iş sağlığı ve güvenliği rehberi
Transkript
iş sağlığı ve güvenliği rehberi
Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ REHBERİ Bakanlığı T.C. Çalışma Çalışmave veSosyal SosyalGüvenlik Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı SağlığıveveGüvenliği Güvenliği Genel Müdürlüğü Genel Müdürlüğü İş Sağlığı Sağlığıve veGüvenliği GüvenliğiAraştırma EnstitüsüveMüdürlüğü Geliştirme (İSGÜM) Enstitüsü Başkanlığı Adres: İstanbul İstanbulYolu Yolu14. 14.Km KmErgazi Köyler / ANKARA Ergazi / Ankara Telefon: (0312)257 25716169090 – 91 • Faks: (0312) Telefon: (0312) - 91 • Faks: (0312) 257 257 16 1116 11 www.isgum.gov.tr www.isgum.gov.tr İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ REHBERİ İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı HAZIRLAYANLAR Nihat EĞRİ İSG Uzmanı İlknur ÇAKAR İSG Uzmanı Seçil CEYLAN İSG Uzmanı Esin Aytaç KÜRKÇÜ İSG Uzmanı Meriç ÜNVER İSG Uzman Yardımcısı Betül Canan ÖZKAHRAMAN İSG Uzman Yardımcısı Uğur AYDEMİR İSG Uzman Yardımcısı Baskı Kayıhan Ajans 0312 442 72 22 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 7 2. MEVZUAT 7 İÇİNDEKİLER 3. SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ 9 9 3.1. Sektör Hakkında 3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler 1. GİRİŞ 1 10 4. TEHLİKELER 2. MEVZUATve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 1 11 4.1.ÜRÜNLERİ Zemin 3. SÜT İMALATI SEKTÖRÜ 4 11 4.2. 3.1.Ergonomi Sektör Hakkında 4 4.3. Depolama 3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler 5 4.4. Nakliye ve İç Ulaşım 4. TEHLİKELER ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 6 4.5. Elektrik 4.1. Zemin 6 4.6. Fiziksel Etkenler 4.2. Ergonomi 8 4.6.1. Gürültü 4.3. Depolama 10 4.6.2. Aydınlatma 13 14 16 17 18 18 18 4.4. Nakliye İç Ulaşım 4.6.3. Termal ve Konfor 12 19 4.6.4. Titreşim 4.5. Elektrik 13 21 4.7. İş Ekipmanları 4.6.Makine Fizikselve Etkenler 14 21 4.8. Kimyasallar 4.6.1. Gürültü 14 23 4.9. Kapalı Alanlarda Çalışma 4.6.2. Aydınlatma 4.10. Yüksekte Çalışma 4.6.3. Termal Konfor 4.11. Biyolojik Etkenler 4.6.4. Titreşim 4.12. Acil Durumlar 4.7. Makine ve İş Ekipmanları Kaynakça 15 16 17 17 4.8. Kimyasallar 20 4.9. Kapalı Alanlarda Çalışma 21 4.10. Yüksekte Çalışma 22 4.11. Biyolojik Etmenler 22 4.12. Acil Durumlar 23 Kaynakça 24 25 25 25 27 24 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 5 1. GİRİŞ İş sağlığı ve güvenliği (İSG), çalışanların sağlık, güvenlik ve genel refahlarını konu edinen bir alandır. Bu alana yapılan her yatırım, çalışma alanındaki en önemli kaynak olan insan kaynağının korunması için bir adımdır. İşverenlere, İSG’ye gereken önemin verilmesi; • Çalışan motivasyonunu arttırmak, • Daha güzel bir çalışma ortamı oluşturmak, • Kaliteli iş gücünün korunmasını sağlamak, • Karar mekanizmasına çalışanların katılımlarını arttırmak, • Verimliliği arttırmak gibi birçok katkı sağlar. İSG’nin dikkate alınmadan çalışılması ise çalışanların iş kazası ve meslek hastalıklarına yakalanma ihtimallerini büyük ölçüde arttırır. Bir iş kazasının çalışanın kendisine, ailesine ve çevresine, çekilen acı, maddi ve manevi zorluklar, stres, iş değişikliği, maluliyet gibi birçok olumsuz etkisi vardır. İşveren tarafında ise iş kazalarının maddi külfeti oldukça fazladır. Kazaların cezalar, ölüm ödemeleri, ambulans ve tedavi masrafları gibi doğrudan ve makine, fabrika, iş gücü kaybı, yeni eleman alımı, yeni elemanın yetiştirilmesi gibi dolaylı masrafları vardır. Bu masraflara bakıldığında, özellikle küçük ve orta ölçekli işyerlerinde meydana gelen büyük kazalar, işyerinin kapatılmasına kadar giden zararlara neden olabilir. İşverenlerin, çalışanların ve İSG profesyonellerinin İSG konusunda bilgilendirilmeleri ve meydana gelebilecek kazaların ve meslek hastalıklarının dolayısı ile de maddi ve manevi zararların önlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ile İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı (İSGÜM) birçok çalışma yürütmektedir. Bu amaçla seminerler, konferanslar düzenlenmekte, eğitimler verilmekte, kontrol listeleri, afişler, broşürler ve rehberler hazırlanmaktadır. Bu rehber, ulusal ve uluslararası kaynakların incelenmesi ile küçük, orta ve büyük ölçekteki süt ürünleri imalatı işletmelerine yapılan ziyaretler ışığında, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve bu kanun kapsamında çıkarılan yönetmeliklerle düzenlenmiş iş sağlığı ve güvenliği konusunda, NACE koduna göre “10.5 Süt Ürünleri İmalatı” sektöründeki işverenleri, İSG profesyonellerini ve çalışanları maruz kalabilecekleri tehlike ve risklere karşı bilgilendirmek ve alınabilecek önlemler konusunda yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır. 2. MEVZUAT 30 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, iş sağlığı ve güvenliğine zamanın gerekliliklerine uygun bir bakış açısı getirmiştir. Bütün işkollarını kapsanması, işçi tanımının yerine çalışan tanımı getirilerek kamu görevlilerinin de güvence kapsamına alınması bu kanunla beraber çalışma hayatına sunulmuştur. Ayrıca yüksek tutulan cezalar, İSG’ye verilen önemi göstermekte, işverenler ile İSG profesyonellerinin gerekli dikkat ve özeni göstermelerini sağlamaktadır. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda önem arz eden konulardan biri de işverenlerin risk değerlendirmesi yapma veya yaptırma zorunluluğudur. Bir sigortalı çalışanı dahi olan işyerleri kanun kapsamındadır ve bu işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılması kanuni bir gerekliliktir. Risk değerlendirmesinin usul ve esasları İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği ile düzenlenmiştir. Peki, risk değerlendirmesi nedir? 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre; “Risk Değerlendirmesi; işyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları” ifade eder. Risk değerlendirmesi; • Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu, • Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi, • İşyerinin tertip ve düzeni, Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 7 Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu, Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi, İşyerinin tertip ve düzeni, Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı kadın çalışanların durumu, dikkate alınarak, işyerinde uygulanacak İSG tedbirlerinin, çalışma şekilleri ve üretim yöntemlerinin, çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek iyileştirmelerin kararlaştırılması için bir kaza veya olay olmadan önce, gerektiği durumlarda çalışma ortamına ve • Genç,çalışanların yaşlı, engelli,bugebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile ölçüm, kadın çalışanların ortamda maruz kaldığı risklerin belirlenmesine yönelik kontrol, inceleme durumu, ve araştırmalar da göz önünde bulundurularak yapılan çalışmadır. Bu çalışma işyerinin idari yapılanmasının heruygulanacak kademesinde olmalıdır. dikkate alınarak, işyerinde İSGuygulanabilir tedbirlerinin, nitelikte çalışma şekilleri ve üretim yöntemlerinin, çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek iyileştirmelerin kararlaştırılması için bir kaza veya olay 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda işyerleri faaliyet alanlarına göre az tehlikeli, tehliolmadan önce, gerektiği durumlarda çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda maruz kaldığı risklerin belirkeli ve çok tehlikeli olmak üzere 3 gruba ayrılmıştır. 28509 sayılı ve 26 Aralık 2012 tarihli Resmi lenmesine yönelik kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar da göz önünde bulundurularak yapılan çalışmadır. Bu Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, faaliyet alanı NACE çalışma işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanabilir nitelikte olmalıdır. kodlarına göre ayrılmış işyerlerine karşılık gelen tehlike sınıflarını belirlemiştir. Buna göre “C” 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği işyerleri faaliyet alanlarına göre tehlikeli, ve çok tehlikeli imalat bölümünde, “10”Kanununda - gıda ürünleri imalatı başlığı altında yeraz alan “10.5”tehlikeli – süt ürünleri imalatı olmak üzere 3 gruba ayrılmıştır. sayılı ve 26 Aralık 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı ve alt başlığına ait tehlike28509 sınıfları Tablo 1’de gösterilmiştir. Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, faaliyet alanı NACE kodlarına göre ayrılmış işyerlerine karşılık gelen tehRisk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde 12’nin like sınıflarını belirlemiştir. Buna göre “C” -imalat bölümünde, “10” - gıda ürünleri imalatı başlığı altında yer alan 2’nci fıkrasında yer alan durumların gerçekleşmemesi durumunda, işyerinin tehlike sınıfına göre: “10.5” - süt ürünleri imalatı alt başlığına ait tehlike sınıfları Tablo 1’de gösterilmiştir. Çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 2, Risk değerlendirmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği Madde 12’nin 2’nci fıkrasında yer alan durumların gerçekleşmemesi durumunda, Tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri işyerinin için 4, tehlike sınıfına göre: • Çok tehlikeli yersınıfta alan işyerleri içinişyerleri 2, Az sınıfta tehlikeli yer alan için 6 • Tehlikeli sınıfta yer alan işyerleriBu içinmaddeye 4, yılda bir yenilenmelidir. göre tehlikeli veya az tehlikeli sınıfta yer alan süt ürünleri imalatı sektöründeki firmalar, tehlike sınıflarına göre en geç 4 veya 6 yılda bir risk değerlendir• Az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 6 melerini güncellemelidirler. yılda bir yenilenmelidir. Bu maddeye göre tehlikeli veya az tehlikeli sınıfta yer alan süt ürünleri imalatı sektöründeki firmalar, tehlike sınıflarına göre en geç 4 veya 6 yılda bir risk değerlendirmelerini güncellemelidirler. Tablo 1: İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği, Süt Ürünleri İmalatı Sektörü tehlike sınıfları tablosu NACE Rev.2_Altılı Kod NACE Rev.2_Altılı Tanım Tehlike Sınıfı 10.5 Süt ürünleri imalatı 10.51 Süthane işletmeciliği ve peynir imalatı 10.51.01 Süt imalatı, işlenmiş (pastörize edilmiş, sterilize edilmiş, homojenleştirilmiş ve/veya yüksek ısıdan geçirilmiş) (katı veya toz halde süt hariç) Tehlikeli 10.51.02 Peynir, lor ve çökelek imalatı Tehlikeli 10.51.03 Süt tozu, peynir özü (kazein), süt şekeri (laktoz) ve peynir altı suyu (kesilmiş sütün suyu) imalatı (katı veya toz halde süt, krema dahil) Az Tehlikeli 10.51.04 Süt temelli hafif içeceklerin imalatı (kefir, salep vb.) Az Tehlikeli 10.51.05 Sütten yapılan diğer ürünlerin imalatı (tereyağı, yoğurt, ayran, kaymak, krema, vb.) (krem şanti dahil) (katı veya toz halde krema hariç) 10.52 Dondurma imalatı Tehlikeli 10.52.01 Dondurma imalatı (sade, sebzeli, meyveli vb.) Az Tehlikeli 10.52.02 Şerbetli diğer yenilebilen buzlu gıdaların imalatı Az Tehlikeli Bu rehberin hazırlanılmasında yararlanılan mevzuat şöyle sıralanabilir: 2 • 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu: İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenler. • İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği: İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılacak risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını düzenler. • Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği: Elle taşıma işlerinden kaynaklanabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden, özellikle sırt ve bel incinmelerinden, çalışanların korunmasını sağlamak için asgari gereklilikleri belirler. • Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik: İşyerinde bulunan, kullanılan veya herhangi bir şekilde işlem gören kimyasal maddelerin etkilerinden kaynaklanan mevcut veya ortaya çıkması muhtemel risklerden çalışanların sağlığını korumak ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için 8 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi asgari şartları belirler. • Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik: İşyerindeki risklerin önlenmesinin veya yeterli derecede azaltılmasının, teknik tedbirlere dayalı toplu korunma ya da iş organizasyonu veya çalışma yöntemleri ile sağlanamadığı durumlarda kullanılacak kişisel koruyucu donanımların özellikleri, temini, kullanımı ve diğer hususlarla ilgili usul ve esasları belirler. • Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği: İşyerlerinde kullanılacak sağlık ve güvenlik işaretlerinin uygulanması ile ilgili asgari gereklilikleri belirler. • Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmasına Dair Yönetmelik: Çalışanların gürültüye maruz kalmaları sonucu oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden, özellikle işitme ile ilgili risklerden korunmaları için asgari gereklilikleri belirler. • Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik: Çalışanlara verilecek iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin usul ve esaslarını düzenler. • İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği: İşyerinde iş ekipmanlarının kullanımı ile ilgili sağlık ve güvenlik yönünden uyulması gerekli asgari şartları belirler. • Çalışanların Titreşimle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik: Çalışanların mekanik titreşime maruz kalmaları sonucu oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden korunmalarını sağlamak için asgari gereklilikleri belirler. • İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik: İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda bulunmak üzere iş sağlığı ve güvenliği kurullarının hangi işyerlerinde kurulacağı ve bu kurulların oluşumu, görev ve yetkileri, çalışma usul ve esasları ile birden çok kurul bulunması halinde kurullar arasında koordinasyon ve işbirliği yöntemlerini belirler. • İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik: İşyeri bina ve eklentilerinde bulunması gereken asgari sağlık ve güvenlik şartlarını belirlemektir. • İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik: İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli iş güvenliği uzmanlarının nitelikleri, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarını düzenler. • İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik: İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli işyeri hekimlerinin ve diğer sağlık personelinin nitelikleri, belgelendirilmeleri, eğitimleri, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarını düzenler. • İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik: İşyerlerinde acil durum planlarının hazırlanması, önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda yapılması gereken çalışmalar ile bu durumların güvenli olarak yönetilmesi ve bu konularda görevlendirilecek çalışanların belirlenmesi ile ilgili usul ve esasları düzenler. • İşyerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik: İşyerindeki bina ve eklentilerde, çalışma yöntem ve şekillerinde veya iş ekipmanlarında çalışanlar için hayati tehlike oluşturan bir husus tespit edildiğinde veya çok tehlikeli sınıfta yer alan maden, metal ve yapı işleri ile tehlikeli kimyasallarla çalışılan işlerin yapıldığı veya büyük endüstriyel kazaların olabileceği işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılmamış olması durumlarında işyerinin bir bölümünde ya da tamamında bu tehlike giderilinceye kadar işin durdurulması ile bu Yönetmeliğe göre durdurma kararı uygulanmış işyerinde çalışmaya tekrar başlanmasına izin verilmesinin usul ve esaslarını belirler. • İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Tehlike Sınıfları Tebliği: 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 9’uncu maddesi uyarınca işyerlerinin iş sağlığı ve güvenliği açısından yer aldığı tehlike sınıfları belirtilmiştir. 3. SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ 3.1. Sektör Hakkında İnek, manda, keçi, koyun ve deveden elde edilen süt, modern tesislerde işlenerek içme sütü, yoğurt, peynir, tereyağı, dondurma gibi birçok süt ürününe dönüştürülür. Üretilen sütün dünyada %84’ü, Türkiye’de ise %92’si inek sütüdür[1]. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün verilerine göre Türkiye, 2012 yılında inek sütü üretimini Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 9 3. SÜT ÜRÜNLERİ İMALATI SEKTÖRÜ 3.1. Sektör Hakkında İnek, manda, keçi, koyun ve deveden elde edilen süt, modern tesislerde işlenerek içme sütü, yoğurt, peynir, tereyağı, dondurma gibi birçok süt ürününe dönüştürülür. Üretilen sütün dünyada İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı %84’ü, Türkiye’de ise %92’si inek sütüdür[1]. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün verilerine göre Türkiye, 2012 yılında inek sütü üretimini 2011 yılına göre %15,8 arttırarak yaklaşık 16 milyon tona çıkarmıştır. Bu üretim miktarı ile dünyada en çok inek sütü üreten dokuzuncu ülke sıralamasını korumuştur [2]. 2011 yılına göre %15,8 arttırarak yaklaşık 16 milyon tona çıkarmıştır. Bu üretim miktarı ile dünyada en çok inek [2]. (Tablo 2): Türkiye’de süt ürünleri imalatı sektörü 4’e ayrılabilir sütü üreten dokuzuncu ülke sıralamasını korumuştur Modern koşullarda çalışan 4’e işletmeler Türkiye’de süt ürünleri imalatı sektörü ayrılabilir (Tablo 2): İlkel şartlarda çalışan işletmeler • Modern koşullarda çalışan işletmeler Aile işletmeleri • İlkel şartlarda çalışan işletmeler Mevsimlik çalışan mandıralar [1] • Aileişletmeleri Türkiye’de çiğ mandıralar sütün kullanım alanlarının verildiği Tablo 2’ye bakıldığında Türkiye’de üretilen [1] • Mevsimlik çalışan çiğ sütün yalnızca %27’sinin modern fabrikalarda işlendiği görülmektedir. AB-15, ABD ve JaponTürkiye’de çiğ gelişmiş sütün kullanım alanlarının verildiği Tablo 2’ye bakıldığında Türkiye’de üretilen çiğ sütün ya gibi ülkelerde ise bu oranın %100’ e yaklaştığı, dünya ortalamasının ise %53 olduğuyalnızca %27’sinin modern fabrikalarda işlendiği görülmektedir. AB-15, ABD ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerde ise bu oradüşünüldüğünde Türkiye bu alanda oldukça geri kalmıştır.[1] Bu düşük orana rağmen, süt ürünnın %100’e yaklaştığı, dünya ortalamasının ise %53 olduğu düşünüldüğünde Türkiye bu alanda oldukça geri kalleri imalatı sektörü Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK) 2011 verilerine göre 39.101 şirketin faaliyet mıştır.[1] Bu düşük orana rağmen, süt ürünleri imalatı sektörü Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2011 verilerine gösterdiği gıda sektöründe, fırın ve unlu mamuller imalatı sektörü ayrı tutulduğunda kalan 9.774 göre [4] 39.101şirketin şirketin %16’sını faaliyet gösterdiği gıda sektöründe, fırın ve unlu mamuller imalatı sektörü ayrı tutulduğunda kalan oluşturmaktadır . [4] 9.774 şirketin %16’sını oluşturmaktadır . Tablo 2: Türkiye’de çiğ sütün kullanım alanları[1] Modern Fabrikalar 27% Mandıralar 33% İşletmede Tüketim 20% Sokak Satıcıları 20% Süt ve Süt Mamülleri Değer Zinciri Süt Hayvanı Yetiştiricisi Çiğ Süt 4 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Yetiştirici Birlikleri TSUMB Süt Hayvanı Yetiştiricisi TDSYMB Fabrika Süt Toplama Merkezleri KOOPERATİFLER Süt İşleme Tesisleri Süt ve Mamülleri Semt Pazarındaki Satıcılar Bakkal, Süpermarket, Lokanta, Catering, Otel Sokak Sütü TÜKETİCİ Şekil 1: Süt ve Süt Ürünleri Değer Zinciri [3] Şekil 1’de süt ve süt ürünlerinin genel olarak hangi aşamaları izleyerek tüketiciye ulaştığı özet halde verilmiştir. 1’de ulaşması süt ve süt ürünlerinin genel olarak hangigibi, aşamaları izleyerek tüketiciye ulaştığı özet araSütün Şekil tüketiciye birçok aracı sayesinde olabileceği direkt olarak sokak sütü satıcıları tarafından halde verilmiştir. Sütün tüketiciye ulaşması birçok aracı sayesinde olabileceği gibi, direkt olarak cısız olarak da olabilmektedir. sokak sütü satıcıları tarafından aracısız olarak da olabilmektedir. 3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler 3.2. İstatistikler ve Genel Tehlikeler Sosyal Güvenlik Kurumu’nun (SGK) 2011 yılı iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerine göre gıda sektöründe Sosyalolmak Güvenlik Kurumu’nun (SGK) yılı hastalığı iş kazaları ve meslek hastalıkları 42’si ölümlü üzere 2.661 iş kazası ve 2011 3 meslek raporlanmıştır. 2012 yılında istatistiklerine ise kaza sayısı artarak göre gıda sektöründe 42’si ölümlü olmak üzere 2.661 iş kazası ve meslek rapor2.972’ye yükselmiştir. Bu kazaların 13’ü ölümle sonuçlanmıştır. Meslek hastalığı3 sayısı ise hastalığı değişmeyerek 3 olmuşlanmıştır. 2012 yılında ise kaza sayısı artarak 2.972’ye yükselmiştir. Bu kazaların 13’ü ölümle [5] tur . Süt ve süt ürünleri sektörü için ayrı bir raporlama bulunmamaktadır. Ancak sektörün gıda sektörü içerisin[5] sonuçlanmıştır. Mesleksüt hastalığı sayısı ise sektöründe değişmeyerek 3 olmuştur . Süt ve süt ürünleri sektörü deki payı dikkate alındığında, ürünleri imalatı kaza sayısının yüksek olduğu düşünülmektedir. için ayrı bir raporlama bulunmamaktadır. Ancak sektörün gıda sektörü içerisindeki payı dikkate alındığında, süt ürünleri imalatı sektöründe kaza sayısının yüksek olduğu düşünülmektedir. 10 İngiltere’nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri fabrikalarında meydana gelen iş kazalarının ana nedenleri şunlardır: Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Elle kaldırma ve taşıma - özellikle ağır yükler ve keskin köşeler Kayarak düşme - ıslak zeminden dolayı süt ve süt ürünlerinin genel olarak hangi aşamaları izleyerek tüketiciye ulaştığı özet miştir. Sütün tüketiciye ulaşması birçok aracı sayesinde olabileceği gibi, direkt olarak satıcıları tarafından aracısız olarak da olabilmektedir. stikler ve Genel Tehlikeler venlik Kurumu’nun (SGK) 2011 yılı iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerine İngiltere’nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri fabrikalarında meydana sektöründegelen 42’siiş ölümlü olmak üzere şunlardır: 2.661 iş kazası ve 3 meslek hastalığı raporkazalarının ana nedenleri 2012 yılında• ise sayısı artarak 2.972’ye yükselmiştir. Bu kazaların 13’ü ölümle Ellekaza kaldırma ve taşıma - özellikle ağır yükler ve keskin köşeler [5] mıştır. Meslek hastalığı sayısı ise değişmeyerek 3 olmuştur . Süt ve süt ürünleri sektörü • Kayarak düşme - ıslak zeminden dolayı r raporlama bulunmamaktadır. Ancak sektörün gıda sektörü içerisindeki payı dikkate • imalatı Cisim çarpması - genellikle düşen cisimler veya el aletleri a, süt ürünleri sektöründe kaza sayısının yüksek olduğu düşünülmektedir. • Zararlı maddelere maruziyet - kimyasallar, sıcak buhar, sıcak su n İş Sağlığı ve Güvenliği Kurumu(HSE)’nin verilerine göre süt ve süt ürünleri • Yüksekten düşme - seyyar merdivenler, basamaklar, tanklar veya tankerler nda meydana gelen iş kazalarının ana nedenleri şunlardır: • Nakliye - tanker veya forklift çarpması veya sıkıştırması ldırma ve taşıma - özellikle ağır yükler ve keskin köşeler • Makineler - kaldırma makineleri, konveyörler, paketleme makineleri[6] k düşme - ıslak dolayı çalışanların yakalandığı meslek hastalıklarının ana nedenleri şunladır: Yine zeminden HSE’ye göre sektörde • Kas - iskelet sistemi hastalıkları - elle ve kaldırma çarpması - genellikle düşen cisimler veya el taşıma aletleri Göreve bağlı üst ekstremitesıcak rahatsızlıkları tekrarlanan maddelere •maruziyet - kimyasallar, buhar, -sıcak su paketleme işleri • Gürültüye maruziyet sonucu oluşan duyma bozuklukları - homojenizatörler, doldurma makineleri ten düşme - seyyar merdivenler, basamaklar, tanklar veya tankerler • Kimyasalların solunması sonucu oluşan solunum iritasyonu - klor, hipoklorit, amonyak[6] e - tanker veya forklift çarpması veya sıkıştırması 4. TEHLİKELER ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ eler - kaldırma makineleri, konveyörler, paketleme makineleri[6] 4.1. Zemin e göre sektörde çalışanların meslek hastalıklarının ana Süt ürünleri üretimyakalandığı tesislerinde birçok riske sebep olan tehlike unladır: kaynaklarından biri zemindir. Zemin kaynaklı tehlikeli olaylar kayma ve takılmadır. Bu olaylara genellikle zeminin ıslak, kirli, düzen- kelet sistemi elle taşıma ve kaldırma siz,hastalıkları zarar görmüş -olması veya zeminde bulunan sabit ve belli ol- mayan cisimler neden olmaktadır. Kayma veya takılarak düşme e bağlı üst ekstremite rahatsızlıkları - tekrarlanan paketleme işleri sonucu hafif yaralanmalar, kemik kırılmaları veya ölümle sonuçla- nabilecek durumlar meydana gelebilir. Kayma ve -takılma herhanüye maruziyet sonucu oluşan duyma bozuklukları homojenizagi bir noktada olabilir ancak üretimin olduğu bölümlerde daha sık doldurma makineleri görülmektedir. salların solunması sonucu oluşan solunum iritasyonu - klor, hiŞekil 2:2: Islak ve tereyağı dökülmüş zemin HSE verilerine göre gıda imalatı sektöründe uzuv kaybı gibi ne- Şekil Islak ve tereyağı dökülmüş zemin it, amonyak[6] denlerle sonuçlanan önemli kazaların %35’i, 3 günden fazla istirahat gerektiren kazaların ise %25’i kayma ve takılma sonucu yaralanmalardan dolayı olmaktadır. Bu kazaların %80’i kayma, %20’si ise takılma sonucu meydana gelmektedir [7]. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Zeminin tehlike yaratacak duruma gelmesinin nedenleri şöyle sıralanabilir: 5 • Makine ve borulardan sızıntı veya akıntı olması • Temizlik sonrasında zeminin ıslak kalması • Zemini kayganlaştıracak tereyağı gibi maddeler dökülmesi • Atıkların düzgün toplanmaması sonucu zemine yayılması • Fabrikanın dışından içeri girilen noktalarda hijyen talimatlarına uyulmaması sonucu zeminin kirlenmesi • Yaşlanma veya yeterli bakım yapılmamasından dolayı zeminin kaymazlık özelliğini yitirmesi • Zeminde boşluk, kırık gibi bozukluklar olması • Sabitlenmemiş paspasların bulunması • Zemindeki paspas, farklı zemin kaplaması gibi bölümlerden diğerine geçişlerdeki kaymazlık farkı bulunması • Zeminde gelişigüzel bırakılmış hortumlar, çöpler, kablolar gibi gereksiz malzemelerin olması • Zeminde yükselti farklılıkları ve kapı eşiklerinin olması Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 11 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı Zeminde boşluk, kırık gibi bozukluklar olması Sabitlenmemiş paspasların bulunması Zemindeki paspas, farklı zemin kaplaması gibi bölümle farkı bulunması Zeminde gelişigüzel bırakılmış hortumlar, çöpler, kablol Zeminde yükselti farklılıkları ve kapı eşiklerinin olması Merdivenlerde basamakları belirtici kaymaz malzeme e • Merdivenlerde basamakları belirtici kaymaz malzeme eksikliği Merdivenlerin basamakları arasındaki yükseklik ve gen • Merdivenlerin basamakları arasındaki yükseklik ve genişlik farklılıkları Merdivenlerin korkuluklarının olmaması veya var olan • Merdivenlerin korkuluklarının olmaması veya var olan korkulukların masıuygun durumda olmaması • Geçiş yollarının ve çalışılan bölümlerin yetersiz seviyede aydınlatılması Geçiş yollarının ve çalışılan bölümlerin yetersiz seviyed • Geçiş yollarında görüşü kısıtlayacak cisimler veya ayağa takılacak engeller bulunması Geçiş yollarında görüşü kısıtlayacak cisimler veya ayağ • Çalışanlara, yaptıkları işe uygun kaymaz özellikte ayakkabı temin edilmemesi veya çalışanların kaymaz özellik Çalışanlara, yaptıkları işe uygun kaymaz özellikte ayakk teki ayakkabıları kullanmaması rın kaymaz özellikteki ayakkabıları kullanmaması • Mevsim koşulları: Kar,yağmur, buz gibi Mevs • Uyarıcı levhaların yetersizliği Uyarı • Çalışanların işin durumu, iş yükü, ye Çalışa tersiz zaman gibi nedenlerden dolayı zama acele etmesi mesi • Çalışanların tehlikeli durumlara kayıt Çalışa sızlığı Şekil 3: zemin Şekil 3:Bozuk Bozuk zemin lığı • Soğuk odaların zemininde oluşan buzlar Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İşve Sağlığı ve Güvenliği Rehberi alınmaması 6 • Ramak kalaların bildirilmemesi veya bildirilenlerin kayıtlarının tutulmaması gerekli önlemlerin Zemin kaynaklı tehlikeli olaylardan korunmak için alınabilecek önlemler şunlardır: • Zemindeki bütün kirlerin ve kaygan maddelerin acil olarak temizletilmesi • Temizlik metodunun gözden geçirilerek doğru temizlik malzemeleri ve kimyasalların kullanıldığından emin olunması • Sürekli ıslanan, kirlenen bölümlerin sık aralıklarla uygun malzemelerle temizliğinin yapılması • Sürekli ıslak olan bölümlerde zemine gerekli eğimlerin verilmesi, mazgal sayılarının arttırılması gibi drenajı arttıracak önlemler alınması • Islak, kaygan madde dökülmüş, yeni temizlenmiş ve benzeri bölgelerin uygun işaretler ile işaretlenmesi • Makine ve boruların sızıntı yapan bölümlerinin tespit edilerek tamir edilmesi • Zemin üzerinde çöp, gereksiz malzeme vb. takılmaya sebebiyet verebilecek maddeler bırakılmaması ve dağınıklıktan kaçınılması • Zemindeki paspas gibi maddelerin sabitlenmesi • Zeminin düzenli aralıklarla kontrol edilip gerekli onarımların yapılması • Zemindeki yükselti farklılıklarının ve takılmaya sebebiyet verecek kısımların düzeltilmesi • Çekmecelerin ve kapakların kullanıldıktan sonra kapatıldığından emin olunması • Hortumların kullanıldıktan sonra düzenli bir biçimde sarılarak geçiş yollarından kaldırılması • Kabloların zeminden geçmesinin önlenmesi • Çalışma ortamının ve geçiş yollarının uygun şekilde aydınlatılması • Zeminin, uygun kaymaz zemin kaplamaları ile değiştirilmesi • Zeminin düzenli aralıklarla kaymazlığının kontrol edilip gerekli iyileştirmelerin yapılması • Merdiven basamakları, ani yükseklik değişikliği olan noktalar gibi yerlerin uygun işaretleyiciler ile belirgin hale getirilmesi • Merdiven korkuluklarının uygun duruma getirilmesi ve kayma anında rahat tutunulabilecek şekilde olması 12 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi • Çalışanlara kaymaz özellikte uygun ayakkabılar temin edilmesi ve bu ayakkabıların kullanımına dikkat edilmesi • Çalışanların önlerini görmelerini engelleyecek yükseklikte yükleri taşımalarının engellenmesi • Yaya geçiş yollarında bulunan engellerin kaldırılması • Tesis içinde mevsim şartlarına göre oluşabilecek buz ve karın geçiş yollarından bir an önce temizlenmesi ve yağmur sularının birikmemesi için yeterli mazgal konumlandırılması İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü • Çalışanlara zemin kaynaklı tehlikeler ve riskler hakkında eğitim verilmesi • İş organizasyonunun gözden geçirilerek çalışanların acele etmesinin engellenmesi [7], [8], [9], [10], İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü • Çalışanların yaşadıkları ramak kala olayları veya gördükleri tehlikeleri bildirmeye teşvik edilmesi. 4.2. Ergonomi [11], [20] Süt ürünleri üretim tesislerinde yapılan kaldırma, uzanma, tekrarlı hareket yapma gibi işler vü4.2.cudun Ergonomi Ergonomi zorlanmasına neden olur. Bu zorlamalar kaslarda, tendonlarda, bağ4.2. dokuda, sinirlerde, da- Sütişler ürünleri üretimzorlanmasına tesislerinde marlarda; boyun, omuz, kol, bilek, bacak, uzanma, sırt ve bel eklemlerinde zedelenmeye sebep olur. Bu yapılan kaldırma, uzanma, te Süt ürünleri üretim tesislerinde yapılan kaldırma, tekrarlı hareket yapma gibi vücudun zorlanmasına neden olur. Bu zorlamalar kaslarda, tend zedelenmeden kaynaklı hastalıklara kas-iskelet sistemi hastalıkları denir.cudun neden olur. Bu zorlamalar kaslarda, tendonlarda, bağ dokuda, sinirlerde, damarlarda; boyun, omuz, kol, bilek, bamarlarda; boyun, omuz, kol, bilek, bacak, sırt ve bel eklemle cak, sırt ve bel eklemlerinde zedelenmeye sebep olur. Bu zedelenmeden kaynaklı hastalıklara kas-iskelet sistemi kas-iskelet sistemi hasta zedelenmeden kaynaklı hastalıklara Vücudu zorlayan durumlar ana başlık olarak kuvvet uygulama, tekrarlı hareketler, vücut duruşu hastalıkları denir. Vücudu zorlayan durumlar ana başlık olarak kuvvet uygulam ve sert yüzeye temas olarak adlandırılabilir. Bu durumlardan birden fazlasına aynı anda maruz ve sert yüzeye temas olarak adlandırılabilir. Bu durumlardan Vücudu zorlayan durumlar ana başlık olarak kuvvet tekrarlı hareketler, vücut duruşu ve sert yüzeye kalmak, maruziyet şiddeti ve maruziyet süresi,uygulama, kas - iskelet sistemi hastalıklarına yakalanma ihtikalmak, maruziyet şiddeti ve maruziyet süresi, kas - iskelet sis temas olarak adlandırılabilir. Bu durumlardan birden fazlasına aynı anda maruz kalmak, şiddeti ve mamalini büyük ölçüde etkileyen faktörlerdir. malinimaruziyet büyük ölçüde etkileyen faktörlerdir. ruziyet süresi, kas - iskelet sistemi hastalıklarına yakalanma ihtimalini büyük ölçüde etkileyen faktörlerdir. Şekil 4: İyi uygulama örneği: Çalışanların eğilerek yük kaldırmasının ve taş hidrolik sistemi ve konveyörler Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralan Şekil 4: 4: İyi Çalışanların eğilerek yük kaldırmasının ve taşımasının engellenmesi için yapılmış hidrolik sistemi ve Şekil İyi uygulama uygulamaörneği: örneği: Çalışanların eğilerek yük kaldırmasının ve taşımasının engellenmesi yapılmış Kuvvetiçin uygulama: Çalışanlar bir cismi kaldırmak, indirme konveyörler hidrolik sistemi ve konveyörler el arabasını itmek veya çekmek için; bir cismi tutmak için olması durumunda kaslarda ve tendonlarda zedelenme m bir cismin uzun süre boyunca taşınması veya tutulması du Kuvvet uygulama: Çalışanlar bir cismi kaldırmak, indirmek veya taşımak için; bir cismi veya şunlardır: el arabasını itmek önlemler Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralanabilir: Kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarının ana sebepleri şöyle sıralanabilir: • veya çekmek için; bir cismi tutmak için kuvvet uygularlar. Bu kuvvetin aşırı olması durumunda kaslarda ve • Kuvvet uygulanan işlerin yapılması için otomasyon sis Kuvvet uygulama: Çalışanlargelebilir. bir cismi kaldırmak, indirmek veyauzun taşımak bir cismi veyaveya tendonlarda zedelenme meydana Aynı durum hafif bir cismin süre için; boyunca taşınması • Çalışanın uyguladığı kuvveti en aza indirmek için işe el arabasını itmek çekmek için; bir cismi tutmak için kuvvet uygularlar. Bu kuvvetin aşırı tutulması durumunda daveya oluşabilir. Alınabilecek önlemler şunlardır: ması olması durumunda kaslarda ve tendonlarda zedelenme meydana gelebilir. Aynı durum hafif • Kuvvet uygulanan işlerin yapılması için otomasyon sistemi kul• Yükleri bir cismin uzun süre boyunca taşınması veya tutulması durumunda da oluşabilir. Alınabilecek nabilir lanılması önlemler şunlardır: • Taşınan • Çalışanın uyguladığı kuvveti en aza indirmek için işe uygun me• Yük taş Kuvvet uygulanan kanik• sistemler kullanılması işlerin yapılması için otomasyon sistemi kullanılması kaldırm engelle şekilde • Çalışanın kuvveti en aza için • Yüklerin taşınması uyguladığı için yüksekliği ayarlanabilir el indirmek arabalarının te-işe uygun mekanik sistemler kullanılması min edilmesi Yüklerin taşınması için yüksekliği ayarlanabilir el arabalarının temin edilmesi • Yük taşırken eğilme, uzanma, baş üstüne kaldırma gibi ek hare- Şekil 5: Eğilerek ağır yük kaldırma • TaşınanŞekil yüklerin ağırlıklarının azaltılması 5: Eğilerek ağır yük kaldırma • Taşınan yüklerin ağırlıklarının azaltılması • • Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Yük taşırken eğilme, uzanma, baş üstüne Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 8 kaldırma gibi ek hareketler yapılmasını engellemek için çalışma ortamının uygun • Ağır yü fından • Çalışan eğitilm 13 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı ketler yapılmasını engellemek için çalışma ortamının uygun şekilde düzenlenmesi • Ağır yüklerin iki veya daha fazla kişi tarafından taşınmasının sağlanması • Çalışanların elle taşıma işleri konusunda eğitilmesi • Tekrarlı hareketler: Dinlenmeden, uzun süreler boyunca aynı kas gruplarını çalıştırmak suretiyle yapılan hareketlerdir. İşin yapılış hızı, kasların dinlenmesi için verilen araların uzunluğu ve sayısı ile yapılan işin çeşitliliği tekrarlı hareketleri doğrudan etkilemektedir. Alınabilecek önlemler şunlardır: • Tekrarlanan işlerin yapılması için otomasyon sistemi kurulması • Tekrarlı hareketlerin yapılması için gereken kuvvetin azaltılması • İş programının çalışanların kaslarının dinlenmesi ve farklı kas gruplarının çalışması için çalışanlar arasında belirli aralıklarla iş değişimi yapılacak şekilde ayarlanması • Her çalışanın kapasitesi farklı olacağı için çalışanların kendi çalışma hızlarını ayarlamalarına izin verilmesi • Çalışanların acele etmelerini engellemek için belirli kotalar veya iş miktarı sınırlaması koymaktan kaçınılması • Çalışanlara kısa aralıklarla kaslarını silkme, açma - germe gibi hareketlerle rahatlatması için süre tanınması • Çalışanların, kaslarını nasıl dinlendirebilecekleri konusunda eğitilmesi • Vücut duruşu: İş yapılırken alınan vücut şekli, fiziksel aktivite sırasında çalışan kasları etkilemektedir. Yanlış duruş şekilleri, küçük kasların daha çok çalışıp büyük ve daha güçlü kas gruplarının etkin şekilde çalışmasını engeller. Küçük kas gruplarının daha fazla çalışması kan akışını bozar ve erken yorulmaya sebep olur. Tekrarlı ve uzun süreli uzanma, bükülme, eğilme, baş üstüne uzanma, diz üstünde çalışma, çömelme hareketlerinden dolayı duruş bozuklukları oluşabilir. Alınabilecek önlemler şunlardır: • Uzanma, eğilme gibi hareketlerin önüne geçilmesi için çalışma ortamının yeniden düzenlenmesi • Malzeme ve ürünlerin diz ve omuz arası hizalarda depolanması • Baş üstü noktalara uzanmayı engellemek için platformlar kullanılması • Çalışanların doğru vücut duruşları konusunda eğitilmesi • Sabit yükseklikli tezgah gibi her çalışanın boyuna uymayan çalışma araçlarının yüksekliği ayarlanabilir olanlarla değiştirilmesi • Sert yüzeye temas: Temas gerilimi, vücudun bölümlerinin sert yüzeylere veya köşelere teması sonucu oluşur. Vücudun bazı bölümlerinde sinirler, tendonlar ve damarlar deriye yakın olduğu için bu bölümlerin zarar görme ihtimali diğer bölümlerden fazladır. Parmaklar, avuç içleri, bilekler, ön kol(bilek ve dirsek arası), dirsekler, uyluklar ve dizler daha kolay etkilenen bölümlerdir. Alınabilecek önlemler: • Araç - gereçlerin köşelerinin sivri olmamasına dikkat edilmesi ve sivri kısımların yuvarla-tılması • Diz üstünde çalışılması gereken durumlarda dizlerin altına konulacak pedler temin edilmesi Şekil 6: Yanlış vücut duruşu ile çalışma • Konveyörlerde çalışanların kollarını kenarlara dayamalarını engellemek için kollarını koyabilecek şekilde uygun eklemeler yapılması • Çalışanların uzun süreler boyunca sert veya sivri yüzeylere dayanmamaları konusunda eğitilmesi [12], [13], [14], [15] 4.3. Depolama Depolara gerekli özenin gösterilmemesi, süt ürünleri fabrikalarında önemli tehlikeler ortaya çıkarmaktadır. Depolarda, bir kişinin maruz kalabileceği tehlikeler görülebileceği gibi birden çok kişinin hatta olası yangın durumlarında bütün fabrikanın etkilenebileceği tehlikeler de görülebilir. Depolardan kaynaklı tehlikeli durumlar şöyle 14 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Depolara gerekli özenin gösterilmemesi, süt ürünleri fabrikal karmaktadır. Depolarda, bir kişinin maruz kalabileceği tehlik kişinin hatta olası yangın durumlarında bütün fabrikanın etki lir. Depolardan kaynaklı tehlikeli durumlar şöyle sıralanabilir Kayma, takılma Yüksekten düşme Çalışan üzerine cisim düşmesi Cisime çarpma sıralanabilir: Forklift çarpması • Kayma, takılma Soğuk odalarda soğuğa maruz kalma sonucu veya sıcak ve gelme sonucu hastalık • Yüksekten düşme Elle taşıma işleri sonucu kas - iskelet sistemi hastalıkları • Çalışan üzerine cisim düşmesi Yangın • Cisime çarpma Bu tehlikeli durumların nedenleri şunlardır: • Forklift çarpması Depoların düzensiz tutulması sürekli İstiflemenin yapılması • Soğuk odalarda soğuğa maruz kalma sonucu veya sıcak ve soğuk bölümler arası gidipyüksek gelme sonucuve dengeli olmaması hastalık Depoların zeminine dökülen atık, su gibi kayganlaştırıcıla • Elle taşıma işleri sonucu kas - iskelet sistemi hastalıkları Depoların girişlerinde eşik olması veya deponun içerisi ile farkı bulunması Cisimlerin depolandığı rafların sağlam olmaması ve bu ra Rafların düzensiz yerleştirilmesi Kullanılan merdivenlerin uygun olmaması Merdiven yerine rafların çıkıntılarının kullanılarak malzem • Yangın Bu tehlikeli durumların nedenleri şunlardır: • Depoların düzensiz tutulması • İstiflemenin yüksek yapılması ve dengeli olmaması • Depoların zeminine dökülen atık, su gibi kayganlaştırıcılar • Depoların girişlerinde eşik olması veya deponun içerisi ile dışarısı arasında zemin yüksekliği farkı bulunması • Cisimlerin depolandığı rafların sağlam olmaması ve bu rafların kaygan olması Forklift uymam Sürekli çalışılm • Rafların düzensiz yerleştirilmesi Yangına • Kullanılan merdivenlerin uygun olmaması Depolarda önlemek içi • Merdiven yerine rafların çıkıntılarının kullanılarak malzemelere uzanılması • Forkliftler ile çalışanların yükseğe kaldırılması • Forklift kullananların talimat ve kurallara uymaması Forklift rılması Şekil 7: Geçiş alanı dar, yangın önlemi alınmamış depo Şekil 7: Geçiş alanı dar, yangın önlemi alınmamış depo Kayma olmasın mizliğin zeminin • Sürekli eğilerek veya baş üstüne uzanarak çalışılması • Yangına karşı yeterli önlemler alınmaması 10 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Depolarda görülebilecek tehlikeli durumları önlemek için yapılabilecekler şunlardır: • Kayma genellikle zeminin kirli veya ıslak olmasından dolayı olduğu için zemin temizliğine gerekli özenin gösterilmesi ve zeminin kuru kalmasının sağlanması • Depo girişlerindeki zemin seviyesinin deponun dış tarafı ile aynı tutulması, zemindeki engebelerin ve yükseklik farklarının giderilmesi ve kapı eşiklerinin kaldırılması • Deponun düzenli şekilde istiflenmesi ve ortada gelişigüzel malzeme bırakılmaması • Deponun belirli aralıklarla temizlik ve düzen yönünden incelenmesi • Yüksek raflara uygun ekipman kullanılarak çıkılması ve raflara basılmaması • Kullanılan merdivenlerin yüksekliklerinin ve diğer özelliklerinin kullanılan alana uygun olması • Yüksek yerlere ulaşmak için makaslı platform kullanılması • Çalışanların forkliftlerin çatalında veya çatalına konulan malzemelerin üzerinde(örneğin, boş paletler) yüksek yerlere kaldırılmaması • Çalışanların ağır yükleri kaldırması için transpaletler kullanması • Çalışanların iş yükünün ve iş dönüşümlerinin ayarlanarak çalışanlara yeterli dinlenme süreleri verilmesi Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 15 Çalışanların forkliftlerin çatalında veya çatalına konulan malzemelerin üzerinde(örneğin, boş paletler) yüksek yerlere kaldırılmaması Çalışanların ağır yükleri kaldırması için transpaletler kullanması Çalışanların iş yükünün ve iş dönüşümlerinin ayarlanarak çalışanlara yeterli dinlenme süreleri verilmesi İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı Elle taşıma işleri hakkında çalışanların eğitilmesi Yükseğe ulaşmak için kullanılan ekipmanların düzenli bakımlarının yapılması Rafların düzenli yerleştirilmesi, raflardan ürün alırken diğer ürünlerin düşmemesi için dikkat edilmesi ve rafların, üzerine konulacak ağırlığı taşıyabilecek malzemeden seçilmesi • Elle taşıma işleri hakkında çalışanların eğitilmesi • Yükseğe ulaşmak için kullanılan ekipmanların düzenli bakımlarının yapılması Rafların üzerine, taşıyabilecekleri azami yük ağırlığını gösteren uyarıcı levhalar konulması • Rafların düzenli yerleştirilmesi, raflardan ürün alırken diğer ürünlerin düşmemesi için dikkat edilmesi ve rafla Forkliftlerin gerekli belge ve eğitimi almış sürücüler tarafından kullanılması rın, üzerine konulacak ağırlığı taşıyabilecek malzemeden seçilmesi Keskin dönemeçlerin önlenmesi, forklift yollarının mümkünse forkliftlerin geri manevra yap- • Rafların üzerine, taşıyabilecekleri azami yük ağırlığını gösteren uyarıcı levhalar konulması masına gerek kalmayacak şekilde ayarlanması • Forkliftlerin gerekli belge eğitimi almış sürücüler kullanılması ve Forklift kullanıcılarının gereklitarafından talimatlara uygun şekilde forkliftleri kullanması • Keskin dönemeçlerin önlenmesi, forklift yollarının mümkünse forkliftlerin geri manevra yapmasına gerek kal Depoların kapılarının içeriden de açılabilmesi mayacak şekilde ayarlanması Depoların yangına karşı korunaklı hale getirilmesi • Forklift kullanıcılarının gerekli talimatlara uygun şekilde forkliftleri kullanması Uygun sayıda yangın söndürücü bulundurulması • Depoların kapılarının içeriden de açılabilmesi Acil durumlarda deponun çeşidine • Depoların yangına karşıkorunaklı hale getirilmesi • • göre (örn; soğuk hava deposu) sönen lambaların yerine yeteri kadar aydınlatma sağlaUygun sayıda yangın söndürücü bulundurulması yabilecek acil durum aydınlatma lambalaAcil durumlarda deponun çeşidine göre (örn; soğuk hava deporı bulunması su) sönen lambaların yerine yeteri kadar aydınlatma sağlayabi Deponun içinde dışarıya ikaz gönderebilecek acil durum aydınlatma lambaları bulunması Şekil 8: İyi uygulama örneği; düzenli depolama lecek şekilde belli noktalara konumlandı[16], rılmış ikaz düğmeleri bulundurulması • Deponun içinde dışarıya ikaz gönderebilecek şekilde belli nok[17], [18], [21] talara konumlandırılmış ikaz düğmeleri bulundurulması [16], [17], Şekil 8: İyi uygulama örneği: düzenli depolama İş Sağlığı [18] ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü 4.4. Nakliye ve İç Ulaşım Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 4.4. Nakliye ve İç Ulaşım Fabrika alanı içerisinde bulunan tır, tanker, kamyon, forklift, elektrikli alanı içerisinde bulunan güvenliklerini tır, tanker, transpaletFabrika gibi taşıyıcılar, çalışanların ciddi ölçüde tehdit kamyon, forklift, elektrikli transpalet gibi taşıetmektedir. Bu araçların sürücülerinin dikkat etmesi ve bu araçların kulyıcılar, çalışanların güvenliklerini ciddi ölçüde lanıldığı alanlarda alınması önlemler şöyle sıralanabilir: tehdit etmektedir. Bu gereken araçların sürücülerinin dikkat etmesi ve bu araçların kullanıldığı • Merdivenler, rampalar alanlardayükleme alınması yerleri gereken ve önlemler şöyledâhil bütün yolların, yaya sıralanabilir: ve araçların güvenli hareketlerini sağlayacak ve yakınlarında çalışanlara tehlike yaratmayacak ve genişlikte olması Merdivenler,şekil yükleme yerleri ve rampalar dâhil bütün yolların, yaya ve araçların gü- ŞekilŞekil 9: İyi uygulama örneği: Yaya ve forklift ayrılması 9: İyi uygulama örneği; yayayollarının ve forklift yolla- rının ayrılması • Araç ve venli yaya hareketlerini yollarının kullanıcı sağlayacaksayısına ve yakın-ve işyerinde yapılan işin larında çalışanlara tehlikemalzeme yaratmayacak özelliğine uygun genişlikte olması, taşınan yollarda yayalar için şekil ve genişlikte olması yeterli güvenlik mesafesi bırakılması Araç ve yaya yollarının kullanıcı sayısına ve işyerinde yapılan işin özelliğine uygun genişlikte • Araç trafiğine yollara yakın kapılar, yaya ve merdivenler arasında yeterli mesafe olması,açık malzeme taşınan yollarda yayalar içingeçiş yeterliyolları, güvenlikkoridorlar mesafesi bırakılması bulunması. Araç trafiğine açık yollara yakın kapılar, yaya geçiş yolları, koridorlar ve merdivenler arasında yeterli mesafe bulunması. • Çalışma mahallerinde yapılan iş, kullanılan makine ve malzemeler göz önüne alınarak, çalışanların korunması mahallerinde yapılan açıkça iş, kullanılan makine ve malzemeler göz önüne alınarak, çalıamacıyla Çalışma araçların geçiş yollarının işaretlenmesi şanların korunması amacıyla araçların geçiş yollarının açıkça işaretlenmesi • Yüksekten malzeme düşmedüşme riski bulunan veya çalışanların tehlikeli alanlara görevli olmayan kişi Yüksekten malzeme riski bulunan veya çalışanlarındüşebileceği düşebileceği tehlikeli alanlara lerin girmesinin engellenmesi görevli olmayan kişilerin girmesinin engellenmesi alanlara Tehlikeli alanlara girme yetkisi kişilerin korunması için için uygun alınması ve • Tehlikeli girme yetkisi olan olan kişilerin korunması uygunönlemlerin önlemlerin alınması ve bu alanların açıkca bu alanların açıkca belirlenmesi belirlenmesi Fabrikaya süt getiren tankerlerin boşaltma alanında duvara çok yaklaşmasını önleyecek te- Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin verilmesi Forklift kullanıcısının emniyet kemerini mutlaka takması ve tankerin üstüne çıkan çalışanları düşme riskineçok karşıyaklaşmasını koruyan yaşam önleyecek halatları • Fabrikayaker sütbariyeri getiren tankerlerin boşaltma alanında duvara teker bariyeri ve tankullanılması kerin üstüne çıkan çalışanları düşme riskine karşı koruyan yaşam halatları kullanılması • Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin verilmesi • Forklift kullanıcısının emniyet zaman kemerini takmasıtaşıyıcının aşağı indirilmesi ve moForkliftin kullanılmadığı parkmutlaka freninin çekilmesi, torun durdurulması • Forkliftin kullanılmadığı zaman park freninin çekilmesi, taşıyıcının aşağı indirilmesi ve motorun durdurulması 16 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Fabrika içerisinde, keskin dönüşlerin olduğu veya görüş açısının az olduğu bölümlerde forkliftler ve elektrikli transpaletlerin kör noktaları görebilmeleri için ayna konumlandırılması Forkliftlerin üzerinde forklifti kullanmaya 11 • Fabrika içerisinde, keskin dönüşlerin olduğu veya görüş açısının az olduğu transpaletlerin kör noktaları görebilmeleri için ayna konumlandırılması Araç trafiğine açık yollara yakın kapılar, yaya geçiş yolları, koridorlar ve me yeterli mesafe bulunması. Çalışma mahallerinde yapılan iş, kullanılan makine ve malzemeler göz ön şanların korunması amacıyla araçların geçiş yollarının açıkça işaretlenmes Yüksekten malzeme düşme riski bulunan veya çalışanların düşebileceği görevli olmayan kişilerin girmesinin engellenmesi Tehlikeli alanlara girme yetkisi olan kişilerin korunması için uygun önlem bu alanların açıkca belirlenmesi Fabrikaya süt getiren tankerlerin boşaltma alanında duvara çok yaklaşma ker bariyeri ve tankerin üstüne çıkan çalışanları düşme riskine karşı koruya kullanılması Forklifti kullanan çalışanlara, kullandığı modele ilişkin gerekli eğitimin ve Forklift kullanıcısının kemerini mutlaka takması bölümlerde forkliftleremniyet ve elektrikli Forkliftin kullanılmadığı zaman park freninin çekilmesi, taşıyıcının aşağı i torun durdurulması • Forkliftlerin üzerinde forklifti kullanmaya yetkili kişilerin isim ve fotoğraflarının bulunması Fabrika içerisinde, keskin ğu veya görüş açısının a lerde forkliftler ve elekt rin kör noktaları görebi konumlandırılması Forklift kullanımı sırasında dikkat edilmesi gereken hususlar ise şöyle sıralanabilir; Forkliftlerin üzerinde fo yetkili kişilerin isim ve f lunması • Eğimli zeminlerde çok daha dikkatli hareket edilmesi Forklift kullanımı sırasında d gereken hususlar ise şöyle sır • Forkliftin, belirlenen limit değerlerde, ani bir durumda güvenle durulabilecek bir hızda kullanılması • Köşelerde ve görüş açısının engellendiği yerlerde yavaşlanması ve kornanın kullanılması Eğimli zeminlerde çok d ket edilmesi Şekil 10:10: Çalışanların forklift ileforklift güvenli kaldırılması Şekil Çalışanların ile güvenli kaldırılması Forkliftin, belirlenen lim bir durumda güvenle hızda kullanılması • Kullanıcının gideceği yola odaklanması 12 • Eğer yükden dolayı görüş kısıtlanıyorsa geri geri gidilmesi Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi • Üretici, yolcu koltuğu koymadıysa forkliftle yolcu taşınmaması • Yük taşırken yükün devrilmemesi için yumuşak frenleme ile durulması Köşelerde ve görüş açısının engellendiği yerlerde yavaşlanması ve kornanın kullanılması • Eğimli bir yolda dönüş manevrası yapılmaması Kullanıcının gideceği yola odaklanması Üretici, yolcu koltuğu koymadıysa forkliftle yolcu taşınmaması Yük taşırken yükün devrilmemesi için yumuşak frenleme ile durulması Forkliftin, sabit bir cisim veya duvarın önünde duran birine doğru sürülmemesi Forklift hareket halinde iken çatalın indirilip kaldırılmaması Forkliftin, kapasitesinin üzerindeki yüklerle kullanılmaması [15], [16], [19], [21] • Forkliftin, sabit bir cisim veya duvarın önünde duran birine doğrugerisürülmemesi Eğer yükden dolayı görüş kısıtlanıyorsa geri gidilmesi • Forklift hareket halinde iken çatalın indirilip kaldırılmaması [16], [19] Eğimli bir kullanılmaması yolda dönüş manevrası[15], yapılmaması • Forkliftin, kapasitesinin üzerindekiyüklerle 4.5. Elektrik Vücuttan elektriğin doğrudan veya dolaylı olarak geçmesine çarpılma denir. Çarpılma elektrik kaynaklı risklerin 4.5. Elektrik başında gelir. Çarpılmaya ek olarak elektrik kaynaklı yangın ve patlamalar da meydana gelebilir. Bu risklerin oluşVücuttan elektriğin doğrudan veyaortam dolaylı olarak geçmesine çarpılma denir. Çarpılma elektrik Kurumu masında ortamın ıslak oluşu, metal zeminle kaplı oluşu gibi koşulları önemlidir. Sosyal Güvenlik kaynaklı risklerin başında gelir. Çarpılmaya ek olarak elektrik kaynaklı yangın ve patlamalar da istatistiklerine göre 2012 yılında 459 çalışan “elektrik akımından meydana gelen kazalara” maruz kalmıştır. meydana gelebilir. Bu risklerin oluşmasında ortamın ıslak oluşu, metal zeminle kaplı oluşu gibi Elektrik ortam koşulları önemlidir. Sosyal Kurumu istatistiklerine göre 2012 yılında 459 çalışan kaynaklı risklerden korunmak için alınabilecek önlemler şöyleGüvenlik sıralanabilir: “elektrik akımından meydana gelen kazalara” maruz kalmıştır. Elektrik kaynaklı risklerden korun- alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir: • Elektrikle ilgili işlerin sadece yetkilimak veiçin uzman kişilere yaptırılması Elektrikle ilgili işlerin sadece yetkili ve uzman kişilere yaptırılması koşulları Elektrik tesisatının çalışılanalınarak ortamın koşulları da dikkate alınarak güvenli şekilde döşendi• Elektrik tesisatının çalışılan ortamın da dikkate güvenli şekilde döşendiğinden emin olunması ğinden emin olunması • Elektrik tesisatının düzenli bakımının yapılması Elektrik tesisatının düzenli bakımının yapılması Yeterli miktarda priz çıkışı bulundurularak çoklu prizlerin kullanımının engellenmesi • Yeterli miktarda priz çıkışı bulundurularak çoklu prizlerin kullanımının engellenmesi Çoklu prizlerden çoklu priz çıkışının engellenmesi Güç kaynaklarının uygun sigortalar ile korunması • Çoklu prizlerden çoklu priz çıkışının engellenmesi Kabloların üzerine basılabilecek şekilde zeminden geçmesinin önlenmesi • Güç kaynaklarının uygun sigortalar ileUygun korunması kablo yolları kullanarak kabloların düzenli ve güvenli şekilde uzanmasının sağlanması • Kabloların üzerine basılabilecek şekilde zeminden geçmesinin önlenmesi Kablo ve bağlantı noktalarının düzenli olarak kontrolünün yapılması ve hasarlı olanların derhal değiştirilmesi • Uygun kablo yolları kullanarak kabloların ve güvenli şekil Elektrikdüzenli işleri yapılırken kullanılan merdivenlerin yan kısımlarının elektriği iletde uzanmasının sağlanması meyen malzemeden yapıldığından emin olunması • Kablo ve bağlantı noktalarının düzenli olarak kontrolünün yapıl Elektrik panolarının olduğu noktalara yaması ve hasarlı olanların derhal değiştirilmesi lıtkan paspaslar serilmesi Elektrik panolarının ve sigorta kutularının • Elektrik işleri yapılırken kullanılan merdivenlerin kısımlarının kilitli olduğundan yan ve anahtarlarının sadece yetkili kişilerde bulunduğundan elektriği iletmeyen malzemeden yapıldığından emin olunmasıemin olunması Makinelerin bakımı yapılırken elektrik • Elektrik panolarının olduğu noktalara yalıtkan paspaslar serilmesi bağlantılarının kesilmesi Makinelerin topraklamalarının yapılması • Elektrik panolarının ve sigorta kutularının kilitli olduğundan ve Yapılacak işe uygun kişisel koruyucu doanahtarlarının sadece yetkili kişilerde bulunduğundan emin olunnanım kullanılması ması [15], [20], [21] Şekil 11: Panoların kapalı tutulması gerekmektedir. Şekil 11: Panoların kapalı tutulması gerekmektedir. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 13 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 17 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı • Makinelerin bakımı yapılırken elektrik bağlantılarının kesilmesi İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü • Makinelerin topraklamalarının yapılması Etkenler • Yapılacak4.6.işeFiziksel uygun kişisel koruyucu donanım kullanılması [15], [20] 4.6.1. Gürültü 4.6. Fiziksel Etkenler Gürültüye maruziyet, sektörün birçok alanında görülen bir durumdur. Süt ürünleri imalat 4.6.1. Gürültü fabrikalarında da çalışanlar genellikle makine kaynaklı gürültüye maruz kalmaktadırlar. Gürültüye maruziyet, sektörün birçok alanında görülen bir durumÖzellikle sürekli olarak 85 desibel ve üstü dur. Süt ürünleri imalat fabrikalarında da çalışanlar genellikle makiseviyede gürültüye maruz kalan çalışanlarda; ne kaynaklı gürültüye maruz kalmaktadırlar. Özellikle sürekli olarak duyma bozuklukları, kulakta çınlama, algıda azalma, iş veriminin rahatsızlık-gürültüye maruz kalan çalışanlarda; 85 desibel veazalması üstü gibi seviyede lar görülebilir. Bu rahatsızlıkların kalıcı olma duyma yüksektir. bozuklukları, kulakta çınlama, algıda azalma, iş veriminin ihtimalleri azalması gibi rahatsızlıklar görülebilir. Bu rahatsızlıkların kalıcı olma Çalışanların, ortamdaki gürültüye bir müddet ihtimalleri yüksektir. sonra alıştıklarını sanmaları, ilerleyen zamanlarda ise ortaya çıkan kulak rahatsızlıklarının Şekil 12: Kulak koruyucu KKD Çalışanların, ortamdaki bir müddet sonra alıştıklarını sanŞekil 12: Kulak koruyucu KKD yaşlanmayla özdeşleştirilmesi, bu gürültüye tehlikenin fark edilmesini engelleyebilmektedir. Bu “açık ama gizli tehlikeye” karşı alınabilecek önlemler yömaları, ilerleyen zamanlarda ise ortaya çıkan kulak rahatsızlıklarının netimsel, mühendislik ve kişisel koruyucu donanım olarak 3 farklı açıdan şu şekilde sıralanabilir: yaşlanmayla özdeşleştirilmesi, bu tehlikenin fark edilmesini engelleyebilmektedir. Bu “açık ama gizli tehlikeye” Yönetimsel önlemler: karşı alınabilecek önlemler yönetimsel, mühendislik ve kişisel koruyucu donanım olarak 3 farklı açıdan şu şekilde sıralanabilir: • Gürültülü makinenin daha az gürültülü olan bir makine ile değiştirilmesi • Gürültü maruziyetini azaltmak için çalışanların gürültülü ortamlarda dönüşümlü olarak çalıştırılması Yönetimsel önlemler: • Çalışma planlarının gürültülü ortamda en az süre çalışacak şekilde ayarlanması • Gürültülü •makinenin daha az gürültülü olan bir makine ile değiştirilmesi Gürültülü ortamda mümkün olan en az sayıda çalışan bulunması • Çalışanlara belirli aralıklarlaiçin işitme testleri uygulanarak gürültülüortamlarda ortamın çalışanlar üze• Gürültü maruziyetini azaltmak çalışanların gürültülü dönüşümlü olarak çalıştırılması rindeki etkisinin gözlemlenmesi ve alınan önlemlerin etkinliğinin gözden geçirilmesi • Çalışma planlarının gürültülü ortamda en gürültüye az sürekarşı çalışacak ayarlanması • Gürültülü bölümlerin girişlerine çalışanları uyaran veşekilde kişisel koruyucu donanımların kullanımını hatırlatan ikaz levhalarının yerleştirilmesi • Gürültülü ortamda mümkün olan en az sayıda çalışan bulunması Mühendislik önlemleri: Gürültüyearalıklarla sebep olan makinenin az etkileyeceğigürültülü bir noktaya taşınması • Çalışanlara• belirli işitmeçalışanları testleridaha uygulanarak ortamın çalışanlar üzerindeki etkisinin göz• Makinenin gürültü çıkaran parçalarının veya tamamının izole edilmesi lemlenmesi ve alınan önlemlerin etkinliğinin gözden geçirilmesi • Makinenin gürültü çıkaran parçalarının başka maddeden yapılmış parçalar ile değiştiril- • Gürültülü bölümlerin girişlerine çalışanları gürültüye karşı uyaran ve kişisel koruyucu donanımların kullanımını mesi hatırlatan •ikaz levhalarının yerleştirilmesi Makinenin kullanılmadığı zamanlarda kapatılması Kişisel koruyucu donanımlar: Mühendislik önlemleri: • Çalışanlara ortamdaki gürültü seviyesine ve yaptıkları işe uygun koruyucu kulaklıklar te- min edilmesi • Gürültüye sebep olan makinenin çalışanları daha az etkileyeceği bir noktaya taşınması • Çalışanların koruyucu donanım kullanımının denetlenmesi • Makinenin• gürültü çıkaran parçalarının veyadurumunda tamamının izole edilmesi Telsiz, telefon gibi haber verici araç kullanmak olan çalışanlara, telsizli kulaklıklar temin edilmesi [23], [24] • Makinenin gürültü çıkaran parçalarının başka maddeden yapılmış parçalar ile değiştirilmesi Süt Ürünleri İmalatı kullanılmadığı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi •14 Makinenin zamanlarda kapatılması Kişisel koruyucu donanımlar: • Çalışanlara ortamdaki gürültü seviyesine ve yaptıkları işe uygun koruyucu kulaklıklar temin edilmesi • Çalışanların koruyucu donanım kullanımının denetlenmesi • Telsiz, telefon gibi haber verici araç kullanmak durumunda olan çalışanlara, telsizli kulaklıklar temin edilmesi [23], [24] 4.6.2. Aydınlatma Yapılan işi, çalışanların sağlık ve güvenliğini, verimliliği etkileyen aydınlatma, öncelikle binanın yapım aşamasında üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Doğal ve/veya suni aydınlatma ile çalışanların rahat bir şekilde çalışabileceği ortamlar oluşturulmalıdır. Aydınlatma; • çalışanların tehlikeleri görmesini engellemeyecek, • çalışılan ortama ve yapılan işe uygun olacak, 18 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 4.6.2. Aydınlatma • yeterli seviyede aydınlatacak, Yapılan işi, çalışanların sağlık ve güvenliğini, verimliliği etkileyen aydınlatma, öncelikle binanın yapım aşamasında üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Doğal ve/veya suni aydınlatma ile çalışanların rahat bir şekilde çalışabileceği ortamlar oluşturulmalıdır. Aydınlatma; çalışanların tehlikeleri görmesini engellemeyecek, çalışılan ortama veyetecek, yapılan işe uygun olacak, • çalışanların renkler arasındaki ayrımı yapmasına yeterli seviyede aydınlatacak, • parlama, titreme ve stroboskopik etkilere neden vermeyecek, çalışanların renkler arasındaki ayrımı yapmasına yetecek, • çalışanların belli isteklerine uygun, • ek tehlike yaratmayacak, parlama, titreme ve stroboskopik etkilere neden vermeyecek, çalışanların belli isteklerine uygun, ek tehlike yaratmayacak, uygun yerlere monte edilmiş ve bakım veya onarımı zor olmayacak, • uygun yerlere monte edilmiş ve bakım veya onarımı zor olmayacak, potansiyel patlayıcı ortamlarda uygun ex-proof özellikte olacak, şekilde olmalıdır. • potansiyel patlayıcı ortamlarda uygun ex-proof özellikte olacak, şekilde olmalıdır. Aydınlatma ile ilgili tehlikeler ve çözüm önerileri şu şekilde sıralanabilir: Yetersiz aydınlatma Aydınlatma ile ilgili tehlikeler ve çözüm önerileri şu şekilde sıralanabilir: Yetersiz aydınlatma • Düzenli aralıklarla lambaların temizlenmesi • Bozuk lambaların en kısa zamanda değiştirilmesi • Düzenli aralıklarla lambaların temizlenmesi • Duvar boyası veya malzemesi değiştirilerek ışığı ortama daha çok yansıtan renk veya malzeme kullanılması • Bozuk lambaların en kısa zamanda değiştirilmesi • Lambaların önlerinde duran engellerin kaldırılması • Lokal aydınlatma yapılması • Duvar boyası veya malzemesi değiştirilerek ışığı ortama daha çok yansıtan renk veya malzeme kullanılması • Yapılan işin daha aydınlık bir noktaya taşınarak bu noktada yapılması • Lambaların önlerinde duran engellerin Aşırıkaldırılması aydınlatma • Lokal aydınlatma yapılması • Lambaların yerlerinin değiştirilmesi • Farklı çeşit lamba kullanılması • Yapılan işin daha aydınlık bir noktaya taşınarak bu noktada Doğal aydınlatmanın rahatsız ediciyapılboyutta olması ması Aşırı aydınlatma • Işın geldiği pencerelere/bölümlere, perde/jaluzi gibi ışığın şiddetini azaltacak engeller konulması • Lambaların yerlerinin değiştirilmesi • Ortamın yeniden düzenlenmesi • Farklı çeşit lamba kullanılması • Güneş ışığını tamamen geçirmeyen cam kullanılması Aydınlatma farklılıkları Doğal aydınlatmanın rahatsız edici boyutta olması • Bozuk lambaların değiştirilmesi • Işın geldiği pencerelere/bölümlere, perde/jaluzi gibi ışığın şidde• Daha karanlık bölüme ek lambalar konulması tini azaltacak engeller konulması • Ortamın yeniden düzenlenmesi • Işığın yayılmasını engelleyen nesnelerin kaldırılması [22] • Güneş ışığını tamamen geçirmeyen cam kullanılması Şekil 13:Doğal Doğal veaydınlatma suni aydınlatma Şekil 13: ve suni Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 15 Aydınlatma farklılıkları • Bozuk lambaların değiştirilmesi • Daha karanlık bölüme ek lambalar konulması • Işığın yayılmasını engelleyen nesnelerin kaldırılması [22] 4.6.3. Termal Konfor Termal konfor sıcaklık, nem, hava hareketi, kullanılan kişisel koruyucu donanım gibi etmenlerin çalışanlar üzerindeki etkilerini konu alır. Kişilerin ortam şartlarına verdiği tepkiler farklı olduğundan dolayı, termal konfor alanında erişilebilecek en iyi nokta, çalışanların büyük çoğunluğunun makul ölçüde rahat hissettiği bir ortam oluşturmaktır. Süt ürünleri üretiminde sıcaklık, çalışanların harcadıkları güç veya üretim bölümünde yüksek nem oranı gibi nedenler de göz önünde bulundurularak, çalışanları rahatsız edecek düzeyde olabilir. Tam aksine, süt ürünlerinin belli şartlar altında tutulduğu soğuk odalarda çalışanlar da soğuğa maruz kalmaktadır. Çalışanların sıcak bölümlerden bu soğuk odalara sürekli geçmek durumunda olduğu bölümler de bulunmaktadır. Bu örneklere bakarak, süt ürünleri imalatında, bölümlerin termal şartları değişiklik göstermektedir ve çalışanların en az derecede etkilenmesi için termal konfor şartlarının makul düzeyde tutulması gerekmektedir. Termal konforun iyileştirilmesi için çevresel ve kişisel etkenler göz önünde bulundurulmalıdır. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 19 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı Çevresel etkenler: • Hava sıcaklığı • Bir ısı kaynağının oluşturduğu radyant sıcaklık • Havanın bağıl nemi • Hava dolaşımı • Mevsimsel değişiklikler • Binanın yalıtımı Kişisel etkenler: • Çalışanların birbirleri arasında termal şartlara karşı gösterdikleri farklılıklar(örn; bazı çalışanların daha fazla terlemesi, soğuğa karşı daha dirençli olması vb.) • Çalışanların giysileri ve kullandıkları kişisel koruyucu donanımlar • Yapılan iş • Çalışanların yaşları, cinsiyetleri ve sağlık durumları • Çalışanların soğuk veya sıcak ortama ne kadar süre maruz kaldıkları • Belirli gruplar(örn; genç çalışanlar, hamileler vb.) Termal konforun makul düzeyde tutulması için çalışanların çalışma zamanlarının, sürelerinin şartlara göre ayarlanması, dinlenme sürelerinin tekrar belirlenmesi gibi yönetimsel kontroller uygulanabilir. Ancak bu önlemler genellikle kısa vadelidir. Bu önlemlerin dışında belli başlıklarda alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir: Soğuk ortamlar için; • Çalışma ortamının uygun sistemler kurularak çalışanların rahat ettiği sıcaklıklara kadar ısıtılması • Genel ısıtmanın yetmediği bölümler için portatif ısıtıcıların kullanılması • Soğuk ürünlere temasın en aza indirilmesi • Hava akım hızının düşürülmesi ve cereyan olmasına sebep olan yerlere perde konulması • Çalışanlara hava sıcaklığına, bulundukları bölüme ve yaptıkları işe uygun elbise temin edilmesi • Soğuk zeminlere uzun süre temas eden çalışanlar için uygun ayakkabılar temin edilmesi • Soğuk ortamlarda çalışanların belirli aralıklarla mola vererek ısınabilecekleri yerler sağlanması ve sıcak içecekler temin edilmesi • Soğuk odalar veya dondurucular için soğuğa karşı koruyucu giysiler temin edilmesi • Soğuk odalarda veya dondurucularda dönüşümlü olarak çalışılması Sıcak ortamlar için; • Sıcak borulara ve makine parçalarına yalıtım uygulanması • Ortamın, şartlara uygun cihaz veya sistemlerle iklimlendirilmesi • Güneş ışığına direkt maruz kalan çalışanların yerlerinin değiştirilmesi veya güneş ışığının girdiği noktalara uygun perdeler konulması • Sıcak işlemlerde çalışanların ara sürelerinin gözden geçirilerek serinleyebilecekleri kadar zaman tanınması • Sıcak işlem bölümlerinde çalışanların kıyafetlerinin bu bölümlere uygun olarak seçilmesi • İlgili bölümdeki hijyen şartlarını etkilemeyecek havalandırma sistemleri kurulması Genel olarak; • Ortama ısı yayan kaynakların kontrollerinin yapılarak gerektiğinde yalıtım uygulanması 20 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi • Sıcak ortamlara serin, soğuk ortamlara sıcak hava akışı sağlanması ve gerektiğinde nemin azaltılması veya arttırılması • Sıcak veya soğuk alanlarda çalışma sürelerinin mümkün olan en aza indirilmesi • Yapılan işin gözden geçirilerek gerektiğinde proseste değişiklikler yapılması • İş kıyafetlerinin yapılan işe ve çalışılan ortama uygun olanının seçilmesi • Kullanılan kişisel koruyucu donanımın çalışanları soğuktan koruduğuna veya çalışanları terletmediğine emin olunması • Her çalışanın ortam şartlarına vereceği tepkiler farklıdır. Bu sebeple iş kıyafetlerinde kendilerine göre değişiklikler yapabilirler. Bu değişikliklerin ek risk oluşturmadığına dikkat edilmesi ve ek risk oluşturmuyorsa hoş karşılanması • Ortam koşullarının sürekli olarak takip edilmesi • Çalışanlara eğitim verilmesi alınabilecek temel önlemlerdir. [25], [26] 4.6.4. Titreşim Süt ürünleri üretim tesislerinde çalışanların el - kol titreşiminden çok forklift veya üzerinde çalışılan makineden kaynaklı tüm vücut titreşimine maruz kalındığı görülmektedir. Tüm vücut titreşimi sonucu vücutta rahatsızlık hissi ve sırt ağrıları görülebilir. Alınabilecek önlemler şunlardır: • Düzenli aralıklarla forklift ve makinelerin bakımlarının yapılması • Yüksek titreşimli el aletlerinin daha az titreşimli olanla değiştirilmesi • Forklift kullanıcılarının zemin durumuna göre forklift kullanım hızlarını ayarlaması • Forklift kullanılan bölümlerde zemin bozukluklarının giderilmesi • Forklift koltuğunun düzenli olarak uygunluğunun kontrol edilmesi 4.7. Makine ve İş Ekipmanları Makine kaynaklı iş kazalarını önlemek ve çalışanları makinelerden kaynaklanabilecek tehlikelere karşı koruyabilmek için öncelikle tehlikeli noktaların tespitinin yapılması gerekmektedir. Makine kaynaklı iş kazaları başlıca şu şekildedir: • Çalışır vaziyetteki makinelere dokunma, • Makine ile yapı arasına sıkışma, • Makinenin hareket halindeki parça veya kısımlarına çarpma, • Makineden sıçrayan malzemenin çarpması, İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü • Makinelerin döner aksamlarına bir uzvun sıkışması. Şekil 14’da gösterilen SGK iş kazası zaman ülkemizde makine kaynaklı iş kazalarının yüzŞekil2012 16’da gösterilen SGKverilerine 2012 iş kazasıbakıldığı verilerine bakıldığı zaman ülkemizde makine kaynaklı kazalarının yüzdesinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. 2012 yılında 13.401 makine kaydesinin oldukça yüksek işnaklı olduğu görülmektedir. 2012 yılında 13.401 makine kaynaklı iş kazası meydana gelmiştir. iş kazası meydana gelmiştir. Taşıt Kazaları %5 %24 Kişilerin Düşmesi %12 Makinelerin Sebep Olduğu Kazalar Düşen Cisimlerin Çarpıp Devrilmesi %18 %26 %15 Bir veya Birden Fazla Cisimin Sıkıştırılması, Ezmesi, Batması, Kesmesi Diğer Şekil 14: İş kazalarının sebeplerine göre dağılımı Makine veya iş ekipmanı 3’e ayrılabilir: Şekilkaynaklı 14: İş tehlikeler kazalarının sebeplerine göre dağılımı Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluşturduğu tehlikeler Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz emisyonları, kimyasal ve kimyasal içeren yan ürünler, elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlikeler Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşullarından kaynaklanan tehlikeler Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler şu şekildedir: 21 %26 %15 Şekil 14: İş kazal Makine veya iş ekipmanı kaynaklı tehlikeler 3’e ayrılabilir: İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluştu Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz em içeren yan ürünler, elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlik Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşul Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler şu şe Makine veya iş ekipmanları kaynaklı tehlikeler 3’e ayrılabilir: Makine içerisinde veya üzerinde çalışılması Çalışanların yüksek bir yerden makine parçalarına ulaşmaya Düşük veya çok parlak ışıkta çalışılması • Mekanik Tehlikeler: Makinelerin hareketli parçalarının oluşturduğu tehlikeler Yanlış, uygun olmayan ekipman kullanılması Makinelerin amacı dışında kullanılması • Mekanik Olmayan Tehlikeler: Makinelerden kaynaklı gaz emisyonları, kimyasal ve kimyasal içeren yan ürünler, Makine korumalarının yetersiz veya uygunsuz olması elektrik ve gürültü, basınçlı gaz gibi tehlikeler Uygun olmayan makine kontrol sistemleri(makinelerin yanlış çalışması…) • Ulaşımdan Kaynaklı Tehlikeler: Uygun olmayan çalışma koşullarından kaynaklanan tehlikeler Makine hak Makinelerden veya iş ekipmanlarından kaynaklanan tehlikeler şu şekildedir: Makine ku veya talima • Makine içerisinde veya üzerinde çalışılması Bakım ve k Kişisel ko maması • Çalışanların yüksek bir yerden makine parçalarına ulaşmaya çalışılması Çalışma ala • Düşük veya çok parlak ışıkta çalışılması Uygun olm kıyafetlerin • Yanlış, uygun olmayan ekipman kullanılması Makinenin yasyon yay • Makinelerin amacı dışında kullanılması • Makine korumalarının yetersiz veya uygunsuz olması Şekil Makinelerin hareketli kısımlarının kapatılması kapatılması Şekil15:15: Makinelerin hareketli kısımlarının 18 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi • Uygun olmayan makine kontrol sistemleri(makinelerin yanlışlıkla çalışmaya başlaması, hızlı çalışması...) • Makine hakkında yeterli bilgi olmaması • Makine kullanım talimatlarının olmaması veya talimatlara uyulmaması • Bakım ve kontrollerin düzenli yapılmaması • Kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması • Çalışma alanının dar olması • Uygun olmayan kıyafetle çalışılması(bol kıyafetlerin makinelere sıkışması) • Makinenin sürekli olarak gürültü veya radyasyon yayması • Makinelerin çok sıcak veya çok soğuk yüzeylerinde uyarı levhası bulunmaması Makinelerin çokveya sıcakkontrol veya çok soğuk yü• Makine hareketliyken ayarlama yapılması zeylerinde uyarı levhası bulunmaması • Bakım ve onarım sırasında kapalı bölümlerde Makine hareketliyken ayarlamaçalışanveya lara dışarıda gözcü birinin refakat etmemesi kontrol yapılması Bakım ve onarım sırasında kapalı bölüm• Makinelerin yalıtımlarının zayıf olması lerde çalışanlara dışarıda gözcü birinin • Makinenin çalışma mekanizmasına erişebilmek için refakat etmemesi güvenlik sisteminin devre dışına bırakılması Makinelerin yalıtımlarının zayıf olması Makinenin mekanizmasına • Islak mekanlarda elektrikli çalışma ekipman ile çalışılmasıerişe- bilmek için güvenlik sisteminin devre dı- Bu tehlikelere karşı alınabilecek şına bırakılmasıönlemler: Şekil 16: Koruyucu donanım kapanmadan çalışmayan bir makine Şekil 16: Koruyucu donanım kapanmadan çalışmayan bir makine • Makine Koruyucular: Çalışanları elektrikli makinelerin tehlikeli kısımlarından korumak için kullanılan aparatlardır. Çalı Islak mekanlarda ekipman ile çalışılması şanların taşıyıcı bantlar, makinelerin dönen kısımları ve hızlı hareket eden parçalarına erişimlerini engellemek Bu tehlikelere karşı alınabilecek önlemler: için kullanılır. Mümkün olan her yerde sabit makine koruyucu kullanılmalıdır. Eğer sabit koruyucu mümkün Makine Koruyucular: Çalışanları makinelerin tehlikeli kısımlarından korumak için kullanılan değilse makinenin kapağı açıldığında devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en aparatlardır. Çalışanların taşıyıcı bantlar, makinelerin dönen kısımları ve hızlı hareket eden uygun malzeme seçilmelidir. parçalarına erişimlerini engellemek için kullanılır. Mümkün olan her yerde sabit makine koruyucu kullanılmalıdır. Eğer sabit koruyucu mümkün değilse makinenin kapağı açıldığında • Makinenin İzolasyonu: Eğer gerekliyse makine uygun ekipmanla izole edilmelidir. devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en uygun malzeme se- çilmelidir. • Doğru Kontrol Mekanizmalarının Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişebilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli makinelerde iki Eğer elle kontrol sistemi Kontrol düğmeleri açıkça işaretlenmiş Makinenin İzolasyonu: gerekliyse makinekullanılmalıdır. uygun ekipmanla izole edilmelidir. olmalıdır. Acildurdurma düğmeleri kolayca erişebilir yerlerde olmalıdır. Doğru Kontrol Mekanizmalarının Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişe- 22 bilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli makinelerde iki elle kontrol sistemi kullanılmalıdır. Kontrol düğmeleri açıkça işaretlenmiş olmalıdır. Acil durdurma düğmeleri kolayca erişebilir yerlerde olmalıdır. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Kritik Güvenlik Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer, devreye giren güvenlik kilidi kullanılmalıdır. Koruyucunun yapısına en uygun malzeme seçilmelidir. Makinenin İzolasyonu: Eğer gerekliyse makine uygun ekipmanla izole edilmelidir. Doğru Kontrol Mekanizmalarının Seçilmesi: Durdurma ve başlatma düğmeleri kolay erişebilecek yerlerde olmalıdır. Bazı tehlikeli makinelerde iki elle kontrol sistemi kullanılmalıdır. Kontrol düğmeleri açıkça işaretlenmiş olmalıdır. Acil durdurma düğmeleri kolayca erişebilir yerlerde olmalıdır. Kritik Güvenlik Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer, güvenlik kilidi, acil durdurma düğmesi kritik güvenlik sistemlerindendir. • Kritik Güvenlik Sistemleri: Tehlikeli durumlarda çalışılması gereken yerlerde çalışanı korumak için kullanılan Bunlara ek olarak; sistemdir. Eğer devreye girmezse çalışan tehlikeye maruz kalır. Bariyer, güvenlik kilidi, acil durdurma düğmesi El aletlerinin düzenli bir şekilde tutulması kritik güvenlik sistemlerindendir. Makine ve iş ekipmanlarının bakım ve onarımının periyodik olarak güvenli koşullarda yapıl- Bunlara ek olarak; ması Bakım onarım tutulması öncesinde çalışır haldeki makinelerin durdurulması, makinenin düşebile• El aletlerinin düzenli birveşekilde cek parçalarının sabitlenmesi, mümkünse makinenin elektrik kaynağı kesilmesi, makinenin • Makine ve iş ekipmanlarının bakım onarımının periyodik olarak güvenli koşullarda yapılması içindeki basınçlı gaz,ve buhar gibi mevcut zararlı maddelerin boşaltılması, yüksek • Bakım ve onarımsıcaklıkta öncesinde çalışırmakinelerin haldeki makinelerin çalışan soğumasıdurdurulması, makinenin düşebilecek parçalarının sanın beklenmesi ve eğer bakım ve onarım yüksektemakinenin veya kapalı elektrik ortamda kaynağı yapılacaksa bitlenmesi, mümkünse kegerekli güvenlik tedbirlerinin silmesi, makinenin içindeki basınçlı gaz, alınması buhar gibi Kilitleme ve Etiketleme Prosedürü: mevcut zararlı maddelerin boşaltılması, yüksek Makisıcakneye veya soğumasının makinenin kontrol bölümüne lıkta çalışan makinelerin beklenmesi ve kilit ve etiket konulması suretiyle, makieğer bakım ve onarım yüksekte veya kapalı ortamda nenin bakımı, temizliği ve tamiri gibi işleri yapılacaksa gerekli güvenlik tedbirlerinin alınması yapılırken başkalarının makineyi çalıştır• İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü Bütün güvenlik tedbirleri alındığı halde önlenemeyen riskler mev ması önlemleri alınabilir.[27], [28], [29], [30] 4.8. Kimyasallar Kimyasal maddeler doğal halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem kazara oluşan her türlü element, bileşik veya karışımlardır. Kimyasal m çok yerde ve birçok nedenle kullanılmaktadır. Kimyasal maddeler vüc masını önlemek amacıyla kullanılan yönKilitleme ve Etiketleme Prosedürü: Makineye veya masolunum, sindirim ve deriden emilmesi Şekil17: 17:Makinenin Makinenin tamamının koruyucular ile izole edilmesiyoluyla. Şekil tamamının koruyucular ile izole edilmesi temleri ifade eder. kinenin kontrol bölümüne kilit ve etiket konulması suTehlikeli kimyasallar fiziksel tehlikelere veya sağlık sorunlarına sebep retiyle, makinenin bakımı, temizliği ve tamiri gibi işleri yapılırken başkalarının makineyi çalıştırmasını önlemek akut veya kronik şekilde olabilmektedir. amacıyla kullanılan yöntemleri ifade eder. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Tehlikeli kimyasal maddeler; 19 • Bütün güvenlik tedbirleri alındığı halde önlenemeyen riskler mevcutsa uygun KKDoksitleyici, kullanılması önlemleri alı- kolay alevlenir, alevlenir Patlayıcı, çok kolay alevlenir, [27], [28], [29], [30] nabilir. aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için to özelliklerden bir veya bir kaçına sahip maddeler, 4.8. Kimyasallar Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, Kimyasal maddeler doğal halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem sırasında, atık olarak veya kazara oluşan kolojik özellikleri ve kullanılma veya her depolama şekli nedeni ile ça liği yerde yönünden risk oluşturabilecek maddeler, türlü element, bileşik veya karışımlardır. Kimyasal maddeler iş yerlerinde birçok ve birçok nedenle kullanılmaktadır. Kimyasal maddeler vücuda 3 şekilde alınabilirler; solunum, sindirim ve deriden emilmesi yoluyla. Mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddelerdir. Tehlikeli kimyasallar fiziksel tehlikelere veya sağlık sorunlarına sebep olabilirler. sorunları akut veya kronik TehlikeliSağlık kimyasallar; şekilde olabilmektedir. Patlayıcılar (Sivil Amaçlı, Askeri Amaçlı) Tehlikeli kimyasal maddeler; Oksitleyiciler Alevlenebilirler (Çok kolay, Kolay, Alevlenebilir) • Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya bir kaçına Toksikler (Çok Toksik, Toksik, Zararlı) sahip maddeler, Korozifler (Aşındırıcı, Tahriş edici, Alerjik) • Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksi-kolojik özellikleri Kanserojen-Mutajenler, ve kullanılma veya depolama şekli nedeni ile çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek Çevre için tehlikeliler olarak gruplandırılır. maddeler, Kimyasal maddelerle çalışılırken alınması gereken önlemler şu şekildedi • Mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddelerdir. Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmaların, teknolojik gelişmeler makina ve ekipman yardımı ile yapılması Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yete zetimin sağlanması Tehlikeli kimyasallar; • Patlayıcılar (Sivil Amaçlı, Askeri Amaçlı) • Oksitleyiciler Kimyasalların u ve eski içecek v nılmaması • Alevlenebilirler (Çok kolay, Kolay, Alevlenebilir) • Toksikler (Çok Toksik, Toksik, Zararlı) Kimyasalların u • Korozifler (Aşındırıcı, Tahriş edici, Alerjik) Kimyasal madd larının (MSDS) T şılabilir bir nokt • Kanserojen-Mutajenler, • Çevre için tehlikeliler olarak gruplandırılır. Kimyasal maddelerle çalışılırken alınması gereken önlemler şu şekildedir: Şekil 18: uygun Kimyasallar uygun yerlerde muhafaza edilmelidir Şekil 18: Kimyasallar yerlerde muhafaza adilmelidir. 20 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Kimyasalların u larına sahip, kili haların olduğu Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 23 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı • Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmaların, teknolojik gelişmeler de dikkate alınarak, uygun makina ve ekipman yardımı ile yapılması • Alınan önlemlerin etkinliğini ve sürekliliğini sağlamak üzere yeterli kontrol, denetim ve gözetimin sağlanması • Kimyasalların uygun kaplarda saklanması ve eski içecek veya gıda kaplarının kullanılmaması • Kimyasalların uygun şekilde etiketlenmesi • Kimyasal maddelerin güvenlik bilgi formlarının (MSDS) Türkçe olarak ve kolay ulaşılabilir bir noktada bulundurulması Birbirleri ile etkileşime girebilecek veya farklı koşullarda saklanması gereken kimyasalların depolara alınması • Kimyasalların uygunayrı havalandırma koşullarına sahip, kilitli alanlarda ve uyarıcı levhaların olduğu depolarda saklanması Kimyasal maddelerle çalışmaların mümkün olan en az sayıda çalışan ile yapılması Çalışanların maruz kalacakları madde miktarları ve maruziyet sürelerinin mümkün olan en alın• Birbirleri ile etkileşime girebilecek veya farklı koşullarda saklanması gereken kimyasalların ayrı depolara az düzeyde tutulması ması Yapılan iş için gerekli olan miktardan fazla tehlikeli kimyasalın üretim alanında bulundurul- • Kimyasal maddelerle çalışmaların mümkün olan en az sayıda çalışan ile yapılması maması • Çalışanların maruz madde miktarları ve maruziyet sürelerinin mümkünkullanılması, olan en az taşınması, düzeyde tutul kalacakları Kimyasal maddelerin, atık ve artıklarının en uygun şekilde işlenmesi, depolanması ve bertarafı için gerekli düzenlemelerin yapılması ması Kimyasal madde başka kaba aktarılacaksa, aktarıldığı kabın uygun ve okunabilir şekilde • Yapılan iş için gerekli olan miktardan fazlabir tehlikeli kimyasalın üretim alanında bulundurulmaması etiketlenmesi • Kimyasal maddelerin, atık ve artıklarının en uygun şekilde işlenmesi, kullanılması, taşınması, depolanması ve Kimyasal maddelerle çalışanların mutlaka uygun KKD kullanması [19], [20] bertarafı için gerekli düzenlemelerin yapılması Kapalı Çalışma aktarıldığı kabın uygun ve okunabilir şekilde etiketlenmesi • Kimyasal madde4.9. başka bir Alanlarda kaba aktarılacaksa, Kapalı alan, içinde sürekli çalışılması için yapılmamış, giriş ve çıkışı kontrollü veya yasak olan alanlardır. Süt ürünleri imalatı tesislerinde en öne çıkan kapalı alan tanklardır. Tesislerde bu alanların dışında başka kapalı alanlar da olabilir. Çalışma ortamında bir yerin kapalı alan olduğu 4.9. Kapalı Alanlarda Çalışma 3 özelliği ile anlaşılabilir: • Kimyasal maddelerle çalışanların mutlaka uygun KKD kullanması [19], [20] Kapalı alan, içinde sürekli çalışılması için yapılmamış, giriş ve çıkışı kontrollü veya yasak olan alanlardır. Süt ürün Giriş ve çıkışı sınırlı olan(sadece bir giriş ve çıkış) leri imalatı tesislerinde en öne çıkan kapalı alan tanklardır. Tesislerde bu alanların dışında başka kapalı alanlar da Bir insanın girebileceği kadar genişlikte olabilir. Çalışma ortamında bir yerin kapalı alan olduğu 3 özelliği ile anlaşılabilir: Sürekli bir insanın bulunacağı düşünülerek tasarlanmamış alanlar (asansör boşluğu, çukur) • Giriş ve çıkışı sınırlı olan(sadece bir giriş ve çıkış) Kapalı alanları belirledikten sonra bu alanlardaki tehlikeler aşağıdaki başlıklar altında • Bir insanın girebileceği kadar genişlikte incelenmelidir: • Sürekli bir insanın bulunacağı düşünülerek tasarlan Zararlı atmosfer(oksijen eksikliği, havadaki kirleticiler mamış alanlar (asansör boşluğu,vb.) çukur) Dikkat çekmeyen kaynaklarıtehli(makineKapalı alanları belirledikten sonra bu güç alanlardaki ler yanlışlıkla çalıştırılabilir.) keler aşağıdaki başlıklar altında incelenmelidir: Hareketi engelleyen fiziksel engeller • Zararlı atmosfer(oksijen eksikliği, havadaki kirleticiler Bu alanlarda depolanan malların sabit olvb.) maması • Dikkat çekmeyen güç kaynakları (makineler yanlışlıkla Mekanik ve elektriksel tehlikeler çalıştırılabilir.) Ortamda patlayıcı ve yanıcı madde ve • Hareketi engelleyengazların fizikselvarlığı engeller Sağlıkmalların ve güvenliği eden diğer teh• Bu alanlarda depolanan sabittehdit olmaması likeler • Mekanik ve elektriksel tehlikeler Kapalı alanlarda çıkabilecek problemleri • Ortamda patlayıcı ve yanıcı madde veizlenebilir: gazların varlığı önlemek için şu adımlar • Sağlık ve güvenliği eden diğer tehlikeler tehdit Çalışma ortamındaki kapalı alanların belirlenmesi ve değerlendirilmesi Kapalı alanlarda çıkabilecek problemleri önlemek için şu adımlar izlenebilir: Çalışanların bu alanlara girmesini engelleyecek önlemler alınması Şekil 19: Tankların içinde yapılan çalışmalar kapalı 19: Tankların içinde yapılan çalışmalar kapalı alan çalışması, • Çalışma ortamındaki kapalı alanların belirlenmesi ve Şekil alan çalışması, üzerindeise yapılan çalışmalar iseolarak yüksekte Bütün kapalı alanların uygun levhalar ve üzerinde yapılan çalışmalar yüksekte çalışma değerlendeğerlendirilmesi uyarıcılar ile işaretlenmesi dirilir.çalışma olarak değerlendirilir. 24 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 21 • Çalışanların bu alanlara girmesini engelleyecek önlemler alınması • Bütün kapalı alanların uygun levhalar ve uyarıcılar ile işaretlenmesi • Kapalı alanlarda çalışacaklara gerekli eğitimler verilmeden bu alanlara girilmemesi • Kapalı alana girilmeden önce hava koşullarının test edilmesi • Kapalı alanların; • oksijen miktarı, yanıcı, patlayıcı ve zehirli madde seviyeleri, • izole edilme yöntemleri, • havanlandırması, • içeride çalışanlar için güvenlik halatları, şeritleri sağlanması, • kullanılması gereken kişisel koruyucu donanım yönlerinden incelenmesi • Kapalı alanda çalışan varken dışarıda bir gözcü görevlendirilmesi • Düzenli eğitim gören ve tatbikat yapan bir kurtarıcı takım oluşturulması • Kapalı alana girmeden önce çalışma sırasında ortaya çıkabilecek acil durumlara göre plan hazırlanması • Yapılan iş sebebiyle içerideki değişimin düzenli aralıklarla kontrolünün yapılması [19], [27] 4.10. Yüksekte Çalışma Yüksekten düşme, işyerinde meydana gelen ölümlü kazaların en önemli nedenlerinden biridir. Süt işletmelerinde büyük depolama tankları, süt taşıma kamyonları ve merdivenler kazalara sebep olabilir. Daha güvenli bir çalışma ortamı olması için yüksekten düşmeyi önleyebilecek adımlar şöyle sıralanabilir: • Yüksekten düşme ihtimalinin olduğu noktalarda kaymaz zemin kaplaması kullanılması • Korkuluk ve tırabzanların sabitlenmiş ve sağlam olması • Yüksekte çalışırken güvenlik kemeri ve gerekli durumlarda güvenlik şeridi kullanılması • Merdivenlerin sabitlenmesi ve merdivende çalışma süresinin kısa tutulması • Merdiven basamaklarının kaymaz zemine sahip olması ve basamakların uyarıcı ve kaymaz şeritler ile belirgin hale getirilmesi [28] 4.11. Biyolojik Etkenler Süt, hayvansal kaynaklı bir besin maddesi olduğu için çeşitli biyolojik riskleri taşımaktadır. Hayvandan süte, sütten insana geçebilen başlıca hastalıklar tüberküloz, brusella ve salmonelladır. Bu yüzden süt ürünleri üretim tesislerinde bu hastalıkların çalışanlara bulaşma ihtimali söz konusudur. Özellikle çiğ süt toplanan tanklarda mikroorganizmaların çoğalması kaçınılmazdır. Süt işletmelerinde çalışanları korumak amacıyla biyolojik risklere karşı şu önlemler alınmalıdır; • Enfeksiyonlardan korunmanın en önemli yolu kişisel hijyendir. Bu sebeple tesise, elleri ve vücudu gerektiğinde yıkayabilecek lavabo ve duşların yerleştirilmesi ve bu bölümlerin temizliğine dikkat edilmesi • Çalışanların küçük de olsa yaraları olması durumunda bu yaraların kapatılarak çalışılması • Çalışanların periyodik sağlık kontrollerinin yaptırılması • Çiğ süt toplanan tanklarda gerekli temizliğin düzenli aralıklarla yapılması • Çalışanların çiğ sütle her türlü temasının önlenmesi 4.12. Acil Durumlar İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmeliğe göre acil durumlar; işyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek yangın, patlama, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi acil müdahale, mücadele, ilkyardım veya tahliye gerektiren olaylardır. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 25 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında yer alan tüm işyerleri; çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek ve çalışan ile çalışma çevresini etkileyecek acil durumları önceden değerlendirerek muhtemel acil durumları belirler ve bu durumlarda yapılacak iş ve işlemler dâhil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer aldığı bir Acil Durum Planını hazırlar. Bu nedenle; • Acil durum planı hazırlanırken yapılmış risk değerlendirmesinin sonuçları, işin nevi, işyerinin konumu, etki alanına giren işletmeler, alarm sistemleri, acil durum ekipmanlarının yeterliliği ve konumları gibi hususların dikkate alınması • Acil durum planında muhtemel acil durumların sıralanması (yangın, patlama, güç kesintisi, ilkyardım gerektiren durumlar, deprem, gıda zehirlenmesi, sabotaj vs.) ve bu durumlara yönelik önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler belirlenmesi • Her acil durum için müdahale ve tahliye yöntemlerini içeren süreç şemalarının ve işletmede çeşitli konumlara asılmak üzere tahliye planlarının hazırlanması • Olası bir acil durumda iletişimi kolaylaştırmak için acil durum irtibat numaralarına, acil durum ekiplerinin iletişim bilgilerine ve hazırlanan tatbikat formuna acil durum planında yer verilmesi • Acil durum ekipmanlarının tam olarak ve uygun konumlarda bulundurulması ve ekipmanlara ulaşımı engelleyecek nesnelerin konmaması • Çalışanların tümüne verilecek acil durum eğitimleriyle ve tatbikatlarla acil durumlar hakkında işyerindeki tüm çalışanların bilgilendirilmesi ve farkındalığın arttırılması maddelerine dikkat edilmesi, acil durumlarda olabilecek kayıpları en aza indirmek adına önemlidir. 26 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Kaynakça 1. (2010). Dünya ve Türkiye Süt Endüstrisi Raporu. Ankara: Ambalajlı Süt ve Süt Ürünleri Sanayicileri Derneği(ASÜD). 2. Food and Agricultural Commodities Production. Mayıs 15, 2014 tarihinde Food and Agriculture Organization of the United Nations: http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx adresinden alınmıştır. 3. Dünya ve Türkiye’de Süt Sektör İstatistikleri 2013. (2014). Ankara: Ulusal Süt Konseyi 4. Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri. (2011). Ocak 6,2014 tarihinde Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK): http:// www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 adresinden alınmıştır. 5. (2011 - 2012). İstatistik Yıllıkları. Ankara: Sosyal Güvenlik Kurumu(SGK). 6. Dairy products. Mart 10, 2014 tarihinde Health and Safety Executive(HSE): http://www.hse. gov.uk/food/dairy.htm adresinden alınmıştır. 7. Slips on wet and contaminated floors. Mart 11,2014 tarihinde Health and Safety Executive(HSE): http://www. hse.gov.uk/food/slips.htm adresinden alınmıştır. 8. Slips and Trips eLearning Package. (2009, Şubat). Aralık 31, 2013 tarihinde Health and Safety Executive: www. hse.gov.uk adresinden alınmıştır. 9. Preventing Slips and Trips at Work: A brief guide. (2012, Kasım). Aralık 30,2013 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır. 10.Prevention of Slips, Trips and Falls. (2013, Ocak 16). Aralık 19,2013 tarihinde Canadian Center for Occupational Health and Safety: http://www.ccohs.ca adresinden alınmıştır. 11.Walking and Working Surfaces. (2013, Mart). Aralık 19,2013 tarihinde Health and Safety Ontario: http://www. healthandsafetyontario.ca adresinden alınmıştır. 12.Understanding to Risks of Musculoskeletal Injury (MSI). (2008). WorkSafe BC. 13.Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace. Californai Department of Industrial Relations. 14.Denney, R, Hight, R., & Hurley, F. (2003). Ergonomics in Action: A guide to best practices for the food - processing industry. Sacramento: California Department of Industrial Relations. 15.(2010). Health and Safety in the Food and Beverage Industry. Department of Labor, South Africa. 16.Connon, C, Curwick, C, & Whittaker, S. (2001). Healthy Workplaces: Successful Strategies in the Food Processing Industry. Washington: Washington Department of Labor and Industries. 17.Warehousing and Storage - A guide to health and safety. (2007). Health and Safety Executive. 18.Warehousing and Storage - Keep it safe. (2007). Health and Safety Executive. 19.(2008). Health and Safety for Small - and Medium - Sized Food Processors. Vancouver: WorkSa-feBC. 20.Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. (2012). International Labour Organization. 21.Using Work Equipment Safely. Health and Safety Executive (HSE). 22.Lighting at work. (1997). Health and Safety Executive. 23.Reducing The Risks From Occupational Noise . (2005). European Agency for Health and Safety at Work. 24.Sound Advice: A Guide to Hearing Loss Prevention Programs. (2006). Vancouver: WorkSafeBC. 25.Controlling thermal comfort. Ocak 27,2014 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır. 26. Temperature. Ocak 27,2014 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır. 27.Hazards of Confined Spaces for Food and Beverage Industries. (2006). WorkSafeBC. Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi 27 İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı 28.Working at height. Şubat 13, 2017 tarihinde Health and Safety Executive: www.hse.gov.uk adresinden alınmıştır. 29.Akça, K. (2012). Makine Koruyucuları. Ankara: İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Müdürlüğü(İSGÜM). 30.Akman, A, & Koç, U. (2013). Makinelerin Hareketli Noktalarına Temas Riskinin Değerlendirilmesi. 31.Machinery and Equipment Safety. Department of Consumer and Employment Protection, Government of Western Australia. 28 Süt Ürünleri İmalatı Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi Notlar: ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................ ......................................