilmek. Mahkeme, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşı olan ilgili taraflar ve sürece katılanların çeviri harcamalarını karşılamaktadır. Genel idari süreçte dil kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Genel idari sürecini Bakanlıklar ve Devlet İdaresinin diğer makamları, gerçek ve tüzel kişilerin hakları, görevleri veya çıkarları konusunda karar getirdiklerinde uygulamaktalar. Bu süreç bir taraftan, Devlet İdaresi makamları önünde yürütüldüğünden ve bu makamlar arasında iletişimi kapsadığından, ve diğer taraftan vatandaşlar ve tüzel kişilerle ilgili olduğundan, Devlet İdaresi makamlarında dillerin kullanılmasıyla ilgili aynı kurallar geçerlidir ve uygulanmaktadır (“Hükümet ve Devlet İdaresi makamları” bölümüne bak). Başka bir resmi dil konuşan vatandaşlar (MC vatandaşalrının en az %20 sinin konuştuğu dil), Devlet İdaresi makamlarında yürütülen İdari süreçte, Resmi dil olan Makedoncadan farklı dil konuşan ilgili taraflar, belgeleri o dil ve alfabede de sunabilirler. Bu belgeleri, sürecin yürütüldüğü makamlar tarafınca Makedon dili ve Kiril alfabesine çevrilip işlem yapılmaktadır. İdari sürecin yürütüldüğü makamlar, idari işler konusunda karar getirdiklerinde resmi Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve ilgili tarafın kullandığı resmi dil ve alfabesiyle yanıt sunmaktadırlar. İdari süreç esnasında, sürecin yürütüldüğü dili bilmeyen tanık, çevirmen aracılığıyla soruşturulacak. İdari süreçte bazı soruşturma çevirmen aracılığıyla yapılırsa, tutanakta soruşturulan kişinin hangi dilde konuştuğu ve çevirmenin kim olduğu kayıd edilecek. Başka resmi dil konuşan vatandaşlar (Mkaedonya Cumhuriyeti vatandaşlarının en az %20sinin konuştuğu dil), Devlet Yönetimi Makamlarında sürdürülen Yönetim Sürecinde, Belediye ve Üsküp Kenti makamlarında, o dili kullanma hakkına sahiptirler. 41 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber Bütün bu haklara, Ceza Uygulama Yönetmeliği, Ceza Uygulama Kurumu veya diğer devlet makamlarıyla iletişimde mahkum edilen kişiler de sahiptir. Sorular 7: Mahkemelerin rolü nedir? Vatandaşlar haklarını araman için nereye müracaat ederler? Hangi süreçleri mahkemeler, hangilerini devlet yönetim makamları yapmaktadır? Bir kişi tutuklandığında anladığı ve konuştuğu dili kullanma hakkına sahip midir yoksa bu hak sadece mahkeme tarafından suçlu bulunduğunda mı tanınacak? 42 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar HALK SAVUNUCUSU (OMBUDSMAN) Geçerli Kanun Listesi: Halk Savunucusu Kanunu (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ sayı 60/03) üzere, vatandaşın haklarının ihlal değerlendirdiğinde süreç başlatabilir. Halk Savunucusu neyi temsil eder? Günlük konuşmada, Halk Savunucusu yerine, İsveç dilinden bir söz olan ve bir çok ülkede bu enstitünün adlandırıldığı Ombudsman terimi kullanılmaktadır. MC Hukuk sistemine bu enstitünün dahil edilmesi, vatandaş haklarının daha büyük derecede korunması ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Halk Savunucusunun ana görevi, Anayasa ve Kanun tanımından kaynaklanarak Devlet İdaresi (örneğin Bakanlıklar, Yönetmelikler, Komisyonlardan) ve kamu yetkili bir çok kurum (örneğin İktisat Odalarından, Makedonya Otomoto birliğinden) gibi diğer makamlar tarafından, ihlal edildiği durumlarda, vatandaşların Anayasa ve Kanun haklarını koruyan enstitüdür. Halk Savunucusu enstitü adı olduğu gibi bu enstitüyü yöneten kişi için de aynı ad kullanılmaktadır. Vatandaşlar ne durumlarda Savunucusuna nasıl müracaat ederler? ve Halk Her kişi, Halk Savunucusuna, Anayasa ve Kanun hakları ihlal edildiğini düşündüğünde, özellikle de yukarıda anılan makamlarda topluluklar mensuplarının gereken biçimde ve hakça temsil edilmesi ve ayırımcılık yapılmaması kuralları ihlal edildiğinde ağlaşı sunabilir. Halk Savunucusu, kendi inisiyativi edildiğini Halk Savunucusuna sunulan ağlaşı imzalı, sunanın kimlik bilgilerini içermeli ve ağlaşının nedeni olan gerçekleri ve kanıtları içermelidir. Ağlaşı yazılı veya tutanakla sözlü olarak sunulabilir ve onun için hiç bir vergi veya ödenti gerekmez. Halk Savunucusu ile işlemlerde dil kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Halk Savunucusu ile temaslarda resmi dil Makedonca ve Kiril alfabesidir, fakat vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu diğer dil ve alfabe de resmi dir. Herkes, Halk Savunucusuyla temaslarında resmi dil ve alfabeden birini kullanabilir. Halk Savunucusu Makedon dili ve Kiril alfabesi ve ağlaşıyı sunan kişinin kullanıdığı dil ve alfabe de yanıt vermelidir. Dil kullanımı bakımından bu Kanunda yer alan hükümlerin sayısı azdır. Fakat kanunun bir hükmü, genel idare süreçlerinde dil kullanımına ilişkin bütün hükümlerin, Halk Savunucusu ile yapılan işlerde de geçerli olduğunu belirtmektedir . Halk Savunucusu, Devlet Yönetimi Makamları tarafından, Anayasa ve Yasal hakları ihlal edildiğinde vatandaşları koruyan enstitüdür. 43 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Halk Savunucusu – bürolar ve iletişim-bilgi: Web-site: http://www.ombudsman.mk Rehber e-mail: kumanovo@ombudsman.mk Skopje Adres: ul. „Dimitrie Çupovska“ br.2 telefon: 02/ 3 129 335; faks: 02/ 3 129 359 е-posta: skopje@ombudsman.mk Ustrumca Adres: ul. „Marşal Tito“ bb (zgrada na Kjubı Makedoniya) telefon: 034/ 329 995; faks: 034/ 329 997 е-posta: strumica@ombudsman.mk Kırçova Адреса: bul. „Osloboduvanje“ bb (zgrada na Kjubı Makedoniya) telefon: 045/ 228 586; faks: 045/ 228 584 е-posta: kicevo@ombudsman.mk Tetova Аdres: ul. „İlindenska“ br.85 тelefon: 044/ 344 081; faks: 044/ 344 083 е-posta: tetovo@ombudsman.mk Manastır Adres: ul. „Jane Sandanskı“ bb (zgrada na Kjubı Makedoniya) telefon: 047/ 242 310; faks: 047/ 242 510 е-posta: bitola@ombudsman.mk İştip Adres: ul „Toşo Arsov“ bb (zgrada na Kjubı Makedoniya) telefon: 047/ 242 310; faks: 047/ 242 510 е-posta: stip@ombudsman.mk Kumanova Аdres: ul. „Trg Nova Yugoslaviya“ br.24 тelefon: 031/ 431 488; faks: 031/ 431 520 е-posta: kumanovo@ombudsman.mk Sorular 8: Devlet makamları tarafından hakları ihlal edildiğinde vatandaşlar kime başvurmalıdır? Halk Savunucusuyla iletişim, MC Anayasası’nda anılan topluluklar dillerinde yapılabilir mi? 44 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar ADLİYEDE VE DEVLET İDARESİNDE İLANLAR VE AND İÇME TÖRENLERİ Geçerli Kanunlar Listesi: Mahkemeler Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.58/06, 62/06, 35/08 ve 61/08) Makedonya Cumhuriyeti Mahkeme Konseyi Knaunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 60/07 ve 69/06) Kamu Savcılık Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 150/07) Makedonya Cumhuriyeti Kamu Savcılar Konseyi Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 150/07) Hakim ve Kamu Savcıları eğitimi akademisi Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 13/06) Devlet Savunma Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.87/07) Devlet Mmenurları Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.59/00, 112/00, 30/01, 34/01, 103/01, 43/02, 98/02, 100/02, 17/03, 40/03, 84/03, 85/03, 17/04, 69/04, 81/05, 108/05, 61/06 ve 36/07) Mahkemeler – Mahkemeler, adli idareyi yapan bağımsız Devlet makamlarıdır. Mahkemelerde yürütülen süreçler dışında mahkemelerde topluluklar dillerinin kullanımı mahkemenin mühür, adı ve adliye alanından merkezinin, Makedon dili ve Kiril alfabesi yanısıra o belediyede yaşayan vatandaşalrın en az %20 sinin konuştuğu dil ve onun alfabesinin ikinci resmi dil olduğu belediyede, Makedonca ve Kiril alfabesiyle ve o belediye bölgesinde resmi olan di- ğer dil ve alfabe de yazılmaktadır. Bu mahkemelerde, diğer resmi dili konuşan topluluk mensubu olan yeni seçilmiş Hakim veya Hakim-Jürinin törenli and içmesi Makedonca dilinde yapılır, Makedon dili ve Alfabesinde ve o topluluk dili ve alfabesinde imzalanır. Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra, o Belediyede vatandaşların en az %20sinin konuştuğu dilin resmi dil ve alfabe olduğu belediyede merkezi olan Adliye alanından makamın mühürü, adı ve merkezi, Makedon dili ve Kiril alfabesi ve o belediye bölgesinde resmi olan dil ve alfabede yazılmaktadır. Mahkeme Konseyi – Hakimlerin seçimi ve görevlerinden değiştirilmesi sırasında en çok belirgin olan adliye idaresinde daha büyük bağımsızlık amacıyla mahkeme konseyi kurulmuştur. Adli idarenin profesyonelliği ve bağımsızlığına bir garanti olarak mahkeme konseyinin ana yetkisi, hakimleri seçme ve görevlerinden almaktır. Bu oluşumun 15 üyesinin seçimi ise karmadır, yani konsey üyelerinin bir bölümü otomatikman seçilir, bir bölümü ilan ve iç seçimler aracılığıyla hakimler sırasından seçilir, bir bölümünü ise önceden ilan edilerek MC Meclis’i veya Cumhurbaşkanı öerisiyle seçilir. Mahkeme Konseyi üyesi seçimi ilanı, hakim seçimi ilanı olduğu gibi, birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların ne az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki gazetede yayınlanır. Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan topluluk 45 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait mensubu yeni seçilen konsey üyeleri, törenli beyanı makedonca yapmaktalar, Makedonca dili ve Kiril alfabesinde ve o topluluğun dil ve alfabesinde imzalarlar. Kamu Savcılığı, suç işlemleri ve suç işleyenlerle uğraşan tek ve bağımsız devlet makamıdır. Kamu savcılığı toplum çıkarını korumaktadır. Örneğin mefkide olan bir kişi, resmi görevini kötüye kullanmışsa veya bir kişi ağır soygun yapmışsa, kamu savcılığı, bu kişilere karşı suç duyurusunda bulunma ve suç duyurusunu mahkemede tesmil etme yetkisine sahiptir. Topluluklar dillerinin kullanımı, bir veya daha fazla mahkeme bölgesinde, ki bunlardan en az bir mahkeme merkezinin, bu belediyede yaşayan vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu dilin ikinci resmi dil olduğu belediyede kurulan bilgesel kamu savcılıklarında daha belirgindir. Bu kamu savcılıklarında mühür, ad ve merkez Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve o belediye bölgesinde resmi dil olan dil ve alfabesinde yazılmıştır. Bu kamu savcılıklarında, diğer resmi dili konuşan topluluk mensubu yeni seçilen kamu savcısı, törenli beyanı Makedonca dilinde yapmakta, Makedonca dili ve Kiril alfabesiyle ve o topluluk dili ve alfabesiyle imzalar. Örneğin, Gostivar belediyesi bölgesi için kamu savcısı olarak bir Arnavut topluluğu mensubu seçilirse, o kişi beyyanını Makedonca dilinde yapacak yazılı beyanatı ise Makedonca ve Arnavutça imzalayacak. Kamu Savcısı atanması için ilan, MC Resmi Gazetesinde ve birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların ne az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki gazetede yayınlanır. Kamu Savcılar Konseyi – Kamu Savcılarının seçimi ve görevlerinden değiştirilmesi sırasında en çok belirgin olan kamu savcılığında daha büyük bağımsızlık amacıyla kamu savcılar konseyi kurulmuştur. Kamu Savcılar konseyi, Kamu Savcılığın profesyoneliği ve bağımsızlığının bir garantisi olarak ana yetkisi kamu savcılarını seçme ve görevden almadır. Bu makama 11 üyenin seçimi karmadır. Bir bölümü otomatikman seçilir, bir bölümü ilan ve iç seçimle kamu savcıları sıralarından seçilir, bir 46 Rehber bölümünü de MC Meclis’i seçer. Kamu Savcılar Konseyi üyesi seçimi ilanı, hakim seçimi ilanı olduğu gibi, birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki gazetede yayınlanır. Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan topluluk mensubu yeni seçilen kamu savcılar konsey üyeleri, törenli beyanı makedonca yapmaktalar, Makedonca dili ve Kiril alfabesinde ve o topluluğun dil ve alfabesinde imzalarlar. Hakim ve Kamu Savcıları eğitimi akademisi yeni bir kuruluş olup, hakim ve kamu savcılarının profesyonel uzmanlaşmasına katkı sunmayı amaçlamaktadır. Akademiyii müdür yönetir. İcrayı ise İcra Müdürü yapar. Bu iki kişi, önceden yapılan aleni ilan esasına göre tain edilir. Akademi müdürü ve İcra müdürünün atanması ve eğitim için akademiye aday seçimi ilanları MC Resmi Gazetesinde ve birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki gazetede yayınlanır. Devlet Savunuculuğu hükümetin yetkisinde bir makam olup devletin mal-mülk haklarını ve çıkarlarını korumaktadır. Örneğin devlet sahipliğinde inşaat arazisinin alım satımında bir anlaşmazlık belirdiğinde, devlet savunuculuğunda çalışan kişi, bu mahkeme sürecinde devleti temsil etmektedir. Hükümetin Devlet Savunucusu ve Devlet Savunucuları atadığı aleni ilan, birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki gazetede yayınlanır. Devlet memurları devlet idaresinde, yerel idare birimlerinde (Belediyeler ve Üsküp Kenti), ve Devlet Memurları Kanunuyla belirlenen diğer makamlarda (örneğin MC Meclis’i uzman hizmetleri, Anayasa Mahkemesi vb) çalışan kişilerdir. Bu makamların görevi, uzman, normativ-hukuk ve diğer işlerde çalışacak olan devlet memuru kabulu için ilan vermektir. İlan, Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar birisi, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu Makedoncadan farklı resmi dilde olan en az iki günlük gazetede yayınlanır. SORUN 2: Sami Vranezi MC Arnavut topluluğu mensubu olup mesleği hukukçudur. Bir Gazetede, Kırçova Asliye Mahkemesi bölgesi için Kamu Savcısı seçimiyle ilgili ilan görmüş. Bütün yasal şartları doldurduğundan adaylığını sunmuş. Kamu Savcılar konseyi onu seçmiş ve göreve başlamadan önce törenli and içmesi ve beyyanat imzalaması gerekmiş. İlan hangi gazetede verilmiş? Resmi Gazete ve/veya günlük gazete mi? İlan “Vreme” ve “Nova Makedonya” yayınlanmışsa, yasal süreç korunmuş mudur? Kamu Savcı vekili görevine seçilebilmesi için kişinin makedonca bilmesi gerekli midir? Beyanatı hangi dilde okumuş ve vermiş, hangi dil ve alfabede imzalamıştır? Sorular 9: Adliye alanından makamlarda neler diğer resmi dilde ve alfabede de yazılmaktadır? Bu makamlara görevli ve üyelerin seçim ilanları nerede yayınlanır? 47 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber SEÇİMLER VE DOLAYSIZ OYLAMA BİÇİMLERİ Geçerli Kanunlar Lisetesi: Seçim Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 40/06 ve 127/06) Seçimler ve diğer doğrudan karar verme biçimleri neden gereklidir? Seçimler, vatandaşlara, kendi geleceğini seçme ve karar verme olanağını sağlar. Başka ülkelerde, her vatandaşa yasal görev sayılan (örneğin Avustralya’da seçimlere katılmayanlar parayla cezalandırılır) farklı olarak MC vatandaşlarına yasal görev olmayıp seçimler etik bir görevdir. Vatandaşlar yönetim temsilcilerini seçmek için oy kullanırlar. Seçme hakkına sahip bütün vatandaşlar seçim hakkını bir çok seçimde kullanabilir: Cumhurbaşkanı seçimi – Makedonya Cumhuriyeti Başkanı Seçilir; Parlamento seçimleri – Meclis milletvekilleri seçilir; Yerel seçimler – Belediye Başkanları ve Belediye Konsey Üyeleri ile Üsküp Kenti Büyükşehir Belediye Başkanı ve Konsey Üyeleri seçilir. Şu anda, MC Meclis’ine mişşetvekilleri seçimi ve Belediyeler ile Üsküp Kneti Konsey Üyelerinin seçimi için orantılı seçim modeli, Cumhurbaşkanı ve Belediye ile Üsküp Kenti Belediye Başaknı seçiminde çoğunluk seçim modeli uygulanmaktadır. Vatandaşların siyasi parti veya (bağımsız) aday için oy kullandıkları bu seçimlerden başka, herhangi 48 bir öneri konusunda “evet” veya “red” olarak oy verilen durumlar da vardır. Bu seçimlere referandum denir ve vatandaşların doğrudan karar verme şeklini oluşturur. Ülkemizde vatandaşlar, devletin egemenliği ve bağımsızlığı için düzenlenen referanduma 8 Eylül 1991 yılında çıkıp %95i “evet” oyunu kullandı. Seçim sürecinde düzenlenmiştir? dillerin kullanımı nasıl Temel Kural: seçimlerin düzenlenmesi sırasında belediye seçim komisiyonları ve seçim kurulları çalışmalarında, vatandaşların en az %20sinin Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşulan belediyelerde, Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra, o belediyede vatandaşların en az %20sinin konuştuğu dil ve alfabede resmi kullanıştadır. Aday listeleri hangi dilde sunulur? Yerel seçimler düzenlendiğinde, vatandaşların en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuştuğu yerel idare biriminde liste sunucusu, aday listelerini ve belediye başkanı aday listelerini o yerel idare biriminde vatandaşalrın kullandığı dil ve alfabede sunmaktadır. Parlamento seçimleri sırasında, vatandaşların en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuştuğu seçim birimlerinde listeler sunucusu, aday liste sunumunu Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra o yerel idare biriminde vatandaşalrın kullandıkları dil ve alfabede sunmaktadır. Bu Hükümlerle, Mkaedoncadan başka diğer bir resmi dil olan belediyelerde sunulan listelerin, o Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar belediyelerde vatandaşların konuştukları dilde yazılmasına olanak sağlar. Listeler nerede ve hangi dilde ilan edilir? Milletvekilleri aday listeleri: - Biri, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az %20sinin konuştuğu topluluk dilinde olan günlük basında, seçimlerin düzenleneceği günden en geç 25 gün önce ilan edilir. - Vatandaşların en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuşan belediyelerde ve o belediyede vatandaşalrın kullandıkları resmi dil ve alfabede ilan edilir. Topluluklar mensupları için, liste sunucusunun adı ve adayın adı ve soyadı, yani liste başındakinin adı soyadı, Makedonca dili ve onun Kiril alfabesi ve mensup oldukları topluluğun dili ve alfabesiyle yazılmaktadır. Talimat nasıl yazılır? Devlet Seçim Komisiyonundan yayınlanan seçim talimatı Makedonca dili ve Kiril alfabesiyle ve Makedonya Cumhuriyeti Anayasa’sı Önsözünde yer alan toplulukların dil ve alfabesinde (Arnavutça, Türkçe, Romanca, Sırpça, Ulahça ve Boşnakça) basılır. Oy pusulası nasıl yazılır? Oy pusulası Makedon dilinde ve Kiril alfabesiyle basılır. Liste sunucusunun adı, adayın adı ve soyadı yada lise başındakinin adı ve soyadı Makedon dili ve Kiril alfabesiyle yazılır. Topluluklar mensupları için, Liste sunucusunun adı, adayın adı ve soyadı yada lise başındakinin adı ve soyadı Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve onların mensup oldukalrı topluluk dili ve alfabesiyle yazılmaktadır. Vatandaşların en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuşan belediyelerde seçimler için oy pusulaları Makedon dili ve Kiril alfabesi yanısıra bu belediyede vatandaşların kullandıkları resmi dil ve alfabeyle basılır. Bu hükümlerle, oy pusulasının Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra diğer resmi dil ve alfabede basılmasına olanak sağlanmaktadır, fakat bu sadece vatandaşların en az %20sinin diğer resmi dili konuştukları belediyeler için geçerlidir. Örneğin Struga Belediyesinde kullanılacak olan parlamento seçimleri için oy pusulası Arnavutça dili ve alfabesinde de yazılacak, fakat komşu belediyeler olan Ohri ve Vevçani’de, aynı oy pusulası söz konusu olduğuna 49 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber rağmen, sadece Makedon dili ve Kiril alfabesiyle yazılacak. Hükümlerle, oy pusulasında yer alan sunucu ve adayların adlarının, adayın konuştuğu dil ve alfabede yazılmasına olanak sağlanmaktadır. nıldığı belediyelerde, Üsküp Kenti’nde ve Üsküp Kneti Belediyelerinde, oy pusulası Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve o belediyede, Üsküp Kenti’nde ve Üsküp Kenti Belediyelerinde resmi kullanımda olan resmi dil ve alfabeyle basılmaktadır. Doğrudan karar verme biçimleri sırasında dillerin kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Vatandaş girişimi – devlet düzeyinde vatandaş girişimi için vatandaşların imzaları, seçim hakkı kaydından sorumlu Devlet Yönetmenliği makamına bir formda sunulmaktadır. Formda, vatandaşların imzaları toplandığı öneri ve vatandaşlar hakkında genel bilgiler bulunuyor. Makedon dili ve Kiril alfabesi yanısıra diğer bir resmi dil ve alfabenin resmi kullanımda olduğu belediyelerde ve Üsküp Kneti’nde bu form Mkaedon dili ve Kiril alfabesinde ve o belediye ve Üsküp Kneti’nde resmi kullanımda olan resmi dil ve alfabeyle basılmaktadır. Devlet düzeyinde referandum – Devlet düzeyinde referandum için oy pusulası Makedon dili ve Kiril alfabesiyle basılmaktadır. Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra diğer bir dil ve alfabenin resmi kullanıldığı belediyelerde ve Üsküp Kenti’nde, oy pusulası Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve o belediyede ve Üsküp Kenti’nde resmi kullanımda olan resmi dil ve alfabeyle basılmaktadır. Yerel seviyede referandum - yerel seviyede referandum için oy pusulası Makedon dili ve Kiril alfabesiyle basılmaktadır. Makedonca dili ve Kiril alfabesi yanısıra diğer bir dil ve alfabenin resmi kulla- Sorular 10: Vatandaş ne için oy kullanır? Seçimlerle idari yönetimin bütün makamları seçilir mi? MC Meclis’i için milletvekilleri seçimi ve belediye konseyine konsey üyeleri seçimi için seçim sistemi çoğunluk (her aday için oy verilir) veya orantılı (aday listeleri için oy verilir) seçim sistemi midir? Oy pusulaları hangi dil ve alfabeyle yazılır? 50 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar KİMLİK BELGELERİ VE RESMİ KAYITLAR Geçerli Kanunlar Listesi: Kimlik kartı Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 8/95, 38/02, 16/04, 12/05 ve 19/07) Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları pasaport Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.67/92, 20/03, 46/04, 73/04 ve 19/07) Sicil Kayıt Kanunu (“ Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı.8/95, 38/02 ve 66/07) KİMLİK BELGELERİ Kimlik kartı nedir? Vatandaşların, idari makamlarla ve özel enstitülerle iletişimlerinde kimliklerini belirtikleri esas belge kimlik kartıdır. Kimlik kartı, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşının kimliğin, vatandaşlığın ve adresini kanıtlayan resmi bir belgedir. 18 yaşını doldurmuş her vatandaşın kimlik kartı olmalıdır, kendi isteği üzere 15 yaşını doldurmuş vatandaşa da kimlik kartı verilebilir. Kimlik kartı, vatandaşın belirli formda başvurusu üzere İçişleri Bakanlığı tarafından verilmektedir. Vatandaşlar, kimlik kartlarını sadece yetkili kişilere gösterme mecburiyetindedir, diğerlerine ise kendi istekleri üzere kimlik kartlarını gösterebilirler. Kimlik kartında düzenlenmiştir? dillerin kullanımı nasıl Bu belgede kimlik kartının sahip olduğu görev ve önem göz önünde bulundurularak, kimlik belgelerinin Makedon dili ve Alfabesi ve MC’da vatandaşların en az %20sinin konuştuğu başka bir dil ve alfabede verilmesini ön gören MC Anayasa’sının V. Değiştirgesi en büyük önem taşımaktadır. Kimlik kartında şu bilgiler kaydedilir: vatandaşın adı ve soyadı; doğum tarihi; cinsiyeti; vatandaşlığı; yaşadığı yer ve adres; vatandaşın sicil kayıt numarası; kayıt numarası; kimlik kartın geçerlilik süresi ve kimlik kartı sahibinin imzası. Kimlik kartı formu hangi dilde yazılır? Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan vatandaşlar için kimlik kartı formu, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabede de basımaktadır.. Kimlik kartında vatandaşın özel adı hangi dilde yazılır? Resmi dilden farklı dil konuşan vatandaşların, onların isteği üzere, kimlik kartına kaydedilen özel ad bilgileri Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve vatandaşın kullandığı dil ve alfabede yazılmaktadır. Makedonca dilinden farklı dil konuşan vatandaşlara, kimlik kartı formu, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabede de basılmaktadır. 51 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait MAKEDONYA CUMHURİYETİ VATANDAŞLARININ PASAPORTLARI Pasaport ve vize neyi temsil eder? Pasaport uluslararası bir belge olup Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları Devlet sınırlarını geçtiklerinde ve başka ülkeye gittiklerinde sahip olmaları gerektiği bir belgedir. Bu nedenle, bu belgede, kullanılan diller bakımından bir çeşitlilik vardır. Genel kabul edilen uluslararası standartlara göre, pasaportu, formu ve buraya kaydedilen bilgileri veren ülkenin resmi dili yanısıra, en geniş kullanılan dünya dilleri olan İngilizce ve Fransızca da yazılmaktadır. MC’da bu belgeyi veren tek yetkili makam İçişleri Bakanlığıdır. Diğer taraftan, vize yabancı ülke topraklarına giriş iznini temsil eder. Bir ülke kendi başına, genelde karşılıklılık prensibinden hareket ederek, belirli devletlerden vatandaşların girişi için vize isteyip istemeyeceğine karar vermektedir. Pasaportlarda dil kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Genel kural – pasaport ve vize formları Makedon dili ve Kiril alfabesinde, İngilizce ve Fransızca ile onların alfabesi çevirisiyle bassılmaktadır. Diğer resmi dil – Makedoncadan farklı resmi dil konuşan vatandaşlara, onların şahsi isteği üzere, pasaport ve vize formları, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle basılmaktadır. Buraya kaydedilen bilgiler de, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle yazılmaktadır . Diğer toplulukların dilleri – resmi dilden farklı dil konuşan vatandaşlara, onların şahsi isteği üzere, Resmi dilden farklı dil konuşan vatandaşların, onların kendi isteği üzere, pasaporta kaydedilen özel ad bilgileri, Makedonca dili ve onun Kiril alfabesiyle ve vatandaşın kullandığı dil ve alfabeyle yazılmaktadır. 52 Rehber pasaporta kaydedilen özel ad bilgileri Makedon dili ve Kiril alfabesi ile vatnadaşın kullandığı dil ve alfabeyle yaızlmaktadır. SORUN 3: Enver Elezi Üsküp’te yaşayan Arnavut etni mensubu Makedonya vatandaşıdır. Yabancı ülkede bulunan akrabası Veton Elezi’yi ziyaret etmek ister. Veton’un yaşadığı Almanya’da iki aylık ikamet için giriş izni ve kimliğini gösterecek bir belge sunması gerektiği konusunda bilgilendirilir. Enver o zamana kadar MC’nın dışına çıkmamış, kimlik belgelerinden sadece kimlik kartına sahipmiş. Sınır hizmetleri kimlik kartını anlamadıkları ve uluslararası tanınmış bir belge olmadığından geçerli değildir. Enver gereken belgeleri çıkarmak ister. Makedonca dilini az bildiğinden, yetkili makamla iletişimini kendi anadilinde yapmak ister. Enver ne yapmalı? Ona hangi belgeler ve izinler gerekir? Kimlik belgeleri için hangi makama ve hangi dilde baş vurulur? Belge hangi dilde yazılacak ve içindeki bilgiler hangi dilde olacak? Giriş ve ikamet izni hangi dilde ve kimin tarafından verilecek? Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar NÜFUS SİCİLİ VE DİĞER KAYITLAR Vatandaşla ilgili kaydedilen ve yürütülen bilgileri içeren ve resmi belge niteliğinde olan bir kaç çeşit sicil kaydı vardır: yeni doğanlar sicili, nikah kaydı, ölüm kaydı. Yürütülen diğer kayıtlar ve bunların esasına göre verilen belgeler şunlardır: sürücü ehliyeti, traktör ruhsatı, sürücü belgesi, trafik ruhsatı ve araç kayıd belgesi. Sicil kayıtlarında düzenlenmiştir? dillerin kullanımı Diğer resmi dilde form, belge ve kopyalar: vatandaşların en az %20sinin Makedon dilinden farklı resmi dil konuşulan yerel idare birimleri bölgelerinde sicil defterleri formu Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle basılmaktadır. Aynı biçimde buraya kaydedilen bilgiler de yazılır. Sicil defterleri esasına göre verilen kopyalar Makedon dili ve Kiril alfabesiyle ve vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabeyle verilmektedir. nasıl Genel kural: sicil defterleri Makedon dilinde ve Kiril alfabesiyle kayıtlanır. Sorular 11: Kimlik kartı nedir, pasaport nedir? Vatandaşlar, herhangi birinin istemesi üzere kimlik kartını gösterme mecburiyetinde midir? Kimlik kartı formu sadece Makedon dili ve Kiril alfabesiyle mi yazılmaktadır? Pasaportta bulunan bilgilerin, vatandaşın konuştuğu dilde ve alfabede yazılması için belirli vatandaşın, dili ve alfabesi resmi olan topluluğa mensub olması yeterli midir? 53 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber YEREL YÖNETİM Geçerli Yasalar listesi: Yerel Yönetim Yasası („Makedonya Cumhuriyeti resmi gazetesi “ no.5/02) Üsküp Kenti Yasası („Makedonya Cumhuriyeti resmi gazetesi “ no.55/04) Yerel Yönetim nedir ve nasıl gerçekleşmektedir? Yerel yönetim, yerel düzeyde yönetim organizasyonudur. Yerel idarede iktidarı vatandaşlar doğrudan veya onların vekilleri aracılığıyla gerçekleştirirler. Yerel idare hakkıyla vatandaşlara, onların yerel çıkardan olan konularda karar getirme Belediyelerde ve Üsküp Kentinde, Makedonca dili ve onun Kiril alfabesi yanısıra, o belediye vatandaşlarının en az %20sinin kullandığı dil ve alfabe de resmi dildir. olanağı verilmekte. Bu şekilde vatandaşlarda, iktidara yakın olma hissi yaratılmaktadır. Bizde yerel yönetim, belirli bölgelerde ahali birliğini temsil eden belediyeler şeklinde örgütlenmiştir. Makedonya Cumhuriyeti’nde Yerel idare, 84 belediye ve Yerel İdarenin ayrı bir birimi olarak Üsküp kenti olarak örgütlenmiştir. Yerel İdare birimlerinin örgenleri, Konsey (vatandaşların temsil örgeni) ve belediye başkanı (Konseyin kararlarını icra eden ve belediyeyi temsil eden örgen). 54 Yerel Yönetimde Dillerin Kullanılması Nasıl Düzenlenmiştir? Yerel yönetimin özelliklerinden biri, belediyede, vatandaşların % 20- sinden daha azının kültürü, konuştukları dillerin ve alfabenin kullanılması ve belediye arması ve bayrağının kullanılması ve belirlenmesi ile ilgili kuralların getirilmesi için hukuk mekanizmasıdır. Bu kurallar, Konseyin mevcut üyelerinin oy çoğunluğuyla kabul edilmektedir. Bu sırada, belediyede çoğunluk olmayan topluluklardan mevcut Konsey üyelerinin oy çoğunluğu da gereklidir. Genel Kural - Belediyelerde ve Üsküp kentinde resmi dil Makedonca ve onun kiril alfabesidir. Diğer Resmi Dil – belediyelerde ve Üsküp kentinde resmi dil, Makedonca ve onun kiril alfabesi yanısıra, belediye nüfusunun en az % 20- sinin konuştuğu dil ve yazıdır. Diğer Topluluklar Dillerinin Kullanılması –Belediye nüfusunun % 20- den daha azının konuştuğu dil ve alfabenin kullanılması için belediye Konseyi, doğrusu Üsküp Kent Konseyi karar verir. Örnekler: - Vraneştitsa belediyesinde, MC’ da Türk topluluğu mensubu olan Konsey üyesi, Konsey toplantısında Türkçe konuşabilir. - MC’ de Roman topluluğu mensubu olan Şuto Orizari belediyesi vatandaşı, belediye organlarına, Roman dilinde ve alfabesinde dilekçe sunabilir. - Üsküp kenti administrasyonu, Arnavut topluluğu mensubu Üsküp kenti vatandaşının (kentin hangi Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar belediyesinde yaşadığı farketmeden) yazdığı dilekçeye, dilekçeyi Arnavutça ve onun alfabesiyle yazmışsa, cevabı Makedonca ve Arnavutça yazması mecburidir. Sorular 12: Yerinden idare ve yerel idare hukukuyla ne elde edilir? Belediyeler Resmi diller Araçinova Bogovinye Brvenitsa Çaşka Çuçer Sandevo Debre Dolneni Gostivar Jelina Kalkandelen Kırçova Kruşova Kumanova Lipkova Mavrova - Rostuşa Merkez Jupa Oslomey Petrovets Plasnitsa Sopişte Struga Studençan Teartsa Vraneştitsa Vrapçişta Yegunovtsa Zayas Zelenikova Üsküp Kenti Butel Çayır Saray Şuto Orizari Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca Makedonca arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça türkçe türkçe arnavutça arnavutça türkçe arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça türkçe arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça arnavutça srpça türkçe ulahça romanca Kaynakça: Yerel idare birimleri Birliği 2009 Yerel idarenin en önemli örgenleri hangileridir? Yerel idare kapsamında, belirli etnik topluluk dili ve alfabesinin resmiliği için sözkonusu topluluğun belli oranda temsil edilmesi gerekli midir? 55 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber SOKAK, MEYDAN, KÖPRÜ VE DİĞER ALTYAPILARIN ADLARININ BELİRLENMESİ Yürürlükte Olan Yasalar listesi: Sokak, meydan, köprü ve diğer altyapıların adlarının belirlenmesi Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 66/2004 ve 55/07) milli duygularına hakaret sayılan, topluluklar arası ilişkileri, adetleri gücendiren ve kamu ahlakına aykırı olan adlar verilemez. Ad belirlemede, dillerin kullanılması nasıl düzenlenmiştir ? Sokak, meydan, köprü ve diğer altyapıların adlarının belirlenmesi hakkında genel bilgiler Genel kural – Sokak, meydan, köprü ve diğer altyapının adı Makedon Dilinde ve onun Kiril Alfabesiyle yazılır. Hangi adlarla adlandırılabilirler?Belediye bölgesi veya Üsküp kenti bölgesinde sokak, meydan, köprü veya diğer altyapının adı, coğrafi, etnografi, tarihi kökenli, tarih, bilim, kültür alanından ünlü kişinin adı, başka uygun adlar, adlar listesi esası üzere önemli olay veya tarih adı olabilir. Başka resmi dil – Vatandaşların en az % 20sinin, Makedonca dilinden farklı bir resmi dil konuştuğu belediyede, sokak adı, makedonca dili ve kiril alfabesi yanısıra, bu belediye vatandaşlarının en az % 20- sinin kullandığı dil ve alfabeyle de yazılır. Vatandaşların en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil kullanılan belediyelerde, sokak adı, Makedon dili ve onun Kiril alfabesi yanısıra, o belediyede vatandaşların en az %20sinin kullanıdğı dil ve alfabede yazılmaktadır. Hangi adlarla adlandırılamazlar? Sokak, meydan, köprü ve düğer altyapılara, Makedonya Cumhuriyeti’ nin itibarını zedeleyen, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşlarının ve diğer devletlerin vatandaşlarının Vatandaşların en az %20sinin başka bir resmi dil (Arnavutça) konuştuğu Çair Belediyesinde bir sokak adı tabelası Ulica XON KENEDI Rruga XHON KENEDI Sorular 13: Vinitsa’ da meydana, “Nelson Mandela” adının verilmesi ve sadece makedon dilinde ve kiiril alfabesinde yazılması kanuna uygun mudur? Üsküp’ te Taş Köprüsü önündeki tabela hangi dillerde yazılmalıdır? 56 iMultietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar KARAYOLLARINDA TRAFİK GÜVENLİĞİ Yürürlükte Olan Yasalar listesi: Karayollarında trafik güvenliği Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 54/07, 84/07 ve 15/08) Karayollarında trafik güvenliği ile ilgili genel bilgiler Bu Yasayla, karayollarında güvenlik ve korunma; karayollarında trafik kuralları; trafik işaretleri, trafik ruhsatları sistemi v.b. düzenlenmektedir. Kamu karayolları, Makedonya Cumhuriyeti bölgesi genelinde aynı olan trafik işaretleriyle işaretlenmektedir. Trafik ruhsatı, Makedonya Cumhuriyeti genelinde rengi, içeriği, türü ve malzeme kalitesi aynı olan obrazec olarak düzenlenmiştir. Trafik işaretleri ve trafik ruhsatlarında dillerin kullanılması nasıl düzenlenmiştir? Genel kural – bildirme trafik işaretleri ve trafik işaretlerinin kapsamında olan ve trafik işaretinin anlamını açıklayan ek tabelalar Makedon dilinde ve kiril alfabesiyle ve İngilizce ile Fransızca ve onların alfabesiyle yazılmıştır. Trafik ruhsatı obrazec ve içinde bulunan bilgiler, makedon dilinde ve kiril alfabesiyle ve İngilizce ve onun alfabesiyle yazılmıştır Diğer resmi dil –vatandaşların en az % 20- sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuştuğu yerel idare birlikleri bölgelerinde, bu trafik işaretleri o re- smi dilde ve alfabede yazılmaktadır. Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan vatandaşlara, onların isteği üzere, trafik ruhsatı, vatandaşın kullandığı resmi dilde ve alfabede basılır ve bilgiler bu dilde ve alfabeyle yazılır. Diğer topluluklar dillerinin kullanılması – resmi dilden farklı dil konuşan vatandaşlara, onların isteği üzere, trafik ruhsatına kaydedilen bilgiler, Makedonca ve kiril alfabesiyle, vatandaşın kullandığı dil ve alfabeyle ve temel latin alfabesiyle yazılmaktadır. Sorular 14: Debre girişinde yol yönlerini bildiren trafik tabelası Arnavut dilinde ve onun alfabesiyle yazılabilir mi? Trafik ruhsatı obrazeci ve içindeki bilgiler hangi dillerde ve alfabelerle yazılabilir? 57 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber ÖĞRENİM VE KÜLTÜR Yürürlükte Olan Yasalar listesi: İlk öğretim Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 103/08) Orta öğrenim Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 44/95, 16/96, 24/96, 34/96, 35/97, 82/99, 41/01, 29/02, 52/02, 40/03, 42/03, 78/03, 67/04, 51/05, 55/05, 113/05, 3/06, 35/06, 30/07, 49/07 ve 92/08) Yüksek öğrenim Yasası (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 35/08 ve 103/08) Kalkandelede Devlet Üniversitesi kurulma Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no..8/04 ve 81/08) Kültür Yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no..31/98, 49/03, 66/03, 82/05, 24/07 ve 15/08) Giriş notları Makedonya Cumhuriyetinde 2005-2015 dönemine ait eğitimde gelişme ulusal programında, eğitim-öğretimin yapıldığı dili bilmeyen çocuklar, özel muamele görmekteler. Okul öncesi sistem çerçevesinde onlarla uzman kişilerin çalışması öngörülmüştür. Ayrıca belirli oranda olan ve Makedoncanın ana dili olmayan diğer etnik topluluklar mensuplarına kendi ana dillerinde eğitim- öğretimi kendi ana dillerinde görmeleri hakkı yasayla sağlanmıştır. Ana dilleri Makedonca olmayan özel ihtiyaçları olan çocuklar kategorisindeki çocukların daha büyük 58 ölçüde kapsanması özel önemdendir. Amaç, bu çocuklara eğitim sürecine eşit haklı başlangıç sağlamaktır. Mecburi eğitime başladıklarında, Makedonca dilini bilmedikleri yüzünden olumsuz etkileri hissetmemelidirler. Çoğunluk olmayan etnik toplulukların ana dillerinde ilk ve orta öğrenim hakkı, pratikte gerçekleşmiştir. Bu açıdan Çerçeve Anlaşması, varolan normativ ve gerçek durumu tekrarlamakta ve vurgulamaktadır.Yenilikler, pedagojik dokumentasyon bölümünde yapılmıştır ve şimdi Makedonca dili ve kiril alfabe yanısıra topluluklar mensuplarının dilleri ve alfabesinde de yürütülmektedir. Topluluklar mensupları kendi dillerinde eğitim hakkını şu şekilde gerçekleştirmektedir: topluluklar dilinde tamamen okul öncesi eğitim hakkı; topluluklar dillerinde tamamen ilk eğitim hakkı ve topluluklar dilinde tamamen orta eğitim hakkı Makedonca dili ve onun kiril alfabesinden farklı dilde eğitim gören topluluklar mensuplarına göre bütün eğitim öğretim etkinliği ilgili topluluğun dil ve alfabesinde yapılmaktadır, bütün pedagojik dokumentasyonu ise Makedon dili ve onun kiril alfabesi ve eğitimin yapıldığı dilde yürütülmektedir. Bu haklar kendi dilinde eğitim gören topluluklar mensuplarına Makedon dili ve onun kiril alfabesini öğrenme yükümlülüğünü kaldırmaz. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar İlköğrenimde ve dillerin kullanılması nasıl düzenlenmiştir? İlkokullarda eğitim-öğretim Makedonca dili ve kiril alfabesinde yapılmaktadır. Makedonca dili ve onun kiril alfabesinden farklı dilde eğitim gören topluluklar temsilcileri için ilk ve devlet orta okullarında eğitim-öğretim ilgili topluluk dilinde ve alfabesinde yapılmaktadır. Fakat bu öğrencilere Makedonca dili zorlunludur. Makedonca dilinden farklı dilde eğitimin yapıldığı ilkokulda öğretmen, uzman görevli ve eğitmen, makedon dili dersi öğretmenleri hariç, eğitimin yapıldığı dil ve alfabeyi de bilmelidirler. İlkokul, öğretmenlere dil sınavı düzenlemelidir. İlkokullarda eğitim-öğretimin gerçekleşmesi için kitap ve yardımcı gereçler kullanılmaktadır. Makedonca dilinden farklı dilde eğitim gören topluluklar mensupları ilgili topluluk dilinde kitaplar kullanmaktadır. İlkokullarda pedagojik dokumentasyon makedon dilinde ve kiril alfabesinde düzenlenip verilmektedir. Makedon dilinden farklı dilde eğitim gören topluluk mensupları öğrencileri için pedagojik dokumentasyon makedonca dili ve kiril alfabesi ve eğitimin yapıldığı dil ve alfabede düzenlenip verilmektedir. Orta öğrenimde dillerin kullanımı nasıl düzenlenmişitir? Orta okullarda eğitim-öğretim Makedonca dili ve kiril alfabesinde yapılmaktadır. Makedonca dili ve kiril alfabesinden farklı dilde eğitim gören topluluk mensupları için devlet orta okullarında eğitimöğretim, ilgili topluluk dili ve alfabesinde yapılmaktadır. Bu öğrencilere makedonca dili zorunludur. Devlet orta okullarında eğitim-öğretimin gerçekleşmesi için kitap kullanılmaktadır. Makedonca dilinden farklı dilde eğitim gören topluluklar mensupları ilgili topluluk dilinde kitaplar kullanmaktadır. Orta okullarda pedagojik dokumentasyon makedon dilinde ve kiril alfabesinde düzenlenip verilmektedir. Makedon dilinden farklı dilde eğitim gören topluluk mensupları öğrencileri için pedagojik dokumenta- Makedonca dili ve onun Kiril alfabesinden farklı dilde eğitim gören topluluk mensupları için İlk ve Devlet orta okullarında eğitimöğretim, belirli topluluk dili ve alfabesinde düzenlenmektedir. syon makedonca dili ve kiril alfabesi ve eğitimin yapıldığı dil ve alfabede düzenlenip verilmektedir. Yüksek öğrenimde dillerin kullanılması nasıl düzenlenmiştir? Yüksek eğitim kurumlarında eğitim makedonca dilinde yapılmaktadır. Topluluklar mensupları, kendi kimliklerini tanımlama koruma ve geliştirme amacıyla devlet yüksek eğitim kurumlarında ilgili programlar içeriklerle dersi makedonca dilinden farklı olan topluluklar dilinde yapma hakkına sahiptirler. Makedonya Cumhuriyetinde nüfusun en az %20 sinin konuştuğu dilde yüksek eğitim devlet tarafından finanse edilerek sağlanmaktadır. Okul öncesi eğitim için eğitmenler ve ilkokul eğitimi için öğretmenlerin olduğu gibi orta okul eğitimi için didaktik-metodik derslerden öğretmenler için devlet pedagojik yüksek eğitim kurumlarında ders, Makedonya Cumhuriyetinde çoğunluk olmayan diğer topluluk mensuplarının dillerinde de yapılabilir. Özel yüksek eğitim kurumlarında eğitim, Makedonya Cumhuriyetinde çoğunluk olmayan topluluk mensuplarının dillerinde veya dünya dillerinde yapılabilir. Makedonya Cumhuriyetinde çoğunluk olmayan topluluk mensuplarının dillerinde veya dünya dillerinde eğitim yapıldığında makedonca dili ayrı ders olup en az 2 ders daha makedonca dilinde yapılmaktadır. Kalkandelende devlet üniversitesinin kurulması Yasası getirilerek Makedonya Cumhuriyetinde nüfusun en az yüzde 20 sinin konuştuğu dilde yüksek eğitimin devlet finansmanı başlatıldı. (eğitim 2004/05 eğitim yılında, alınan akreditasyondan sonra başladı). Yüksek eğitim yasasına değişme ve ekleme yasasının getirilmesiyle olumlu diskrimi- 59 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Özel yüksek eğitim kurumlarında tedrisat, Makedonya Cumhuriyeti’nde çoğunluk olmayan topluluklar mensupları dillerinde veya Dünya dillerinde yapılabilir. nasyon, devlet üniversitelerine kayıt yasal yükümlülük oldu. (bu işlem 1994 yılından beri devlet üniversitelerine kayıt sırasında uygulanmaktaydı). Güney doğu Avrupa üniversitesinin kurulmasıyla (özel finanse edilen, ve uluslar arası toplumdan destek gören Arnavutça, Makedonca ve İngilizce dillerinde eğitim sağlayan) ve Kalkandelendeki üniversitenin açılmasıyla 2004-2005 eğitim yılında Arnavut öğrencilerin oranı bütün üniversitelere yazılan toplam öğrenci sayısından %15,5 e çıktı. Makedonya Cumhuriyeti’nde hangi üniversitelerde etnik topluluklar dillerinde eğitim yapılmaktadır? Kalkandelen’de Devlet Üniversitesinin kurulması Yasaıyla, en yüksek özerk yüksek eğitim, bilim ve sanat kuruluşu olarak Kalkandelen’de Devlet Üniversitesinin kurulması düzenlenmiştir. Kalkandelen’de Devlet Üniversitesi kapsamında şu anda bu yüksek eğitim kurumlar mevcuttur: Fen - Matematik fakültesi; Sanatlar Fakültesi; Ekonomi Fakültesi; Hukuk Fakültesi; Tıp Fakültesi; Felsefe Fakültesi; Beden Kültürü Fakültesi; Filoloji Fakültesi ve Uygulamalı Bilimler Fakültesi. Eğitim arnavutça dilindedir. Üniversitenin etkinliği, Makedonya Cumhuriyeti bütçesi ve diğer kaynaklardan finanse edilmektedir. 60 AGİT milli azınlıklar yüksek komseri Hans van der Ştul, 2000 yılında Makedonya Cumhuriyeti’nde yeni üniversitenin açılması amacıyla uluslararası donatörler vakfının kurulması için girişimde bulundu. Devlet dışı finanse edilen üniversitelerin açılmasına ve genelde arnavutça dilinde ders yapılmasını müsade eden yüksek eğitim yasası uyarınca, yeni ünivesitenin açılmasıyla ilgili detaylı plan 2000 yılının sonuna doğru başladı. Güneydoğu Avrupa Üniversitesi(popüler olarak Ştul Üniversitesi) 2001 yılında açıldı ve başlangıçta 900 öğrencisi vardı bugün ise 5000 den çok öğrencisi var. Merkezi Kalkandelen’de olan üniversitenin beş fakültesi Rehber vardır: Hukuk Fakültesi, Biznis-Administrasyon Fakültesi, Kamu administrasyon ve Siyasal Bilimler Fakültesi, Çağdaş Bilimler ve Teknolojiler Fakültesi, Diller, Kültürler ve İletişimler Fakültesi. Üniversitede, Makedonya Cumhuriyeti’nde ilk olarak ana dersler arnavutça dilinde yapılıp dillerin fleksibil öğrenme siyaseti güdülmektedir. Aynı zamanda makedonca dilinde kurslar sağlanmıştır. Bütün öğrenciler ingilizce dilini(seçmeli olarak fransızca veya almanca), uluslararası akademi konuk-kadronun ingilizce dilindeki derslerini takip etmek için öğrenmekteler. Makedonya Cumhuriyetin’de çoğunluk olmayan topluluklar mensubu öğrencilerin hakça ve eşit temsilini sağlamak amacıyla, Üskup’te “Aziz Kiril ve Metodiy” Üniversitesinin yüksek eğitim kurumlarında her yıl ek olarak bu topluluklar mensubu olan öğrenciler yazılmaktadır. Bunların sayısı, öğrencş programı düzeyinde birinci seneye kayıtlanan toplam öğrenci sayısından % 10-dan daha yüksek değildir(devlet kotasında ve kofinansla sıralı öğrenciler). Bu oran çerçevesinde, Makedonya Cumhuriyeti toplam nüfüsunda ilgili topluluğun katılım oranına bağlı olarak, bütün topluluklar mensupları uygun şekilde temsil edilmiştir. Bilgi İçin: Klakandelen Devlet Üniversitesi: http://unite.edu.mk/ Güneydoğu Avrupa Üniversitesi: http://www.seeu.edu.mk/ “Aziz Kiril ve Metodiy” Üniversitesi : http://www.ukim.edu.mk/ Kültür ve kültür kurumları alanında dillerin kullanımı nasıl düzenlenmiştir? Kültür bakanlığı, milli çıkarını gerçekleştirmek amacıyla, her yıl Mayıs ayında, gelecek yıl için milli çıkardan olan projeler için ilanlar açmaktadır. İlanlar, kamu bilgilendirma araçlarında yayınlanıp, yayınlanma tarihinden itibaren 30 gün açıktır. İlanlar, Makedonca dilinde yayınlanan ve Makedonca- Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar dan farklı olarak vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu resmi dilde yayınlanan en azından bir gazetede çıkmaktadır. Makedonya Cumhuriyeti kültür Elçisi ünvanını alanlara sunulan plaket, makedonya Cumhuriyeti’nde % 20-nin üzerinde olan etnik topluluklar mensuplarına, makedon dili yanısıra, bu topluluk mensubunun konuştuğu dilde de verilmektedir. Yerel idare birimlerinde kurulan ve makedon dili ve onun kiril alfabesi yanısıra, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu dil ve alfabenin resmi olduğu yerel kütüphanelerde, girdi kayıtları ve kütüphane esas kataloğu, Makedon dili ve kiril alfabesi ve bu yerel idare birimi alanında Makedonya Cumhuriyeti nüfusunun en az % 20-sinin konuştuğu dil ve alfabede yapılmaktadır. Sorular 15: Hangi topluluklara ana dillerindeve hangi düzeylerde eğitim sağlanmıştır? Makedonca dilnin öğrenilmesii, eğitimin her düzeyinde zorunlu mudur? Hangi devlet üniversitelerinde, Makedon dilinden farklı dillerde eğitim görmek mümkündür? 61 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber RADYODİFUZYON ÇALIŞMASI Yürürlükte Olan Yasalar listesi: Radyodifuzyon çalışması yasası („Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi “ no. 100/05, 19/07, 115/07 ve 8/08) Radyodifuzyon konseyi ne temsil eder ? Radyodifuzyon konseyi, medyalarda çoğulculuk, özgürlük, bağımsızlık için çalışan radyodifuzyon alanında bağımsız düzenleme bünyesidir. Konseyin en önemli yetkilerinden biri radyodifuzyon çalışması için ruhsatların verilmesi, alınması ve yenilenmesi için karar verme olduğu gibi elektronik medyaların çalışmasını gözetlemektir. Ruhsatlar, önceden ilan açma ve müracatlar sunmadan sonra verilir. Konsey ruhsat müracatlarını değerlendirip günlük programda yayınlanması planlanan program içeriklerinin janr ve konu çeşitliliği, makedonca dilinde veya Makedonya Cumhuriyeti’nde yaşayan çoğunluk olmayan etnik topluluklar dillerinde üretilen programların katılım oranı ve diğer kriterler üzere ruhsatları vermektedir. Radyodifuzyoncuların, dillerin bakımından görevleri nedir? kullanılması Radyodifuzyoncular, kamuya adalı program hizmetleri yayınlayan televizyon ve radyo istasyonlarıdır. Onlar çalışmalarında radyodifuzyon yasası kurallarına uymalıdırlar. Kuralların büyük bir bölümü programların kaynağı ve yayınlandıkları diller ile ilgilidir. 62 Program kaynağı – bütün televizyon ve radyo istasyonlarının yükümlülüklerinden biri günde en az programın % 30-nda, makedonca dili veya Makedonya Cunhuriyeti’nde yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde orjinel program sunmaktır. Bu sırada, haberler, spor olayları, oyunlar, reklamlar, teletekst ve teleşoping hizmetleri günlük yayın süresine hesaplanmaz. Radyodifuzyoncular makedonca dili veya Makedonya Cunhuriyeti’nde yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde en az %30 müzik sağlamalıdırlar, konusal program hizmetleri veya kullanıcı tarafından ödemekle şartlanan radyodifuzyoncular hariç. Örneğin, A1 televizyonu radyodifuzuyoncu olarak en az %30 makedonca dili veya Makedonya Cunhuriyeti’nde yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde(Arnavutça, Türkçe, Romanca, Sırpça, Ulahça, Boşnakça) filmler, belgesel yayınlar, kültür ve eğlence yayınları sunmalıdır. Programalrın dili – genel kurala göre radyodifuzyoncular programı makedonca dilinde yayınlamaktalar, program çoğunluk olmayan topluluğa adalı olduğu durumlarda- bu topluluğun dilinde yayınlanır. Bu kural, kamu iletişim ağları(kablolu televizyonlar) aşırı yeniden yayınlanan program servisleri için de geçerlidir. Bu programlar üretildikleri orijinal dilden farklı bir dilde altyazılı geçerse, Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar altyazı teleşoping ve reklamlar hariç makedonca dilinde olamlıdır. Örneğin, HTV’de( Hırvatistan Cumhuriyeti’nde radyodifuzyoncu) ingilizce dilinde gösterilen film, CabelTel Makedonya kablo operatörü tarafındna yayınlanırsa makedonca dilinde de altyazısı olamlıdır. Makedonya Cumhuriyeti’nde bütün toplulukların konuşma ve dil standartlarını korumalı ve geliştirmelidir; Radyodifuzyoncuların progralarında yayınlanan yabancı dil programları veya onların bölümleri makedonca diline yada çoğunluk olmayan topluluk diline tercüme edilmelidir. Bu kural, müzik ve sahne olaylarının naklen yayınlanması, yabancı dil öğrenme ile ilgili eğitim programları ve yabancılara adalı program bölümleri için geçerli değildir. Tercüme edilmeyen program bölümleri için makedonca dilinde veya çoğunluk olmayan topluluk dilinde anons verilmektedir. Reklam veya teleşoping kliplari muhakkak makedon dilinde, makedonca çeviri veya ilgili etnik topluluk dilinde yayınlanmaktadır. Örneğin, Sitelin haber redaksyonuna Polonya’lı bir siyasetçinin verdiği demeç makedoncaya çevrilmelidir. Live Aid müzik olayı nakli ise çevirisiz yapılmaktadır. MTV, Makedonya Cunhuriyet’i bölgesinde makedon dilinde bir televizyon program servisi (MTV1) ve makedonca dilinden farklı olan, vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu ve diğer çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde bir televizyon program servisi (MTV2) yayınlamaktadır. MRT, Makedonya Cunhuriyet’i bölgesinde, makedonca dilinde en az iki radyo program servisi ve makedonca dilinden farklı olan, vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu ve diğer çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde bir radyo program servisi yayınlamaktadır. MTV’nın dillerin kullanılması bakımından ek yükümlülükleri nelerdir? Makedonya Cumhuriyeti’nde kamu radyodifuzyon hizmeti görevini Makedonya-Radyo televizyonu (MRT) yapmaktadır. Kamu çıkarını gerçekleştirmek amacıyla diğerleri arasında MRT’nın yükümlülükleri şunlardır: bütün kamu çıkarından olan program şemasını geliştirmek ve palnlamak ve özel toplumsal grupları düşünerek diskriminasyon yapmadan toplumun bütün bölümleri için program üretmek ve yayınlamak; multietnik ve çok kültürlü ortamda topluluklar arası ilişkilerin ilerletilmesi ile ilgili oratk analayış ve toleransın pekiştirilmesi amacıyla programlarda çeşitli fikirlerin yer alması, toplulukların kültür özbenliğinin korunması, kültür ve din çeşitliliğin saygılanması ve kamu dialog kültürünün desteklenmesini sağlamak Makedonya kültürünün gelişmesi ve uluslararası tanıtılmasına katkı sunan her çeşit yerli audiovizüel yaratıcılığı korumak ve geliştirmek... Radyodifuzyon yayıncıları, programı Makedon dilinde yayınlamaktadır, program, çoğunluk olmayan topluluğa hitab ederse-o topluluk dilinde yayınlanmaktadır. MRT, komşu ülkelerde, Avrupa’da ve diğer kıtalarda yaşayan Makedonya Cunhuriyeti vatandaşları ve göçmenlere ait makedonca ve makedonca dilinden farklı olan, vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu ve diğer çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde ayrı radyo programları yayınlamaktadır. MRT, komşu ülkelerde, Avrupa’da ve diğer kıtalarda yaşayan Makedonya Cunhuriyeti vatandaşları ve göçmenlere ait, makedonca ve makedonca dilinden farklı olan, vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu ve diğer çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde uydu aşırı en az bir radyo ve bir televizyon program servisi yayınlamaktadır 18:00 - 22:00 saatleri arasındaki zaman, programların en çok izlendiği dönemdir. Bu yüzden MRT, 18:00 – 22:00 saatleri arasında, Makedonca dilinde veya MC’da yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde yaratılmış toplam yıllık yayınlan- 63 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait ma zamanından en az %40 orijinel program sağlamalıdır. Makedonca dilinde veya MC’ da yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde orijinel üretilen en az % 30 program bir gün içerisinde yayınlanmalıdır. MRT, bir gün süresince her radyo program servisinde, Makedonca dilinde veya MC’ da yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde en az % 40 orijinel üretilen program sağlamalıdır. MRT, yayınlanan solo- enstrümental müzikten en az % 45- Rehber inin, Makedonca dilinde veya MC’ da yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde olmasını sağlamalıdır. Makedonya Cumhuriyeti Meclisinin çalışmalarını yayınlamaya ait program servisini (MTV- Meclis kanalı) yayınlama sorumluluğunu Meclis taşımaktadır. MRT, her televizyon program hizmetinde, saat 18.00 ile saat 22.00 arasında, Makedon dili veya Makedonya Cumhuriyeti’nde yaşayan çoğunluk olmayan topluluklar dillerinde en az %40 orijinel proğram sağlamalıdır. Sorular 16: Televizyon veya radyo istasyonları, yayınladıkları programları, Makedoncaya çevirmeli? A1 Televizyon kanalında, “Koha”günlük gazetesi için Arnavutça dilinde yayınlanan reklam, yasa kurallarına uygun mudur? Discovery televizyon kanalının belgesel programının, Makedonya kablo operatörü aracılığıyla Bulgarca altyazılı olarak yayınlanması yasa kurallarına uygun mudur? 64 Multietnik Ortamda Yaşamak -Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar MALİYE VE EKONOMİ Yürürlükte olan Yasalar listesi: Vergi işlemi yasası ( “Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 13/06, 90/07 ve 88/08) Ticari topluluklar yasası (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 28/04, 84/05, 71/06, 25/07 ve 87/08) Vergiler ve vergi işlemi nedir? Her sistemde vatandaşlar ve tüzel kişiler, devlete belirli vergi ödeme mecburiyetindedirler. Bu gereçlerle devlet, kendi ihtiyaçları ve toplumun ihtiyaçlarını finanse etmektedir. Birçok çeşit kamu ödemeleri arasında en yaygın olanı vergilerdir. Örneğin, bir ticaret şirketi, yıl boyunca yaptığı çalışmalarından kazanç sağlamıştır. Şirket. bu kazançtan belirli bir oran ayırmalı ( şu anda %10) ve gelir vergisi olarak devlet kasasına yatırmalıdır. Devlet , yatırılan paraları, devlet memurlarının maaşları gibi belirli ihtiyaçlar için kullanmaktadır. Vergilerin daha büyük bölümü devlet bütçesi hesabına, daha küçük bir bölümü de (ör. mal vergisi) yerel özyönetim birliklerinin bütçesine ödenmektedir. Vergilerin özelliği çeşitli yasalarla düzenlenmiş olmalarıdır, fakat vergi işlemini kapsayan bir özel yasa da mevcuttur. Vergi işlemi bir çeşit yönetim işlemi olduğundan, dillerin kullanılması bakımından genel yönetim işlemine ait olan kurallar bu işlemde de uygulanmaktadır. İş defterleri, ticaret defterleri ve administrativ-mali kayıtlar nasıl yapılır? diğer Genelde, her tüzel kişinin kayıtlaması ve-veya sunması gereken iş defterleri, ticaret defterleri ve diğer administratıv maliye kayıtları Makedon dilinde kiril alfabeyle yazılmaktadır. Yinede, Kamu Gelirler Yönetmeliği, bazı durumlarda, iş defterleri ve kayıtların görevli kişinin kullandığı dilde olmasına izin verebilir. Şirket adları nedir ve nasıl yazılmakta? Çoğu defa, günlük konuşmada, şirket kelimesi yanlış kullanılmaktadır, daha doğrusu ticaret topluluğu anlamında kullanılmaktadır. Esasında şirket, ticaret topluluğunun çalıştığı ve kimliğini belirlediği isimdir. Örneğin, Üretim ve Ticaret Ltd.Topluluğu “ YAZ” Üsküp. Burada şirketi, “YAZ” ismi ve bu isimin önünde ve ardında bulunan bütün elemanlar oluşturmktadır. 65 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Genel bir kurala göre ticaret topluluğunun firması Makedon dilinde olup kiril alfabeyle yazılmaktadır. Ticaret topluluğu firmasının merkezi, vatandaşların en az %20-sinin diğer bir resmi dilde konuştuğu Rehber belediyede ise firma o dilde de olabilir ve firmanın Makedon dili ve kiril alfabesiyle yazılışıyla beraber kullanılabılir. Vatandaşların en az %20sinin başka bir resmi dil konuştuğu belediyede merkezi olan ticaret şirketinin adı, o dilde de olabilir ve şirketin, Makedon dili ve Kiril alfabesiyle yazılı adıyla beraber kullanılabilir. Doğru şekilde yazılan şirket adı Doğru yazılmayan şirket adı Sorular 17: Vergiler neden ödenir ve hangi devlet örgeni tarafından toplanır? Yabancıların sahipliğinde olan firmanın adı herhangi bir dilde ve alfabeyle yazılabilir mi? 66 Multietnik Ortamda Yaşamak -Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar BİLGİ ALMA ÖZGÜRLÜĞÜ Geçerli yasalar listesi: Kamuya ait bilgilere serbest yanaşım yasası ( “Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi” sayı 13/06 ve 86/08) Bilgilere serbest yanaşımın olması neden gereklidir? Devlet organları çalışmalarının şeffaflığı ve vatandaşların daha iyi bilgilendirilmesi için kamuya ait bilgilere serbest yanaşım yasası getirilmiştir. Bu yasayla, bilgi sahibi olanların çalışmalarında açıklık sağlanmaktadır, gerçek ve tüzel kişilere ise, kamu özellikli bilgilere serbest yanaşım hakkını vermektedir. Bilgilere serbest yanaşım hakkına bütün tüzel ve gerçek kişiler sahiptir. Bilgi edinmek için ise belirli yasal koşullar doldurulmalıdır. Ayrıca kamu özellikli bilgilere serbest yanaşım hakkının gerçekleşmesi için yasal işlem izlenmelidir. Kamu özellikli bilgilere yanaşım işleminde dillerin kullanılması nasıl düzenlenmiştir? Belediye makamına sunulan, kamu özellikli bilgi istemi başvurusu, o belediyede diğer resmi dil olan dilde de yazılabilir. ndığı resmi dil ve alfabesiyle müracaata bulunablir. Belediye organına sunulan kamu özellikli bilgiye yanaşım istemi, belediyede yaşayan vatandaşların en az %20 sinin konuştuğu dilde de yazaılabilir. Bu maddeler dışında, işlemde dillerin kullanılması ile ilgili yasada başka kurallar yoktur. Fakat, bu işlem bir nevi yönetme işlemi olduğundan, dillerin kullanılması bakımından genel yönetme işlemine ait olan aynı kurallar bu süreçte de uygulanmaktadır. Sorular 18: Kamu özellikli bilgilere serbest yanaşım neden gereklidir? Genel kural: bilgiyi isteyen, bilgiye sahip olana ( devlet organı) Makedon dilinde ve kiril alfabesiyle müracaatta bulunur. İstisna: bilgiyi arayan eğer Makedon dili ve onun alfabesinden başka bir resmi dilde konuşursa, kulla- Bilgilere serbest yanaşım, yazıldığı dil ve alfabe dahil, bilginin istenme şeklinde de serbestlik içermekte midir? 67 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber ETNİK TOPLULUKLAR HAKLARINI GELİŞTİRME VE KORUMA KURUMLARI Geçerli yasalar listesi: Devlet yönetimi örgenlerinin örgütleme ve çalışma yasası ( “Makedonya Cumhuriyeti Resmi gazetesi” sayı 105/07, 146/07, 82/08) Hükümet Yasası ( “Makedonya Cumhuriyeti Resmi gazetesi” sayı59/00, 26/01, 12/03, 55/05, 37/06, 115/07, 19/08 ve 82/08) Makedonya Cumhuriyeti’nde nüfusun % 20sinden daha az olan topluluklar mensuplarının haklarını geliştirme ve koruma yasası (“Makedonya Cumhuriyeti Resmi gazetesi” sayı 92/08) Etnik toplulukları haklarının gerçekleşmesi ve geliştirilmesi, özellikle özbenliğin, kültürün ve eğitimin esirgenmesi ve geliştirilmesi amacıyla bir kaç devlet organı kurulmuş ve çalışmaktadır. Devamda bu organların yetkilerine kısaca bır bakış yapacağız. 1. Topluluklar mensupları dillerinde eğitimin gelişmesi ve ilerletilmesi yönetmeliği Topluluklar mensupları dillerinde eğitimin gelişmesi ve ilerletilmesi yönetmeliği, etkinliklerini, topluluklar mensuplarının dillerinde eğitim alanına yöneltmektedir. Yönetmelik, dil engellerinin aşılması ve milliyetler arasında güvenin gelişmesi için çalışmaktadır. Yönetmelik, değişik dil toplulukları eğitimine özel ilgi sunmaktadır. Bu amaçla yönetmelik, ikili ve çok taraflı düzeyde bağış veren ülkeler ve uluslararası örgütler ve sivil toplum teşkilatlarıyla işbirliği yapmaktadır. 68 Yönetmelik, Makedonya Cumhuriyeti hükümeti tarafından tain edilen ve genelde belirli bir topluluk mensubu olan müdür tarafından yönetilmektedir. Yönetmelikte Arnavutça, Türkçe, Sırpça, Romanca, Boşnakça ve Ulahça bölümler olup onlar: topluluklar mensupları dillerinde eğitimin ilerletilmesi ile ilgili olan soruları takip eder, inceler ve işler. Topluluklar dillerinde eğitimin geliştirilmesi ile ilgili öneriler hazırlar ve onların gerçekleşmesini izler. eğitim sistemi çerçevesinde eğitimle ilgili başkaları tarafından hazırlanan ve önerilen projeler hakkında düşünce verir. toplulukların dillerinin ilerletilmesi ile ilgili yasalar ve diğer kuralların hazırlanmasına katılır. Yönetmelikte barış ve tolerans ile çocuk hakları bölümü mevcuttur. Bu bölüm Makedonya Cumhuriyeti’nde iki etnikli ve çok etnikli eğitim ve bilim enstitülerinde, etnikler arası tolerans, kültür içi birleşme ve eğitim, güvenin sağlanması ve işbirliği durumlarını takip eder ve geliştirir. İrtibat-bilgi: “İlindenska” bulvarı nosuz, 1000 Üsküp Tel. 02 3 118 022 http://www.mon.gov.mk/mk/ministerstvo/organi/uojz Multietnik Ortamda Yaşamak -Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar 2. Makedonya Cumhuriyetinde topluluklar mensupları kültürlerinin afirmasyon ve ilerletme yönetmeliği. Makedonya Cumhuriyetinde topluluklar mensupları kültürlerinin afirmasyon ve ilerletme yönetmeliği, kültür bakanlığı kapsamında danışma organıdır. Bu enstütünün ana yetkileri, topluluklar mensuplarının kültür yaratıcılığının afirmasyonu, geliştirilmesi ve yayınlanması ile kültür mirasının korunması, esirgenmesi ve tanıtılmasıdır. Yönetmeliğin iki bölümü vardır: 1) komşu ülkelerle işbirliği başlatma ve geliştirme, Makedonya Cu m huriyetinde topluluklar mensuplarının kültür özbenliğinin esirgenmesi ve ilerletilmesine adalı uluslararası ve teknik yardım, ve yönetmen kabinesinin destekleme bölümü. 2) topluluklar mensuplarının kültür yaratıcılığının afirmasyonu, geliştirilmesi ve yayınlanması ile kültür mirasının korunması, esirgenmesi ve tanıtılması bölümü. İrtibat-bilgi: “Curo Cakovıc” sok. No.61, 1000 Üsküp Tel: 02 3 240 512 http://kultura .gov.mk/sector content.php?=UA 3. Çerçeve anlaşmasını uygulama sekreterliği Çerçeve anlaşması ile ilgili anayasa ve yasal kuralların izlenmesi ve uygulanması amacıyla, Makedonya Cumhuriyeti hükümeti çerçevesinde, çerçeve anlaşmasının uygulanması sekreterliği oluşturulmuştur. Sekreterlikte şu alanları kapsayan birçok bölüm çalışmaktadır: ilgili ve hakça temsilin iyileştirilmesi; koordinasyon ve işbirliği; çerçeve anlaşmasına bağlı Makedonya Cumhuriyetinde kamu administrasyonun reformu ve yerinden yönetme sürecinin takibi; insan kaynakları ve mali gereçler ve halkla ilişkiler. Sekreterlik, çerçeve anlaşmasından çıkan görevlerin gerçekleşmesinde hükümete destek verir; çerçeve anlaşmasından projelerin hazırlanması için etkinlik planı hazırlar ve koordine eder; çerçeve anlaşmasının uygulanması sürecinin gerçekleşmesine bağlı gereken insan kaynakları sağlar. Etnik topluluklar haklarının gerçekleşmesi ve geliştirilmesi, özellikle de özbenliğin, kültürün ve eğitimin sürdürülmesi ve geliştirilmesi amacıyla birçok devlet makamı kurulmuş ve çalışmaktadır. Sekreterliğin oluşması, devlet yönetimi organları yanısıra belediyeler ve Üsküp kenti ile işbirliği aşırı, çerçeve anlaşmasının uygulanmasını sağlamalı ve çerçeve anlaşmasının uzmansal uygulanmasını sağlamalıdır. Makedonya Cumhuriyeti nüfusunun % 20- sinden daha az olan topluluklar mensupları haklarının ilerletilmesi ve korunması acentası Son sayımlara göre Makedonya Cumhuriyeti nüfusunun yüzde 20 sinden daha az olan toplulukların haklarını koruma ve herşeyden önce onları ilerletme ve tanıtma yönünde özel bir yasa getirildi. Bu amaçla, bu toplulukların haklarının gerçekleşmesi ve korunması olduğu gibi onların ilerletilmesini takip etme yetkisi olacak acenta oluşturulmalıdır. Bu toplulukların hakları, herşeyden önce: kamu hizmetlerinde izdihdamda gerekli ve hakça temsil, dil kullanımı, eğitim, kültür, kamu bilgilendirme ve diğer alanlarla ilgilidir. Acenta, yukarıda anılan 3 devlet organıyla işbirliği yapmalı ve etkinliklerini koordine etmelidir. 4. Sorular 19: Çoğunluk olmayan topluluklar mensupları ihtiyaçları için kurulan enstütülerin ilgi alanları nelerdir? Hani hükümet organı çerçeve anlaşmasının uygulanması takibiyle yetkilidir? 69 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber SONUÇ VE ÖNERİLER Makedonya Cumhuriyetinde dillerin kullanımı hukuksal olarak nasıl düzenlenmiştir? supları için Makedon dilinde aynı zamanda kullanımda olan diğer bir resmi dil ve Makedonya Cumhuriyeti, milli azınlıkların korunması ile ilgili çerçeve konvansiyonunu onaylamıştır. Ulusal yasamacılıkta da toplumsal yaşamın birçok alanlarında dillerin kullanılmasına olanak yaratarak daha ileri bir adım atmaktadır. c) Nüfusun % 20-sinden daha az olan diğer toplulukların sınırlı resmi kullanımı olan dilleri. Makedonya cumhuriyeti’nde topluluklar dillerini kullanma hakkı, Makedonya cumhuriyeti Anayasası ve birkaç Yasayla düzenlenmiştir. Ancak, ilgili Yasa düzenlemeleri halen hazırlanmamıştır. Makedonya Cumhuriyeti siyasi yaşamında uzun yıllar süren tartışmalardan sonra, temmuz 2008 yılında Makedonya Cumhuriyeti meclisi, Makedonya Cumhuriyetinde ve yerel özyönetim birliklerinde, vatandaşların en az % 20- sinin konuştuğu dilin kullanılması ile ilgili genel bir yasa getirdi. Fakat hala birkaç ayrı yasada, dillerin kullanılmasıyla ilgili hükümler vardır. Makedonya Cumhuriyti’nde topluluklar dillerinin statüsü nedir? Makedonya Cumhuriyeti’nde: a) Bir resmi dil (Makedonca) ve alfabe(kiril), 70 b) Nüfusun en az % 20-sinin konuştuğu ( şu anda sadece Arnavutça) ve o dili konuşan topluluk men- Makedonya Cumhuriyeti’nde azınlık topluluk dilinin resmi kullanım hakkı nasıl elde edilir? Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az % 20-sinin konuştuğu (şu anda sadece Arnavutça) diğer bir resmi dil konuşan topluluk mensubu olan vatandaş, bu dili ve alfabeyi resmi düzeyde, hemen de her alanda: devlet organlarıyla yazılı veya sözlü iletişimde,mahkeme ve yönetme işlemlerinde, eğitimin her düzeyinde kullanma hakkına ve bu dilde ve alfabeyle yazılı kimlik belgeleri ve hüviyetleri olması hakkına sahiptir. Makedonya Cumhuriyeti’de vatandaşların % 20sinden daha az olan topluluklar dillerinin kullanım hakkı, daha çok durumlarda, otomatikman değil, vatandaşın isteği üzere gerçekleşmektedir. Ör. kimlik kartı veya pasaport alındığında, bu belgelerde yer alan şahsi bilgilerin topluluk mensubunun konuştuğu dilde yazıldığına dair hükmün uygulanması için, bunun doldurulan başvuru formunda açıkça belirtilmesi gereklidir. Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar Dilleri kullanma hakkının ilerletilmesi ve daha iyi düzenlenmesi nasıl yapılmalıdır? Eğer vatandaşlar, dillerin kullanılması hakkının düzenlenmesinden memnun değilseler, Anayasanın değişmesi (en az 150.000seçmenin imzası gereklidir),veya yasanın değişmesi (en az 10.000 seçmenin imzası gereklidir) için girişimde bulunmalıdırlar. Meclis işleminde bulunan öneri yasanın değişmesi veya eklenmesi için değiştirgeyi, her vatandaş, Makedonya Cumhuriyeti Meclisi veb sayfası aracılığıyla sunabilir.Bu değiştirge, Meclis sürecine girmeyecek, fakat onun içeriliğiyle, aleni yayınlanma yanısıra, Makedonya Cumhuriyeti Meclisinde ilgili bütün yetkililer tanıtılacak. Dil kullanma hakkı ihlal edildiğinde vatandaş kime başvurmalıdır.? Eğer vatandaşın, dil kullanma hakkı dahil, herhangi bir anayasa veya yasal hakkı, devlet yönetiminin bazı örgeni tarafından ihlal edilirse, vatandaş ağlaşıyla ombutsmana başvurabilir. Dillerin kullanımı ile ilgili haklarla daha iyi tanıtılmak veya bu konuda öneri ve girişimde bulunmak isteyen vatandaş kime başvurmalıdır? Eğer vatandaş veya tüzel kişi, devlet yönetimi örgenleri veya yerel yönetim örgenlerinden, dillerin kullanılmasıyla ilgili olup olmadığı farketmeden, belirli bilgi almak isterse, başvurduğu örgenden bilgi arama ve ücretsiz bilgi alma hakkına sahiptir. Eğer vatandaş, dillerin kullanılmasıyla ilgili anayasa ve yasal hükümlerin gerektiği gibi uygulanmadığını düşünürse veya bu hakların ilerletilmesi için önerileri varsa: Topluluklar mensupları dillerinde eğitimin gelişmesi ve ilerletilmesi yönetmeliğine, Makedonya Cumhuriyeti’nde topluluklar kültürlerinin tanıtılması ve ilerletilmesi yönetmeliğine, Çerçeve Anlaşmasının uygulanması sekreterliğine ve Makedonya Cumhuriyeti’nde nüfusun % 20- sinden daha az olan topluluklar mensupları haklarının ilerletilmesi ve korunması acentasına başvurabilirler. Yukarıda anılan enstitüler, çalışma alanları kapsamında, dillerin kullanılması dahil, topluluklar haklarının gelişmesi, ilerletilmesi ve korunmasıyla yükümlüdür. 71 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber SORU VE SORUNLARA YANITLAR Yanıtlar 1: Milli azınlıkları koruma Çerçeve Konvansyonu ve bölgesel diller ve azınlıklar dilleri ile ilgili Avrupa Buyurusu, dillerin kullanımını düzenleyen uluslararası hukuk akitleridir. Makedonya Cumhuriyeti, milli azınlıkların korunması Çerçeve Konvansyonunu onaylamıştır, fakat bölgesel diller ve azınlıklar dilleri Avrupa Buyurusunu hala onaylamamıştır. Bosna ve Hersekte üç resmi dil vardır: Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça. AB çerçevesinde yirmiiki resmi çalışma dili vardır. Avrupa Parlamentosu her üyesi, parlamento oturumlarında kendi anadilinde konuşmaktadır. Yanıtlar 2: Anlaşmalar, Makedonya Cumhuriyeti hukuk düzenlemesinin bölümü olmadığından, Çerçeve Anlaşması hukuk akiti sayılmaz, fakat onu imzalayanlar için görev özelliği var(dı). Çerçeve Anlaşmasyıla silahlı çatışma sona erdirildi ve Makedonya Cumhuriyeti’nin özgür, istikrarlı ve demokratik gelişmesini garanti edecek bütünleşmiş çok uluslu toplum için bir çerçeve oluşturuldu. Çerçeve Anlaşmasıyla şu alanlar kapsandı: Yerinden Yönetimin gelişmesi, Ayırımcılık yapılmamak ve Hakça temsil, Meclis süreçlerinin uygulanması, Kimliğin belirtilmesi, Eğitim ve Dillerin kullanımı. Topluluklar dillerinin kullanılması bakaımından Çerçeve Anlaşmasıyla şunlar ön görüldü:Meclis oturumlarında ve Komisiyon çalışmalarında, milletvekilleri resmi dillerde konuşabilirler, Kanunlar resmi dillerde ilan edilecek; ve bütün devlet memurları herhangi bir resmi belgede kendi adlarını hangi dilde olursa olsun yazabilecekler. Ynaıtlar 3: Anayasa en önemli hukuk akitidir ve en güçlü hukuk etkisi olan akittir. Çok sayıda olan Kanunlardan farklı olarak Anayasa tektir. Değiştirgelerle, Anayasa’da belirli değişme ve ilaveler yapılır. En büyük sayıda değiştirge, Çerçeve Anlaşması yapıldığı 2001 yılında getirilmiştir. 72 Makedonca dili ve onun Kiril alfabesi yanısıra, vatandaşların en az %20sinin konuştuğu başka bir dil de aynı öyle resmi dil ve alfabedir. Bu dili, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşalrının en az%20sinin konuşması şarttır. Živjeti u multietničkoj sredini - Građani sa jednakim pravima, mogućnostima i zaštitom Yanıtlar 4: Meclis, Devlet’in en üst düzey makamıdır ve Yasama Yönetiminin taşıyıcısıdır. Meclis Başkanlığını, Meclis Başkanı yapmaktadır. Meclis Başkanı Meclis oturumlarını Makedonca dilinde yürütmektedir. Başka etnik topluluğa mensup (Makedon veya Arnavut olmayan) milletvekili Meclis oturumlarında ve Meclis Komisiyonları toplantılarında kendi anadilinde konuşamaz. Yanıtlar 5: Bütün Kanun ve diğer Kurallar, Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesinde ilan edilir. Kanunlar, muhhakak, Makedonya Cumhuriyeti’nde topluluğa mensub vatandaşların en az %20sinin konuştuğu diğer resmi dil ve alfabeyle ilan edilir. Makedonya Cumhuriyeti’nde sadece Kanunlar resmi dillere çevrilir/ilan edilir. Yanıtlar 6: Hükümet, İcra Yönetiminin bir bölümüdür, Kanunları icra eder. Hükümet’i, Meclis seçer ve fesh eder. Makedonya Cumhuriyeti Hükümeti’nde 15 Bakanlık vardır, fakat topluluklar veya azınlıklara ait kendi başına bir bakanlık yoktur. Bakanlıklar ve onların bölgesel birimleriyle temaslarda, Makedon dili ve Kiril alfabesi ile Arnavut dili ve alfabesi olan resmi diller kullanılmaktadır fakat bu bölgesel birimlerine gore sınırlı uygulanmaktadır. Yanıtlar 7: Mahkeme, kuralların ihlalı ve vatandaşlar arasında anlaşmazlıklar durumlarında adalet konusunda karar veren bağımsız bir makamdır. Vatandaşlar ve tüzel kişiler, kendi hak ve çıkarlarını, mahkemelerde veya Makedonya Cumhuriyeti Yönetim makamlarında yürütülen süreçlerde gerçekleştirmektedir. Vatandaş davaları ve suç işlemi süreci mahkemelerde sürdürülür. Yönetim süreci, Yönetim makamlarında sürdürülür (Bakanlıklar, Yönetmelikler, Ajentalar). İhlal süreci ile ilgili yetkiye mahkemeler (kural icabı) ve Yönetim makamları (istisnalar) sahiptir. Tutuklanan kişi, tutuklanma nedeni ile ilgili, anladığı dilde bilgilendirilmesi hakkına sahiptir. Ynaıtlar 8: Devlet Yönetimi makamları ve Kamu yetkisi olan makamlar tarafından Anayasa ve Yasal hakları ihlal edildiğinde vatandaşları koruyan enstitü olan Halk Savunucusuna başvurur. Halk Savunucusuna başvurduğunda her kişi resmi dil ve alfabelerden birisini kullanabilir. 73 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber Yanıtlar 9: Adliye makamlarında mühür, ad ve merkez, vatandaşlarının en az %20sinin Makedoncadan farklı resmi dil konuşulan belediyede kullanılan dşğer resmi dil ve alfabede de yazılmaktadır. Adliye alanından bir makama görevli veya üyenin seçimi için ilan, biri, Makedonca dilinden farklı olarak vatandaşların en az %20sinin konuştuğu bir resmi dilde olmak üzere basılan en az iki günlük gazetede yayınlanmaktadır. Yanıtlar 10: Vatandaşlar Yönetim temsilcilerini seçmek için oy kullanırlar. Seçimler aşırı, Makedonya Cumhuriyeti Meclis’ine milletvekilleri, Belediyeler ve Üsküp Kenti Konsey Üyeleri, Cumhurbaşkanı, Belediye Başkanları ve Üsküp Kenti Büyükşehir Belediye Başkanı seçilir. Şu anda, Makedonya Cumhuriyeti Meclis’ine milletvekilleri ve Belediyeler ve Üsküp Kenti Konseyine Konsey Üyelerinin seçimi için orantılı seçim modeli uygulanmaktadır. Cumhurbaşkanı, Belediye Başaknı ve Üsküp Kneti Büyükşehir Belediye Başkanı seçimi için çoğunluk seçim modeli uygulanır. Oy pusulası Makedon dili ve onun Kiril alfabesinde, vatandaşların en az %20sinin başka resmi dil konuştuğu belediyelerde ise o dil ve alfabede basılmaktadır. Yanıtlar 11: Kimlik kartı, Makedonya Cumhuriyeti vatandaşının kimliği, vatandaşlığı ve adresinin belirlendiği resmi bir belgedir. Pasaport, makedonya Cumhuriyeti vatandaşlarının, devlet sınırını geçtiklerinde ve yabancı bir ülkede kaldıkları sırasında sahip olmaları gereken uluslararası bir belgedir. Vatandaşlar, sadece yetkili resmi kişilere kimlik kartını göstermek mecburiyetindedirler. Kimlik kartı formu, vatandaşın kullandığı resmi dil ve alfabede de basılmaktadır. Vatandaşın isteği üzere, pasaport formu, vatandaşın kullandığı dilde basılmaktadır. Pasaporta kaydedilen bilgiler de vatandaşın kullandığı resmi dilde ve alfabede yazılmaktadır. Yanıtlar12: Yerel yönetim hakkıyla, vatandaşlara, onların yerel çıkarından olan işlere katılarak karar verme olanağı sağlanmaktadır. Yerel yönetim birimleri makamları şunlardır: Belediye Konseyi ve Belediye Başkanı. Belediye nufusunun % 20- den az kişinin konuştuğu dillerin ve alfabelerin kullanılması hakkında Belediye Konseyi ya da üsküp Kenti Konseyi karar vermektedir. 74 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar Yanıtlar 13: Vinitsa’daki Meydanın adı Nelson Mandela olarak adlandırılabilir ve sadece makedon dili ve alfabesiyle yazılabilir çünkü Nelson Mandela tarihi bir şahıs ve tanınmış insan hakları savunucusudur, Vinitsa’da ise tek resmi dil ve alfabe Makedon dili ve alfabesidir. Üsküp’teki Taş Köprüsü önünde duran tabela,Makedonca ve Kiril alfabesiyle ve Arnavutça ve onun alfabesiyle yazılı olmalıdır. Yanıtlar 14: Debre girişi önünde yol işaretlerini bildiren trafik tabelası, Arnavutça ve onun alfabesiyle de yazılı olabilir çünkü Debre’de Arnavutça ve onun alfabesi de resmi dil ve alfabedir. Trafik ruhsatı formu ve içerdiği bilgiler makedon dili ve kiril alfabesiyle ve ingilizce dili ve alfabesiyle yazılmaktadır, Makedonca dilinden farklı resmi dil konuşan vatandaşlar için ise, onların şahsi isteği üzere, kullandıkları resmi dil ve alfabede de yazılmaktadır. Yanıtlar 15: -Makedon dili ve onun kiril alfabesinden farklı dilde eğitim gören topluluklar mensupları, okul öncesi, ilk ve orta eğitimin bütün eğitim- öğrenim aşamaları, o topluluğun dil ve alfabesinde yapılmaktadır. Makedonca dili ve alfabesinin öğrenilmesi, eğitimin bütün aşamalarında zorunludur. Kalkandelende bulunan Devlet Üniversitesi ve Güneydoğu Avrupa Üniversitesi, makedoncadan farklı dilde tedrisat yapan devlet üniversiteleridir. Yanıtlar 16: Radyodifuzyon yayıncıları makedonca dilinde yayın yapmaktadır, program, çoğunluk olmayan topluluğa adalıysa o topluluğun dilinde yayın yapılmaktadır. Radyodifuzyoncuların programlarında yayınlanan yabancı dil programları veya program bölümleri, makedon diline, doğrusu çoğunluk olmayan topluluk diline çevrilmelidir. A1 televizyon kanalında Arnavutça dilinde yayınlanan “Koha” günlük gazetesi reklamı yasa kurallarına uygundur çünkü reklam klipleri, ilgili etnik topluluğu dilinde yayınlanabilir. Makedonya Kablo operatörü aracılığıyla aktarılarak DİSKAVERY televizyon kanalının Bulgarca altyazılı belgesel programının yayınlanması yasal kurallara aykırıdır, çünkü yapıldığı orijinel dilden farklı dilde altyazılı programlar, makedonca dilinde altyazılı olmalıdırlar. Yanıtlar 17: Vergiler, devletin kendi ihtiyaçları ve toplumun ihtiyaçlarını finansman amacıyla ödenmektedir. Yabancıların sahipliğinde olan şirketin adı herhangi bir dilde ve alfabeyle yazılamaz çünkü şirket adları makedon dili ve onun kiril alfabesiyle yazılmaktadır, vatandaşların en az % 20- sinin başka resmi dil konuştuğu belediyede merkezi olan şirketin adı, o dil ve alfabede yazılı olabilir. 75 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber Yanıtlar 18: Bilgilere özgürce yaklaşım, devlet makamları çalışmalarının şeffaflığı ve vatandaşlara daha çok bilgi sunma amacıyla sağlanmıştır. Vatandaş, istediği bilgiye ulaşma başvurusunu Makedonca dili ve Kiril alfabesiyle sunmaktadır, fakat kullandığı resmi dil ve alfabede de sunabilir. Belediye makamına sunulan başvuru, belediye nüfusunun en az % 20-sinin konuştuğu dilde de yazılmış olabilir. Yanıtlar 19: Çoğunluk olmayan topluluklar mensuplarının gerekleri için kurulan enstitülerin alanları şunlardır: kimlik, kültür ve eğitim ile Çerçeve Anlaşmasıyla kapsanan alanlar. Çerçeve Anlaşmasının uygulanmasından sorumlu Sekreterlik, Çerçeve Anlaşmasının gerçekleşmesini izlemekle yetkilidir. 76 Multietnik Ortamda Yaşamak - Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar Sorun 1: Zanlılar İlyaz Kadriu ve Petko Stoyanovski’ye tutuklama nedenlerini sadece Makedonca okuyan Polis, kanun uyarınca hareket etmiştir çünkü Petko’nun anadili Makedoncadır, İlyaz’ın ise anadili Arnavutça olmasına rağmen, çalıştığı görevi yapabilmesi için Makedoncayı bilmesi şart olduğundan, Makedonca dilini bildiği ve anladığı varsayılmaktadır. Hakan Belezoğlu ile ilgili durumda Polis, yasa uyarınca hareket etmemiştir, çünkü Hakan, Makedonya vatandaşı olmasına rağmen Makedonca dilini bilmeyebilir. Süreç esnasında İlyaz Arnavutça dilini kullanma hakkına sahipmiş, çünkü, dili resmi olan bir topluluk mensubudur ve bu dil soruşturma esnasında da kullanılabilir. Eğer Hakan makedonca dilini anlamazmış ise, çevirmen sağlamak gerekirmiş, fakat eğer Makedoncayı biliyormuşsa o halde makedonca dilini kullanmalıymış. Suç duyurusunda bulunulan İlyaz’ın kullandığı belgeler, diğer bir resmi dil olarak Arnavutça diline de çevrilmeliymiş. İlyaz’ın sunduğu Arnavut dilinde yazılan yazılı belgeyi makedonca diline çevirmekle Mahkeme doğru hareket etmiştir. Hakan’ın Türkçe dilinde yazdığı başvuruyu çevirmemekle de doğru hareket etmiştir. Sorun 2: İlan, en az iki günlük gazetede yayınlanmıştır. Bildirinin ilanı sırasında kanun saygılanmamıştır çünkü, Makedonya Cumhuriyeti’nde vatandaşların en az % 20- sinin konuştuğu diğer bir resmi dil olan Arnavutça dilinde basılan günlük gazetede de yayınlanmamıştır. Kamu savcısı vekili yerine seçilmesi için makedonca dilini bilmelidir. Makedonca dilinde törenli and içmiş, makedonca dilinde ve onun kiril alfabesiyle ve Arnavut dilinde ve onun alfabesiyle imzalamıştır. Sorun 3: Enver, Makedonya pasaportu ve Almanya FC’ ya giriş vizesi almalıdır. Pasaport başvurusunu, Makedon dili ve kiril alfabesiyle veya Arnavut dili ve onun alfabesiyle, İçişleri Bakanlığına sunmalıdır. Pasaport formu ve buraya kaydedilen bilgiler, Makedon dili ve kiril alfabesiyle, kendisi istediği takdirde, Arnavut dili ve onun alfabesiyle de yazılacaktır. Giriş ve oturma izni vizesi, Almanya FC Büyükelçiliği tarafından, Almanca, İngilizce ve Fransızca yazılı formda verilecek. 77 Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека ‘’Св. Климент Охридски’’, Скопје 342.725 : 340.13 (497.7) (036) 81’246.3 : 340.13(497.7)(036) YANEVSKİ, DARKO Rehber Makedonya Cumhuriyeti’nde yaşayan topluluklar diletinin kullanılması alanında milli yasa mevzuatına ait ? [müellif Darko Yaneski; dil redaksiyoni – çeviri Makedonca Elka Jaçeva Ulçar, Arnavutça Sami Buşi, Türkçe Talat Selim, Romanca Latif Demir, Srpça Lidiya Kunhuşovska, Ulahça Lybitsa Gorgieava, Boşnakça Emina Kurtoviç, İngilizce Lençe Çadlovksa]. – Skopje: Açık toplum- Makedonya Enstitüsü vakfı: Etniler arası diyalog ve topluğun gelişmesi? Ortak Değerleri destekleyen vatandaş birliği, 2009 – 76 стр. ; 24 см Вовед на повеќе јазици ISBN 978-608-218-008-3 (ФИООМ) ISBN 978-9989-2501-9- 4 (Заед. Вре) а) Право на јазик – Законодавство – Македонија – Водич б) Мултилингвизам – Законодавство – Македонија - Водич COBISS.MK-ID 78680586 78 Rehber