SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER
Transkript
SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2881 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1838 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Yazarlar Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 1, 3, 5) Arfl.Gör. Cihat ÖZSÖZ (Ünite 1) Prof.Dr. Serap SU⁄UR (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 4) Arfl.Gör. Aykut AYKUTALP (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 6) Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Yasemin ÖZGÜN (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Serap SU⁄UR Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Doç.Dr. Emine Kolaç Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ISBN 978-975-06-1544-3 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii 1. ÜN‹TE Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi .................................................... 2 G‹R‹fi .............................................................................................................. BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ ............................................................................ Düflünümsellik (Reflexivity) ......................................................................... TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU .................................................. Alan ................................................................................................................ Habitus........................................................................................................... Sermaye.......................................................................................................... SONUÇ........................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 4 5 6 9 11 15 16 17 18 18 19 Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas............................. ........................................ 22 G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI.................................................. KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ...................................................... B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER....................................................................... TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI................... Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri ...................................... MEfiRU‹YET KR‹Z‹ ........................................................................................ ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI ............... Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve Yaflant›-Dünyas›n›n Kolonileflmesi ............................................................... SONUÇ........................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23 25 27 29 31 33 35 38 41 43 45 46 46 47 Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› ................................................................... 48 G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI ................................................. MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K............................................................ Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri ........................ Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam› ........................................................ Modern Dönemde Güven ve Risk ............................................................... MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ ............................................................. Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin Karfl›laflt›r›lmas› . MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹..................................................................... Modernlik, Zaman ve Uzam ........................................................................ 2. ÜN‹TE 49 52 53 53 53 54 55 55 56 3. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar ................................ Sembolik Göstergeler.............................................................................. Uzmanl›k Sistemleri................................................................................. Modernli¤in Düflünümselli¤i......................................................................... Küreselleflme.................................................................................................. GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K...................................................... GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER ..................................................................... YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ ................................................ Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri......................................................................... Düflünümsel (Refleksive) Aktörler ............................................................... ELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 4. ÜN‹TE Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78 G‹R‹fi .............................................................................................................. R‹SK KAVRAMI.............................................................................................. R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI ..................................................... Düflünümsel Modernleflme ........................................................................... R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹............................................................. R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ ........................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 5. ÜN‹TE 57 58 58 58 59 63 65 66 68 70 71 73 75 76 76 77 79 79 82 86 87 90 93 95 96 97 97 98 Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi ....................................................................................... 100 G‹R‹fi .............................................................................................................. A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹.................................................................... A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik .............................. A¤ Toplumunda Kent ................................................................................... A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ ........................................................... A¤ Toplumunda Kimlik ............................................................................... A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik ................................ A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik............................ A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET............................. Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik........................................... Küreselleflme ve Ulus Devlet........................................................................ A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler .................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 101 104 104 107 108 108 109 110 111 111 112 113 114 116 117 117 119 v ‹çindekiler Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne.................................................. 120 G‹R‹fi .............................................................................................................. KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL ‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ ........................................................................................ Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü ..................................... Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü................................................................ YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ.................................................................. Esnek fiirket/Çal›flma Modeli ........................................................................ Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri................................. ‹fle Yaramazl›k Kabusu ................................................................................. ‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri .................................................. KARAKTER AfiINMASI ................................................................................. YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ .................... Rutin Zaman Köleli¤i .................................................................................... Risk Alarak Yaflamak..................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 121 122 124 126 128 130 131 133 134 137 139 140 142 144 145 146 147 147 148 Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür .............................................................................. 150 G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI............................................. ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN.................................................................... Evrensel ve Tikel........................................................................................... Özne ve Töz .................................................................................................. ZIZEK VE POL‹T‹KA ..................................................................................... Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek .............................................................. Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet ................................................... POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK ............................ Anamorfoz (Yamuk Bakmak)....................................................................... Semptom (Belirti) .......................................................................................... Sinthome ........................................................................................................ ‹deolojik Fantazi............................................................................................ Jouissance (Keyif) ......................................................................................... Gerçek Üzerine Çözümlemeler .................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› 1 ........................................................................................... Okuma Parças› 2 ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 6. ÜN‹TE 151 152 153 154 155 155 159 162 162 163 165 167 167 168 169 171 172 172 173 173 175 7. ÜN‹TE vi ‹çindekiler 8. ÜN‹TE Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ............................ 176 G‹R‹fi .............................................................................................................. MODERN‹TE VE MODERN‹ZM .................................................................... POSTMODERN‹ZM ...................................................................................... KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ ............................ Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi................................................................. ZAMAN VE MEKÂN ...................................................................................... Zaman-Mekân S›k›flmas› ............................................................................... SONUÇ........................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 177 179 181 186 186 189 191 195 197 199 200 200 201 Sözlük ................................................................................... 203 Önsöz Önsöz Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kitab›n›z uzaktan ö¤retim yöntemine uygun olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› toplumsal araflt›rmalarda önemli bir yere sahip olan sosyoloji kuramlar›nda son dönemde meydana gelen geliflmeler hakk›nda size ayd›nlat›c› temel bilgiler vermektir. Kitapta yer alan ünitelerde ça¤dafl toplumlar›n sorunlar›n›n hangi perspektiflerden ve nas›l incelenip de¤erlendirildi¤i konusu öne ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda kitab›n s›ras›yla birinci, ikinci ve üçüncü ünitelerinde günümüz sosyolojisinin önemli kuramc›lar›ndan Bourdieu’nün alan teorisi, Habermas’›n iletiflimsel eylem kuram› ve Giddens’›n yap›/fail iliflkisinin ortaya ç›kard›¤› düflünümselli¤in ele al›nd›¤› yap›laflma kuram› k›saca incelenmifltir. Dördüncü ünitede Beck’in sanayileflme ve afl›r› üretimle iliflkilendirdi¤i risk toplumu kuram›, beflinci ünitede Castells’in bilgisayarl› iletiflimin günümüzde yaflanan dönüflümleri ifade eden a¤ toplumu kuram› ve alt›nc› ünitede Sennett’in yeni kapitalizmle iliflkilendirdi¤i karakter afl›nmas› yaklafl›m› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Yedinci ünitede Slovenyal› düflünür Zizek’in Hegel felsefesinin ve Lacan’›n psikanalizinin güçlü etkilerini tafl›yan yaklafl›m› ve son olarak sekizinci ünitede günümüzün önde gelen önemli sosyal kuramc›lar›ndan Harvey’in postmodernizmle ilgili yaklafl›m› temel özellikleri aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Elinizdeki kitap, ad› geçen bu sosyologlar›n günümüz toplumlar›na farkl› perspektiflerden nas›l bakt›klar› konusunda bir çerçeve sunmaktad›r. Bu vesile ile bu kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme¤i geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper ALTUNAY’a ve kitab›n bas›m ifllerinde emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz. Editörler Prof.Dr. Serap SU⁄UR Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN vii 1 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bourdieu’nün salt yap›y› veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklafl›mlara getirdi¤i elefltirileri aç›klayabilecek, Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klayabilecek, Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü görüflleri özetleyebilecek, Bourdieu’nün teorik ve metodolojik çerçevesini oluflturan temel kavramlar› tan›mlayabilecek, Bourdieu’nün sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Düflünümsellik Alan Habitus Doxa Illusio • • • • • Ekonomik Sermaye Toplumsal Sermaye Kültürel Sermaye Simgesel Sermaye Simgesel fiiddet ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi • G‹R‹fi • BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ • TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU • SONUÇ Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi G‹R‹fi Bourdieu sosyolojisi, birbirine z›t görünen birçok kavram ve kuram› bir araya getirme çabas›n› içerir. Var olan tüm ikiliklere elefltiri getiren Bourdieu, her kavram SIRA S‹ZDE ve kuram›n, incelenen olgu ve olaya göre aç›klay›c›l›¤›n›n de¤iflebilece¤ini, bu yüzden hiçbir kavram ve kuram›n d›fllanamayaca¤›n›, ayn› zamanda hiçbirinin D Ü fi Ü N Eveya L ‹ M salt birede genel geçer kabul edilemeyece¤ini ›srarla vurgular. Salt yap›ya ye vurgu yapan çal›flmalar›n, vurgu yapmad›klar› gerçeklikleri sürekli olarak SIRA gözden kaç›rd›klar›n› belirten Bourdieu (Allan 2006 s.172-173), ikili S O S‹ZDE R U yönünü ya yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirtir. Ona göre, incelenen olay veya olgunun tüm tarihsel geri plan›n›n bilinmesi gerekir. Teorik ve tarihi D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M altyap›n›n tek bafllar›na aç›klay›c› olmad›¤›n› öne süren Bourdieu, kurulan teorinin prati¤e dökülmesi gerekti¤ini ve prati¤i olmayan teorinin do¤rulanamaz olSIRA S O S‹ZDE R U du¤unu belirtir. N N Salt yap›ya veya salt bireye vurgu yapan yaklafl›mlar› elefltiren Bourdieu koD ‹ Kepistemolojik KAT AMAÇLARIMIZ numunu yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirler. SIRA S‹ZDE N N Pierre Bourdieu’nün yaflam› ve düflüncelerine dair “Ocak ve Zanaat:K Pierre Der‹ T A Bourdieu P lemesi” isimli eserden (2007, ‹letiflim Yay›nlar›) ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S O RS‹ZDE U D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M SIRA S O RS‹ZDE U D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P K ‹ T A P ‹NTERNET ‹NTERNET TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 4 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Pierre Bourdieu (1930-2002) Pierre Bourdieu, Atlantik-Pirene’lerde Denguin flehrinin, Bearn taflras›nda 1 A¤ustos 1930’da do¤mufltur. Babas› posta idaresinde devlet memuru olan Bourdieu, e¤itimini s›ras›yla Pau Lisesi, Le Grand Lisesi ve sonra da Yüksek Ö¤retmen Okulu’nda (Ecole Normale Supérieure) kendisini onlardan biri olarak tan›mlamad›¤› seçkinlerle birlikte sürdürdü (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1954-1955 döneminde felsefe diplomas›yla Moulins Lisesi’nde ö¤retmen oldu. Askerlik görevini yapt›¤› ve 1958-1960 y›llar› aras›nda asistan olarak çal›flt›¤› Cezayir ona ayr›cal›kl› bir çal›flma sahas› sundu. Cezayir’in Kabil bölgesi köylüleri üzerine yapt›¤› antropolojik çal›flmas› ona sosyolojik kuram›n›n temellerini atma imkan› vermifltir. Pratik Teorisinin Anahatlar› (1972) eserinde Bourdieu’nün eserlerinin tümünü yöneten çizgiyi oluflturacak olan kavramlar rahatl›kla görülebilir. Cezayir Savafl›’n›n sonunda (1960-1961) Paris’te asistan, sonra 1961’den 1964’e kadar Lille’de misafir ö¤retim üyesi olarak görev ald›. 1981’de Collége de France’›n Sosyoloji kürsüsüne atand›. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’teki çal›flmalarda ve 1975’teki kuruluflundan itibaren Actes de la Recherce en Sciences Sociales (ARSS) dergisinde yöneticilik yapt› (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1993’te CNRS (Centre National de la Recherce Scientifique – Ulusal Bilimsel Araflt›rmalar Merkezi)’in Alt›n Niflan›n› kazand›. Bourdieu 23 Ocak 2002’de yaflam›n› yitirdi (Ünal, 2004, s. 21). BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ Düflünümsellik (Reflexivity) Düflünümsel (reflexive) neden ve sonuç aras›nda iki yönlü dönüfllü dairesel iliflkileri ifade eder. Bu çerçevede sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde düflünümsel arka planda kendisini harekete geçiren faktörleri dönüflümlü olarak etkileyen bir toplumsal eylem olarak tan›mlanabilir. Bourdieu sosyolojisi, toplumsal aktörlerin sürekli olarak rasyonel ve ekonomik ç›karlara göre hareket ettiklerini savunan rasyonel eylem kuram›na karfl› aktörlerin içkin bir pratik mant›¤a, sezgiye ve de bedensel yatk›nl›¤a göre hareket ettiklerini savunan, bu bak›mdan da toplumsal dünyada beden ile pratiklerin mant›¤›na önem veren bir sosyoloji olarak bilinmektedir. Pierre Bourdieu, kuram ve metodolojinin iç içe bir süreç oldu¤unu s›kl›kla vurgular. Ona göre kuram, prati¤i oldu¤u gibi yönlendiren bir süreç de¤ildir. Teorik olarak kusursuz ancak prati¤e dökülemeyen ve/veya dökülme çabas› gütmeyen bir kuram oluflturmak çabas›nda de¤ildir. Kavramlara faydalar› nispetinde önem ve yer verir. Bourdieu, kuram› ve prati¤i önermeler ve deneysel örneklerle flekillendirdi¤i için s›n›rs›z bir kavram evrenine de sebep olmaz (Wacquant, 2003, s. 35; Deer, 2008, s.200-201). Bu anlamda her konuyu kendi ba¤lam›nda araflt›rmak, (prati¤in ve kavramlar›n da bu ba¤lamda flekillenmesi) Bourdieu’nün araflt›rma ve makalelerinin tutarl›l›¤›n›n kan›t› niteli¤indedir. Pratik ve kuram aras›ndaki bu dönüflümlü süreç Bourdieu sosyolojisinin “düflünümsel” (reflexive) özelli¤ini temsil eder. Söz konusu düflünümselli¤in temellerini Bourdieu’nün yaflam öyküsünde görmek mümkündür. Ald›¤› felsefe e¤itiminin üzerine yaflad›¤› Cezayir deneyimi ve bu deneyim s›ras›nda yapt›¤› görüflmeler, ald›¤› notlar ve çekti¤i foto¤raflar kendi metodolojik çerçevesinin de oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu çerçeve o kadar iç içe geçmifl bir haldedir ki, tek tek tan›mlanmaya baflland›¤›nda düflünümsel sosyolojinin kavramlar›ndan hiçbirinin di¤erinden ba¤›ms›z ele al›namayaca¤› görülür. ‹çlerinden birisi tek bafl›na ele al›nmaya çal›fl›ld›¤›nda, di¤er kavramlar olmadan çok da ifllevsel olmad›¤› rahatl›kla görüle- 5 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi bilecektir. Bu yüzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gibi kavramlar› hep bir arada ele alarak tan›mlama yoluna gitmektedir. Öte yandan “düflünümselli¤in önündeki engeller, epistemolojik olmaktan ziyade toplumsald›r. Çünkü düflünümsellik, kendilerini daima her türlü toplumsal belirlenimden muaf sayan entelektüellerin kendileri hakk›ndaki “karizmatik temsilleri”ni sorgular. Ve Bourdieu’ya göre düflünümsellik, bireysel olandaki toplumsal›, mahremin alt›nda gizlenen kiflisel-olmayan›, özeldeki evrenseli keflfettirerek entelektüeli yan›lsamadan kurtarabilir” (Çe¤in 2007:511) Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin en önemli özelliklerinden birisi yap› ve birey aras›ndaki diyalektik sürece odaklanmas› ve bu odaklanma sürecinde araflt›rmac›n›n kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›flSIRA gibi S‹ZDE bakmas›n› ö¤ütlemesidir. Araflt›rmac› bu sayede inceledi¤i olay›n/olgunun hangi tarihsel flartlar alt›nda ve hangi karfl›l›kl› etkilerle içinde bulundu¤u duruma ulaflt›¤›n› ve kendisinin D Ü fi Ü N E L ‹ M de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel kültürel ve toplumsal arka plan›n› hesaba katarak rahatl›kla görebilecektir. Yap›lan araflt›rman›n sa¤l›kl› sonuçlar verS O sa¤lamaktad›r. R U mesi için bu geri dönüfllü süreç metodik anlamda önemli bir katk› Bourdieu sosyolojisinin düflünümsel temelini en aç›k flekilde Bourdieu’nun D ‹ K K Aaraflt›rmac›n›n T kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›fl gibi bakmas›n› ö¤ütlemesi sürecinde görmek mümkündür. Böylelikle düflünümsel yöntem arac›l›¤›yla araflt›rmac› kendisinin SIRA S‹ZDE de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel, kültürel ve toplumsal arka plan›n› hesaba katarak rahatl›kla görebilecek ve sonuç olarak bu geri dönüfllü süreçte araflt›rmac› nesnelli¤ini bozabilecek kendi konumundan ve yarg›lar›ndan kaynaklanabilecek AMAÇLARIMIZ etkilerin bilincinde olacakt›r. N N ‹ Thiçbir A P zaman çeBourdieu, önerdi¤i yöntemi uygularken tekrara düflmektenKde kinmemifltir. Daha önceki eserlerinde söyledi¤i fleylerin bilindi¤ini varsayarak hareket edemeyece¤ini Pratik Nedenler isimli eserinde ifade etmektedir. Büyük k›sm› Japonya’da verdi¤i bir konferanstan derlenen bu metinde TBourdieu, E L E V ‹ Z Y O Ns›k s›k daha önceki örneklerine dönerek izleyiciler/okuyucular için hat›rlatmalar yapmakta, bu sayede ö¤renmeyi de kolaylaflt›rd›¤›n› düflünmektedir (Bourdieu, 2006a, s. 165). Bourdieu’ye göre bu totolojik bir tekrardan ziyade araflt›rmay› güçlendiren ‹NTERNET bir durumdur (Göker, 2007, s. 530). Okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen her fleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsaymak Bourdieu’nün düflünümsel sosyolojisinin mesafeli durdu¤u yaklafl›mlardand›r. TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU Bourdieu’nün gelifltirdi¤i kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak için verdi¤i en bilindik örneklerden birisi oyun örne¤idir. Bu bafll›k alt›nda oyun örne¤i arac›l›¤›yla kavramlara genel bir girifl yap›l›p, sonraki bafll›klarda belli bafll› kavramlar ayr›nt›l› olarak aç›klanacakt›r. Buna göre oyunun oynand›¤› yer aland›r ve oyuncular oyuna dahil olmak için o oyundan elde edilebilecek baz› ç›karlara sahip olmal›d›rlar. Bu ç›karlar› illusio kavram› karfl›lar ve oyunun oynanmaya de¤er bulunmas› ve kurallar›n (yani doxan›n) sorgulanmamas› fleklinde karfl›m›za ç›kar. Oyuna dahil olmak demek onu oynanmaya de¤er bulmak demektir. Oyuna dahil olarak bu de¤er sorgulanmadan alan›n yerleflik düzeni (kurallar›, doxas›) tan›nm›fl ve benimsenmifl olur (Bourdieu, 2006b, s. 405). Her oyuncu oyunda kullan›lmak üzere elinde baz› kozlar bulundurur ve bu kozlar› da Bourdieu’nün sermaye kavram› karfl›lar. Ekonomik (maddi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 6 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kaynaklar), kültürel (özellikle e¤itim yoluyla edinilmifl olan kültürel kodlar), toplumsal (iliflkiler a¤›) olmak üzere üç temel sermaye tipi vard›r ve bu sermayeler içinde bulunduklar› flartlara göre farkl› önemlere sahip olabilirler. Bu önem durumuna göre sermaye tiplerinin pratikteki yans›mas› ve/veya toplam› olarak adland›r›labilecek simgesel sermaye oluflur ve bu sermayeler bütünü oyuncular›n ellerindeki kozlar olarak ifllev görürler. Her koz farkl› oyunlarda farkl› ifllevlere sahiptir, yani her sermaye tipi farkl› alanlarda farkl› ifllevler görebilir. Böyle Bourdieu’da dört temel sermaye türü ile karfl›lafl›l›r. Özetlemek gerekirse; alan oyunun (ya da sosyolojik anlamda mücadelenin) sürdü¤ü yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar› sermaye, sorgulamadan kabul ettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inand›klar› ç›karlar (illusio) do¤rultusunda kendilerini sonuca götürecek baz› yollara zaman içerisinde aflina olmaya bafllarlar. Nas›l sonuca gidilece¤ine dair sahip olunan bu davran›fl kal›plar›, karfl›lafl›lan durumlar neticesinde bireylerin ortak bir yatk›nl›klar bütünü oluflturmas›na yol açar. Bourdieu, bu yatk›nl›klar bütününe habitus ad›n› verir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 82-83). Bourdieu, habitus ve alan aras›ndaki iliflkiyi ontolojik bir suç ortakl›¤› olarak tan›mlar. Çünkü aralar›nda iki yönlü bir iliflki oldu¤unu varsayar. Alan habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir. Afla¤›da daha genifl olarak ele al›nacak olmakla birlikte burada k›sa bir tan›m vermek gerekirse habitus; bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e yönelmesini mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir (Bourdieu, 2007, s. 48). Yine Bourdieu’nun kendi ifadesiyle habitus; bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini bütünleflik bir hayat tarz›nda, yani insanlar, mekanlar ve pratiklerle ilgili bütünleflik bir tercih dizisini dile getiren can verici ve birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Bu kavramlar bir sonraki bafll›kta ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Oyun metaforu Illusio kavram›n› nas›l tan›mlars›n›z? SIRAba¤lam›nda S‹ZDE Alan D Ü fi Ü N E L ‹ M Bourdieu’nün alan kavram› yukar›da sözü edilen düflünümsel metodun önemli örneklerinden birisidir ve hem tan›mlanmas› hem de incelenip tespit edilmesinin yeS O RbuU düflünümsel metottan geçer. Bu anlamda Bourdieu’nün kuram› gâne yolu yine bütünlüklü bir yap› sergilemektedir. Bourdieu,D ‹alan kavram›n› tan›mlarken bu kavram› “hem Weber’e karfl›, hem de KKAT Weber ile” kurdu¤unu, yani Weber’den etkilendi¤ini, ancak yerine göre onu elefltirdi¤ini belirterek söze koyulur (Akt. Corcuff, 2007, s. 398). Gerçekten de alan SIRA S‹ZDE kavram›n› tan›mlarken Bourdieu Marksizmden çok Weber’e yak›nd›r. Daha aç›k bir ifadeyle Bourdieu toplumsal yaflam›n sadece ekonomik faktörler ve s›n›flar nezdinde incelenemeyece¤ini, baflta e¤itim ve kültür olmak üzere ekonomik fakAMAÇLARIMIZ törler d›fl›nda kalan di¤er faktörlerin de toplumsal yaflamda önemli bir rol oynad›¤›n› düflünür. Bu aç›dan toplum analizinde ekonomik alt yap›daki üretim iliflkileri ve s›n›f kavram›n› Marksizmin aksine Bourdieu alan olarak adland›rd›¤› K ‹ T A kullanan P bu kavram› kullan›r. Bu tan›mlamada alan çeflitli sermaye türlerine sahip toplumsal konumlar›n oldu¤u ve bireylerin sahip olmak için pefllerinde kofltuklar› bir mücadele alan› edilir. T E Lolarak E V ‹ Z Y Otasvir N N N ‹NTERNET 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi 7 Öz olarak alan “incelenen toplumsal uzay›n üstüne bina edilen bir kavram/nesnedir” (Göker, 2007, s. 545). Alan, kendi belirlenimlerini içine girenlere dayatan bir güç alan›d›r. Örne¤in bilim insan› olmak isteyen birisi o alandaki bilimsel sermayeyi edinmek ve o bilimsel çevrenin habitusunu kendisi için ç›k›fl noktas› kabul etmek zorundad›r, yani bu alan›n kurallar›na ba¤l› kalmak zorundad›r (Wacquant, 2007, s. 63). Buna örnek olarak Calhoun’un “sanatç›, özgürlü¤ünü genel toplumsal ba¤lam›yla iliflki içinde, kesinlikle sanatsal alana yat›r›mlar›n dayatt›¤› belirlenimleri kabul ederek kazan›r” cümlesi de eklenebilir (2007, s. 112). Sosyal alanlar içinde yarat›lan etkiler, ne rastgele eylemlerin aritmetik toplam› ne de ortak bir plan›n bütünleflmifl sonucudur. Bu etkinlikler toplumsal alanlarda meydana gelen mücadeleler taraf›ndan üretilirler. Bu alanlar, mücadelelerin genel e¤ilimlerini etkilerler. Yani bu e¤ilimler, temel hukukunu oluflturduklar› oyunun yap›s›n›n içine yaz›lm›fl olan varsay›mlara (iki alan aras›ndaki iliflkilere) ba¤l›d›r (Bourdieu, 2005, s. 61). Alan kavram› sosyolojik çözümleme anlam›nda ele al›nd›¤›nda alan›n, toplumsal konumlar aras›ndaki ba¤›nt›lar›n bir bileflkesi oldu¤u görülür. Buradaki ba¤›nt› nesnel olarak bireylerden ba¤›ms›z var olan gerçekliktir ve alandan alana farkl›l›k gösterir. Ekonomik alanda duygusall›ktan uzak, ifl ve ifle dair nitelikler önemliyken, sanat alan›nda ekonomik ç›kar›n sorguland›¤› bir yap› mevcuttur ve bu durum ba¤›nt›lar›n bütününe bak›ld›¤›nda alanlar aras›nda farkl›l›klar oldu¤unu gözler önüne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 81). Peki alan›n s›n›rlar› nas›l çizilir? Bourdieu bu soruya net bir cevap veremeyece¤ini belirtir. Çünkü ona göre her alanda s›n›r, o alan›n kendi mant›¤›na göre belirlenir. Bu s›n›rlar genelde baflkalar›n› d›fllama üzerine kurulur ve yaz›l› belgeler ya da yasalarla belirlenmemifl soyut bir aidiyet tan›m› dayat›rlar. Örne¤in X ya da Y’nin, alg›lad›¤›m›z flekliyle alan›n temel yasas›nda yaz›l› gereklere uygun bir sosyolog olmad›¤›n› ya da gerçek bir sosyolog olmad›¤›n› söyledi¤imizde yapt›¤›m›z budur. fiu ya da bu uzmanl›k ve aidiyet ölçütleri dayatma ve kabul ettirme çabalar›, konjonktüre göre baflar›l› ya da baflar›s›z olabilir. fiu halde, alan›n s›n›rlar›, ancak deneysel bir araflt›rmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman söylenmemifl ya da kurumlaflmam›fl “girifl engelleri” içerseler de, bunlar çok nadiren hukuksal s›n›rlar (örne¤in numerus clausus) biçimini al›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 85 ve Bourdieu, 2006b, s. 347-348). Alan› iflleten ve zamanla dönüfltüren dinamikler de yine alan›n özgül mant›¤› çerçevesinde anlafl›labilmektedir. Bu dinamik, karfl› karfl›ya gelen farkl› kuvvetler aras›ndaki mesafeye göre oluflur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlar›na ve kendi alan alg›lar›na göre düzenlerler. Bu stratejilerin oluflturuldu¤u, korundu¤u veya dönüfltü¤ü yer bizzat aland›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 86-87). Dönüflüm gerekti¤inde ve farkl› davran›fllar gereklilik halini ald›¤›nda, baflka alanlar veya alan›n içinde bulundu¤u farkl› durumlar için s›ra d›fl› görülen davran›fllar s›radan davran›fllar olarak kabul görmeye bafllar (Bourdieu, 2006b, s. 341). Dönüflümün farkl› bir örne¤i de alana yeni giren eyleyicilerin alanda daha önceden bulunanlar› arkaplana iterek tutum ve alg›lar› zamanla dönüflüme u¤ratmas› örne¤idir (Bourdieu, 2006b, s. 358-359). Burada Bourdieu’nün düflünümsel sosyolojisinin bir yans›mas› görülmektedir. Alan hem içerdikleri hem de onu oluflturan dinamikler ba¤lam›nda ele al›nmakta, ayn› flekilde dinamikler de hem onlar› kapsayan alan hem de oluflturduklar› alan ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedirler. Çünkü alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadele edilen iki boyutlu bir yap›d›r (Göker, 2007, s. 545). Numerus Clausus: Bir grup insan›n bir görevde ya da bir meslekte yer almalar›n›n belli bir say›yla s›n›rlanmas›. Eski kullan›m›yla Yahudi ö¤rencilerin say›s›n›n s›n›rl› tutulmas› anlam›na gelirdi (ilgili eserin çevirmen notu). SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 8SIRA S‹ZDE Sosyolojide Yak›n SIRADönem S‹ZDE Geliflmeler S O R U S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M Sözü edilen s›n›rlar D ‹ K K A T ve dinamik kuvvetler anlam›nda flu tan›m› vermek yerinde olacakt›r; her alan, mücadele halindeki bireylerin nihai s›n›rlara ulaflmak için çaba harcad›¤› ancak S O R sürekli U tam da bu yüzden hareketli s›n›rlara sahip olan (yani mücadelenin hiç bitmedi¤i) SIRA S‹ZDE bir oyun mekan› oluflturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 89). N N N N ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET TELEV‹ZYON Bourdieu, alan kavram›yla ilgili tan›mlamalar› yaparken sistem ya da ayg›t kuramc›lar›na da baz› elefltiriler getirir. Althusserci anlamda “ayg›t” ya da Luhmannc› anlamda “sistem” alg›s› baz› amaçlara ulaflmaya programlanm›fl bir cehennem ma‹ N T E Reder. N E T Bourdieu’ya göre bu düflünce elefltirelli¤i engelleyen bir yap› kinas› tahayyül sergiler. Çünkü ayg›t ya da sistem olarak adland›r›lan tüm gerçeklikler, farkl› konumlar için sürekli mücadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar› içlerinde bar›nd›r›rlar. Bu mücadeleleri dikkate almayan bir anlay›fl o alan›n tarihini de göz ard› etmifl olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 87-88). Alan›n incelenmesinde tarihinin göz ard› edilmesi düflünümsel sosyoloji aç›s›ndan sorunlu bir durum teflkil eder. Bourdieu alan› incelerken nelere dikkat edilebilece¤ine dair üç temel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan (i) ilki alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun karfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. (ii) ‹kinci u¤rak alandaki eyleyicilerin ya da kurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili¤idir. (iii) Üçüncü olarak da eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 90). Bu inceleme sürecinde görülecektir ki, alanlar aras›nda bir benzerlik vard›r. Nitelikleri ve içerikleri de¤iflse de tüm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezen ve ezilen, koruma ya da y›kma mücadelesi, yeniden üretim mekanizmalar› vb. durumlar her alanda görülen (içerik aç›s›ndan farkl›) benzerliklerdir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 92). Buradan da anlafl›laca¤› üzere alanla ilgili evrensel olan fley, tan›m de¤il mücadeledir. Çünkü alanlar›n evrensel bir tan›m› olsayd› mücadeleye gerek kalmazd› (Corcuff, 2007, s. 409). ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON Alan oluflumunun K ‹ T tüm A P evreleri Bourdieu’nün “Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal Alan›n Oluflumu ve Yap›s›” eserinde (2006, ‹letiflim Yay›nlar›) sanat alan› üzerinden ayr›nt›l› olarak analiz edilmektedir. K ‹ T A P SIRA S‹ZDE D‹KKAT Yeni alternatifler AMAÇLARIMIZdo¤mas› yoluyla yeni bir alan›n oluflumu ise 3 aflamada gerçekleflir. Sanat›n Kurallar› (2006b) eserinde Bourdieu’nün yaz›nsal alan üzerinden SIRA S‹ZDE örne¤ini verdi¤i bu 3 evre s›ras›yla (i) özerkli¤in kazan›lmas› (yani içinde bulunulan alan›n yap›s›na K ‹ T A Pdirenifl gösterilmesi), (ii) ikici yap›n›n ortaya ç›kmas› (yani iki cepheli birAMAÇLARIMIZ çat›flman›n do¤mas›) ve son olarak (iii) simgesel sermayenin oluflmas› (yani kendine has bir sermayeyle yeni bir alan›n ortaya ç›kmas›) evreleridir. 2 Bourdieu’nunSIRA alanS‹ZDE kavram›n› incelerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir? Belirtiniz. Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair k›sa bir tan›mlama yapar. Buna Ü fi Ü N Ebafl›na L‹M göre birey Dbafll› sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. Kuflkusuz birey edilgen ve var olmayan bir yan›lsama da de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. Ancak bireylerin S Obak›fl R U aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için alan›n bilgisinden yola ç›kmak önemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bak›flta kendi flartlar›n› kat›l›mc›lara dayatan bir yap› olarak görünür. Yukar›da da sözü edildi¤i D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 9 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi gibi bir alanda söz sahibi olmak için eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyeti vard›r (Wacquant, 2007, s. 63). Eyleyiciler bu süreçte sermaye tafl›y›c›lar› olarak tan›mlan›rlar ve sermayeleri oran›nda alanda bir yer edinirler. Böylece sermaye da¤›l›m›n›n yeniden üretilmesine veya bozulmas›na do¤rudan etki ederler. Bu süreci inceleyecek bir araflt›rmac› alan› oluflturan sermaye biçimlerini ve sermaye biçimlerinin konum ald›¤› alan› gidifl-geliflli -yani düflünümsel- bir metotla ele almak durumundad›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 93-94). Alan›n incelenmesi ya da betimlenmesinde öne ç›kan bir di¤er nokta da bir alan›n di¤er alanlarla olan iliflkileridir. Bourdieu bu noktada özellikle ekonomik alan› baflat konuma yerlefltiren Marksist kuramc›lar› elefltirir ve alan kavram›n›n en önemli üstünlü¤ünün alan›n s›n›r›n›n ne oldu¤u ve di¤er alanlarla nas›l eklemlendi¤i gibi sorular› sormaya zorlamas› oldu¤unu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 96). Bourdieu, Loic Wacquant’la yapt›¤› ve Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar ad›yla kitaplaflt›r›lan söyleflisinde bir alan olarak “devlet” kavram›na da de¤inir. Bourdieu devlet kavram›n›n iyice tan›mlanm›fl ve herkesçe kabul edilmifl bir gerçeklik olarak, tan›mlamaya ihtiyaç duymaks›z›n ele al›nmas›n› sorunlu bulur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 98 ve 101). Bourdieu’nün belirlemeleri ›fl›¤›nda bir alan›n s›n›rlar›n›n nas›l çizildi¤ini tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE Habitus D Ü fi Ü N E L ‹ M Alan kavram›n›n önemli tamamlay›c›lar›ndan olan habitus ise hem bireyi flekillendiren hem de bireyin eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen karfl›l›kl›l›k durumudur. Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme kazan›r S O yetene¤i R U (Wacquant, 2003, s. 27). Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden gelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir. D‹KKAT Kifli daha önce herkesin yapt›¤› birçok fleyi yeniden yaparak habitusu da yeniden üretmifl olur. Baflka bir deyiflle habitus; eylemi yapan kiflinin çok da hesaplamadan S‹ZDE bir gerçekyapt›¤› ve özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için prati¤eSIRA döktü¤ü liktir. Hesaplamadan yapmaktan kas›t, bireyin toplumca kendisinden beklenenin d›fl›nda bir fley yapmama e¤iliminde olmas›d›r. Habitus bu anlamda bireye “kim olsa AMAÇLARIMIZ ayn› fleyi yapard›” mant›¤›yla hareket etme imkan› veren, küçük dönüflümler yaflasa da genel yap›s›n› koruyan bir “yatk›nl›klar bütünüdür” (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 121 ve 125; Allan 2006, s.178-179). Yani habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine K ‹ T A P uygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. Bireylerin hem psikolojik hem de biyolojik olarak oyuna dahil olabilecek hale gelmesini sa¤lar (Calhoun, 2007, s. 104). Bir baflka ifadeyle, Bourdieu’ya göre habitus, yukar›da da belirtildi¤i gibi, bireyTELEV‹ZYON lerin içinde yaflad›klar› toplumsal dünyada karfl›laflt›klar› durumlara karfl› uyum SIRA S‹ZDE sa¤lamada, bilinçten çok bedensel ve pratik mant›¤a dayal› olarak gelifltirdikleri yatk›nl›klar bütünü olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle habitus kavram› Bourdieu’nun çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Habitus kavram› Calhoun’un ele D‹ NÜTfiEÜRNNE LEtan›m›yla ‹TM al›nd›¤›nda Weber’in “sosyal eylem” kavram›yla benzerlikler göstermektedir (Bkz. San, 1971, s. 16-17). Gerçekten de baz› çevrelere göre Bourdieu, habitus kavram› S O R U etraf›nda flekillenen bir toplumsal eylem kuram› gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Weber’e göre hukuk kurallar›na uygun bir “meflru iktidar uygulama” prati¤i modern devletin temel özelliklerinden birisidir (San, 1971, s. 123). Bourdieu’nün önemli kavramlar›ndan olan simgesel fliddet k›saca “insanlar›n silah gücünden de¤il, aksine (yanl›fl)anlaman›n gücünden zarar görmeleri veya engellenmeleri” (Calhoun, 2007, s. 119) yani “fliddetin görünmez ve kibar bir formu” olarak tan›mlanabilir (Türk, 2007, s. 613). Bu kavrama son bölümde tekrar de¤inilecektir. 3 D Ü fipratikleri ÜNEL‹M Habitus, yaln›zca ve pratiklerle ilgili alg›lar› organize eden ve yap›laflt›ran bir Syap› O Rde¤il, U ayn› zamanda kendisi de yap›laflt›r›lm›fl bir yap›d›r. Sosyal dünyayla ilgili alg›lar› düzenleyen mant›ki D ‹ Ks›n›flar KAT içerisindeki bölünme prensibi sosyal s›n›flar içindeki bölünmenin içsellefltirilmesinin SIRA bir S‹ZDE ürünüdür (Bourdieu, 1984, s. 170). N N Tarifi zor bir kavram olan habitus, Pierre Bourdieu’nun çal›flmalar›nda yap›lar D ‹ “toplumsal KKAT ile toplumsal pratik (ya da toplumsal eylem) aras›ndaki ba¤› oluflturdu¤unu düflündü¤ü, bir dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›plar› için kullan›lan bir kavramd›r. Habitus SIRA S‹ZDE kavram›, yap›sal eflitsizli¤e kültürel aç›dan yaklaflmay› sa¤layabilecek bir temel sunmakta ve eylemlilik üzerine odaklanmaya olanak tan›maktad›r” (Marshall, 1999, s. 291). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 10 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard›¤› ç›kmazlardan kurtulmas›na, o bireyin sosyal yap›daki yerini -hiyerarflideki yerleri, cinsiyetleri, yafl s›ralamas› aç›s›ndan ailedeki konumlar› vb.- göz önünde bulundurarak çözümler sunan bir ilkedir (Bourdieu, 2002, s. 558). Bu anlamda habitusun tarihsel de bir yönü vard›r. Tüm bu süreci etkileyebilmesi için habitusun geçmiflten gelen ve gelece¤e uzanan bir yap›s› olmas› gerekir. Bu durum “tarihe dayanarak bireysel ve kolektif pratiklerin üretildi¤i bir tarih üretimi” tan›m›nda da ortaya ç›kar (Bourdieu, 2003, s.54, Elliot 1999, s.109). Dolay›s› ile habitus geçmiflin deneyimleri ile flimdinin etkinliklerini içerir ve bireyin sosyal s›n›f›n›n belirlenmesinde önemli ölçüde etkili olur. Habitus’un bir di¤er ifllevine dair Bourdieu flunlar› söyler; Aktörler kavram›n›n ifllevlerinden biri de eyleyiciler aras›nda üslup birli¤i sa¤lamakt›r. Habitus, bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini birlikçi (üniter) bir yaflam stilinde, yani insanlar›n, mallar›n/varl›klar›n, pratiklerin tercihindeki birlikçi bir bütünde dile getiren can verici ve birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Habitusu gündelik yaflamdan bir örnekle de aç›klayabiliriz. Örne¤in, bir birey kendi evine, evindeki eflyalara ve odalar›n konumuna zaman içinde al›fl›r ve daha sonra karanl›kta dahi kalsa tahmin ve el yordam›yla ev içinde yolunu bulabilir. Örne¤in evinin karanl›k koridorundan geçip tahmini bir hamleyle elini ›fl›¤› yakmak için elektrik dü¤mesinin üzerine ya da yak›nlar›na atabilir. Ancak misafir olarak ilk defa gitti¤i bir evde bir anda karanl›kta kalsa orada yaflayan insanlar›n yaflamayaca¤› bir tedirginlik duyar. Çünkü zihninde o eve ve evin yerleflimine dair bir bilgi yoktur. Orada da rahatl›kla yolunu bulabilmesi için daha önce çok defa o eve gelmifl, o evin içyap›s›na dair baz› bilgileri akl›n›n bir köflesine yazm›fl olmas› gerekirdi. ‹flte habitus insan›n kendi evinde karanl›kta dahi yolunu bulmas›n› sa¤layan bu bilgiler ve yatk›nl›klar gibi, içinde bulundu¤u toplumsal alanlarda zorluklar yaflad›¤›nda onu çözüme ulaflt›ran bilgiler ve yatk›nl›klar›n tümüne verilen isimdir. Habitus (Lat.) Kayna¤›n› Aristoteles’in heksis’inden (huy; iyelik) alan ve ortaça¤ felsefesinde “sürekli yinelenen, al›flkanl›k haline getirilmifl davran›fl biçimi” için kullan›lan terim: “edinilmifl düflünce, davran›fl ya da be¤eni kal›b›”. Çok sonralar›, XX. yüzy›l toplumbiliminin önde gelen adlar›ndan Pierre Bourdieu de habitus kavram›n› toplumsal yap›lar ile toplumsal eylem ya da pratik aras›ndaki ba¤› oluflturan bir dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›b›n› nitelemek için kullanm›flt›r. Bourdieu’nün kazan›lm›fl e¤ilimler toplam› olarak habitus’u, örtük bir biçimde çocuklu¤un ilk y›llar›nda edinilir; ama afl›(lama) bir kez tuttu mu, bireyin yap›p etmelerindeki canal›c›l›¤› sonsuza dek sürer gider. Habitus, içinden ç›kt›¤›m›z toplumsal dünyan›n s›n›rland›rmalar›na ayak uydurmam›z› sa¤lar; yüz yüze geldi¤imiz sonsuz say›da durum için birçok strateji gelifltirmemize olanak tan›r. Baflka baflka toplumsal ardyörelerden gelen kifliler farkl› farkl› habitus’lar üretirler. Habitus’un en önemli ifllevi ise oyunu hissetme duygusunu afl›lamas›d›r (Güçlü ve Di¤erleri 2003:640-641). Bourdieu, habitus kavram›n›n anlam›n›n, “al›flkanl›k” kelimesinden daha iyi bir biçimde, Aristoteles’teki “exis” edinme ve “yetenek” anlamlar›n› ifade etti¤ine vurgu yapmaktad›r (Tatl›can ve Çe¤in 2007:305-306). Görüldü¤ü üzere habitus, hem bir tortu özelli¤indeki davran›fl›lar› (Bourdieu bu kavrama düflünümsel bir özellik katarak) hem de de¤iflme ve yenili¤e yatk›nl›¤› ifade eden bir anlama sahiptir. 11 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi Tüm bu söylenenler ›fl›¤›nda alan ve habitus aras›ndaki ba¤›nt›y› daha net görmek mümkündür. Alan, varl›¤›n› sürdürmek için habitusu flekillendirir. Çünkü bir alan, yeniden üretimini sa¤layacak eyleyicilere ihtiyaç duyar ve bu eyleyiciler habitusun varl›¤› sayesinde etkin olurlar. Bu anlamda, habitus yeniden üretimi sa¤layarak alan›n var olmas›nda etken rol oynar. Bu durum habitus ve alan›n birbirine ne kadar ba¤l› oldu¤unu kan›tlar; Bizzat kendisinin bir ürünü olan “alan”la gerçek bir ontolojik suç ortakl›¤› iliflkisi içinde olan habitus, bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e yönelmesini mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir. ... Habitus ve alan aras›ndaki iki yönlü iliflki derinlemesine analiz edilebilir: Yap›laflm›fl bir uzay olarak “alan” habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana iliflkin alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir (Bourdieu, 2007, s. 48). Bourdieu, habitus kavram›n› hangi amaçla kullanmaktad›r? Bu kavramla neyi aç›klamakSIRA S‹ZDE tad›r? Sermaye Habitus’a hem alan›n yap›s› taraf›ndan flekillendirilmesi, hem de bireylerin e¤ilimleri arac›l›¤›yla alan› flekillendirmesi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Mouzelis’in yapt›¤› “habitus ... yap›salc›l›k ve fenomenolojik/etnometodolojik yaklafl›mlar aras›nda bir yerde durur” belirlemesine dikkat çekmek gerekmektedir (Akt. Tatl›can ve Çe¤in, 2007, s. 310). 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Bourdieu, çal›flmalar›nda toplumsal hiyerarflileri ve egemen yap›lar› yeniden üreten mekanizmalar› ve bununla iliflkili toplumsal mücadeleleri analiz S O R Uetmeye çal›fl›r ve bu noktada ekonomik faktörlere öncelik veren Marksist analizi elefltirir. Nitekim ona göre toplumsal hiyerarflilerin ve egemen yap›lar›n yeniden üretiminde toplumD‹KKAT sal aktörler taraf›ndan aktif olarak üretilen dilsel ve kültürel beceriler de önemli bir rol oynar. Bourdieu’ya göre bireylerin söz konusu bu toplumsal etkinlikleri topSIRA sermaye S‹ZDE lumsal dünyada birbirinden görece özerk olan ve içlerinde belirli türlerinin rekabet etti¤i, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan çeflitli toplumsal alanlar›n oluflumuna yol açar. Bu noktada Bourdieu’nun Marksist yaklafl›mla toplumsal çaAMAÇLARIMIZ t›flma ve mücadelenin önemini paylaflt›¤› ancak bu çat›flma ve mücadelenin toplumsal s›n›flar aras›nda ekonomik bir çat›flmaya indirgenmesi noktas›nda da ondan ayr›ld›¤› görülmektedir. Nitekim Bourdieu için her bir toplumsal alanda gerçekleK ‹ T A P flen çat›flma büyük ölçüde bu alana özgüdür ve bu nedenle de hiç bir alan basitçe di¤erine indirgenemez. Bourdieu, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan alanlar içerisinde, hakimiyet çaTELEV‹ZYON bas› s›ras›nda elde edilmeye çal›fl›lan sermaye tiplerini (i) ekonomik, (ii) toplumsal (ya da sosyal), (iii) kültürel ve (iv) simgesel sermaye olarak tan›mlar. Ekonomik sermaye, salt ekonomik kaynaklar›n elde bulundurulmas› anlam›na ‹ N T Esahipli¤ini RNET gelir. Marx’tan al›nt›lad›¤› bu sermaye türü gelir ve mülkiyet ifade etmekle birlikte ayn› zamanda ekonomik olan›n di¤er pratiklerle iliflkisi ba¤lam›nda anlafl›lmas› üzerine kuruludur. Yani Bourdieu’de ekonomik olan, ekonomik olmayandan ba¤›ms›z ve kopuk bir sermaye türü de¤ildir (Göker, 2007, s. 282). Bourdieu’nün ekonomik sermaye kavram› ile Marks’›n sermaye s›n›fi aras›ndaki farka bakacak olursak; Bourdieu’nun ekonomik sermaye kavram›, bireyin sahip oldu¤u gelir-mal-mülk iliflkisini tan›mlarken Marks’›n sermaye s›n›f› ekonomik aç›dan üretim araçlar›n› elinde bulunduranlar› ifade etmektedir. Dolay›s› ile Marx’taki sermaye s›n›f›n›n s›n›rlar› ve ölçütü kesindir. Üst s›n›fa tekabül eden bir burjuva s›n›f› betimlemesidir. Bourdieu’da ise s›n›f› aç›klamak için ekonomik sermaye yaln›z bafl›na yeterli de¤ildir. Di¤er üç sermaye türü olan sosyal, kültürel, simgesel sermayelere de bakmak gerekir. N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 12 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S O S‹ZDE R U D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M SIRA S O S‹ZDE R U D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Toplumsal ya da sosyal sermaye ise bir eyleyicinin içinde bulundu¤u alanda sahip oldu¤u iliflkiler a¤›na gönderme yapar. “Eyleyicinin di¤erleriyle olan ba¤lant›lar›, grup üyelikleri, bu iliflkilerin getirdi¤i eyleyicinin üstündeki veya ona yönelik yükümlülükler, ayr›cal›klar ve itimat” gibi olgular bu sermayenin içeri¤ini oluflturur (Göker, 2007, s. 282). Bourdieu’nun çal›flmalar›nda çok temel bir yeri olan kültürel sermaye ise bir alanda gücü elinde bulunduranlar›n e¤itim yoluyla ailelere ve dolay›s›yla bireylere afl›lad›¤› yap›d›r. Yani bir nevi “bilgi sermayesidir” (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 108). ‹lerleyen süreçte aileler kendi büyüklerinden ö¤rendiklerini çocuklar›na aktar›p, kendi geçtikleri e¤itim sürecine çocuklar›n› da dahil ederek bu sistemin yeniden üretilmesini ve kültürel sermayenin (ya da baflka bir deyiflle kültürün) nesilden nesile aktar›lmas›n› sa¤larlar. Baflka bir tan›ma göre kültürel sermaye, e¤itimsel nitelikten, uyumlu tav›r ve tarzlardan veya ilgi çeken ürün ve varl›klara hükmedilmesinden anlafl›labilen bir formdur (Crossley, 2001, s. 87). Bourdieu’nun sözünü etti¤i dördüncü sermaye tipi ise afla¤›da ayr›ca ele al›nan simgesel sermayedir. Simgesel sermaye di¤er sermaye tipleri ile yak›ndan iliflkilidir. Simgesel sermaye k›saca tüm sermaye türlerini çeflitli oranlarda içinde bar›nd›ran ve bu flekilde belli bir alanda söz sahibi olabilmek için geçerli hale gelen sermaye türüdür. Gösterge de¤eri olan soyut bir durumdur. Örne¤in e¤itimin sonucunda al›nan diplomalar simgesel sermaye özelli¤i tafl›r. Antika eserlere sahiplik, kolleksiyonculuk vs. gibi durumlar simgesel sermayeye iliflkin örneklerdir. Bourdieu’yu kültürel yap›salc› olarak nitelendiren Turner, onun s›n›f görüflünü anlamak için bu dört sermaye türü aras›ndaki farkl›l›klar› tan›mlaman›n gerekli olSIRA S‹ZDE du¤unu belirtir. Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi de¤erli mal ve mülkiyeti; toplumsal sermaye grup iliflkilerini, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›n›; kültürel sermaye kifliler aras› D Ü fi Ü N E L ‹ M informal becerileri, al›flkanl›klar›, tarzlar›, dili kullanma biçimini, e¤itimsel baflar›lar›, zevk ve be¤enileri, yaflam tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türüSIRA S O S‹ZDE R U nün düzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal-meflru durumlar›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu dört sermaye formunun her biri yaln›zca temel süreklili¤in sa¤lanmas›n› de¤il ayn› zamanda birbirini dönüfltürme özelli¤ine de sahiptir. Bu dört serD ÜDfi‹ÜKNKEAL ‹TM maye türünün da¤›l›m›, sosyal sistemin objektif s›n›f yap›s›n› belirler. Sonuç olarak, ekonomik kazan›mlar söz konusu oldukça kimli¤i oluflturan unsurlar güçlenecek SIRA S O RS‹ZDE U ve kültürel sermayenin süreklili¤ini sa¤layacakt›r (Turner, 2003, s. 495-496). N N Bourdieu’ye sistemin egemen s›n›f lehine devam›n›n sa¤lanmas› yolunda Dgöre ‹ K K Ae¤itim, T AMAÇLARIMIZ önemli bir etkendir. N N SIRA S‹ZDE E¤itimin sistemin üretimine yapt›¤› katk›larla ilgili belirlemeler için Pierre BourK ‹ T yeniden A P dieu’nün Pratik Nedenler isimli eseri (2006, Hil Yay›nlar›) incelenebilir. AMAÇLARIMIZ Yukar›da gibi kültürel sermayenin Bourdieu’nun çal›flmalar›nda T E L Eda V ‹ Zbelirtildi¤i YON çok temel bir yeri vard›r. Göker’in (2007, s. 282-283) belirtti¤i üzere, kültürel serK ‹ T varolur; A P maye üç halde i) bedenselleflmifl (örne¤in çocukluktan bu yana ö¤renilmifl dil ve yazma al›flkanl›klar› ile bedenin kullan›m tarz›) olarak, ii) nesneleflmifl ‹NTERNET (örne¤in kitap, resim, sanat ve bilim eseri gibi özel kültürel hüner gerektiren nesT E L Eve V ‹ Ziii) Y O N son olarak da kurumsallaflm›fl (örne¤in e¤itim kurumu arac›neler) olarak l›¤›yla yarat›lan eflitsizlik ve hiyerarfli) olarak. Bourdieu çal›flmalar›nda özellikle orta s›n›f ailelerin çocuklar›n› okulda baflar›l› olmak için gerekli olan dilsel ve kültü‹NTERNET 13 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi rel becerilerden oluflan kültürel bir sermaye ile donatt›klar›n› belirtir (Marshal, 1999, s. 448). ‹flçi s›n›f› kökenli çocuklar›n ise bu becerileri okulda ö¤renemediklerini, bu nedenle de “tarafs›z gibi görünen okullardaki de¤erlendirmelerin, sosyokültürel becerileri, do¤al yetene¤e ba¤l› eflitsizliklerin sonucuymufl gibi gösteren statü kazanma hiyerarflilerine dönüfltürerek asl›nda ekonomik eflitsizli¤i” meflrulaflt›rd›¤›n› savunur (Marshal, 1999, s. 448). Bourdieu’ya göre, orta s›n›f mensuplar› çocuklar›na aktard›klar› kültürel sermayeyle içinde bulunduklar› konumu (ve dolay›s›yla sistemi) yeniden üretirler. Bireyler baflar›ya ulaflmak için baz› kaynaklara ihtiyaç duyarlar ve bu kaynaklar o alanda hakim olan simgesel sermayeye denk düfler. Bir alanda mevcut olan simgesel sermaye hakim s›n›f taraf›ndan belirlendi¤i için simgesel sermayeye sahip olabilmek ad›na at›lan her ad›m hakim s›n›f›n pratiklerinin de taklit edilmesini gerektirir ve bu yolla sistem (özelde de e¤itim sistemi) hakim s›n›f›n lehine yeniden üretilir. Bu anlamda e¤itim, yeniden üretim ve meflrulaflt›rma noktas›nda önemli bir role sahiptir. Günümüzde büyük bir kapsay›c›l›¤a sahip olan ve bireyleri belli kültürel s›n›flar özelinde tek tiplefltirme e¤iliminde olan e¤itim, bu yolla kültürel ve ekonomik anlamda meflru (yani yasal) yollarla belli tipolojiler oluflturulmas›na yard›mc› olur. E¤itimin rolü flöyle de özetlenebilir; aile içi e¤itim arac›l›¤›yla ailenin varolan sistemden edinmifl oldu¤u habitus bireye ulafl›r, birey okul deneyimlerinin de temelini oluflturan bu habitusla e¤itim hayat›n› tamamlar. Ailesinden edindi¤i habitus ile e¤itim sayesinde ö¤rendi¤i bilgiler bireyin okul sonras› deneyimlerini yönlendirir. Hayata at›lan birey için çocu¤una aktaraca¤› bu habitus, büyük ölçüde ailesi ve e¤itim kurumu arac›l›¤›yla edindi¤i deneyimlerden oluflur (Özsöz, 2010, s. 37-39). Öznel durumlar›n da ifle dahil olmas›yla uzun vadede habitus dönüflümler yaflayabilir, ancak k›sa vadede bir sonraki nesle aktar›lan habitus çok büyük de¤ifliklikler yaratmaz. ‹yi e¤itim alamayan veya hiç e¤itim görememifl olan bireyler hakim s›n›f pratiklerine ve genel geçer simgesel sermayeye sahip olamayaca¤› için ekonomik anlamda da her zaman ikincil konumda kalacaklard›r. Böylelikle kültürel sermayeyi hakim s›n›f lehinde flekillendiren e¤itim, ekonomik alan›n (do¤al olarak ekonomik sermayenin) belirlenmesine de katk› sa¤lam›fl olur. Bourdieu’ya göre modern endüstri toplumlar›nda en temel karfl›tl›k da kültürel sermaye ile ekonomik sermaye aras›ndad›r. “Ekonomik sermayenin (servet, gelir, mal-mülk) da¤›l›m› hiyerarflinin bask›n ilkesi, kültürel sermayenin (bilgi, kültür, e¤itim) da¤›l›m› ise hiyerarflinin daha az bask›n ilkesidir” ve bu “z›tl›k iktidar alan›n› flekillendirir” (Corcuff, 2007, s. 417). Öyle ki, kültürel sermayesi yüksek ancak ekonomik sermayesi daha düflük düzeyde olanlar egemen s›n›fta yer almalar›na SIRA S‹ZDE ra¤men “egemen elit içindeki tabi konumlar› iflgal ederler” (Calhoun, 2007, s. 113). Bu kiflilere verilebilecek örnek toplumun önde gelen entelektüelleri olabilir. Örne¤in, tan›nm›fl bir akademisyen, kültürel olarak genifl bir sermayeye e¤itim anlaD Ü fi Ü Nve EL‹M m›nda da hat›r› say›l›r bir geçmifle sahip olmas›na ra¤men, ekonomik güçleri do¤rultusunda elit kesimin daha az söz sahibi kiflileri aras›nda yer alma riskiyle karfl› S O R U karfl›yad›r. Burada eklenmesi gereken önemli bir ayr›nt›, hangi tür sermaye olursa büyük bir D ‹ K Kolsun AT sermayeye sahip olman›n her zaman için birçok ayr›cal›k kazand›rd›¤›d›r. Gündelik yaflamda ulafl›labilecek yeni bir konum olufltu¤unda (örne¤in bu bir ifl imkan› SIRA S‹ZDEolabilir), bu konumlardan ilk haberdar olanlar ve bu konumlara ilk yönelenler (hangi sermaye biçimi olursa olsun) sermaye bak›m›ndan zengin olanlard›r (Bourdieu, 2006b, s. 395). AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 14 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Bir alandaki dinamizmin temelini de, o alanda hakim olan özgül sermayeye (ya da konumlara) sahip olma mücadelesi oluflturur. Örne¤in sanat alan›nda herkes kültürel sermayesi oran›nca, hakim simgesel sermayeye sahip olup, onu kendi istekleri do¤rultusunda dönüfltürme ve yeni bir düzene sokma mücadelesi vermektedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 26). Yani; Eyleyicinin sosyal ba¤lant›lar› ve grup aidiyetleri üzerinden sahip oldu¤u sermaye, sat›n alma gücü, e¤itimi, dil al›flkanl›klar›, be¤eni yarg›s›, bunlar›n hepsi farkl› alanlarda di¤er eyleyicilerle mücadele içinde birer tahakküm kozuna dönüfltürülebilir. Bu durum habitusun sürekli yeniden üretilmesini ve üretilirken de dönüflmesini beraberinde getirir (Göker, 2007, s. 279). Simgesel fliddetin bir di¤er özelli¤i de egemenlik ve boyun e¤me iliflkilerinin sevgi iliflkilerine, iktidar›n karizmaya ya da duygusal bir hoflnutluk yaratabilecek bir cazibeye, yani gönüllü bir sömürü iliflkisine dönüflmesidir (Bourdieu, 2006a, s. 186). Bu noktada simgesel fliddet kavram› önem tafl›r. ‹ktidar, yeniden üretimini -yani var olan düzenin devam›n›- sa¤lamak için, fiziksel fliddet içermeyen bir bask› unsuru kullan›r. Bourdieu’nun simgesel fliddet kavram›yla somutlaflt›rd›¤› bu bask›, bir toplumsal eyleyici üzerinde kendi suç ortakl›¤›yla uygulanan fliddet biçimidir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 166). Bu kabul ettirme sürecinde iktidar›n elinde bulundurdu¤u bask› araçlar› (ya da baflka bir deyiflle kiflinin ilgili alanda iktidarla sorun yaflamaks›z›n baflar›ya ulaflmas›n› sa¤layacak her türlü sermaye) simgesel sermayeyi oluflturur. Farkl› bir alanda, (örne¤in din alan›nda) simgesel sermayenin içeri¤i farkl› bir boyut kazanacak, ancak simgesel fliddeti sa¤lamas› ba¤lam›nda yine ayn› ifllevi görecektir. Bir toplumda ekonomik ç›karlar (illusio) önemli konuma gelmiflken, bir di¤er toplumda kültürel ç›karlar (illusio) önem kazanabilir. Ayr›ca “simgesel sermaye, biliflsel temelli, yani bilgiye ve baflkalar› taraf›ndan kabul görmeye dayal› bir sermayedir” (Bourdieu, 2006a, s. 149). Yani bir karfl›l›kl›l›k söz konusudur. Bu karfl›l›kl›l›k simgesel sermayenin fliddete dönüflmesi noktas›nda da farkl›l›klar do¤urur; di¤er bir ifade ile simgesel fliddetin boyutunu da belirler. Çünkü iktidar bu yolla sürekli karfl›tl›klar dayatarak simgesel fliddeti teflvik edecektir. Simgesel sermaye, onu görmelerini, tan›malar›n›, kabul etmelerini sa¤layan alg› ve de¤erlendirme kategorilerine sahip edimciler taraf›ndan alg›lanarak, gerçek bir sihirli güç gibi simgesel anlamda etkili hale gelen, fiziksel güç, zenginlik, savaflç›l›k de¤eri gibi herhangi bir özelliktir. Bir buyruk verilir ve ona uyulur: Bu neredeyse sihirli bir edimdir (Bourdieu, 2006a, s. 175). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 5 Bourdieu’ya SIRA göreS‹ZDE sermaye kavramlar› ile habitus aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Karfl›laflt›rmal› olarak özetleyiniz. Ü fi Ü N E Ldenilebilir ‹M Sonuç Dolarak ki Bourdieu’nun sermaye kavram› günümüz toplumlar›n›n analizi aç›s›ndan kritik bir önem arz etmektedir. Nitekim önceki s›n›f aç›klamalar›na S O R U dayanan kuramlar günümüz toplumlar›n› analiz etme aç›s›ndan art›k doyurucu de¤ildir. Günümüzde s›n›flar aras›nda keskin çizgiler bulunmamaktad›r. Bu nedenle Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramlaD‹KKAT r› günümüz karmafl›k toplumlar›n s›n›f yap›s›n› anlamak bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 15 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi SONUÇ fiu ana kadar ifade edilmeye çal›fl›lanlar özetlenecek olursa; Bourdieu toplumsal, s›n›flar aras›ndaki çat›flmay› aç›klayabilmek için farkl› alanlar belirler. Bu alanlar mevkiler aras› iliflkilerden oluflur ve güce göre flekillenirler. Bu gücün da¤›l›m› da sermayelerin da¤›l›m›na göre de¤iflir. Sermayeler ekonomik, toplumsal, kültürel (ve ilerleyen aflamada simgesel) olmak üzere dört farkl› bafll›kta ele al›n›rlar. Öz olarak ekonomik sermaye, ekonomik kaynaklar anlam›na gelir. Toplumsal sermaye, toplum içerisindeki iliflkiler bütününü yans›t›r. Kültürel sermaye ise e¤itim yoluyla ö¤renilmifl tüm kabulleri, davran›fl kal›plar›n›, k›sacas› toplumun özünü içerir. Simgesel sermaye; içerisinde her sermaye türünün izlerinin görülebilece¤i, sahip olunan simgesel de¤erler bütünüdür. Tüm bu dinamikler arac›l›¤›yla flekillenen sistemin yeniden üretimini sa¤layan dinamik ise yukar›da tan›m› verilen habitustur. Sözü edilen bu kavramsal çerçeveyle Bourdieu salt yap›y› ve salt bireyi (ya da eyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerlefltiren makro ve mikro kuramlardan önemli bir kopufl sergiler. 1990’larda büyük bir çeflitlili¤e sahne olan kültürel çal›flmalara önemli bir katk› sa¤layan Bourdieu metodolojisi bu haliyle klasik nesnelli¤in kesin ifadelerinden kaç›n›lmas›na imkan tan›r (D’andrea ve Robbins 2000, s. 227). Bireyin özgürleflimi ve adaletin temini için sosyologlara önemli bir misyon yükleyen Bourdieu, onlara kullan›fll› bir metot sunma çabas›ndad›r. Çünkü, ona göre sosyologlar görülmesi istenmeyen gerçeklere dikkat çeken aktivistlerdir ve bunu yapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin içinde bulundu¤u tarihsel, kültürel, ekonomik ve toplumsal tüm düzeylerde ele al›nmas›ndan geçmektedir. Sosyologlar bu sayede (düflünümsel metodolojiyi de kullanarak) kendi konumlar›n› dahi sorgulamaya açma erdemini gösterebilmelidirler (Nice 1995, s.49-52). K›saSIRA S‹ZDE ca belirtmek gerekirse Bourdieu, sosyologlara hem yap›y› hemde eyleyeni ihmal SIRA S‹ZDE etmeyen ve dikotomik aç›klamalardan kaç›nan, yap›n›n inflac›l›¤›n› ön plana ç›karan bir metodolojik anlay›fla sahip olmalar›n› önermektedir. Araflt›rmac›n›n nesneD Ü fi Ü N E L ‹ M si ile kurdu¤u iliflkide kendisininde oyunun bir parças› oldu¤›nu D Ü figöz Ü N E Lard› ‹ M etmemesi gerkti¤ini vurgulamaktad›r. Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla ilgili olaO R U rak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve birey aras›ndakiS karfl›l›kl›l›¤› hesaS O R U ba katmas› ve çal›flmas›n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›. Klasik nesnelli¤in kesin ifadelerinden kas›t her türlü bireysel ve öznel etkinin göz ard› edildi¤i ifadelerdir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT Önemli oldu¤u halde düflünümselli¤in kullan›lmamas› entelektüelin yerini D ‹ toplumdaki KKAT tart›flmaya açmaktan kaç›nma çabas› olarak da yorumlanmaktad›r (Çe¤in, 2007, s. 511). SIRA S‹ZDE Bir çeflit siyasal konformizm olan bu durumla ba¤lant›l› olarak entelektüelleri SIRA S‹ZDE medyayla ilgili de uyaran Bourdieu, bu konformizmden hareketle televizyona ç›kman›n mühim bir özerklik yitimine sebep oldu¤unu, bunun da televizyonda konunun, iletiflim koflullar›n›n AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ve zaman›n dayat›lm›fl olmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtir (Bourdieu, 1997, s. 20). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Pierre Bourdieu’nün televizyonculuk ve entelektüellerle ilgili görüflleri ÜzeriK ‹ “Televizyon T A P K ‹ T A P ne” isimli eserinde (1997, Yap› Kredi Yay›nlar›) ayr›nt›l› olarak incelenebilir. K ‹ T A P K ‹ T A P Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisi olay ve olgular›n konumlar›n›n T E L E V ‹ Z Y O N incelenT E Lsorumluluklar EV‹ZYON mesi için elveriflli bir yöntem sa¤lamaktad›r. Önemli olan belli çerçevesinde bu yöntemin hassasiyetle uygulanmas›d›r. Ayr›ca Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramlar› günümüz toplumlar›n›n çoklu s›n›f yap›s›n› anlamak ‹NTERNET bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON N N N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ‹NTERNET ‹NTERNET 16 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 Bourdieu’nun salt yap›y› veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklafl›mlara getirdi¤i elefltirileri aç›klamak. Bourdieu, yap›n›n bireyi etkiledi¤ini söyleyerek salt yap›y› temele alan ve bireyin yap›y› oluflturdu¤unu söyleyerek bireyi temele alan her türlü görüflü elefltirir. Bunun sebebi yap› ya da bireyden birisini öne ç›karman›n, öne ç›kar›lmayan di¤er kavram› göz ard› etmeyi beraberinde getirmesi ve bu durumun da yap›lan araflt›rmalarda birçok önemli olay ve olguyu görmemizi engellemesidir. N AM A Ç 4 Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klamak. Düflünümsellik incelenen olay veya olguyla ilgili her türlü ayr›nt›y› sürekli geri dönüfller yaparak düflünmek anlam›nda kullan›l›r. Örne¤in, bir fliddet suçu incelenecekse, o suçun gerçekleflti¤i co¤rafi ortam, orada yaflayanlar›n kültürel pratikleri, mekan›n tarihsel geçmifli vb. gibi olaya etki edebilecek her türlü etkene dikkat edilmeli ve bunu yaparken de araflt›rman›n geride kalan aflamalar›nda yap›lm›fl olmas› muhtemel yanl›fll›klar›n giderilmesi için her aflaman›n sürekli gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu flekilde yap›lm›fl bir araflt›rma durumun anlafl›lmas› için araflt›rmac›ya genifl bir çerçeve sunacakt›r. Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü tavsiyeleri özetlemek. Bourdieu, yap› ve birey aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki oldu¤unu belirterek, yap›y› oluflturan birey ile bireyi flekillendirmeye çal›flan yap›n›n etkilerinin birlikte ele al›nmas› gerekti¤ini vurgular. Yap› ve birey aras›ndaki bu dönüfllü (ya da gidifl-geliflli) süreç Bourdieu’nun yukar›da aç›klad›¤›m›z düflünümsel metodolojisiyle ele al›nd›¤›nda salt birey ya da salt yap›y› önceleme yanl›fl›ndan kurtulmay› sa¤layacak ve araflt›rma daha verimli bir hal alacakt›r. N A M A Ç 5 Bourdieu’nun teorik ve metodolojik çerçevesini oluflturan temel kavramlar› tan›mlamak. Bourdieu, kavram tan›mlar›n› ve metot önerilerini, teori ve metodoloji aras›nda bir karfl›tl›k belirtmeden yapar. Yani ona göre saha çal›flmas› ile ona bilgi deste¤i sa¤layan kuram aras›nda birliktelik olmal›d›r. Sosyolojik bir araflt›rmay› sa¤l›kl› bir flekilde yapabilmek için incelenen nesnel yap› ve öznel durumlar (yani bireyler) dönüfllü bir biçimde incelenmelidir. Bu dönüfllülük Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin sahada da uygulanmas› demektir. Yani yap›y› etkileyen bireyleri ve bireylerin pratiklerini ve zihinsel yap›lar›n› etkileyen yap›y›, önceki aflamalara dönüfller yaparak ve araflt›rmay› sürekli s›nayarak incelemektir. Araflt›rmam›z› her nerede yap›yorsak oradaki nesnel ve öznel durumlar ile incelemenin yap›ld›¤› ana kadarki tarihsel arka plan› ve ayn› zamanda da incelemekte oldu¤umuz alan›n di¤er alanlarla olan ba¤lant›lar›n› göz önünde bulundurmam›z gerekir. Bu aflamada ise o alanda karfl›laflaca¤›m›z kavramlar devreye girer. Bourdieu, toplumsal yaflam› bir mücadeleler alan› olarak görür. Bu alanda bireyler ekonomik, toplumsal ve kültürel sermayelerin bileflkesi olarak tan›mlayabilece¤imiz bir simgesel sermayeyle farkl› konumlar al›rlar. Bu konumlar habitus ad›n› verdi¤imiz belirli tutum, e¤ilim ve davran›fl kal›plar›n› da beraberinde getirir. Bireyler eylemleriyle hem yap›n›n devaml›l›¤›n› -yani yeniden üretimini-, hem de yap›ya do¤rudan etki ederek dönüflümünü sa¤larlar. Bu süreçte bireyler ilk etapta hiç sorgulanmayan baz› kurallar -yani doxa- ve illusio -yani bireysel ç›karlar- do¤rultusunda hareket ederler. Bourdieu’nun sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirmek. Bourdieu’ya göre sosyologlar, bireyin özgürleflimi ve adaletin temini, yani özetle sorunlar›n çözümü konusunda sorumluluk almas› gereken aktivistlerdir. Yap›lan araflt›rmalar da bu hassasiyetle organize edilmeli ve bilerek ya da bilmeyerek gözden kaç›r›lan sorunlar sosyologlar taraf›ndan dile getirilmelidir. Araflt›rma sürecindeyse sosyolog kendisini araflt›rd›¤› olgu ya da olayla birlikte nesnelefltirerek, yani inceleme sürecine dahil ederek sürekli sorgulamal›d›r. 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi 17 Kendimizi S›nayal›m 1. Bourdieu’nun, önerdi¤i yöntemi uygularken veya anlat›rken s›k s›k önceki örneklerine dönerek hat›rlatmalar ve tekrarlar yapmas›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Tekrara düflmek kaç›n›lmaz bir durumdur ve bunu avantaja çevirmek gerekir. b. Tekrara düflmek üzerinde çok çal›fl›larak giderilecek bir yanl›fll›kt›r. c. Tekrar ve hat›rlatmalar ö¤renmeyi kolaylaflt›r›r ve araflt›rmay› güçlendirir, okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen her fleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsayamay›z. d. Karfl›n›zdaki kifli anlatacaklar›n›zla ilgili önceden bilgi sahibi olmal›d›r, geriye dönük hat›rlatmalar yaparak vakit kaybetmemek gerekir. e. Sürekli tekrarlar yoluyla totoloji yapmak ö¤reticidir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi düflünümsellikle ilgili do¤ru tan›mlardan biridir? a. Düflünümsellik pratik ve kuramdan yaln›zca birisine odaklanmakt›r. b. Düflünümsellik pratik ve kuram aras›ndaki dönüflümlü süreçtir. c. Düflünümsellik incelenen olay veya olgunun kavramsallaflt›r›lmas› sürecidir. d. Düflünümsellik bir alanda baflar›ya ulaflmak için elde edilmesi gereken yetidir. e. Düflünümsellik araflt›rmac›n›n ele ald›¤› konu hakk›nda yarg›lar›n› flekillendiren pratik bilgilerin tümüne verilen add›r. 3. Habitus’un alanla olan iliflkisi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Alan habitusu flekillendirir ve dayat›r, habitus edilgen konumdad›r. b. Alan habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir. c. Habitus alan› belirler ve s›n›rlar›n› çizer, alandan ba¤›ms›zd›r. d. Habitus ve alan yerine göre birbirlerinin yerine geçebilen iki ayr› dinamiktir. e. Habitusun oldu¤u yerde alandan, alan›n oldu¤u yerde habitustan söz edilemez. 4. Bourdieu’nun, alan kavram› ile Weber’in çal›flmalar› aras›ndaki iliflki ile ilgilisi afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Weber, alan kavram›n› tamamen yanl›fl kullanm›flt›r ve bu yüzden kavramla ilgili bir düzeltmeye ihtiyaç duyulmufltur. b. Alan kavram› ve teorisi oldu¤u gibi Weber’den al›nt›lanm›flt›r. c. Bourdieu’ya göre alan kavram› Weber’in teorisinde yer almayan büyük bir eksikliktir. d. Bu kavram hem Weber’e karfl› hem de Weber ile, yani Weber’den etkilenilerek ancak yerine göre Weber elefltirilerek kurulmufltur. e. Bourdieu Weber’den etkilenmifl olmas›na ra¤men alan kavram›n› tamamen Weber’den ba¤›ms›z olarak tan›mlam›flt›r. 5. Alanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Bourdieu’da alan içerdiklerinden ba¤›ms›z bir gerçekliktir. b. Alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan, hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadele edilen iki boyutlu bir yap›d›r. c. Alan Bourdieu’nun teorisinin temelinde yer almas›na ra¤men net olarak tan›mlamad›¤› soyut bir varsay›md›r. d. D›fl dinamikler ve etkenler alan üzerinde etkiye sahip de¤ildirler. e. Eyleyiciler eylemleri arac›l›¤›yla mücadele alanlar›ndan özgürleflme e¤ilimindedirler. 6. Bir alan›n oluflum aflamalar› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru s›rayla verilmifltir? a. Özerkli¤in kazan›lmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›. b. Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›. c. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›. d. Simgesel sermayenin oluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›. e. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›. 18 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 7. Sosyolojide bireyin konumuyla ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisi yanl›flt›r? a. Birey bafll› bafl›na sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. b. Birey edilgen ve var olmayan bir yan›lsama de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. c. Bireyin bak›fl aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için alan›n bilgisinden ç›kmak önemli bir gerekliliktir. d. Birey hesaba kat›lmaks›z›n yap›lacak analizler alana dair net bilgiler sunar. e. Birey (yani eyleyici) bir alanda söz sahibi olmak için o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyetindedir. 1. c 8. Devleti “meflru simgesel fliddetin tekelini ele geçirmeyi amaçlayan mücadelelerin cereyan etti¤i iktidar alanlar› bütünü” olarak tan›mlayan Bourdieu bu tan›m› kime at›fta bulunarak yapm›flt›r? a. Karl Marx b. Emile Durkheim c. Max Weber d. Louis Althusser e. Niklas Luhmann 8. c 9. Birey ve habitus iliflkisine dair afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Habitus hem bireyi flekillendiren hem de bireyin eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen karfl›l›kl›l›k durumudur. b. Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme yetene¤i kazan›r. c. Habitus bireyin çok da hesaplamadan yapt›¤› ve özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için prati¤e döktü¤ü bir gerçekliktir. d. Habitus bireyi belli kal›plar›n içine sokarak ve belli kodlarla tan›mlayarak hareket alan›n› daralt›r. e. Habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine uygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. 10. Afla¤›dakilerden hangisi Bourdieu’nun teorisinde önemli bir yer tutan, ayr› ayr› tan›mlad›¤› sermaye türlerinden biri de¤ildir? a. Toplumsal Sermaye b. Ekonomik Sermaye c. Simgesel Sermaye d. Yeniden Üretim Sermayesi e. Kültürel Sermaye 2. b 3. b 4. d 5. b 6. a 7. d 9. a 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexivity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexivity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar: Oyun Metaforu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sermaye” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Illusio bireyin oyundan elde edece¤ini düflündü¤ü ç›karlard›r. Birey bu ç›karlar› do¤rultusunda ve oyunun kurallar›n› (yani doxa’y›) sorgulamadan oyuna dahil olur. Birey böylece oyunu oynanmaya de¤er bulmufl ve alan›n yerleflik düzenini kabul etmifl olur. S›ra Sizde 2 Bourdieu, alan› incelerken dikkat edilemesi gereken üç temel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan ilki, alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun karfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. ‹kinci u¤rak alan›, eyleyicilerin ya da kurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili¤idir. Üçüncü u¤rak alan› ise eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir. Böylece incelenen alan›n iktidar ile olan iliflkisi, eyleyiciler ya da kurumlar aras›ndaki ba¤lant›lar ve eyleyicilerin habituslar› önem tafl›r. 1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi 19 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Her alan›n s›n›rlar› kendi iç mant›¤›na göre çizilir. Bu s›n›rlar baflkalar›n› d›fllayan ve soyut bir aidiyet dayatan yap›dad›rlar. Böylelikle alan kendi iç yap›s›n› koruma e¤ilimi gösterirken d›flar›dan alana dahil olan ya da olmak isteyenler alandaki iktidar› elde etme mücadelesi arac›l›¤›yla dönüflüme yol açarak s›n›rlar›n tan›mlar›n› ve içeriklerini de¤ifltirirler. S›ra Sizde 4 Habitus, yaln›zca pratikleri ve pratiklerle ilgili alg›lar› organize eden bir yap›laflt›ran yap› de¤il, ayn› zamanda yap›laflm›flta bir yap›d›r. Habitus kavram› içinde bulundu¤u s›n›fa iflaret eder. Bireyin sahip oldu¤u al›flkanl›klar, yatk›nl›klar/e¤ilimler anlam›na gelmektedir. Yap›s›nda kal›c›l›k oldu¤u kadar bunlar› dönüfltürüp de¤ifltirme kapasitesini de içerir. Ancak birey sahip oldu¤u sermayeler arac›l›¤› ile bu al›flkanl›k ve yatk›nl›klar›n› dönüfltürme amac›n› tafl›r. Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden gelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir. S›ra Sizde 5 Bourdieu’nun dört farkl› sermayeden söz etmektedir. Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi verimli mülkiyeti; toplumsal sermaye grup iliflkileri, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›; kültürel sermaye kifliler aras› informal beceriler, al›flkanl›klar, tarzlar, dili kullanma biçimi, e¤itimsel baflar›lar, zevk ve be¤eniler, yaflam tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türünün düzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal durumlar›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu sermaye kavramlar› içinde kültürel sermaye habitus kavram› ile yak›ndan ilgilidir. Habitus bireyin yatk›nl›klar› anlam›na gelmekte ve geçmiflten getirilen al›flkanl›klarla ba¤lant›l› oldu¤u görülmektedir. Dolay›s› ile kültürel sermaye ile habitus kavramlar› iç içe geçerek, bireyin içinde bulundu¤u s›n›f› belirleyen önemli bir ölçüt oluflturur. ALLAN, K. (2006). Conptemporary Social and Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. BOURDIEU, P. (1984). Distinction, A social critique of the judgement of taste, Translated by R. Nice, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. BOURDIEU, P. (1997). Televizyon Üzerine. Çeviren: Turhan Ilgaz, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. BOURDIEU, P. (2002). “On Marriage Strategies” Population and Development Review. Say›: 28/3, New York: Population Council. BOURDIEU, P. (2003). The Logic Of Practice. Çeviren: Richard Nice, Cambridge: Polity Press. BOURDIEU, P. (2005). Hukukun Gücü: Yasal Alan›n Sosyolojisine Do¤ru. Çeviren: Sibel Demir, Ankara: Kalan Yay›nlar›. BOURDIEU, P. (2006a). Pratik Nedenler: Eylem Kuram› Üzerine. Çeviren: Hülya U¤ur Tanr›över, ‹stanbul: Hil Yay›n. BOURDIEU, P. (2006b). Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal Alan›n Oluflumu ve Yap›s›, Çeviren: N. Kamil Sevil, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. BOURDIEU, P. (2007). “Viva La Crise!: Sosyal Bilimde Heterodoksi ‹çin”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. BOURDIEU, P. ve WACQUANT, Loic J. D. (2003). Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar, Çeviren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. BOURDIEU, P. (1995). Sociology in Question, Translated By R. Nice, London: Sage Pub. CALHOUN, C. (2007). “Bourdieu Sosyolojisinin Ana Hatlar›”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. CORCUFF, P. (2007). “Habitustan Hareketle: Kolektife Meydan Okuyan Tekil”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. CROSSLEY, N. (2001). “The Phenomenological Habitus and Its Construction”, Theory And Society. Say›: 30/1, Berlin: Springer. 20 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ÇE⁄‹N, G. (2007). “Muhalif Bir Entelektüelin Büyü Bozumu: Bourdieu ve Entelektüeli Sorunsallaflt›rmak”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. D’ANDREA, V., ROBBINS, P. (2000). “British Sociology”, içinde Edgar F. Borgatta, Rhonda Montgomery (ed.) Encylopedia of Sociology Second Edition, New York: Macmillan Reference. DEER, C. (2008). Pierre Bourdieu, Key Concepts, Ed. M. Grenfell, Durham: Acumen Publishing Limited. ELLIOT, A.& RAY, L. (2003). Key Contemporary Social Theorists. Oxford: Blackwell Publishing. ELLIOT A. (1999). Contemporary Social Theory, Madlen, Massachusetts: Blackwell Publisher. GÖKER, E. (2007). “Ekonomik ‹ndirgemeci mi Dediniz?”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. GÜÇLÜ, A. ve Di¤erleri (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. MARSHALL, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. ÖZSÖZ, C. (2009). Pierre Bourdieu Sosyolojisi ve Simgesel fiiddet, Yay›nlanmam›fl. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi. SAN, C. (1971). Max Weber’de Hukukun ve Meflru Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›nlar›, No. 47. TATLICAN, Ü., ÇE⁄‹N, G.(2007). “Bourdieu ve Giddens: Habitus veya Yap›n›n ‹kili¤i”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. TURNER, J. A. (2003). The Sutructure of Sociological Theory, United States: Thomson Wadsword. TÜRK, B. (2007). “Bourdieu ve Söylem Tart›flmalar›”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. ÜNAL, A. Z. (2004). Sosyal Tabakalaflma Ba¤lam›nda Pierre Bourdieu’nün Kültürel Sermaye Kavram› (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi. WACQUANT, Loic J. D. (2003) “Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar’a Girifl”, içinde Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar. Çeviren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. WACQUANT, Loic J. D. (2007). “Pierre Bourdieu: Hayat›, Eserleri ve Entelektüel Geliflimi”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. 2 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klayabilecek, Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralayabilecek, Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlayabilecek, Habermas’›n sosyal teorisini özetleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Modernite Kamusall›k Meflruiyet Krizi Amaçsal Eylem ‹letiflimsel Eylem • • • • Araçsal Ak›l ‹letiflimsel Ak›l Sistem Yaflant›-Dünyas› ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas • G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI • KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ • B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER • TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI • MEfiRU‹YET KR‹Z‹ • ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI • SONUÇ Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI Baz› çevrelerce günümüz dünyas›n›n yaflayan en önemli sosyal bilimcisi olarak kabul edilen Jürgen Habermas, farkl› disiplinleri ve özellikle Marx, Weber ve Freud gibi farkl› düflünürleri “elefltirel” sosyal kuram ad› alt›nda yeni bir senteze ulaflt›rma çabas›nda olan Frankfurt Okulu’nun en önemli ikinci kuflak temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Öte yandan, çal›flmalar› Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l› olsa da, Habermas elefltirel teoriyi kendi düflünce sistemati¤i içinde yeniden oluflturmaya çal›fl›r. Modern toplumu Ayd›nlanma diyalekti¤i üzerinden elefltiren Frankfurt Okulu temsilcilerinin totaliter sistemler taraf›ndan özgürlü¤ü giderek yok edilen insan›n kurtulufluna dair kötümser bir tutum sergilediklerini hat›rlayal›m. Habermas ise Ayd›nlanma ertesinde modern toplumda amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i olarak tan›mlanan araçsal rasyonellik (Bottomore, 1993: 266) temelinde yükselen ve bireyi hapseden totaliter tahakküm biçimlerine elefltirel yaklaflmakla birlikte kurtulufla dair bir ç›k›fl yolu görme konusunda Frankfurt Okulu’nun önceki kuflak temsilcileri kadar kötümser de¤ildir. 18 Haziran 1929 y›l›nda Duesseldorf’ta dünyaya gelen Habermas felsefe, tarih, psikoloji ve Alman Edebiyat› okudu. 1956 y›l›nda yeniden kurulan Frankfurt Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü’nde Adorno’nun asistan› olarak çal›flt›. Önce Heidelberg’de felsefe profesörü olarak daha sonra da Frankfurt’ta felsefe ve sosyoloji profesörü olarak çal›flt›. Türkçe ‘ye de çevrilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› ilk önemli çal›flmas›n› 1962’de yay›mlad›. Bir di¤er önemli çal›flmas› olan Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler 1968’de yay›mland›. Habermas 1971 y›l›nda Frankfurt’tan ayr›l›p Bavyera’da Starnberg’de yeni kurulan Bilimsel-Teknik Dünyada Yaflam Koflullar›n› Araflt›rma-Max Planck Enstitüsü’nün yöneticisi oldu. Bu dönemde aralar›nda Meflruiyet Bunal›m› (1973) ve baflyap›t› kabul edilen ve Türkçe’ ye de çevrilen ‹letiflimsel Eylem Kuram›’n›n da (1981) bulundu¤u çok say›da eser yay›mlad›. Habermas 1982 y›l›nda Frankfurt’a, Sosyoloji ve Felsefe kürsüsüne geri döndü. 1985 y›l›nda Modernli¤in Felsefi Tart›flmas› adl› bir di¤er önemli çal›flmas›n› yay›mlad›. Habermas bugün hayatta olup çal›flmalar›n› halen sürdürmektedir (Bottomore, 1993: 265). Habermas’›n Türkçeye çevrilen 24 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler di¤er eserleri aras›nda Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler (1997), Sosyal Bilimlerin Mant›¤› Üzerine (1998), Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (1992), “‹deoloji” Olarak Teknik ve Bilim (2004), Bölünmüfl Bat› (2007), Do¤alc›l›k ve Din Aras›nda-Felsefi Denemeler (2009) yer almaktad›r. Habermas’a göre ‘modernite’ tipik olarak Avrupa ve Amerikan tarihinde 17. yüzy›lda Rönesans’›n bitimiyle bafllayan dönemi tan›mlarken ‘modernizm” bu dönemi karakterize eden kültürü tan›mlar, postmodernizmi ise modernizmden sonra gelen ve onun en temel varsay›mlar›na meydan okuyan bir kültürel dönem olarak tan›mlar (Edgar, 2006: 96). Bu noktada Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje” olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. Söz konusu bu proje, hem modernite projesinin eksiklerini belirlemeye hem de bunlar› tamamlamaya çal›fl›r. Bu aç›dan Habermas’›n moderniteye yaklafl›m› ile gelifltirdi¤i sosyal kuram modernitenin sona erdi¤ini ve post-modern bir döneme girdi¤imizi savunan post-modernistlerden ve de post-yap›salc›lardan da oldukça farkl› ve özgün bir niteli¤e sahiptir. Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i oldukça kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Bu proje, elefltirel niteli¤i aç›s›ndan Frankfurt Okulu gelene¤ini sürdürmekle birlikte bu okulun çal›flmalar›n›n basit bir devam› niteli¤inde de¤ildir. Aksine bu proje elefltirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli bafll› kurucular›n›n çal›flmalar› ekseninde yeniden infla etme yönünde bir amaca sahiptir. Bu bak›mdan da Habermas’›n teorik projesi önemli ölçüde klasik düflünürlerin çal›flmalar›n›n elefltirel bir okumas› üzerine kuruludur. Layder’e göre (2006: 250-251) Habermas, büyük boy teorileri reddeden Foucault ile post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan bir yazard›r. Scott’a göre de (1995: 228) Parsons sonras› dönemde sosyolojik teoride meydana gelen parçalanma dikkate al›nd›¤›nda, Habermas Parsons’un büyük boy teorisine benzer bir teorik proje gelifltirmeye çal›flan tek ça¤dafl düflünür olarak görülebilir. Habermas genel olarak modernite (veya modernlik) konusunda post-modernist ve ayr›ca post-yap›salc› yazarlardan farkl› görüfllere sahiptir. Nitekim modernitenin kurtar›c› bir güce sahip oldu¤u düflüncesinin iflas etti¤ini ve art›k post-modern bir dönemde yaflad›¤›m›z› savunan pek çok entelektüelden farkl› olarak, Habermas moderniteyi henüz gerçeklefltirilmemifl potansiyellere sahip “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görür ve bu nedenle post-modern bir dünyadan söz etmek için henüz çok erken oldu¤unu savunur (Habermas, 1985; Ritzer, 1996: 586-587). Benzer flekilde Layder’e göre de (2006: 251) Habermas, modern toplumun zafiyetlerinin ve de sosyal analizde pozitivizm olarak bilinen geleneksel bilim anlay›fl›n›n s›n›rlar›n›n fark›nda olmakla birlikte “post-yap›salc›lar›n ve post-modernistlerin aksine, Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. O, akl›n etkinli¤ine (belirli ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin geliflimine) ve ayd›nlanmac› ve toplumsal özgürleflmeci potansiyeline inan›r”. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n düflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermas’›n çal›flmalar› genifl çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak nitelenir. Bottomore’a göre ise Habermas da kendisini Marksist bir düflünür olarak görmekle birlikte “onun Marksizmi, Frankfurt Okulu’nunki gibi, hiçbir flekilde Ortodoks de¤ildir ve özellikle etik’in tart›flma temellerine gösterdi¤i süre¤en ve artan ilgi onu birçok Marksistten, hatta neo-Marksistten ay›rmaktad›r” (Bottomore, 1993: 266). 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas Slattery, Habermas’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›n›n ana temas›n›n k›saca afla¤›daki gibi özetlenebilece¤ini vurgular (Slattery, 2008: 427): a. Pozitivizmin elefltirisi ile bilim ve teknolojinin araçsal kullan›m›n›n elefltirisi b. Elefltirel teorinin yeniden inflas› ve güncellefltirilmesi c. Marksizmin yeniden inflas› d. Yeni bir bilgi ve iletiflim teorisinin gelifltirilmesi Habermas’›n bütün bu çal›flmalar›n›n gerçek amac›n›n ise ‘akl›n’ (reason) insanl›k tarihindeki ilerleyiflini-geçmiflte zulme karfl› nas›l bir silah olarak kullan›ld›¤›n›, günümüzde ise geliflmifl kapitalizmin ideolojik egemenli¤ine yöneltilen tüm elefltirilere karfl› nas›l bir bask› ve zulüm arac›na dönüfltü¤ünü- aç›klamakt›r (Slattery, 2008: 427). Nitekim Habermas elefltirel teorinin önde gelen düflünürleri gibi “günümüzde hakim olan rasyonaliteyi saf akl›n çarp›t›lmas›, bir bütün olarak insanl›¤›n ihtiyaçlar›ndan çok kapitalist sistemi gelifltirmek için kullan›lan ‘araçsal’ bir ak›l biçimi olarak görür” (Slattery, 2008: 431). Bununla birlikte Habermas gelecekten yana umutsuz de¤ildir. O her fleye ra¤men “pozitivizmi bu araçsal ak›lc›l›¤› çökertebilecek, insanlar aras› iletiflimi özgürlefltirebilecek güçte yeni bir bilgi teorisinin gelifltirilmesiyle rasyonel düflüncenin, bir kez daha, hâkim olaca¤›n› ve böylece daha adil ve özgür bir toplumun oluflaca¤›n› ümit eder” (Slattery, 2008:427). Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin hiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, rasyonel düflünmenin alabilece¤i baflka bir form oldu¤una ve bunun da iletiflimsel rasyonalite oldu¤una inan›r. Habermas’›n oldukça genifl düflünsel ilgilere sahip bir düflünür olmas› ve çal›flmalar›n›n süreç içerisinde giderek daha kapsaml› ve karmafl›k hale gelmesi, çal›flmalar›n› k›sa bir yaz›da özetlemeyi imkans›z k›lmaktad›r. Bu nedenle bu ünitede Habermas’›n genel yaklafl›m›ndan ve özellikle sosyal teoriye önemli katk›lar sa¤layan önemli çal›flmalar›ndan genel olarak ve k›saca söz etmekle yetinece¤iz. KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ Öncelikle Habermas’›n 1962’de yay›mlanan ve ilk büyük çal›flmas› olarak kabul edilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü’nden (Strukturwandel der Öffentlichkeit) k›saca bahsetmek yerinde olacakt›r. Habermas bu çal›flmas›nda, vatandafllar aras›nda fleffaf, aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflturulan, kamu ve kamuoyu anlam›na da gelen kamusall›¤›n tarihsel geliflimini, dönüflümünü ve de çöküflünü irdeler. Her ne kadar Habermas’›n burada sözünü etti¤i kamusall›k Türkçeye kimi zaman kamusal alan olarak çevrilse de kitab›n Türkçe çevirmenleri Tan›l Bora ve Mithat Sancar, yazar›n burada mekan anlam›na gelen kamusal alandan ziyade eylem, davran›fl anlam›na gelen kamusall›¤›n veya ayn› anlama gelen kamu ya da kamuoyunu kastetti¤ini özellikle vurgulamaktad›rlar (Cantek, 1998: 48). Bu ünitenin devam›nda ise ba¤lama göre hem kamusall›k hem de kamusal alan kavramlar›n›n her ikisi de kullan›lacakt›r. Habermas’a göre vatandafllar›n muhakemeye ve müzakereye dayal› görüfllerinin iletilmesini sa¤layan, devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapan bir kamunun oluflumu demokrasinin geliflimi bak›m›ndan son derece önemlidir Habermas’›n kamusall›¤a yönelik ilgisinin temeli de buradan, yani demokrasiye yönelik olan ilgisinden gelir. Bu noktada Habermas ba¤›ms›z, özerk ve eflitler aras›nda, müzakereye dayal› bir ortak kanaat ve irade oluflumu için gerekli olan iletiflim koflullar›n› sa¤layan ve yönetimi meflrulu¤a zorlayan bir kamusall›¤›n oluflumunu özgürlükçü, eflitlikçi, ak›lc› bir kat›l›mc› demokrasi teorisinin de temeli olarak görür (Habermas, 1962: 43). 25 26 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Ona göre kamusall›k, 18. yüzy›lda Avrupa’da kapitalizmin geliflimi ile birlikte yükselen bir s›n›f olarak burjuvazinin kamusal iletiflim alan› olarak, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortaya ç›kt›. “Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin kamusal topluluk olarak bir araya gelmifl özel flah›slar suretinde ortaya koyar” (Habermas, 1962: 93). Baflka bir ifadeyle, kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18. yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda ortaya ç›kt›. Habermas için burada önemli olan nokta kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle fikir al›flveriflinde bulunmak ve tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Habermas, bu kamusal toplulu¤un üyelerinin kahvehaneler ve benzeri mekanlarda ve görece özgür dergi, gazete ve günlük bas›nda düflünen, ak›l yürüten bir kesim olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve neticede yasaklay›c› hükümleri kamuoyu önünde nas›l meflrulaflmaya zorlad›klar›n›, bir anlamda yönetimin meflrulu¤u üzerinde kamusall›¤›n nas›l bir kontrol mekanizmas› olarak ifllev görmeye bafllad›¤›n› anlat›r (Habermas, 1962: 90). Habermas, daha sonra da, kamusall›¤›n nas›l dönüfltü¤ünü irdeler. Habermas kamusall›¤›n yap›sal dönüflümünü iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin ve devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümler çerçevesinde analiz eder. Bu süreçte kamusal toplulu¤un tutarl›l›¤›n› sa¤layan kurumlar, baflta bas›n olmak üzere, sars›lmaya ve ifllevlerini yitirmeye bafllam›flt›r. ‹letiflim a¤›n›n ticarileflmesi ve özgür bas›n›n sermayenin ç›karlar›na hizmet etmeye bafllamas›yla birlikte ak›l üreten kamusal topluluk kültür tüketicilerine dönüflmeye bafllar (Habermas, 1962: 279). Televizyon, radyo, gazeteler, dergiler ve romanlar gibi yaz›l› ve görsel bas›n elefltirel ve özgürlefltirici iletiflim araçlar›ndan çok ba¤›ml›l›k yarat›c› tüketim ürünlerine dönüflür. Kültür endüstrisinin kitle iletiflim araçlar›nca kamusal olarak yay›lan ürünleri ak›l yürüten kamusal toplulu¤u al›c› konumundaki dinleyen, seyreden ancak konuflma ve karfl› ç›kma flans› olmayan tüketicilere dönüfltürür (Habermas, 1962: 291). Böylelikle elefltirel teorinin önde gelen temsilcilerinin de sözünü etmifl olduklar› kültür endüstrisi taraf›ndan düflünmeyen ve elefltirmeyen bir kamu yarat›lm›fl olur. Neticede kamusall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini, ak›l yürütme ve düflünce üretme ifllevlerini, k›sacas› sivil toplum ile devlet aras›ndaki arac›l›k ifllevini yitirmekle kalmaz, kamusal kanaatler yerine “alk›fla amade bir ruh halinin” hakim oldu¤u kolayca yönlendirilebilen, öngörülebilen ve manipüle edilebilen bir kamuoyu haline dönüflür (Habermas, 1962: 354) Ancak yine de Habermas elefltirel teorinin önde gelenlerinden farkl› olarak karamsarl›¤a tamamen teslim olmadan çökmüfl olan kamusall›¤›n yeniden geniflletilebilece¤ini ve özellikle karmafl›k, ço¤ulcu toplumlarda demokratikleflme sürecinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini düflünür. Bu noktada da geç kapitalist toplumlarda sosyo-kültürel yaflam alan›n›n özgürleflmesi talebiyle ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerin kamusal alan›n geliflip genifllemesinde önemli bir rol oynayaca¤›n› düflünür. SIRAdaha S‹ZDEsonraki çal›flmalar›nda kamusall›¤›n dönüflümüyle ilgili düflünceHabermas lerini gözden geçirerek yumuflatsa da bu çal›flmada kamusall›¤›n dönüflümü ile ilgili dile getirdi¤i kayg›lar›n›n kariyeri boyunca yapt›¤› tüm çal›flmalara yans›d›¤› öne D Ü fi Ü N E L ‹ M sürülür (Edgar, 2006:124). Giddens da Habermas’›n çal›flmalar›n›n genifl bir ilgi uyand›rmas›nda özellikle kamusall›¤›n geniflletilmesine ve tart›flman›n teflvik edilmesine S O R U yönelik bu ilgisinin önemli bir rol oynad›¤›n› düflünmektedir (Giddens, 1987: 225). J. Habermas ile D ‹ birlikte K K A T R. Sennett’de de kamusall›¤›n dönüflümü bu kitab›n alt›nc› ünitesinde biraz daha detayl› olarak ele al›nm›flt›r. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 27 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER Habermas’›n ilk dönem önemli çal›flmalar›ndan biri de 1968’de yay›mlanan Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler (Erkenntnis und Interesse) adl› ünlü çal›flmas›d›r. Bu çal›flma genellikle, bafllang›çta amac› elefltirel sosyal kuram ad› alt›nda özgürlefltirici/kurtar›c› bir sosyal bilim modeli gelifltirmek olan Habermas’›n elefltirel teorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kuram› (epistemoloji) gelifltirme çabas›n›n bir ürünü olarak görülür. Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcileri gibi Habermas da bu çal›flmas›nda ilk olarak bilgi ve bilim konusunda kendini genel-geçer tek paradigma olarak ortaya koyan pozitivist bilgi ve bilim modelini elefltirir. Nitekim Habermas pozitif bilimin, bilgi formlar›ndan yaln›zca biri oldu¤unu ve de yeterli bir bilgi teorisinin çeflitli bilgi formlar›n› tan›mas› gerekti¤ini savunur (Scott, 1995:231). Ona göre pozitivizm bilgi kuram›n› bilim felsefesine indirgemifl ve olanakl› bilginin koflullar›na yönelik soruflturmay› ça¤dafl bilimler olgusu dolay›s›yla kestirip atm›flt›r (Habermas 1968: 87). Habermas ise bu çal›flmas›nda olanakl› bilginin koflullar›n› soruflturur ve bunu “pozitivizmin tuzaklar›ndan kurtulan elefltirel bir bilim felsefesinin görevi...” olarak görür (Habermas, 1968: 373). Öte yandan Habermas bilginin tarihsel olarak üretildi¤i konusunda Marx’a kat›lmakla birlikte, onun da tüm eylem biçimlerini emek düzeyine indirgeyen yaklafl›m›na elefltirel yaklafl›r. Ona göre bir bilgi teorisi, Marx’›n çal›flmalar›nda görüldü¤ü gibi sadece ekonomik bir emek modeline dayand›r›lmamal›, tarihin daha kapsaml› bir görünümünü içine alacak flekilde geniflletilmelidir (Scott, 1995: 231). Habermas özellikle bilgi ile insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki diyalektik iliflkileri çözümlemeye çal›fl›r. Nitekim elefltirel teorinin di¤er temsilcileri gibi Habermas da genel olarak sosyal gerçekli¤e bir bütün (totality) olarak odaklanma anlam›na gelen diyalektikle yak›ndan ilgilenir. Bu aç›dan bilgi ile insani ilgiler aras›ndaki iliflkilere yönelik ilgisi de sübjektif ve objektif faktörler aras›ndaki daha genifl çapl› diyalektik ilginin bir örne¤i olarak görülür (Ritzer, 1996: 290). Bu ba¤lamda Habermas objektif düzeyde mevcut oldu¤unu düflündü¤ü bilgi ile daha sübjektif bir fenomen oldu¤unu düflündü¤ü insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki iliflkileri diyalektik bir yaklafl›mla çözümlemeye çal›fl›r (Ritzer, 1996: 291). S‹ZDE Bu çözümlemede Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara SIRA karfl›l›k gelen ve her biri farkl› bir eylem/deneyim alan› ile iliflkili olan üç tür biliflsel ilgi/ç›kar alan› ay›rt eder (Habermas, 1968: 373). Habermas’a göre her bir bilgi formunun arkas›nD Ü fi Ü N E L ‹ M da yatan ve yönlendiren ilgiler/ç›karlar genellikle halktan insanlar taraf›ndan bilinmediklerinden dolay› elefltirel teorisyenlerin bu iliflkileri a盤a ç›karmalar› gerekS O R U mektedir (Ritzer, 1996: 291). Habermas’›n çal›flmalar›nda biliflsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi k›lan D ‹ K K Amümkün T ön-koflullar olarak anlafl›l›r. Habermas’›n biliflsel ilgileri bilgiyi mümkün k›lan ön-koflullar olarak tan›mlarken de ünlü Alman filozof Immanuel Kant’› ilham ald›¤› bilinmektedir. SIRA S‹ZDE Biliflsel ilgiler insan türünün hayatta kalmas›n›n koflulu olarak insanlar› fiziksel dünya, sosyal dünya ve siyasal güç kullanma konusunda bilgi oluflturmaya teflvik eder (Edgar, 2006: 10). AMAÇLARIMIZ N N Bu bilgi formlar›ndan birincisi klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik K ‹ T Ailgi/ç›kar P (araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel çevreye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bil- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 28 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler gi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada çal›flma/emek olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 373-74; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006: 10). Habermas, empirik-analitik bilginin gereklili¤ini kabul etmekle beraber tek yönlü oldu¤unu savundu¤u pozitivist bilim anlay›fl›n› reddeder. Ona göre pozitivizm, kavramsal olarak infla edilen bir gerçeklikten ziyade d›fl dünyada verili bir gerçeklik varsay›m›ndan hareket etmekte ve de analitik-bilimsel bilginin insanlar›n maddi koflullar›n› kontrol etmek amac›yla bizzat insan eylemi taraf›ndan üretildi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir (Scott, 1995: 232). Habermas bu nedenle pozitivizmi ad›na bilimcilik (scientism) dedi¤i yayg›n bir kan›n›n oluflmas›na yol açt›¤›n› savunarak elefltirir. Habermas’a göre bilimcilik (scientism), do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤u yönünde yayg›n bir kan›d›r. Habermas bu kan›n›n bilimsel bilgiyi metafizikten ay›rmaya çal›flan pozitivizmin bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Habermas bilimcili¤i iki aç›dan elefltirir. Birincisinde bilimcili¤in bilginin nas›l olufltu¤u konusunda yetersiz oldu¤unu, ikincisinde ise bilimcili¤in ça¤dafl toplumda, -Habermas’›n karar vericilik (decisionism) dedi¤i-, siyasal karar alma süreçlerinde bozulmaya yol açt›¤›n› savunur (Edgar, 2006:135). SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Karar vericilik kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z. SIRA(decisionism) S‹ZDE ‹kinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletiflimsel) bilgi veya fi Ü N E L ‹ M daha k›sacaD Ühümanistik bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünyay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflimSolarak O R U tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 374-76; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006:10). Habermas’a göre analitik bilgi bask›c› denetimi kolayca art›rmaya yönelik bir ilgiye/ç›kara sahipken hüD‹KKAT manistik bilgi ne bask›c› ne de özgürlefltirici bir ilgiye/ç›kara sahip de¤ildir (Ritzer, 1996: 291). ÜçüncüSIRA bilgiS‹ZDE formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile Habermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir (Ritzer, 1996: 291). Di¤er iki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgi, temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu AMAÇLARIMIZ ile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 375-76; Scott, 1995: 232). “Emek ve etkileflim ideoloji ve aldat›c› inançlar taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›nda sistematik olarak K ‹ T A P çarp›t›l›r; özgürlefltirici bilgi insanlar› ideoloji ve yanl›fllardan kurtarmaya yönelik eylemleri bilgilendirir ve bu da insanlar›n kendilerini gelifltirme ve özerklik kazanmalar›na yard›mc› olabilir” (Scott, 1995: 233). TELEV‹ZYON Neticede Habermas bu çal›flmas›nda insanlar›n ortaklafla sahip olduklar› üç biliflsel ilgi saptar: a. çevremizi tan›maya ve denetlemeye çal›fl›rken ortaya ç›kan ve bizi ampirik ‹ N T E Ryönelten NET bilimlere teknik ilgi, b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çal›flabilmek için ihtiyaç duydu¤umuz ve bizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi c. anlama ve iletiflim kurma esnas›nda çarp›tmalardan kurtulma ihtiyac›m›z› yans›tan ve bizi psikanaliz gibi elefltirel bilimlere yönelten kurtar›c› ilgi (Marshall, 1999: 180-81). N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Habermas’›n çal›flmalar›nda bu üç temel teknik, pratik ve kurtar›c› ilgiler s›ras›yla ‹ N T bilimlerinin, E R N E T sosyal do¤a bilimlerin ve elefltirel teorinin özgürlefltirici /kurtar›c› siyasetinin geliflimini ve flekilleniflini mümkün k›lar (Edgar, 2006: 10). 29 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas Eylem ya da Deneyim Alan› Biliflsel ‹lgi/Ç›kar Bilgi Formu Materyal alanda emek/çal›flma Teknik kontrol (teknik ilgi) Empirik-analitik bilimler (araçsal) Kültürel alanda etkileflim Pratik anlama (pratik ilgi) Tarihsel-hermeneutik disiplinler (iletiflimsel) Tahakküm (Domination) Özgürleflme/kurtulufl (kurtar›c› ilgi) Elefltirel-diyalektik kuram Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.232; Quentin Skinner, Ça¤dafl Temel Kuramlar, 1991, s.134. Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bir bilgi teorisi üzerinde temellendirmeye çal›flt›¤›, ancak daha sonra sosyal teoriyi epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip (self-sufficient) olarak görmeye bafllad›¤›ndan bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur (Scott, 1995: 237). Benzer flekilde Habermas’›n çal›flmalar›n›n kabaca iki temel aflamaya bölünebilece¤ini belirten Giddens da Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› çal›flmayla sona eren birinci aflamada Habermas’›n elefltirel teorisini epistemoloji üzerinde kurmaya çal›flt›¤›n›, ancak sonraki aflamada bu amac›ndan uzaklaflarak sosyal analizin özgürlefltirici potansiyeline a¤›rl›k verdi¤ini öne sürer (Giddens, 1987, s.226). Giddens, Habermas’›n ‹letiflimsel Eylem Kuram› (1981) adl› son dönem çal›flmas›n› da söz konusu bu ikinci aflamada gelifltirdi¤i düflüncelerin bir araya getirilerek ifllendi¤i sentetik bir bildirim olarak görür (Giddens, 1987:227). Öte yandan Habermas’›n sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip olarak gören bu anlay›fl›n›n teorisini savunmas›z b›rakt›¤› öne sürülür (Giddens, 1987: 226; Scott, 1995: 237). TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI Habermas’›n oldukça kapsaml› ve karmafl›k çal›flmalar›n›n oldukça iyi bir özetini veren Scott (1995: 234), Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› sosyal teoride yer alan toplumsal eylem ve toplumsal sistemle ilgili görüfllerini erken dönem çal›flmalar›nda, kökü Hegel’e uzanan bir toplumsal evrim teorisine dayanarak gelifltirdi¤ini ve bu görüfllerinin sonraki çal›flmalar›n›n da temelini oluflturdu¤unu savunur. Söz konusu bu toplumsal evrim sürecinde emek, etkileflim ve dil kavramlar›n›n merkezi bir yeri vard›r. Nitekim bu süreçte iki eylem tipi olarak somutlaflan emek ve etkileflim, dil ile birlikte insan olman›n en önemli üç özelli¤ini oluflturur. Her ne kadar emek kavram› Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alsa da Habermas’›n bu kavram› ve genel olarak eylemle ilgili görüfllerini Hegel’in çal›flmalar›na dayanan bir toplumsal evrim teorisinden gelifltirdi¤i savunulur (Scott, 1995: 234). Habermas’›n erken dönem çal›flmalar›nda ad› geçen bu toplumsal evrim teorisini daha önce gelifltirilen toplumsal de¤iflme teorilerindeki, özellikle de Marx’›n tarihsel materyalizm olarak adland›r›lan tarihsel de¤iflme ve geliflme teorisindeki yetersizliklere karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 137). Toplumsal evrim; (›) dil (ya da sembolik temsil), (››) araçsal eylem (emek ile iliflkili) ve (›››) iletiflimsel eylem (etkileflimle iliflkili) olmak üzere, tüm somut eylem biçimlerinin analitik özelliklerini oluflturan üç boyutlu karmafl›k bir süreç olarak çözümlenir (Scott, 1995: 234). Tablo 2.1 Habermas’ta Bilgi, Eylem ve ‹lgiler/Ç›karlar 30 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Bilgi kuram›ndaki bilgi formlar›na paralel olarak araçsal eylem; rasyonel bir araç-amaç iliflkisi izleyen, empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emek ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. ‹letiflimsel eylem ise normlar taraf›ndan yap›land›r›lan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut düzlemde ise toplumsal etkileflim ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. Dil ise hem araçsal hem de iletiflimsel eylem tiplerinin oluflumunda yer alan, anlamlar›n söylemsel olarak infla edilmesinde kilit rolü oynayan araçt›r (Scott, 1995: 234). Habermas özellikle son dönem çal›flmalar›nda dil kullan›m›na çok daha büyük bir önem verir ve bu durumu kendisi de “dile-dönüfl” olarak nitelendirir (Edgar, 2006: 77). Habermas sistem teorisi temelinde gelifltirdi¤i toplumsal evrim sürecinde toplumun genel yap›s›n› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirine ba¤l› iki alt sistemden oluflan bir sistem olarak çözümler. Bu çözümlemede araçsal eylem ve emek ekonomi politi¤i yap›land›r›r; iletiflimsel eylem ve etkileflim ise aile, akrabal›k ve benzeri iliflkilerden oluflan kurumsal çerçeveyi oluflturur (Scott, 1995: 235). Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden infla etmeye çal›flan bir düflünür olmas›na ra¤men Habermas’›n bir bütün olarak toplumun oluflumunda normatif kurumsal çerçeveye öncelik verdi¤i vurgulan›r (Scott, 1995: 235-36). fiekil 2.1 Eylemler ve Sosyal Sistem Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.235. Analitik Eylem Tipi Somut Eylem Tipi Araçsal eylem Toplumsal emek Ekonomi ve devlet ‹letiflimsel eylem Toplumsal etkileflim Kurumsal çerçeve Sosyal Sistem Dil Benzer flekilde Ritzer de (1996: 293) Habermas’›n çal›flmalar›nda en çok iletiflimsel anlamaya ulaflma amac› tafl›d›¤›n› düflündü¤ü iletiflimsel eylem ile ilgilendi¤ini vurgular. Ritzer’e göre de tarihsel materyalizmi yeniden infla etmek isteyen bir düflünür olarak Habermas çal›flmalar›nda Marx’›n bafllama noktas› olan “duyumsal insan etkinli¤i” kavram›ndan hareket eder. Ancak Marx’›, söz konusu bu duyumsal insan etkinli¤ini (›) çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) ile (››) sosyal/sembolik etkileflim (ya da iletiflimsel eylem) fleklinde analitik bir ayr›ma tabi tutmad›¤› için elefltirir. Ona göre Marx, sosyal/sembolik etkileflimi (ya da iletiflimsel eylemi) göz ard› edip onu çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) kategorisine indirgemifltir. Habermas ise emek/çal›flma ile etkileflim aras›ndaki bu temel ayr›m› bafllama noktas› olarak ald›¤›n› özellikle vurgular (Ritzer, 1996, s.292). Görüldü¤ü gibi Habermas hem Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alan çal›flma/emek kavram›yla hem de hermeneutik ile ba¤lant›l› yaklafl›mlar›n merkezinde yer alan etkileflim kavram›yla iliflkilendirdi¤i iki bileflenli bir eylem tipolojisini bafllama noktas› olarak ele al›r. Bu noktada da Marx ile birlikte önceki büyük sosyal kuramc›lar›, bu iki bileflenli eylem tipolojisinden (yani emek ve etkileflim formlar›ndan) sadece biriyle tek yönlü olarak ilgilendikleri düflüncesiyle elefltirir. Bununla birlikte kendisi de çal›flmalar›nda daha çok sosyal/sembolik etkileflime a¤›rl›k verir ve insan olman›n en belirgin özelli¤i olarak niteledi¤i iletiflimsel eylemi tüm sosyal ve kültürel hayat›n temeli olarak görür (Ritzer, 1996: 293). 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas Emek ve etkileflimle iliflkilendirdi¤i teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas tahakkümü de kurtar›c› ilgiyle iliflkilendirir. Ancak bu noktada tahakküme ba¤l› olarak çeflitli tarihsel dönemlerde ortaya ç›kan çal›flma ve emek sömürüsünün elefltirel analizi ile ilgilenen Marx’›n aksine, Habermas tahakküme ba¤l› olarak ortaya ç›kt›¤›n› düflündü¤ü sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin elefltirel analizi ile ilgilenir. Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim kavram› Habermas’›n özellikle erken dönem çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Freud’un psikanaliz üzerine olan çal›flmalar›ndan esinlenilerek gelifltirilen bu kavram, kabaca toplumsal etkileflimin engellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› iletiflimsel eyleme ulafl›lamama durumu olarak tan›mlanabilir. Ona göre tahakkümün toplumsal etkileflimi yap›land›rd›¤›, serbest ve aç›k rasyonel söylemi engelledi¤i her yerde sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimden bahsedilebilir (Scott, 1995: 236). Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin en önemli ideolojik sonuçlar›ndan biri eflitsizliklerin alg›lanmas›, konuflulmas› ve de elefltirilmesi gibi konularda insanlar üzerinde engelleyici ve köreltici etkilere sahip olmas›d›r (Edgar, 2006: 148). Toplumsal etkileflimin sistematik olarak çarp›t›lmas›n› Habermas ortak bir anlay›fla ulaflma anlam›ndaki iletiflimsel eylemden veya çarp›t›lmam›fl iletiflim anlam›nda kulland›¤› “ideal konuflma durumu”dan uzaklaflma anlam›nda kullan›r. Habermas’›n çal›flmalar›nda ideal konuflma durumu, “özgür ve fleffaf iletiflim için gerekli olan koflullar” anlam› tafl›maktad›r (Edgar, 2006: 64). Habermas’a göre ideal konuflma durumuna ulaflman›n en önemli ve birincil koflulu ise söyleme kat›lanlar aras›nda güç dengesizli¤inin ortadan kald›r›lmas›d›r. Bu, hiç kimsenin görüflünü bir di¤erine zorla dayatamayaca¤› ve hiç kimsenin bir di¤erinin konuflmas›n› ya da elefltiri yapmas›n› engelleyemeyece¤i koflullar›n sa¤land›¤› bir durum anlam›na gelmektedir (Edgar, 2006: 65). Baflka bir ifadeyle, s›n›f ve statü gibi farkl›l›klar›n bireylerin konuflmaya kat›lmalar›n› hem de eflit koflullarda kat›lmalar›n› engellemedi¤i bir durum anlam›na gelmektedir. Kat›l›mc›lar›n konuflmaya eflit olarak kat›l›mlar›n›n güç dengesizli¤i taraf›ndan engellenmesi durumunda ise ideal konuflma durumundan söz edilemez, aksine özgür, eflit ve aç›k olmayan, çarp›t›lm›fl iletiflimden söz edilebilir. Sonuç olarak Marx gibi Habermas’›n da çal›flmalar›nda analitik bafllang›ç noktas›n› oluflturan bir temel benimsedi¤i ancak Habermas’ta bu temelin Marx’taki gibi çarp›t›lmam›fl/özgür emek de¤il çarp›t›lmam›fl/özgür iletiflim oldu¤u ve ayn› zamanda bu temelin her iki büyük düflünürün siyasal amac›n› da oluflturdu¤u savunulur (Ritzer, 1996: 293). Bu siyasal amaç Marx’›n çal›flmalar›nda emek sömürüsüne dayal› kapitalizm yerine geçecek s›n›fs›z bir topluma, yani sosyalizme ulaflma fleklinde belirirken Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve fleffaf iletiflimin önündeki her türlü engelin ortadan kald›r›ld›¤› ideal bir konuflma durumuna ulaflma fleklinde belirir (Ritzer, 1996: 283). Habermas’›n ideal konuflma durumuna ulaflmay› amaçlayan iletiflimsel eylem kuram›n›n güçlü, ahlaki boyutlar içerdi¤i de aç›kt›r. Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri Öte yandan Habermas’›n çarp›t›lmam›fl iletiflim ile ilgili düflüncelerinin rasyonelleflme üzerine olan düflünceleriyle ba¤lant›l› oldu¤u bilinmektedir. Nitekim iletiflimin önündeki engellerin kald›r›ld›¤›, düflünce ve fikirlerin serbest ve aç›k olarak sunuldu¤u bir iletiflim sistemi özü itibar›yla rasyoneldir. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a göre kurtuluflun/özgürleflmenin yolu bir anlamda rasyonel iletiflimdir. Genel olarak bak›ld›¤›nda ise Habermas’›n rasyonelleflme üzerine olan düflüncelerinde Weber’den etkilendi¤i ancak ayn› zamanda Weber’ in konuyla ilgili düflüncelerini de 31 32 Araçsal rasyonalite bir amaca ulaflmada en uygun araçlar›n ak›lc› seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Araçsal rasyonalitede amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i söz konusudur. Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler büyük ölçüde revize etti¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 128). Buna göre Weber rasyonel düflünmenin alabilece¤i tek formun araçsal ak›lsall›k (rasyonalite) olmad›¤›n› belirtmekle birlikte araçsal akl›n kapitalist toplumlar›n kültürel ve kurumsal örgütlenmesinde giderek daha da dominant hale geldi¤ini hatta kabul gören tek ak›lc›l›k biçimine dönüfltü¤ünü vurgular (Edgar, 2006: 74). Bu nedenle Weber çal›flmalar›nda daha çok araçsal rasyonalite üzerinde yo¤unlafl›r. Habermas ise araçsal rasyonalitenin toplumsal yaflam üzerinde teknik bir kontrole dönüflen etkileri konusunda Weber’e kat›lmakla birlikte ondan farkl› olarak modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin mümkün olmad›¤›n› savunur ve bu nedenle rasyonel düflünmenin alabilece¤i di¤er formlar üzerinde yo¤unlafl›r (Edgar, 2006: 128). Gerçekten de Habermas son dönemin en önemli çal›flmas› ‹letiflimsel Eylem Kuram›’nda, Weber’ in rasyonelleflme kuram›n›n, özellikle kapitalist modernleflme sonucunda ortaya ç›kan toplumsal patolojilerin aç›klanmas› konusundaki önemini vurgulamakla birlikte bu kuram›n belirli sorunlar içerdi¤ini ve günümüzde iyilefltirilmifl bir kavramsal çerçeveyle yeniden yap›land›r›lmas› gerekti¤ini savunur. Habermas, Weber’ in rasyonelleflme kuram›ndaki temel sorunlar›n da öncelikle “Weber’in eylem dizgelerinin rasyonelleflmesini, sadece amaçsal rasyonellik görünümü alt›nda incelemesinden” kaynakland›¤›n›, ikinci olarak da “Weber’in eylem kuramsal kavramsal çerçevesinin dar bo¤azlar›n›n engellemesiyle, kapitalist modernleflme örne¤ini, genel olarak toplumsal rasyonelleflme ile eflit tutmas›” sonucundan kaynakland›¤›n› vurgular (Habermas, 1981:753). Rasyonelleflmenin daha genifl bir kavramsal çerçevede ele al›nmas› gerekti¤ini savunan Habermas’›n ise kariyeri boyunca hem araçsal rasyonaliteyi hem de rasyonel düflünmeyi restore edecek alternatif bir ak›l (reason) formunu kapsayan bir rasyonelleflme düflüncesi gelifltirmeye çal›flt›¤› ve nihayetinde bu amac›na iletiflimsel eylemi temellendiren iletiflimsel ak›l ile ulaflt›¤› vurgulan›r (Edgar, 2006: 128). Dahas› Habermas moderniteyi “tamamlanmam›fl bir proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel ak›lsall›kta bulunan potansiyelin noksan olarak hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas, 1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420). Benzer flekilde Ritzer’e göre de (1996: 294); Habermas rasyonelleflmenin modern dünya üzerindeki etkileri konusunda Weber’den etkilenir ancak temel sorunun genel anlamdaki rasyonelleflmeden ziyade toplumsal yaflam üzerinde teknik kontrol oluflturan araçsal rasyonelleflmeden kaynakland›¤›n› düflünür. ‹letiflimsel eylemin rasyonelleflmesini ise araçsal rasyonelleflme probleminin panzehiri olarak görür. Nitekim iletiflimsel eylemin rasyonelleflmesi her türlü tahakkümden kurtar›lm›fl özgür ve aç›k iletiflimin önünü açacak, o da beraberinde daha az bask›c› bir normatif sistemin geliflmesine yol açacakt›r. Bir baflka ifadeyle, iletiflimsel eylemin rasyonelleflmesi iletiflimin önündeki engelleri kald›raca¤›ndan bir anlamda özgürleflmenin de kendisidir. Böylelikle Habermas’›n çal›flmalar›nda rasyonelleflmenin yeni bir üretim sistemine de¤il fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol açt›¤› ve bu düflüncenin de Habermas’›n sosyal evrim teorisinin merkezinde yer ald›¤›, yani Habermas için evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤u vurgulan›r (Ritzer, 1996:294). Habermas da Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (Towards a Rational Society) adl› 1972 tarihli çal›flmas›nda bu amac›n› aç›kça ortaya koyar. Habermas bu çal›flmas›nda araçsal akla yönelik elefltirisinin de onu reddetmek de¤il aksine onu bir anlamda “rasyonel toplum” projesinin hizmetinde ve özellikle yaflant›-dünyas› dedi¤i toplumsal alan›n iyilefltirilmesinde kullanmak oldu¤unu belirtir (Habermas, 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas 1972: 90). Öte yandan Habermas’›n çal›flmalar›nda evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤unu vurgulamas› ve sürecin yeni bir üretim sistemi ile de¤il de yeni bir normatif sistemle son bulmas› literatürde Habermas’›n evrim teorisinde materyal düzeyden normatif düzeye kayd›¤›, dolay›s›yla Marksizmden uzaklaflt›¤› yönünde tart›flmalara yol açm›flt›r (Ritzer, 1996:294). MEfiRU‹YET KR‹Z‹ Habermas’›n Meflruiyet Krizi (Legitimation Crisis) adl› 1976 tarihli çal›flmas›nda ele ald›¤› meflruiyet krizleri fikri o zamanlar geliflme halinde olan büyük projesinin bir parças›n› oluflturur ve Habermas bu düflüncelerini sonra gelen ‹letiflimsel Eylem Kuram› (1981) adl› en önemli çal›flmas›nda “sistem” ve “yaflant›-dünyas›” modelinde yeniden formüle ederek tart›fl›r (Slattery, 2008: 428; Scott, 1995: 249). Bu çal›flma devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Nitekim bütün toplumlarda oldu¤u gibi kapitalist toplumlarda da mevcut yönetimler yönetme biçimlerini meflrulaflt›rma ve hakl› gösterme ihtiyac› duyarlar. Meflruiyet “Bir hükümetin, siyasal partinin ya da siyasal sistemin ona tabi olan halk›n ço¤unlu¤u taraf›ndan kabulüdür” (Edgar, 2006: 86). Bir di¤er alternatif tan›ma göre “‘Meflrulaflt›rma’ terimi, bir yönetimin veya sosyal sistemin kendi varl›¤› ve gücünü hakl› ç›karmaya çal›flma biçimini anlat›r” (Slattery, 2008: 428). Öte yandan kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerin sosyal sistemin bafl edemeyece¤i bir noktaya ulaflt›¤› ve yak›n bir y›k›lma tehlikesi içeren bir durumu ifade eder (Slattery, 2008: 428). Alternatif bir tan›ma göre de kriz; “çözülmesi kararl› bir eylemi gerektiren kritik bir an”d›r (Edgar, 2006: 29). ‹flte Habermas bu çal›flmas›nda “geliflmifl kapitalist toplumlardaki bu kriz dönemlerini ve modern devletin bu tür krizlerle bafla ç›karken kapitalist sistemin meflrulu¤unu korumay› nas›l baflard›¤›n› anlamaya ve aç›klamaya çal›fl›r” (Slattery, 2008: 428). Bu çal›flmada Habermas öncelikle Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kapitalizmde meydana gelen geliflmeleri incelemeye çal›fl›r. Buna göre Marx devletin ekonomik hayatta s›n›rl› role sahip oldu¤u liberal kapitalizm döneminde yaflad›. Günümüzün kapitalizmi ise devletin hem ekonomik hem de di¤er alanlarda önemli bir rol oynad›¤› ve gücünü art›rd›¤› örgütlü bir kapitalizmdir. Ona göre her ne kadar günümüz kapitalizmi hala emek ve sermaye s›n›flar›na bölünmüfl ve sermaye sahibinin ç›kar›na göre iflliyor olsa da art›k ne proleterya devrimin müjdecisi ne de s›n›f mücadelesi “kapitalizmin süreklili¤ini tehdit eden ya da toplumun dönüflümünün en olas› kayna¤›n› öneren ana gerilimin kayna¤› de¤ildir” (Skinner, 1991: 142). Marx’›n zaman›nda s›n›f bölünmesi, s›n›f çat›flmas› ve s›n›f mücadelesi toplumsal de¤iflmenin temel kayna¤›n› olufltursa da günümüzde s›n›fsal uzlaflman›n sa¤lanmas›yla birlikte bu durum önemli ölçüde ortadan kalm›flt›r. Ne var ki Habermas’a göre, kapitalizm ekonomik sorunlar› ve dolay›s›yla ekonomik temelli s›n›f çat›flmas›n› zay›flatarak tehdit edici olmaktan ç›karmay› baflarm›fl olsa da bu sefer de sistem kendi meflruiyetini tehdit eden farkl› nitelikte krizlerle karfl› karfl›yad›r. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktörlerden de¤il fakat kültürel ve ideolojik faktörlerden beslenmektedir. Dolay›s›yla kapitalizm içinde daha önce s›n›f farkl›l›klar›ndan kaynaklanan ve s›n›f hareketleri fleklinde somutlaflan gerilimler günümüzde yeni toplumsal hareketlerle yer de¤ifltirmifltir. Özetle, Habermas kapitalizmin günümüzde ekonomik ç›karlardan çok yaflant›dünyas› dedi¤i yaflam alan›n›n özgürleflmesine ve kaybedilen de¤erlerine yönelik taleplerle mücadele veren bar›fl, ö¤renci, ekolojik, kad›n ve benzeri biçimler alan 33 34 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler yeni toplumsal hareketlerin yaratt›¤› gerilimlerle sars›ld›¤›n› ve bu gerilimlerin siyasal sistemde, ekonomik krizlerden daha büyük bir tehlike arz eden meflruiyet krizleri yaratma potansiyeline sahip olduklar›n› düflünmektedir. Habermas, kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol açabilece¤ini düflünür. Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürel sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört olas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla, sistem krizleri olarak de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir (Habermas, 1976: 45). Tablo 2.2 Olas› Kriz E¤ilimlerinin Bir S›n›flamas› Olas› Kriz E¤ilimlerinin Bir S›n›flamas› Ç›k›fl Noktas› Sistem Krizleri Ekonomik Sistem Ekonomik Krizler Politik Sistem Rasyonalite Krizleri Sosyo-Kültürel Sistem Kimlik Krizleri Meflruiyet Krizleri Motivasyon Krizleri Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45. Bu ünitenin devam›nda ele al›nan sistem ve yaflant›dünyas› kavramlar› Habermas’›n ‹letiflimsel Eylem Kuram› adl› sonraki çal›flmas›nda geçen temel kavramlard›r. Bununla birlikte Habermas’›n bu iki kavram› daha önceki çal›flmalar›nda gelifltirmeye bafllad›¤› bilinmektedir. Buna göre geç kapitalist toplumda bir ekonomik kriz devlet müdahalesiyle çözülebilmekte ancak devlet ekonomik bir krizi çözerken bir taraftan da siyasal alanda rasyonalite krizine yol açabilen mali ve idari sorunlara yol açabilmektedir. Örne¤in, devlet rasyonel bir planlamadan ziyade arz-talep dengesine göre iflleyen piyasa ekonomisinde ortaya ç›kan bir kriz esnas›nda bat›k sanayi kurulufllar›n› borçlanarak kurtarabilir. Ancak bu da Habermas’›n ad›na rasyonalite dedi¤i krize yol açan ciddi mali ve idari sorunlar› da beraberinde getirecektir. Öte yandan devlet ekonomik krizde çal›flanlar karfl›s›nda iflverenleri kurtarmay› tercih etmifl görünece¤inden ve icab›nda mali kriz nedeniyle sosyal güvenlik ve benzeri için ay›rd›¤› harcamalar› da k›saca¤›ndan ayr›ca bir meflruiyet krizine yol açabilecektir (Slattery, 2008: 429-430). Devletin politik aç›dan taraf tutmufl görünmesi halk›n ona olan güveninin sars›lmas›na ve meflruiyetinin sorgulanmas›na, bu da akabinde Habermas’›n motivasyon dedi¤i krizin oluflumuna yol açabilir (Slattery, 2008: 429). Ad› üzerinde, motivasyon krizi insanlar›n sisteme olan güvenlerinin azalmas› nedeniyle sistemin gerekliliklerini (yani mesleki çal›flma gibi temel rol ve sorumluluklar›) yerine getirmek için ihtiyaç duyduklar› motivasyonu yitirmeleri anlam›na geldi¤inden Habermas bu krizleri temel krizler olarak görür. Sonuç olarak Habermas’a göre, “geç kapitalist toplumlarda meflruiyet esas olarak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kültürel ayg›tlar›n insan kitlelerini mevcut sistemin adil, dürüst, rasyonel ve dolay›s›yla meflru oldu¤una ikna yeteneklerine ba¤l›d›r (Slattery, 2008: 431). Baflka bir ifadeyle, geç kapitalist toplumda devletin meflruiyet için önce vatandafllar›n› destek vermeleri konusunda ikna edip, motive etmesi gerekmektedir. Habermas, geç kapitalist toplumda e¤itim düzeyinin ve bilgi ak›fl›n›n daha yüksek olmas›n›n meflruiyetin zor kazan›lmas› üzerinde etkili oldu¤unu düflünür ve geç kapitalist toplumlarda rasyonel bir dönüflümün ger- 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas çekleflmesi bak›m›ndan meflruiyet krizlerini önemli görür. Görüldü¤ü gibi Habermas, klasik Marksizmin aksine geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomik de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu ve bu krizlerin oluflumunda kültürel ve ideolojik faktörlerin önemli bir rol oynad›¤›n› vurgulamaktad›r. ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI Habermas çal›flmalar›n›n ikinci aflamas›nda daha da gelifltirdi¤i düflüncelerini 1981 tarihli ‹letiflimsel Eylem Kuram› (Theoriedes Kommunikativen Handelns) ad›n› tafl›yan ve Türkçeye de 2001 y›l›nda çevrilen ünlü eserinde yeniden formüle eder. Habermas’›n bu aflamada sosyal teorisini daha önce gelifltirdi¤i bilgi teorisi üzerinde infla etme düflüncesinden de giderek uzaklaflt›¤› bilinmektedir. Habermas hem modernite hem sosyal teori hem de önemli, büyük düflünürlerle ilgili revize etti¤i düflüncelerini bu iki ciltlik kapsaml› çal›flmas›nda sunar. Bu çal›flma ayn› zamanda Habermas’›n kariyeri boyunca gelifltirdi¤i tüm düflünceleri yeniden formüle ederek özetledi¤i bir çal›flma olarak da görülür. Habermas bu çal›flmas›nda önceki çal›flmalar›n› yaflant›-dünyas› ve sistem olarak adland›rd›¤› iki toplumsal alan kavram› çerçevesinde gözden geçirerek revize eder. Kitab›n (Habermas: 1981) arka kapak aç›klamas›nda da belirtildi¤i gibi; “Habermas, 21. yüzy›l›n Kapital’i olarak okunabilecek bu yap›t›nda, Marksist kuram›n üretim araçlar›/üretim iliflkileri paradigmas›n›n yetersizli¤ini, bu paradigmaya iletiflimsel eylem ve yaflama evreni kavramlar›n› da ekleyerek oluflturdu¤u iletiflimsel eylem kuram›yla aflmay› öneriyor”. Scott (1995: 238), Habermas’›n bu çal›flmada da amaçsa-rasyonel eylem ve iletiflimsel eylem fleklinde yeniden formüle etti¤i eylem tipolojisini bafllama noktas› olarak ald›¤›n› vurgular. Ad› üzerinde amaçsal-rasyonel eylem, baflar›ya yönlenmifl “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). ‹letiflimsel eylem ise anlaflmaya yönlenmifl bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Baflar›ya yönlenmifl amaçsal-rasyonel eylemi Habermas; (a) araçsal eylem ve (b) stratejik eylem olmak üzere her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i iki alt eylem tipi alt›nda inceler. “Baflar›ya yönlenmifl bir eylemi teknik eylem kurallar›na uyulmas› görünümü alt›nda inceliyor ve bir müdahalenin etki derecesini durumlar ve olaylar ba¤lam› içinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi araçsal olarak; baflar›ya yönlenmifl bir eylemi rasyonel seçme kurallar›na uyma görünümü alt›nda inceliyor ve etkisinin derecesini rasyonel bir rakibin kararlar› üzerinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi stratejik olarak adland›r›yoruz. Araçsal eylemler toplumsal etkileflimlerle ba¤lant›l› olabilir; stratejik eylemler ise toplumsal eylemlerdir” (Habermas. 1981: 305). Araçsal eylem tek aktörlü, stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör aras›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylemde kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay› manipüle etmekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesnelermifl gibi davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006: 73, 144). Habermas iletiflimsel eylemi ise, toplumsal iliflkilerde anlaflmaya yönlenmifl bir eylem olarak çözümler. Habermas, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmer- 35 36 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kezci ego hesaplar› üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordine edildi¤i durumlarda, iletiflimsel eylemlerden söz” edilebilece¤ini belirtir (Habermas, 1981: 305). “‹letiflimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baflar›lar›na yönlenmemifltir; eylem planlar›n› ortak durum tan›m› temelinde birlikte kararlaflt›rabilmeleri kofluluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler. Bu bak›mdan, durum tan›mlar›n›n görüflülmesi, iletiflimsel eylem için gerekli olan yorumlama baflar›mlar›n›n önemli bir bileflenidir” (Habermas, 1981: 305). Tablo 2.3 Habermas’ta Eylem Tipleri Habermas’ta Eylem Tipleri Eylem Yönlenimi Baflar›ya Yönlenmifl Eylem Konumu Anlaflmaya Yönlenmifl Toplumsal olmayan Araçsal eylem - Toplumsal Stratejik eylem ‹letiflimsel eylem Kaynak: Habermas, J. (2001), ‹letiflimsel Eylem Kuram›, 1-2, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, s. 305. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi öneme sahip olan sistem ve yaflant›-dünyas› kavramlar› Türkçeye s›ras›yla dizge ve yaflama evreni/yaflam dünyas› olarak da çevrilmektedir. Bu ünitenin devam›nda ba¤lama göre kimi yerlerde dizge ve yaflama evreni kavramlar› da kullan›lmaktad›r. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler ise yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›nda gerçekleflir. Araçsal ve stratejik eylemden oluflan amaçsal eylemler ise sistem ad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekleflir. Bu iki kavram bir bak›ma Habermas’›n önceki çal›flmalar›nda toplumun genel yap›s›n› çözümlemede kulland›¤› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” kavramlar›n›n ciddi bir de¤iflime u¤ram›fl yeni halleri olarak görülebilir. Bu kavramlaflt›rmadan anlafl›laca¤› gibi Habermas’›n çal›flmalar›nda toplum, hem “sosyo-kültürel yaflant›-dünyas›”n›n hem de “sosyal sistem”in özelliklerine sahip bir “bütün” olarak kavran›r (Scott, 1995: 240-41). Habermas iletiflimsel eylem kuram›nda bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›fl aç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 584-86). Kendi ifadesiyle “Her toplum kuram›n›n temelinde yatan ‘dizge’ ve ‘yaflama evreni’ ile karakterize edilen iki kavram stratejisinin birbirleriyle nas›l yeterli bir biçimde ba¤lanabilece¤i”ni araflt›r›r (Habermas, 1981:585). Habermas’›n iflaret etti¤i bu içten (subjektif) ve d›fltan (objektif) bakan kavram stratejileri literatürde iflaret edilen eylem-yap› veya eylem-sistem yaklafl›mlar› düalizmine de birçok aç›dan benzerdir. Hatta bu yüzden Ritzer (1996: 549) Habermas’›n yaflant›-dünyas› kavram› alt›nda k›smen eylemle, sistem kavram› alt›nda da k›smen yap› ile ilgilendi¤ini ve bu aç›dan asl›nda kendi “eylem-yap›” yaklafl›m›n› gelifltirmeye çal›flt›¤›n› savunur. Bununla birlikte Habermas’›n yaklafl›m›n›n bu noktada farkl› ve özgün bir boyuta sahip oldu¤u aç›kt›r. Sosyalbilimsel çözümlemeye içten bakan kavram stratejisi, topluma kat›l›mc›lar›n iç perspektifinden bakar ve onu iletiflimsel eylem sürecinde oluflturulan bir “yaflant›-dünyas›” olarak kavrar. Bu aç›dan da sosyal teorinin temel görevini toplumsal eylemlerin öznel anlamlar› ile ilgilenmek olarak görür. Bu ba¤lamda sembolik etkileflimcilik ve fenomenolojik teoriler toplumu üyelerin iç perspektifinden kavrayan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler. Zaten yaflant›-dünyas› kavram› da hat›rlanaca¤› üzere sosyolojik fenomenolojide ve özellikle Schutz’un çal›flmalar›nda kullan›lan bir kavramd›r ve Habermas bu kavram› gelifltirirken önemli ölçüde bu yaklafl›ma dayand›¤›n› belirtir. 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas Bununla birlikte Habermas, yaflant›-dünyas›n› fenomenolojik yaklafl›mdan daha kapsaml› olarak ele al›r. Nitekim Habermas’a göre yaflant›-dünyas›n› daha kapsaml› k›lan farkl› ontolojik alanlar (d›flsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyimsel-öznel dünya gibi farkl› gerçeklik düzeyleri veya tezahürleri) söz konusudur (Layder, 2006: 256-57). Bu bak›mdan Habermas’›n yaflant›-dünyas› analizi, fenomenolojinin yaflant›-dünyas› analizinden farkl› olarak, yap›sal, kurumsal ve kültürel özellikleri de kapsayacak bir geniflli¤e sahiptir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Habermas’›n çal›flmalar›nda yaflant›-dünyas› iletiflimsel eylemin gerçekleflti¤i aland›r. Yaflant›-dünyas› (lifeworld), toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime girmek ve nihayetinde ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›klar› bilgi, beceri ve yetenekler stoku olarak tan›mlanabilir. Kavram›n ilk olarak Edmund Husserl taraf›ndan, daha sonra ise Alfred Schutz taraf›ndan kullan›ld›¤›, son olarak Habermas’›n kavram› önemli ölçüde de¤ifltirerek kulland›¤› bilinmektedir. Habermas’›n bu kavram› özellikle toplumun bireyler üzerinde, onlar›n her türlü eylemlerini ve düflüncelerini belirleyecek ölçüde, bask›c› bir güç olarak iflledi¤i fleklindeki sosyal teoride mevcut olan bir önyarg›y› düzeltmek ve bir anlamda bu önyarg›ya karfl› toplumun s›radan insanlar›n›n özneler/failler olarak yeteneklerini vurgulamak için kulland›¤› düflünülmektedir. Nitekim bürokrasilerle kapitalist ekonomilerin insan özgürlü¤ü üzerindeki s›n›rlay›c› etkilerine yönelik kayg›lar› paylaflmakla birlikte Habermas insanlar›n yetenekli olduklar›n› ve toplumun halen ve ancak insanlar›n gündelik yaflamdaki eylemleri taraf›ndan yeniden üretilebilece¤ini ve bunu görmeyen bir sosyal teorinin de her zaman eksik kalaca¤›n› savunur. Habermas’›n yaflant›-dünyas› kavram› evrensel/biçimsel pragmatik kuram çerçevesinde toplumun s›radan insanlar›n›n iletiflim kurabilme ve toplumsal etkileflimi sürdürmede dil kullanabilme yeterliliklerinin önemini vurgular (Edgar, 2006, s.89). Biçimsel (veya evrensel) pragmatik kuram, insanlar›n iletiflim kurabilmelerini sa¤layan beceriler ve yeterlilikler ile ilgili bir kuramd›r. Habermas, biçimsel pragmatik kuram›nda iletiflimsel eylemi, insanlar›n iletiflim esnas›nda birbirlerini etkilemek için, nesnel, sosyal ve öznel üç biçimsel dünya tasar›m› alt›nda gelifltirdikleri “geçerlilik iddialar›” (validity claims) çerçevesinde analiz etmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 127). Evrensel pragmatik insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurabilmek için ihtiyaç duyduklar› bilgi ve becerileri tan›mlayarak insanlar›n iletiflimde takip edecekleri kurallar› yeniden yap›land›r›r. Evrensel pragmatik bir anlamda iletiflimin evrensel flartlar›n› yeniden oluflturmaya çal›fl›r (Edgar, 2006:163) ve bu aç›dan güçlü ahlaki boyutlar içerir. Scott, (1995: 241) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n Parsons’un yaklafl›m›nda toplumlar›n “içsel” örgütlenmelerine katk›da bulunan “bütünleflme” ve “gizil kal›p koruma” ifllevleriyle ilgili olan (Habermas’›n anlad›¤› flekliyle gündelik hayattaki etkileflim düzeninin sürdürülmesini sa¤layan, yap›laflm›fl norm ve kurumlardan oluflan) bir “sosyal topluluk” (societal community) olarak anlafl›ld›¤›n› vurgular. Layder de (2006:258) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n› “toplumsal hayat›n farkl› yanlar›n› iletiflimsel eylem arac›l›¤› ile bir araya getirmeyi gerektiren bir parçalar› birlefltirme” çal›flmas› olarak görür. Yaflant›-dünyas›, toplum üyelerinin gündelik yaflamda kiflilik ile birlikte toplumsal hayat›n yap›sal, kurumsal ve kültürel yanlar›n› anlamaya dayal› iletiflimsel eylemler arac›l›¤› ile sürdürülmeleri sayesinde yeniden üretilir. Sosyalbilimsel çözümlemeye d›fltan bakan kavram stratejisi ise toplumlar› kendi kendini düzenleyen “sistemler” olarak görür ve sosyal teorinin temel görevini 37 38 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler sistemin elementleri aras›nda bulunan sistematik ba¤lant›lar›n araflt›r›lmas› olarak kavrar. Bu ba¤lamda yap›sal ifllevselci teoriler ve sistem teorileri de topluma bir gözlemcinin d›fl perspektifinden bakan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler. Habermas’›n çal›flmalar›nda amaçsal eylemlerden oluflan sistem, toplumun kendini yeniden üretme kapasitesini art›r›r, çevresiyle ilgili faaliyetlerini yönlendirir, süreklili¤ine katk›da bulunur. Scott (1995: 242-3) Habermas’›n sistem kavram›n› da Parsons’un yaklafl›m›nda yer alan ve sistemin çevresiyle iliflkili “d›flsal” örgütlenmesine katk›da bulunan “adaptasyon” ve “amaca ulaflma” ifllevlerinden faydalanarak gelifltirdi¤ini ve yine Parsons gibi bu süreçlerin s›ras›yla ekonomik ve siyasal eylem sistemlerini tan›mlad›¤›n› savunur. Swingewood da Habermas’›n modelinin Parsons’un modeline çarp›c› derecede benzedi¤ini vurgular (Swingewood, 1998: 344). Sonuç olarak, Scott’a göre (1995: 244) Habermas’›n toplum modelinde sistem siyasal ve ekonomik olmak üzere iki ayr› yap›dan oluflurken, yaflant›-dünyas› özel alan (aile ve ev içi iliflkiler alan›) ile kamusal alan›n merkezinde yer alan sosyal topluluk dedi¤i alanlardan oluflur. Bu eylem alanlar›n›n her biri de di¤er alanlarla iliflkilerini düzenleyen belirli bir de¤iflim arac› (s›ras›yla ekonomi-para, siyasal sistem-güç, kamusal alan-etki, özel alan-sorumluluk) üretir. Böylelikle Habermas’›n bu çal›flmas›nda eylem tipleri ile yeni kavramlar› yaflant›-dünyas› ve sistem aras›ndaki iliflkilerin afla¤›da görüldü¤ü gibi bir flekil ald›¤› belirtilmektedir. fiekil 2.2 Eylem, Sistem ve Yaflant›-Dünyas› Analitik eylem tipi Toplumsal eylem formu Amaçsal eylem Stratejik eylem ‹letiflimsel eylem Fonksiyon Yönlendirme Sembolik etkileflim Normatif Toplumsal alan Farkl›laflm›fl alan Medya Ekonomik sistem Para Siyasal sistem Güç Sosyal topluluk Etki Sosyal sistem Sosyo-kültürel yaflant›-dünyas› Özel alan Sorumluluk Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.243. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 Habermas’›nSIRA toplum modeli ile Marx’›n toplum modelini karfl›laflt›r›n›z. S‹ZDE Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M Yaflant›-Dünyas›n›n Kolonileflmesi Habermas’a göre toplumu oluflturan sistem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde iç-içe geçmiflken S O R Utoplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl ve nihayetinde günümüzde birbirlerinden ayr›lm›flt›r. Habermas sistem ile yaflant›dünyas›n›n birbirinden nas›l ayr›ld›¤›n› ikinci dereceden bir farkl›laflma olarak ele D‹KKAT ald›¤›n› belirtti¤i toplumsal evrim sürecinde izlemeye çal›fl›r. Bu süreçte Habermas, sosyolojide üzerinde uzlafl›lm›fl üç temel toplumsal evSIRA S‹ZDE rim aflamas›na, “kabile toplumlar›, geleneksel ya da devletçi örgütlenmifl toplumlar ve de (farkl›laflm›fl bir iktisat dizgesine sahip) modern toplumlar”a iflaret eder N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas (Habermas, 1981: 586). Habermas’a göre sistem aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu aflamalar›n her biri yeni ortaya ç›kan sistem mekanizmalar›yla ve bunlara karfl›l›k düflen karmafl›kl›k düzeyiyle karakterize edilir. Bu süreçte sistemin yaflant›-dünyas›ndan kopar›lmas›, önceleri az farkl›laflm›fl bir sistemle var olan yaflant›-dünyas›n›n giderek sistemin yan›nda bir alt sisteme indirgenmesi fleklinde oluflur (Habermas, 1981: 586-87). Kabile toplumlar›nda yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda yok denecek kadar az bir farkl›laflma varken (yani sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflme mekanizmalar› ile iç içe iken) geleneksel toplumlardan modern toplumlara do¤ru bu farkl›laflma gitgide artar. Habermas arkaik toplumlardan modern toplumlara geçifli Weber gibi rasyonelleflme süreciyle iliflkilendirir. Habermas’a göre bu süreç sistem ve yaflant›-dünyas›n› karakterize eden hem araçsal hem de iletiflimsel rasyonalitede bir art›fla iflaret eder. Farkl›laflma ve karmafl›klaflma artt›kça sistemin devlet ve ekonomi gibi yap›sal mekanizmalar› ve özellikleri geliflmeye ve özerkleflmeye baflar. Habermas’›n deyimiyle bu farkl›laflma esnas›nda sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflmenin gerçekleflti¤i toplumsal yap›lardan giderek daha büyük ölçüde kopmaya ve nihayetinde modern toplumlarda normlardan ba¤›ms›z yap›lar biçiminde yo¤unlaflmaya ve nesneleflmeye bafllarlar (Habermas, 1981: 587). Sistemin yap›sal mekanizmalar› güçlendikçe, özellikle güç ve para temelinde iflleyen siyasal ve ekonomik sistemlerin yaflant›-dünyas› üzerindeki güç ve denetimi giderek artar ve nihayetinde yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllarlar. Habermas, sistemin yaflant›-dünyas›na müdahalesini ve denetimini de yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi olarak kavrar. “Habermas’›n terminolojisiyle bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplumun, bir ‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi” olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17). Habermas’›n bu çal›flmas›nda geçen bu kavram› özellikle sistem ile yaflant›dünyas› aras›ndaki iliflkiye yönelik, ilk defa Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda, öne sürdü¤ü görüfllerindeki eksikliklere karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i belirtilmektedir (Edgar, 2006: 17). Baflka bir ifadeyle, yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi kavram› Habermas’›n Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda ele ald›¤› yaflant›-dünyas›n› vuran krizlere yol açan sürecin yeni ve daha incelikli bir de¤erlendirmesi olarak görülebilir. Yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi; özünde yaflant›-dünyas›n› temellendiren en önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile iletiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Bu süreç ise Habermas’a göre toplumun karmafl›klaflan örgütsel yap›s›n›n ortak anlay›fllara ulaflmay› hedefleyen iletiflimsel eylem temelinde ifllemesinin giderek zorlaflmas› sonucunda devlet ve ekonomi gibi alt sistemlerin araçsal eylem temelinde ifllemek durumunda kalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylelikle toplumsal eylemlerin örgütlenmesinde iletiflim bask› alt›nda kald›¤›ndan özellikle ekonomik ve siyasal alanda bu görevi önemli ölçüde para ve güç yüklenir. Daha basit bir ifadeyle bu durum toplumun karmafl›kl›k düzeyinin giderek artmas› ve dilsel iletiflim araçlar›na afl›r› yüklenilmesi sonucu insanlar›n günlük yaflamda eylemlerini dilsel uzlafl› oluflturarak örgütlemek yerine Habermas’›n ‘dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar›’ dedi¤i para ve güç araçlar›n› kullanarak örgütlemeleri olarak tan›mlanabilir (Habermas, 1981: 618, 619). Böylelikle dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar› olarak güç ve para dilsel araçlarla anlaflma ihtiyac›n› azaltarak ifllediklerinden dilsel uzlafl› oluflturman›n yükünü hafifletmifl olurlar. Bir baflka deyiflle yaflant›-dünyas›ndaki iletiflim kaynaklar› üzerindeki afl›r› yük, iletiflimsel eylem yerine araçsal ya da stratejik eylem kullan›larak hafifletilmeye çal›fl›l›r. 39 ‹letiflimsel rasyonalite veya iletiflimsel ak›l Habermas’›n hakikat ve ahlaki iyilik (moral goodness) ile ilgili problemlerin bireyler aras›nda özgür, aç›k ve zorlamaya dayal› olmayan bir iletiflim sürecinde ak›lc› bir flekilde çözümlenmesini ifade etmek için kulland›¤› bir kavramd›r (Edgar, 2006:23). Yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi, çok karmafl›k toplumlarda, büyük ölçekli toplumsal süreçlerin giderek daha özerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini s›n›rland›rmas› sonucunda ortaya ç›kan ve ferdi özgürlük yitimine yol açan bir süreçtir (Edgar, 2006: 17). 40 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Sonuç olarak Edgar’›n (2006:21) belirtti¤i gibi Habermas, modern toplumda sistem mekanizmalar›n›n kullan›m›n› gerekli ve hatta oldukça faydal› oldu¤unu düflünmekle birlikte araçsal eylem temelinde iflleyen ekonomik sistem ile siyasal sistemin yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalesinin (örne¤in, tüm etkinliklere ekonomik de¤erler biçilmesi gibi ve devletin özel ve kamusal etkinlikleri gitgide daha çok düzenlemesi gibi) yaflant›-dünyas›n›n sürdürülmesini sa¤layan iletiflimsel eylem ve becerilerin afl›nmas›na yol açt›¤›n› düflünür. Daha aç›k bir ifadeyle Habermas için yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulaflmak için bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir amaca dönüflmesi sonucunda ortaya ç›kar (Edgar, 2006:19). Ritzer’in ifadesiyle (1996:551-52), yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi durumu Habermas’›n yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda gördü¤ü diyalektik iliflkinin sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki kontrol gücünün artmas› sonucu bozulmas› olarak tan›mlanabilir. Rasyonelleflme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da bu durum toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel akl›n (communicative reason) karfl›s›nda do¤a bilimlerini temellendiren araçsal akl›n (instrumental reason) zafer kazanarak hâkim hale gelmesi (yani Habermas’›n bilimcilik dedi¤i durumun hâkim olmas›) olarak anlafl›labilir. Bu durum ise Habermas için sorunun temel kayna¤› gibi görünmektedir. Nitekim Habermas’a göre toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel ak›l araçsal akl› tamamlayan bir niteli¤e sahiptir. Çünkü insanlar›n yaflayabilmesi için hem do¤al çevrelerini bilim ve teknoloji arac›l›¤›yla kontrol etmeye (yani araçsal akla) hem de iletiflim kurmaya (yani iletiflimsel akla) ihtiyaçlar› vard›r (Edgar, 2006: 24). Öte yandan Habermas, ilk etapta temeli sosyal bilimlerde hermeneutik modele dayanan iletiflimsel akl›n da tek bafl›na yeterli olamayaca¤›n› ve onun da toplumsal yaflamda iletiflim imkânlar›ndaki sistematik çarp›tmalara karfl› elefltirel teori taraf›ndan mutlaka desteklenmesi ve tamamlanmas› gerekti¤ini savunur (Edgar, 2006: 24). Düflüncelerini daha da gelifltirdi¤i son dönem çal›flmalar›nda ise Habermas’›n elefltirel teori modelini terk ederek bir anlamda bütün insanlar›n potansiyel olarak elefltirel ya da rasyonel bir tart›flmaya girebilecek temel becerilere sahip olduklar›n› gösteren iletiflimsel akl› merkeze ald›¤› belirtilmektedir (Edgar, 2006: 24). Görüldü¤ü gibi rasyonalite ve rasyonalitenin hakim oldu¤u modern toplum konusunda Habermas, Weber’den etkilenmekle birlikte ondan farkl› düflünmektedir. Nitekim “Weberyan aç›dan, sistem biçimsel/formel rasyonalitenin etki alan›d›r, yaflant›-dünyas› ise tözsel (substantive) rasyonalitenin etki alan›d›r” ve bu çözümlemede Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi tezi asl›nda “modern dünyada, formel rasyonalitenin tözsel rasyonalite karfl›s›nda galip geldi¤i ve daha önce usulen tözsel rasyonalite taraf›ndan tan›mlanan alanlar› tahakküm alt›na almaya bafllad›¤›” fleklindeki Weberyan tezin yeni bir düzenlemesidir (Ritzer, 1996: 549). Ne var ki Layder’in (2006: 262) belirtti¤i gibi yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi tezi Habermas’›n araçsal rasyonalite temelli bürokratik hâkimiyeti Weber gibi anlam kayb›na ve özgürlük yitimine yol açan kötü ve kaç›n›lmaz bir “çelik kafes” olarak görmesine yol açmaz. “Aksine o, sistemin unsurlar›n›n adil, özgür ve eflitlikçi bir toplum yaratmak için yaflant›-dünyas›n› zorlayabilece¤ini vurgular. Bu toplumsal süreçler kaç›n›lmaz de¤ildir. Protesto hareketleri ve toplumsal de¤iflme yönündeki bask›lar Habermas’›n iletiflimsel rasyonaliteye içkin oldu¤unu düflündü¤ü bir oluflumu, hedefler ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerinde özgür tart›flma ve konsensüs potansiyeline yol açabilir. Bu anlamda Habermas, Ayd›nlanmac› akl›n -sistemin kolonilefltirici buyruklar›n›n kuflatmas› alt›nda olan- güç ve para biçimindeki bu yan›n› kurtarman›n mümkün oldu¤una inan›r” (Layder, 2006:162-263). Kapitalist 41 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas toplum çözülmedikçe daha iyi ve eflitlikçi bir toplum yaratma imkan› olmad›¤›n› düflünen Marx’tan ve insanlara tahakkümden kurtulma konusunda ümit vermeyerek kötümserli¤iyle ün yapan Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerinden farkl› olarak Habermas için “sistemin kolonilefltirici etkilerine karfl› toplumsal direnifl imkan› her zaman vard›r. Bu yolla, feminizm, yeflil politikalar, anti-nükleer faaliyetler gibi yeni toplumsal hareketlerin elefltirel potansiyeli modernite potansiyelinden tamamen vazgeçmeden sürdürülebilir. Bu düflünce Habermas’› modernizm karfl›tlar› ve post-modernistlerin karfl›s›na yerlefltirir” (Layder, 2006:263). Özetle yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm yaflant›-dünyas›ndaki rasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ile mümkün olabilir. Yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve rasyonel iletiflimin giderek artmas› ile birlikte Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketler kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin k›lmaya çal›fl›rlar. Bu aç›dan da Marx’›n bölüflüm problemlerine odaklanan emek yönelimli muhalif politikalar düflüncesinden (Layder, 2006: 264) ve dolay›s›yla s›n›f temelli toplumsal hareketlerden farkl›lafl›rlar. Baflka bir ifadeyle, Habermas için geç kapitalist dönemin temel sorunu Marx’›n erken kapitalist dönemde görüp iflaret etti¤i bölüflüm ve sömürü sorunu de¤ildir. Yaflant›-dünyas›n›n sistem taraf›ndan kolonilefltirilmesi sorunudur ve bunun çözümü de genel olarak sistem ile yaflant›dünyas› aras›ndaki iliflkinin yaflant›-dünyas›ndaki deformasyonu ortadan kald›racak fleklide dengeli ve uyumlu bir flekilde yeniden düzenlenmesi ile iliflkilidir. Bu aç›dan da Habermas geç kapitalist dönemde sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesine karfl› muhalif olarak ortaya ç›kan bar›fl, çevreci, kad›n, eflcinsel ve benzeri çok say›da toplumsal hareketin ortaya ç›k›fl›n› ümit verici olarak görür. Edwards’a göre (2004: 117), bu yeni toplumsal hareketler modernite projesinde demokrasi ve özgürlük vizyonunu canl› tutarlar. Bir baflka ifadeyle yeni toplumsal hareketler modernite projesinde demokratikleflme sürecinde tamamlanamayan eksikli¤i temsil ederler. Yeni toplumsal hareketlerin Habermas’›n kuram› aç›s›ndan öneminiSIRA tart›fl›n›z. S‹ZDE SONUÇ 3 Ü fi Ü N E L ‹ M ve rasyoSonuç olarak, Ritzer’in (1996: 586) ifade etti¤i gibi Habermas Dmodernite naliteyi elefltirmekle birlikte ayn› zamanda savunan ve bu aç›dan modernizmin varsay›mlar›na sald›ran post-modernistlere karfl› moderniteyi S“tamamlanmam›fl O R U bir proje” olarak görerek tamamlamaya çal›flan günümüzün tart›flmas›z lider sosyal kuramc›s›d›r. D‹KKAT Post-modernizm genel olarak modernizmin akl› ve bilimi evrensel bir geçerlili¤e ve uygulanabilirli¤e sahip olarak gören ve bu sayede toplumsal yaflam›n iyileflSIRA S‹ZDE tirilebilece¤i ve de insanl›¤›n daha mükemmele do¤ru ilerleyece¤ini varsayan bu ve benzeri varsay›mlar›na meydan okur. Edgar, (2006:98) Habermas’›n post-modernistlerin modernite elefltirilerine iki aç›dan karfl›l›k verdi¤ini belirtir. Öncelikle AMAÇLARIMIZ ona göre, “modernizm her zaman bir öz-elefltiri hareketi olmufltur. Kendinden flüphe etmek do¤as›n›n bir parças›d›r. Bu yüzden, bir dereceye kadar, post-modernizm kendinden flüphenin yeni bir görünüm alt›nda yürütülmesinin K ‹ T Abiraz P daha fazlas›d›r” (Edgar, 2006:98). ‹kinci olarak da Habermas’a göre bu öz-flüphe en az›ndan 19. yüzy›ldan beri modern toplumun örgütlenme biçimine yönelik olarak SolHegelciler ve Sa¤-Hegelciler taraf›ndan temsil edilen iki ayr› Tkoldan yürütülen bir ELEV‹ZYON elefltiriyi içermektedir (Edgar, 2006:98). Bu iki elefltiri kolu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 42 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ise Habermas siyasal bask›lar›n kayna¤›n› teflhis ederek özgürleflmeye yol açmak amac›yla modernite projesini tamamlamaya çal›flan bir sosyal kuramc› olarak kendisini Sol-Hegelcilerin mirasç›s› olarak görürken post-modernistleri Sa¤-Hegelcili¤in mirasç›lar› ve bundan dolay› yeni muhafazakarlar olarak görür (Edgar, 2006:98). Daha aç›k olarak Habermas, post-modernistlerin araçsal akla yönelik elefltirilerini kabul etmekle birlikte onlar› araçsal ak›l ile iletiflimsel ak›l aras›nda bir ayr›m yapmad›klar› ve bu nedenle araçsal ak›l ile birlikte iletiflimsel akl› da terk ettikleri için elefltirir. Böyle yaparak da asl›nda kendilerini ça¤dafl topluma elefltirel bir meydan okuma yapacak bir kaynaktan da mahrum ettiklerini savunur (Edgar, 2006: 99-100). Kald› ki Habermas’›n araçsal akla yönelik elefltirisi de onu tamamen terk etme yönünde de¤ildir. Nitekim daha önce de belirtildi¤i gibi Habermas’a göre toplumsal yaflam›n ak›lc› örgütlenmesinde hem araçsal hem de iletiflimsel akla ihtiyaç vard›r. Ne var ki iletiflimsel rasyonalitenin hakim oldu¤u yaflant›-dünyas›n›n araçsal rasyonalitenin hakim oldu¤u sistem taraf›ndan kolonilefltirmesi sorunu modernitenin temel sorunu olmufltur. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a göre modernitenin temel sorunu sistem ile yaflant›-dünyas›n› temellendiren araçsal rasyonalite ile iletiflimsel rasyonalite aras›nda, yaflant›-dünyas›n›n zarar›na olacak flekilde iflleyen iliflkiden kaynaklanmaktad›r. Böylece Habermas için modernite projesinin tamamlanmas› esas›nda sistem ile bugüne kadar özgür iletiflim imkanlar› k›s›tlanan yaflant›-dünyas› aras›nda rasyonelleflmifl iliflkilerin oldu¤u tümüyle ak›lc› bir toplum projesidir (Ritzer, 1996: 587). Sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesini engellemenin yolu ise Habermas’›n ifadesiyle sistemin “ilgas›” de¤il, sistemin yaflant›-dünyas›na yönelik sömürgeci müdahalelerine karfl› set çekilmesidir (Habermas, 1962: 41). Daha aç›k olarak bunun yolu sistemle yaflant›-dünyas› aras›ndaki çarp›k iliflkilerin yeniden düzenlenmesidir. Bunun için de sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki afl›r› etkisini azaltacak, yaflant›-dünyas›n›n ise sistem üzerindeki zay›f etkisini güçlendirecek önlemlerin al›nmas› gereklidir. Bu noktada da yaflant›-dünyas›n› temellendiren iletiflimin önemi bir kez daha ön plana ç›kmaktad›r. Daha aç›k bir ifadeyle, Habermas ça¤dafl toplumun sorunlar›n›n sistem içinde yap›lacak ve sitemin daha iyi ifllemesini sa¤layacak iyilefltirmelerle de¤il, yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve böylelikle sistemin iflleyifli üzerindeki etkisinin güçlendirilmesi ile mümkün olabilece¤ini savunur (Ritzer, 1996: 589-590). Bu noktada da yaflant›dünyas›nda iletiflimsel eylemlerde bulunan toplumsal hareketlerin kamusal alanda devreye girerek etkili olacaklar›n› ümit eder. 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas 43 Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klamak. Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› elefltirel toplum kuram›, Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Öte yandan Habermas, araçsal akla elefltirel yaklaflmakla birlikte Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin hiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, özgürlefltirici potansiyele sahip baflka ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin oldu¤una inan›r. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n düflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermas’›n çal›flmalar› genifl çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak kabul edilir. Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje” olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. Bu aç›dan Habermas’›n görüflleri modernitenin sona erdi¤ini ilan eden post-modernistlerden ve de post-yap›salc›lardan da ayr›l›r. Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Habermas, post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan tek ça¤dafl düflünür olarak görülür. Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klamak. Habermas’›n Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› çal›flmas›na konu olan kamusall›k kavram›n›n genel olarak çal›flmalar›nda önemli bir yeri vard›r. Habermas’›n, vatandafllar aras›nda fleffaf, aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflan kamusall›¤a yönelik ilgisi demokrasiye vermifl oldu¤u önemden kaynaklan›r. Ona göre kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18. yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortaya ç›kt›. Habermas için burada önemli olan nokta kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve N AM A Ç 3 yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Süreç içinde iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin ve devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümlerle birlikte kamusall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini ve düflünce üretme ifllevlerini yitirmekle kalmay›p kolayca yönlendirilebilen/manipüle edilebilen bir kamuoyuna dönüflmüfltür. Yine de Habermas kamusall›¤›n yeniden geniflletilebilece¤ini ve demokratikleflme sürecinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini ümit eder. Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralamak. Habermas, erken dönem çal›flmalar›nda sosyal teorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kuram›n› Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› ünlü çal›flmas›nda özetler. Bu çal›flmada Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara karfl›l›k gelen üç tür biliflsel ilgi ve eylem/deneyim alan› ay›rt eder. Birinci bilgi formu klasik pozitivizmde görülen empirikanalitik (araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel ilgi/ç›kar çevreye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada çal›flma/emek olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir. ‹kinci bilgi formunu hermeneutik (iletiflimsel) bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünyay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflim olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir. Üçüncü bilgi formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile Habermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir. Di¤er iki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgi temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu ile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir. Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bilgi teorisi üzerinde temellendirmeye çal›flmakla birlikte süreç içerisinde bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur. 44 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlamak. Habermas’›n Meflruiyet Krizi çal›flmas›nda ele ald›¤› meflruiyet krizleri düflüncesi devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Habermas, kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol açabilece¤ini düflünür. Habermas, geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürel sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört olas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas, ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla sistem krizleri olarak de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir (Habermas, 1976: 45) ve geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomik de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu savunur. Habermas’›n sosyal teorisini özetlemek. Habermas baflyap›t› olarak kabul edilen ‹letiflimsel Eylem Kuram› adl› çal›flmas›nda önceki çal›flmalar›nda bafllama noktas› olarak ele ald›¤› eylem tipolojisini amaçsal-rasyonel eylem ve iletiflimsel eylem ad› alt›nda yeniden formüle eder. Habermas’›n çal›flmas›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›nda gerçekleflir. Amaçsal-rasyonel eylemler ise sistem ad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekleflir. Habermas, iletiflimsel eylem kuram›nda bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaflant›dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›fl aç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeye çal›fl›r. Habermas’a göre toplumu oluflturan sis- tem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde içiçe iken toplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl ve bu süreçte güç ve para temelinde iflleyen sistem mekanizmalar› yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllam›flt›r. Habermas, araçsal eylem temelinde iflleyen sistem mekanizmalar›n› modern toplumda gerekli görse de yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalelerinin yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sürecine yol açt›¤›n› düflünür. Bu durum toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde do¤a bilimlerini temellendiren araçsal akl›n iletiflimsel ak›l karfl›s›nda zafer kazanarak hâkim hale gelmesi olarak anlafl›labilir. Habermas’a göre bunun çözümü ise araçsal akl›n iletiflimsel ak›lla tamamlanmas›d›r. Nitekim Habermas’›n moderniteyi “tamamlanmam›fl bir proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel ak›lsall›kta bulunan potansiyelin noksan olarak hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas, 1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420). Daha aç›k olarak yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm, yaflant›-dünyas›ndaki rasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ve bu ba¤lamda Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketlerin kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin k›lmaya çal›flmas› ile mümkün olabilir. 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas 45 Kendimizi S›nayal›m 1. Habermas’›n çal›flmalar› afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisiyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r? a. Etnometodoloji b. Fenomenoloji c. Pozitivizm d. Frankfurt Okulu e. ‹fllevselcilik 6. Afla¤›dakilerden hangisi Habermas’›n temel amaçlar›ndan biridir? a. Sitemin ilgas› b. S›n›fs›z toplum c. Çarp›t›lmam›fl iletiflim d. Araçsal akl›n terkedilmesi e. Modernite projesinin terkedilmesi 2. Habermas’a göre afla¤›dakilerden hangisi kamusall›¤›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olmas› b. Devlete ba¤›ml› olmas› c. Müzakereye dayal› görüfllerin iletilmesini sa¤lamas› d. Devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapmas› e. Yönetimi/yöneticileri meflru olmaya zorlamas› 7. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Habermas’›n çal›flmalar›nda kulland›¤› temel kavramlardan biri de¤ildir? a. ‹letiflimsel eylem b. Dil c. Emek d. Etkileflim e. Kolektif bilinç 3. Habermas’a göre pozitivizmde görülen bilgi formu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tarihsel-hermeneutik bilgi b. Yorumbilgisel bilgi c. Elefltirel bilgi d. Kritik bilgi e. Empirik-analitik bilgi 4. Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt birini de¤il tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini bu nedenle tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤unu savunan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hermeneutik b. Pragmatizm c. Bilimcilik d. Karar vericilik e. Do¤alc›l›k 5. Tarihsel-hermeneutik bilgiye karfl›l›k gelen ilgi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pratik anlama b. Teknik ilgi c. Özgürleflme d. Kurtulufl e. Do¤ay› kontrol etme 8. Habermas’›n toplumsal-kültürel sistemle iliflkilendirdi¤i kimlik krizleri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Ekonomik ve meflruiyet krizleri b. Meflruiyet ve motivasyon krizleri c. Rasyonalite ve motivasyon krizleri d. Ekonomik ve rasyonalite krizleri e. Politik ve ekonomik krizler 9. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler afla¤›daki alanlardan hangisinde gerçekleflir? a. Ekonomik sistemde b. Siyasal sistemde c. Devlet yap›s›nda d. Yaflant›-dünyas›nda e. Bürokratik yap›da 10. Afla¤›dakilerden hangisi toplumu üyelerin iç perspektifinden kavrayan yaklafl›mlardan biridir? a. Toplumsal organizmac›l›k b. Pozitivizm c. Yap›sal ifllevselcilik d. Marksizm e. Fenomenoloji 46 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Karar vericilik (decisionism) ahlâk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir karara ulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Mautner, 2000: 122). Bir di¤er alternatif tan›ma göre, karar vericilik de¤er yarg›lar›n›n, (örne¤in, ahlâk, güzellik veya sanat eserlerinin de¤erleri konusundaki yarg›lar›n) rasyonel çözünürlü¤e elveriflli olmad›¤›n› ve bu yüzden sadece geçici öznel heveslere dayal› keyfi kararlar ile çözülebilir oldu¤unu savunan bir görüfltür. Habermas karar vericili¤i, geç kapitalist toplumda pozitivizme ve de araçsal akl›n yayg›nl›¤›na ba¤lar. Habermas’›n erken dönem çal›flmalar›n›n ço¤unun karar vericili¤e karfl› olarak etik ve siyasal kararlar› temellendiren amaçlar ve de¤erler üzerinde rasyonel bir tart›flman›n hem mümkün hem de gerekli oldu¤unu göstermeye çal›flmakla ilgili oldu¤u savunulur (Edgar, 2006: 36). 2. b 3. e 4. c 5. a 6. c 7. e 8. b 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruiyet Krizi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Marx’›n toplum modeli ekonomik altyap› ile siyasal ve ideolojik üstyap› aras›ndaki önemi vurgularken Habermas’›n modeli ekonomik ve siyasal sistem ile sosyo-kültürel yaflant›-dünyas› aras›ndaki ay›r›m› vurgular. Daha aç›k bir ifadeyle Mark’›n toplum modelinde devlet üstyap› içinde ele al›n›rken, Habermas’›n modelinde devlet ekonomi ile birlikte sistem dedi¤i toplumsal alan› oluflturur. Habermas, Marx’›n toplum modelinin tek tarafl› bir ekonomik determinizme dayand›¤›n› düflünür. Kendi modelinde ise sistem ile yaflant›-dünyas› aras›nda sadece karfl›l›kl› bir nedensel iliflki olmad›¤›n› fakat sistemi temellendiren amaçsal rasyonel eylemlerin flekillenmesinde yaflant›-dünyas›n›n önemli bir rol oynad›¤›n› varsayar (Scott, 1995: 243). S›ra Sizde 3 Habermas’a göre ekonomik ç›karlara dayal› emek hareketlerinden farkl› olarak yeni toplumsal hareketler yaflant›-dünyas›n›n özgürleflmesine yönelik kimlik, yaflam stili ve kültürel alanla ilgili taleplere sahiptirler. Bu aç›dan yeni toplumsal hareketler ekonomik ç›karlardan çok yaflant›-dünyas›n›n kolonilefltirilmesine karfl› tepki hareketleridir. Yeni toplumsal hareketler özellikle yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi, kamusall›¤›n ve kamusal alan›n genifllemesi, çarp›t›lm›fl iletiflimin dönüfltürülmesi, demokratikleflme sürecinin iyilefltirilmesi ve meflruiyetin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Özetle Habermas’›n teorik projesinde kamusal alanda yer alan yeni toplumsal hareketler demokrasinin vazgeçilmezleri olarak yerlerini al›rlar. 2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas 47 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bottomore, T. (1993). Marksist Düflünce Sözlü¤ü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Callinicos, A. (2005). Toplum Kuram›, Tarihsel Bir Bak›fl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar› Cantek, L. (1998). “Kamusall›¤›n Dönüflüm Serüveni”, Virgül 5, Pusula Yay›nc›l›k. Edgar, A. (2006). Habermas: The Key Concepts, London: Routledge. Edwards, G. (2004). “Habermas and New Social Movements: What’s New?” içinde N. Crossley& J. M. Roberts (Der.) After Habermas, Malden: Blackwell. (Eriflim tarihi: 19.05.2011) http://onlinelibrary. wiley.com/doi/10.1111/j.1467-954X.2004.00476.x /pdf Giddens, A. (1987). Social Theory and Modern Sociology, Cambridge: Polity Press. Habermas, J. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2010. Habermas, J. (1968). Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler, ‹stanbul: Küyerel Yay›nlar›, 1997. Habermas, J. (1968). ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim, YKY: ‹stanbul, 1993. Habermas, J. (1970). Sosyal Bilimlerin Mant›¤› Üzerine, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 1998. Habermas, J. (1972). Towards a Rational Society, Londra: Heinemann. Habermas, J. (1976). Legitimation Crisis, London: Heinemann. (Eriflim tarihi: 17.05.2011) http://www. wehavephotoshop.com/PHILOSOPHY%20NOW/P HILOSOPHY/Habermas/J%FCrgen%20Habermas% 20Legitimation%20Crisis.pdf Habermas, J. (1981). ‹letiflimsel Eylem Kuram›, I-II, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 2001. Habermas, J.(1985). “Modernity-An Incomplete Project” içinde H. Foster (ed.) Postmodern Culture, Londra. (Eriflim tarihi: 17.05.2011) http://www.aphotostudent.com/wpcontent/uploads/2009/11/habermas_modernityproj ect.pdf Layder, D.(2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul: Küre Yay›nlar› Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Mautner, T. (2000). The Penguin Dictionary of Philosophy, London: Penguin Books. Ritzer; G. (1996). Sociological Theory, New York: McGraw-Hill. Scott, J. (1995). Sociological Theory: Contemporary Debates, Chelttenham: Edward Elgar Skinner, Q. (1991). Ça¤dafl Temel Kuramlar, Ankara: Vadi Yay›nlar› Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler, ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. 3 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek, Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilecek, Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilecek, Yap›laflma kuram›n› özetleyebilecek, Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Modernlik • Geç Modernlik • Ontolojik Güvenlik ve Risk • Uzam-Zaman Uzaklaflmas› • Yap›laflma • Düflünümsel Aktörler ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› • G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI • MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K • MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ • MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹ • GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERNL‹K • GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER • YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ • ELEfiT‹R‹LER Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI Giddens, modernli¤in sonuçlar›n›n tart›fl›ld›¤› günümüze nispeten özgün kabul edebilece¤imiz düflüncelere sahip olarak bizlere serimledi¤i düflünceleri ile sosyolojide yeni bir ufuk açm›flt›r. Toplumsal kuram›n› epistomolojik ve ontolojik yaklafl›mlardan yola ç›karak de¤erlendirmifl ve toplumsal iliflkilerin analizini anlamak için ontolojik yaklafl›m›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Bu çerçevede günümüz sosyolojisinde önemli bir konuma sahip olan Giddens, hem bir teori oluflturma hem de bir eylem adam› olma çabas› içinde olmufltur. Onun üç temel kuram›n› modernlik/geç modernlik, küreselleflme ve yap›laflma meseleleri olarak s›ralamak mümkündür. Giddens makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden farkl›laflm›fl, geleneksel ve dualist yaklafl›mlardan uzaklaflmaya çal›flm›flt›r. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› sosyolojinin baz› yönlerini daha geleneksel yap›salc› sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflt›rma denemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n›, yap›n›n d›flsal olarak ve tek faktörlü olarak davran›fllar›m›z› belirlemedi¤ini kabul etmekte ve ayn› zamanda Parsonscu bak›fl›n ifllevselli¤ini de reddetmektedir (Layder 2006:185-186). Giddens, birey-toplum düalizmine karfl› ç›kan ve yeniden üretilen pratikler üzerine yo¤unlaflan bir sosyolog olmufltur. Düalizmlerin hiçbir teorik dönüflümü sa¤lamaya uygun olmad›¤›n› belirten Giddens (2003:7), birey-toplum (yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz etmek yerine, bu ikili yap›lar›n karfl›tl›ktan oluflan dönüflümselliklerini hesaba katmak gerekti¤ini savunmufltur. 50 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler YAfiAMI Giddens, Edmonton, 1938’de Londra’da orta s›n›f bir ailenin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Babas› ulafl›m sektöründe çal›flan bir memurdur. Giddens, ailesinde üniversite ö¤renimi gören ilk kiflidir. Lisans e¤itimini 1959 y›l›nda Hull Üniversitesi’nde tamamlam›flt›r. Yüksek lisans›n› London School of Economics’ten, doktoras›n› ise 1974 y›l›nda Cambridge’de tamamlam›flt›r. Hull Üniversitesinden mezuniyetinden sonra akademik çal›flmalar›na devam eden Giddens, ‹ngiltere’de Leicester ve Cambridge, ABD’de California üniversitelerinde dersler vermifltir. 1961 y›l›nda Leicester Üniversitesi’nde Sosyal psikoloji dersleri vermeye bafllam›flt›r. Bu s›ralarda güncel Britanya sosyolojisinde kendi orijinal katk›lar›n› oluflturmaya bafllad›¤› belirtilmektedir. 1969 y›l›nda Cambridge Üniversitesi’nde geldi¤i pozisyonla ‹ktisat Fakültesi bünyesinde kurulacak olan Sosyal ve Siyasi Bilimler Komitesi’nin oluflumunda önemli bir rol üstlendi. 1987 y›l›nda ‹ktisat Fakültesi’ne profesör olarak atand›. 1997 y›l›ndan 2003 y›l›na kadar London School of Economics’in yöneticisi ve Kamu Politikalar› Araflt›rma Enstitüsü Dan›flma Kurulu üyesi olarak görev yapt›. Giddens ayn› zamanda eski Baflbakan› Tony Blair’in dan›flmanl›¤›n› yürüttü. “Üçüncü Yol” olarak bilinen politik yaklafl›m› Tony Blair’in oldu¤u gibi Bill Clinton’›n da politikalar›nda önemli bir rehber görevi görmüfltür. Giddens Britanya politikas›nda söz sahibi olan önemli politik figürlerden biri ve düflünce kuruluflu Politika A¤›’n›n araflt›rma ve uygulamalar›na büyük katk› sa¤layan bir isimdir. 29 dilde yay›mlanan 34’ten fazla kitab›yla, y›lda SIRA S‹ZDE birden fazla kitap yay›nlam›fl bir yazard›r. http://www.iletisim.com.tr/ki%C5%9Fi/anthony-giddens-23592.aspx.(26.04.2011). http://tr.wikipedia.org/wiki/Anthony_Giddens#Ya.C5.9Fam_.C3.96yk.C3.BCs.C3.BC D Ü fi Ü N E L ‹ M (26.04.2011). S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET S O R U Giddens Sosyoloji’de D ‹ K K A T kuram›n› olufltururken, bir yandan ifllevselcilik ve yap›salc›l›k, di¤er yandan yorumsamac› yaklafl›mlar› birbirleri aras›ndaki farkl›l›klar ve benzerlikler üzerinden giderek oluflturmaya çal›flm›flt›r. Böylece toplumlar›n, hem kurumsal ifllevler düzeSIRA S‹ZDE yini hem de tarihsel ve anlamsal de¤iflimler alan›n› bir araya getirerek kapsay›c› bir metodik deneme yaparak kuram›n› oluflturmufltur. Sosyolojinin metodik olarak yeniden üretilen pratikler üzerine odaklanmas› gerekti¤inden söz eder (Giddens 1999: 4; Giddens AMAÇLARIMIZ 2003: 7). N N ‹ T Giddens, A P Dolay›s›K ile metodik ba¤lamda kuram oluflturmay› ça¤›n genel elefltirilerini dikkate alan bir biçimde de¤erlendirme olana¤›na sahip olmufltur. Özellikle Sosyolojik Metodun Yeni Kurallar› (2003:6) kitab›nda Durkheim’›n ELEV‹ZYON pozitivist Taç›klamalar›n› önemsemekle birlikte, onun metodunu elefltiriye tabi tutmufltur. Ancak kendisinin Durkheimci gelenekten beslendi¤ini, bunun yan› s›ra Marx ve Weber’in düflünce ve metodlar›ndan etkilendi¤ini fakat kendisinin bu geleneksel anlay›fl›n üzerine yeni dedi¤i ifllevselci, yap›salc›, anlamac› ve tarihselci ‹NTERNET prespektifleri harmanlayarak bir kuram infla etti¤ini belirtmektedir (Giddens & Pierson 1998: 8-9; Giddens 1984: xi-vvi). Bu inflac› kuram›n› reflektivist ya da düflünümsel/dönüflümsel olarak adland›rd›¤› görülmektedir SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› S O R U D ‹ K K A T düflüncenin, Refleksivite (reflexivity) kavram› birçok anlama gelmekle birlikte “...dilin, zihnin veya bir disiplinin kendi üzerine dönme gücü veya yetene¤i, düflünümsellik anlam›nda zihnin kendi üzerine dönmesi, kendisinin hem öznesi hem deSIRA nesnesi olma kapasiS‹ZDE tesi, bilincin kendi özbilincine sahip olmas› durumu, bir bilgi dal› ya da disiplinin bir teori veya ideolojinin araflt›rma konusu ya da düflünce-nesnesi ba¤lam›nda benimsedi¤i bak›fl AMAÇLARIMIZ aç›s›, yöntem veya stratejileri söz konusu yöntem veya stratejilerle bunlar› kullanarak ulaflt›¤› düflünce ya da teorilere de uygulamas› durumu....”v.b. anlamlara gelmektedir (Paradigma Felsefe Sözlü¤ü, Ahmet Cevizci, Paradigma Yay›nlar›, ‹stanbul, 2000’den aktar›K ‹ T A P lan Giddens 2003: 9 çevirisini yapan Ü. Tat›can ve B. Balk›z). S O R U D‹KKAT N N Sosyolojinin kendine özgü entelektüel bir disiplin oldu¤unu ileri süren GidT E L E VTarihin ‹ Z Y O N do¤rusal dens, klasik sosyologlar›n kuramlar›n› indirgemeci olarak niteler. bir çizgide geliflmedi¤inden, birçok k›r›lma ve çat›flma noktalar›n› içinde bar›nd›ran bir süreç oldu¤undan söz eder. Bu nedenle sosyolojide pozitivist varsay›mlar yerine, yap› ile eylemin soyut problemlerini vurgulayan bir yaklafl›m›n ‹ N T E R N E T gere¤inin önemini vurgular (Tucker 1998:24). Sosyoloji ne do¤a bilimi, ne de bilim olmayan bir aland›r. Ona göre sosyoloji, kendi sorunsal›n› yans›tan özelli¤e sahip bir bilimdir (Giddens 1991a:19). Giddens’a göre, yorumsamac›/hermeneutik sosyolojilerin eksi¤i yap›d›r, katk›s› ise eylemde insan öznelerin belirleyicili¤idir. ‹fllevselci ve yap›salc›lar ise, zorlama, güç, organizasyon gibi kavramlarla topluma vurgu yaparlar. Eksiklikleri ise aktörleri büyük güçlerin oyunca¤› olarak ele almalar›, insan failli¤ini de¤erlerin içsellefltirilmesine indirgemeleri, onlar›n toplumsal hayattaki aktifli¤ini ihmal etmeleri ve normlar›n müzakereye aç›k oldu¤unu görememeleridir. Asl›nda Giddens birbirine z›t olan ifllevselci-holistik ve sembolik etkileflimci-aksiyonel ontolojik yaklafl›mlardaki benzerli¤in fark›ndad›r (Giddens 2003:188 ). Giddens, günümüz toplumlar›n›n bir geçifl sürecinde olduklar›n›, sosyal bilimcilerin, bu süreci de¤iflik isimlerle adland›rd›klar›n›, örne¤in; bilgi toplumu, biliflim toplumu, tüketim toplumu gibi yeni bir aflama olarak yorumlayanlar oldu¤u gibi, post modern, postmodernizm, sanayi sonras› toplum, kapitalizm-sonras› toplum gibi önceki dönemin tasfiyesine iliflkin görüflleri ön plana ç›karanlar›n da bulundu¤unu belirtmektedir (Giddens 1994:10; Giddens 1990:2). Bu konuda söz edilmesi gereken bir baflka kavram da çifte yorumsama veya hermeneutiktir. Bu düflüncenin k›smen mant›ksal k›smen de empirik oldu¤una de¤inir. Bütün sosyal bilimler hermeneutik özellik gösterirler. Betimlenecek bir olay›n içinde yer almak demek, karfl›l›kl› olarak bilgininin s›radan aktörler ve sosyal bilimciler taraf›ndan paylafl›lmas› anlam›na gelmektedir. Sosyolojik kavramlar gündelik eylemin içinden çekilip ç›kart›lamaz (Giddens 2003: 18). Sosyolojik bilgi, toplumsal yaflam alan›na sarmal bir flekilde girip ç›kan bir süreçtir. Bu sürecin tamalay›c› bir parças› olarak sosyoloji hem kendini hem de toplumsal alan› yeniden yap›land›r›r (Giddens 1994: 21). S›radan aktörlerin gündelik yaflama dair atfettikleri anlamlar ile o kültürün içinden gelen sosyolo¤un teorik aç›klamalar› örtüflünce çifte hermeneutik dedi¤imiz durum oluflur. Buna Türkiye’den bir örnek olarak “hortumculuk” kavram›n› verebiliriz. Bu kavram, tüm nesneleri içine alan korkunç bir do¤a olay› olan hortum ile devletin maddi olanaklar›n› kendi ç›karlar› için sahiplenenlerin ve bunu al›flkanl›k haline getirenlerin içinde bulunduklar› durumu tan›mlamay› ifade eder. 51 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Öncelikle toplumlar›n günümüzde post-modern döneme geçti¤i iddas›n› reddeden Giddens, aksine günümüzde modernli¤in sonuçlar›n›n giderek radikalleflti¤ini ve evrensel bir boyut alarak toplumlar› sar›p-sarmalad›¤›n› belirtir. 52 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 SIRA S‹ZDE Giddens, sosyolojiyi nas›l bir bilim olarak de¤erlendirir? Aç›klay›n›z. Bu bölümde Giddens’›n görüflleri modern öncesi ve modern dönem ile geç kaD Ü fi Üba¤lam›nda NEL‹M pitalist dönem ele al›nmakta, geç kapitalist dönemde küreselleflme sürecinin oluflumu ve geliflimi ile yap›laflma kuram› çerçevesinde yap›laflma usulleri, sosyal iliflki SveO Rrutinlikler ile bölgeselleflme ve düflünümsel aktör kavramlar› üzeU rinde durulmaktad›r. D‹KKAT MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K Modern öncesi dönem ile modern dönem aras›nda genellefltirilmifl karfl›laflt›rmalaSIRA S‹ZDE r›n yap›lmas›n›n son derece riskli bir u¤rafl oldu¤unu belirtmekle birlikte Giddens, her iki döneme iliflkin süreksizliklerin varl›¤›n› aç›kça ortaya koyman›n mümkün oldu¤undan söz etmektedir. Bu nedenle Giddens söz konusu iki dönemin karfl›AMAÇLARIMIZ laflt›rmas›n› güven ve risk de¤iflkenleri üzerinden yapmaktad›r. Modernli¤i, 17. Yüzy›lda Avrupa’da bafllayan ve daha sonra tüm dünyay› etkisi alt›na alan bir toplumsal yaflam ve örgütlenme biçimi olarak tan›mlar. Ancak bu tan›m›n zaman K ‹ T A P süreci ve co¤rafi ba¤lam›ndan daha fazla bir fleyi ifade etti¤ine de¤inir. Günümüzde modernli¤in yeteri kadar anlafl›lamad›¤›n› vurgulayan Giddens, modernli¤in do¤as›na bak›lmas›n›n sosyolojik analizler için kaç›n›lmaz oldu¤unu öne sürer T E L E V ‹9-11). ZYON (Giddens 1994: Modern öncesi ve modern kültürleri karfl›laflt›rmada “güven” önemli midir, sorusuna Giddens’›n verdi¤i yan›t flöyledir: Kiflinin kendini dünyada güvende hissetmesini anlatan ve di¤er insanlarla bir arada yaflamas›n› olanakl› k›lan güven odak‹NTERNET l› “ontolojik/varl›ksal güvenlik” olgusu, insani varoluflun temel bir özelli¤idir (Layder 2006:193). Bu nedenle ontolojik güvenli¤in temelinin genellikle ilk çocukluk döneminde oluflturuldu¤unu belirten Giddens, yetiflkinlik dönemi rutinleriyle devam ettirildi¤ini öne sürer. Yaflant›m›zdaki toplumsal pratiklerin birço¤u rutinler taraf›ndan sürdürüldü¤ü için güvenirli¤i, hayat›m›zda onun rutin do¤as› arac›l›¤›yla deneyimleriz ve dünyan›n ontolojik statüsünü sorgusuz sualsiz kabul ederiz. Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki güvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi. Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güvenilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Din, deneyimi güvenilir flekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Gelene¤in kendisi tan›m› gere¤i bir rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd› fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik hissi yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl› flekillerde karfl›lan›r: Rutin, soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geçmifltir ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini alm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in, -“gerçekli¤in varoluflsal demir atmas›” ile ba¤lant›l› olarak endiflenin- geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda çok daha fazla görülüyor olmas›d›r (Allan 2006: 273; Giddens 2000a: 39). Topra¤a ba¤l› tar›msal üretimin hâkim oldu¤u modern öncesi kültürlerde zaman ve uzam›n uzaklaflmas›, modern dönem ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreceli olarak düflük düzeyde seyreder (Giddens 1990:100). Bunun anlam›, geleneksel toplumlar›n zaman ve uzama yak›ndan ba¤l› oldu¤udur. McLuhan’›n ifadesi ile söylersek, geleneksel dönemde bedenimizin uzand›¤› yere kadar ulaflma olana¤›m›z bulunurken, elektronik ça¤da sinir sistemimiz dünyay› bir a¤ gibi sarmaktad›r (Özkök 1991: 156). McLuhan’›n bu ifadesi, zaman ve mekân›n yak›nlaflmas›n› getirmifltir. Giddens’›n görüflünde ise daha sonra de¤inece¤imiz üzere “zaman ve uzam›n” yerden/me- N N 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› kândan uzaklaflmas›na neden olmufltur. Bu anlay›fl Giddens’da modern öncesi ve modern toplum karfl›laflt›rmas›n›n da özünü oluflturur. Çünkü modern dönemde “zaman›n uzamla uzaklaflmas›” (bu kavramdan anlafl›lmas› gereken, varl›k ve yokluk olgular›n› birlefltirecek biçimde düzenleme ve yeniden düzenleme özelli¤ine vurgu yap›lmas›d›r) durumu giderek artm›flt›r (Giddens 1994:20). Dolay›s›yla Giddens’›n modern öncesi ve modern dönemi, güven ve risk ortam›na dayal› olarak karfl›laflt›rmas› daha anlaml› hale gelmifltir. Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri Giddens (1994:93), modern öncesi dönemin genel özelliklerini güven ortam› ve risk ortam› bak›m›ndan analiz eder. Güven ortam›n›n belirleyicilerini 4 faktörle aç›klar. Bunlar; 1. Zaman-uzam içindeki toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lmada akrabal›k iliflkileri düzenleyici bir rol üstlenir. 2. Tan›d›k bir çevre sa¤layan bir yer olarak yerel topluluklar›n varl›¤›na/a¤›rl›¤›na dikkat çeker. 3. ‹nsan yaflam›n›n ve do¤an›n tanr›sal bir yorumunu sa¤layan inanç ve ritüel uygulama tarzlar› olarak dinsel kozmolojiler önemli bir yer tutar. 4. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in çevrilebilir bir özelli¤e sahip olmas›ndan dolay› geçmifle yönelik bir ba¤lant›n›n söz konusu oldu¤unu vurgular (Giddens 1990: 100-102). Bu dört faktör modern öncesi dönemin temel güvenlik durumunu sa¤layan toplumsal iliflki biçimleridir. Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam› Giddens, modern öncesi dönemin risk ortam›n› ise flöyle de¤erlendirir; 1. Bulafl›c› hastal›¤›n yayg›nl›¤›, iklimin güvenilmezli¤i ve sel bask›nlar› gibi do¤al felaketler baflta olmak üzere do¤adan kaynaklanan tehdit ve tehlikeler mevcuttur. 2. Ya¤mac› ordular, yerel beyler, haydutlar ve h›rs›zlardan kaynaklanan insan fliddeti tehdidinin bulunmas›d›r. 3. Dinsel kayradan yoksun kalma ya da kötü bir büyünün etkisine girme riskinin varl›¤›d›r. Bu riskleri azaltman›n yollar›n›n bafl›nda akrabal›k iliflkileri, yerelleflmifl iliflkilerin önemi, dini inançlar ve bir rutin olan gelenekler gelmektedir (Giddens 1990: 102-108). Dolay›s›yla bu aç›klamalar, modern öncesi dönemde toplumlar›n nas›l bir risk içinde olduklar›n› gösterir. Modern Dönemde Güven ve Risk Giddens (2010:13), modernite ya da gelenek-ötesi (post-traditional) toplumu, gelenek ve al›flkanl›¤a ait kesinliklere iliflkin rasyonel bilginin yer ald›¤› bir düzen olarak tan›mlamaktad›r. Bu ba¤lamda modern dönemde yerinden ç›karma/yerinden edilme kavram› ile ifade etti¤i soyut sistemlere yönelik güven iliflkilerinin nas›l oldu¤unu (Giddens 1994:93; Giddens 1990:102) üç kategoride de¤erlendirir: 1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak dostluk ya da cinsel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2. Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl› k›lma yolu olarak soyut sistemler (aç›l›ml› mekanizmalar), 3. Geçmifl ile gelece¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu durumu post-geleneksel dönem olarak de¤erlendiren Giddens, post-geleneksel dönemi modernli¤in bir parças› olarak nitelemektedir. Modern dünya daha önce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine modernitenin ileri bir aflamas›d›r ki, geç- 53 54 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler miflin e¤ilimlerini ve güçlerini yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden dolay› Giddens bu dönemi geç modern dönem olarak isimlendirir. Modern toplumsal kurumlar›n geliflimi ile güven ve risk, güven ve tehlike iliflkilerinin bir flekilde dengelenmesi durumunun ortaya ç›kt›¤›n› belirten Giddens (1994:93-98), modernli¤in risk ortam›n›; modernli¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit ve tehlikeler, savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti tehdidi ve modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi olarak s›ralar. Dolay›s›yla modernli¤in günümüzde yaflanan risk ve tehlikelerinin toplumun varl›¤›n› tehdit etmekle birlikte bu risk ve tehlikelerin karfl›tl›klar içinde kendini yeniden dönüfltürme imkân›n›n bulundu¤una iflaret eder. Bu durum toplumlar›n geçifl dönemlerine iliflin yaflanm›fll›klar›n› ifade eder ve modernli¤in süreksizli¤ini ortaya ç›kar›r. Buradan radikalleflen modernli¤e do¤ru bir gidiflin oldu¤unu ileri sürer (Tucker 1998: 145). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 Modern öncesi modern dönemi güven ortamlar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z. SIRAveS‹ZDE MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ Ü fi Ü N E L ‹ M Giddens’›nDmodernli¤in süreksizlikleri (the discontinuities of modernity) konusunda söylemek istedi¤i, modern toplumsal kurumlar›n birçok bak›mdan benzersiz olduklar›, di¤er S Obir R U ifade ile geleneksel toplum düzeni anlay›fl›n› yans›tmad›¤›d›r. ‹nsanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i ve do¤rusal bir geliflim çizgisine sahip olmad›¤› bilinen bir gerçekliktir. Giddens burada insanl›k tarihini süreksizlik ‹KKAT ba¤lam›nda Dbir bütün olarak aç›klamaya ve analize giriflmez, onu ilgilendiren daha çok modern dönemle iliflkili olan süreksizlik ya da süreksizlikler toplam›d›r (Giddens 1990: 5). Toplumlardaki geliflmelerinin kesintiye u¤ram›fll›k ile varl›¤›n› SIRA S‹ZDE sürdürdü¤ünü ifade eder. Modern yaflam tarzlar›, geleneksel toplumsal düzen çeflitlerinden benzeri görülmedik bir AMAÇLARIMIZ biçimde ayr›flmakta ve modernli¤in getirdi¤i dönüflümler gerek yayg›nl›k gerekse yo¤unluk bak›m›ndan önceki döneme özgü de¤iflim biçimlerinden oldukça farkl›l›k göstermektedir. Bu farkl›l›k yayg›nl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, küre‹ T toplumsal A P sel düzeydeK bir iliflki ve etkileflim biçimlerinin kurulmas›na, yo¤unluk bak›m›ndan ise gündelik yaflam›m›z›n en mahrem ve kiflisel özelliklerini de¤ifltirme biçiminde etkili olmufltur. Kuflkusuz geleneksel ile modern aras›nda belli nokT E L E V ‹ Z Y O N var oldu¤u inkâr edilemez. Ancak tarihsel zaman içerisinde talarda sürekliliklerin ortaya ç›kan de¤iflikliklerin dramatik etkisi iledir ki bunlar› yorumlarken önceki döneme ait yereleflik bilgilerimizin s›n›rl›l›¤›n› hiç akl›m›za getirmedik. Oysa klasik sosyologlar›n toplumsal evrimcilik anlay›fl› (ister ifllevselcilik isterse çat›flmac› ku‹NTERNET ramc›lar olsun) modernli¤in süreksizlikçi (discontinuist) karakterinin fark edilmesini, deyim yerindeyse, engelleyen bir faktör olmufltur (Giddens 1990:5-6). Evrimci aç›klamalar›n genel anlamda “büyük anlat›lar›” temsil etti¤ine de¤inen Giddens, evrimcilerin tarihi, insanl›kla ilgili olaylar karmaflas›n› sistematik bir tablo düzeni içerisine sokarak yine olaylar dizisinin yard›m› ile anlatmaya çal›flt›klar›ndan söz eder. Giddens’a göre toplumsal evrimcili¤in yap›s›n› bozmak demek, tarihin bir bütünmüfl ya da belirli baz› birlefltirici örgütlenme ve dönüflüm ilkelerini yans›t›yormufl gibi görülemeyece¤ini kabul etmek anlam›na gelir. Fakat bu durum görünürde bir kaos ya da sonsuz say›da farkl› tarihler yaz›labilece¤i biçiminde de yorumlanmamal›d›r. Çünkü tarihsel geçiflin analizi, bizi ayn› zamanda o dönemin belli karakterlerin tan›mlanabilecek ve haklar›nda genellemeler yap›labilecek bir niteli¤in varl›¤›na da götürür. Dolay›s› ile aç›klama sistemati¤inin yap›s›n› bozmak, bize yaln›zca modernli¤in incelenmesini sadelefltir- N N 55 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› mekle kalmayacak, ayn› zamanda post-modern de¤erlendirmelere iliflkin tart›flmalar›n odak noktas›n› da yeniden görmemize yard›mc› olacakt›r (Giddens 1994:1213; Giddens 1990: 5-6) Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin Karfl›laflt›r›lmas› Giddens & Pierson (1998: 90), modern toplumu endüstriyel uygarl›kla iliflkili olarak üç kategoride de¤erlendirmektedirler: i. ‹nsan iliflkileri taraf›ndan dünya düflüncesinin dönüflümüne aç›k davran›fllar seti, ii. Ekonomik kurumlar›n karmafl›kl›¤›, endüstri üretimi ve pazar ekonomisi ve iii. Kitle demokrasisi ve ulus-devleti de içine alan politik kurumlar. Bu çerçeveden yaklafl›ld›¤›nda, Giddens modern toplumsal kurumlar› geleneksel toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlikleri ise üç kategoride de¤erlendirerek aç›klamaktad›r (Giddens 1990: 6): 1. De¤iflim h›z›: Geleneksel düzenlerin (toplumlar) kendi içlerinde devingen olduklar› söylenebilir. Fakat modernli¤in koflullar› içinde de¤iflimin h›z› had safhadad›r. Bunun önemli bir yönünü teknoloji olufltursa bile, bu h›z di¤er toplumsal iliflkilerde de kendini gösterir. 2. De¤iflim alan›: Dünyan›n farkl› bölgeleri birbiri ile ba¤lant›l› hale geldikçe toplumsal dönüflümün dalgalar› yerkürenin tüm yüzeyini kapsamaktad›r. 3. Modern kurumlar›n do¤as›: Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas›, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç iliflkilerinin birlikteli¤i, daha önceki dönemlerde hiç görülmedi¤i kadar iç içe geçmifltir. Dolay›s›yla modern kurumlar do¤alar› gere¤i yeni dönemin ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir özellik göstermektedirler. Bu üç kategori ayn› zamanda modernli¤in karakterleridir. Çünkü bu yorum, modernli¤in güvenlik ve tehlike ile güven ve risk konusunda ayd›nl›k ve karanl›k olmak üzere iki yönlü bir olgu oldu¤unu ortaya koyar. Giddens’a göre asl›nda klasik sosyologlar modern ça¤› sorunlu olarak tahlil etmifllerdir. Capitalism and Modern Social Theory (1984: 375) adl› kitab›nda, klasik sosyologlar›n her birinin metodolojik farkl›l›¤›n›n bulundu¤unu, tam kapsaml› bir “genel teori” yaratt›klar› iddias›nda bulunmad›klar›n› ifade etmektedir. Ancak Giddens, Marx ve Durkheim’›n, modern ça¤›n olumlu yönlerinin olumsuzluklar›ndan daha çok a¤›r bast›¤›na inand›klar›n›, Weber’in ise daha kötümser bir tarzda modern ça¤›n maddi ilerlemenin bireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i yok eden bir bürokrasinin genifllemesine öncülük etti¤ine inand›¤›n› savunur. Bu üç sosyolog, modern endüstriyel yaflam›n bireyi s›k›c› ve tek düze bir çal›flma disiplini alt›na sokan küçültücü sonuçlar›n› görmüfller, fakat üretim güçlerinin bu denli geliflmesinin eko-sisteme yönelik y›k›c› ölçekte bir tehdit oluflturabilece¤ini ve savafl›n endüstrileflebilece¤ini kestirememifllerdir (Giddens 2009:23-24 ;Giddens 1994:15). Modernli¤in süreksizlikleri ne anlama gelmektedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹ 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Modernlik, özünde gelenek ile bir karfl›tl›k içindedir. Bu karfl›tl›k modernli¤in dinami¤ini oluflturur. Modernli¤in bask›n özelli¤i, yeni olana karfl› aç›k durmak ve S Odüflünümsel R U bir düflünümsellik beklentisi içinde olmakt›r. Böylece modernlik olarak uygulanm›fl bilgiden oluflur. (Giddens 1994:40) Modernli¤in dinamizmi, zaman ve uzam›n ayr›lmas›ndan ve ayn› zamanda topD‹KKAT lumsal yaflam› organize eden zaman ve uzam›n dilimlenmesini sa¤layacak flekilde SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 56 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler yeniden birlefltirilmesinden, toplumsal sistemlerin yerinden edilmesinden, birey ve gruplar›n eylemlerinden oluflan toplumsal iliflkilerin sürekli bilgi girdileri yolu ile düflünümsel olarak düzenlemesinden ve yeniden düzenlemesinden gücünü almaktad›r (Giddens 1994: 22; Tucker 1998: 144). Böylece düflünümselli¤in varl›¤›, modern ile gelenekselin bir karfl›tl›k içinde devingenlik özelli¤i göstermesinden kaynaklanmaktad›r. Bozulma ve yeniden kurulma modernli¤e dinamiklik kazand›rmaktad›r. Bu nedenle Giddens’a göre toplum yap›land›r›lmam›flt›r, yani ba¤›ms›z bir varl›¤a sahip sert/kat› ve de¤iflmez bir nesne olarak var olmaz. Burada önemli olan husus, toplumun do¤as› gere¤i sürekli olarak bozulmaya ya da de¤iflime aç›k oldu¤udur. Bu sabit olas›l›k flüphesiz insanlar›n toplumun gerçekli¤i hakk›nda hisSIRAveS‹ZDE setti¤i yayg›n bilinçd›fl› güvensizlik duygusunu yaratand›r (Allan 2006: 273). Fakat bu olas›l›k ayn› zamanda modernli¤i hem yap›laflma süreci hem de birey aç›s›ndan önemli bir mesele k›lar. (Allan 2006: 274). Bu ba¤lamda modernli¤in dinaD Ü fi Ü N E L ‹ M mizmini yaratan dört farkl› unsur vard›r. Bunlar: zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas›, yerinden ç›karma/edilme ve aç›l›ml› mekanizmalar, radikal düflünümsellik S O R U fiimdi bu dört unsuru k›saca özetleyelim. ve küreselleflmedir. Modernli¤in Dsüreksizlikleri ve dinamikleri konular›nda “Giddens’›n Modernleflmenin So‹KKAT nuçlar› (1994)” kitab›n›n okunmas›nda yarar vard›r. N N SIRA S‹ZDE Modernlik, Zaman ve Uzam Modernlik ile zaman ve uzam› anlafl›l›r k›lmak için Giddens önce modern öncesi kültürlere AMAÇLARIMIZ bakmak gerekti¤inden söz eder. Modernlik öncesi kültürlerin zaman› hesaplama biçimleri vard›r. Bu hesaplama takvim, yaz›n›n bulunuflu gibi topra¤a yerleflik devletleri birbirinden farkl›laflt›ran özellikler olarak de¤erlendirilmektedir. K ‹ T Ayaflam›n P Ancak gündelik temelini oluflturan zaman hesab›, sürekli zaman› uzama ba¤lamakta ve kesinlikten uzak olarak de¤iflken bir durum göstermektedir. Her hangi bir kifli o günün tarihini ancak di¤er toplumsal ve bölgesel iflaretlere bakarak söyleyebilirdi. T E L E V ‹ Z Y O“Ne N zaman” sözcü¤ü, “nerede “ ile ya da düzenli do¤al olaylarla iliflkilendirilerek biliniyordu. Mekanik saatin icad› ve nüfusun giderek yay›lmas› (bafllang›c› 18. yüzy›l›n sonuna kadar uzan›r) zaman›n uzamdan ayr›lmas›na yol açm›fl ve zaman, günün dilimlenmesine örne¤in, çal›flma saatinin düzenlenmesine ‹NTERNET olanak sa¤lam›flt›r. Böylece mekanik saat toplumsal örgütlenmede birli¤i sa¤layan bir ölçü birimi olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle takvimin dünya ölçe¤inde standatlaflmas› ve zaman›n bölgelerden ba¤›ms›zlaflarak standartlaflmas› evrensel anlamda zamana iliflkin farkl›l›klar› ortadan kald›rm›flt›r (Giddens 1990: 17-18). Bu geliflmelere bak›ld›¤›nda zaman›n boflalt›lmas›, uzam›n boflalt›lmas› bak›m›ndan bir ön koflul olmufltur. Bofl uzam›n geliflimi, uzam›n yöre’den ayr›lmas› ile anlaml›l›k kazanm›flt›r. Yöre, co¤rafi olarak konumland›r›lm›fl toplumsal eylemin fiziki ortam›n› ifade etmekte ve mekân fikri ile kavramsallaflt›r›lmaktad›r. Modern öncesi toplumlarda uzam ve yöre kavramlar› birbiri ile örtüflmekte ve toplumsal yaflam›n uzamsal boyutlar› birçok bak›mdan bireylerin birbirleri ile yerel etkinlikleri bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Modernli¤in ortaya ç›kmas› ile birlikte yüzyüze etkileflim durumundan uzaklafl›larak orada bulunmayanlar›n etkileflimlerini de kapsayacak biçimde yöreden kopuflu getirmifltir. Dolay›s›yla modernlik koflullar›nda mekânlar›n, toplumsal faaliyetlerden etkilenerek yaln›zca görünürde olup bitenleri göstermekle kalmamakta ayn› zamanda mekân›n “görünür biçimi” onun 57 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› do¤as›n› belirleyen uzaklaflm›fl iliflkilerini örterek saklamas›na da neden olmaktad›r (Giddens 1990: 18-19). Uzam›n mekândan ayr›lmas› zaman örne¤inde oldu¤u gibi ölçümün tek biçime dönüflümü gibi olmam›flt›r. Yerkürenin bat›l› gezgin ve kâflifler arac›l›¤› ile perspektif anlay›fl›ndan uzak bir flekilde dünya haritalar›n›n ortaya ç›kmas›na öncülük edecek biçimde ad›m ad›m çizgiye dökülmesi, uzam› herhangi bir yer ve bölgeden ba¤›ms›zlaflt›rm›flt›r. Böylece zaman›n uzamdan ayr›lmas› (time-space distanciation) tek yönlü bir geliflim olarak yorumlanmamal›d›r, aksine bu geliflim diyalektik özelliklere sahiptir. Di¤er bir ifade ile zaman› uzamdan ay›rmak toplumsal etkinlikler bak›m›ndan yeniden birleflimleri için bir temel oluflturur. Bu konuda Giddens tren çizelgesi örne¤ini verir; trenlerin hareket saatlerini gösteren tarife benzeri bir zaman çizelgesi ilk bak›flta insanlara yaln›zca s›radan bir flema gibi görünebilir. Ama bu tarife gerçekte trenlerin ne zaman, nereye varaca¤›n› gösteren bir zaman-uzam düzenleyicili¤ini sa¤layan bir araç ifllevi görür. Bu niteli¤iyle tren, yolcu ve yükün zaman ve uzam›n genifl bir alana yay›lmas›na yol açarak karmafl›k bir eflgüdüme olanak sa¤lar (Giddens 1990: 19-20). Zaman ve uzam›n nas›l boflalt›ld›¤›n› anlamak için, insanlar›n zaman-uzamla nas›l bir iliflki içinde oldu¤u ele al›nmal›d›r. Modernli¤in bafllang›c›na kadarki dönemde zaman ve uzam do¤al ortamlarla ve çevrelerle çok yak›ndan iliflkiliydi. Fakat modern toplumlarda zaman ve uzam, daha önceden sahip olduklar› do¤a ile ilgili ba¤lar›ndan kopar›larak soyut varl›klara dönüflmüfllerdir. Dahas› uzam kavram›n›n kendisi fiziksel olmaktan çok sembolik hale gelmifltir. Bilindi¤i gibi modernlik, ilerlemeye duyulan inanç ile ifade edilir. Ilerleme, de¤iflim anlam›na gelir ve (Allan 2006: 275) zaman ve uzam›n boflalt›lmas› “de¤iflimi yerel al›flkanl›k ve pratiklerin s›n›rlamalar›ndan serbest k›larak çeflitli de¤iflme olas›l›klar›n› bafllatmaya hizmet eder” (Giddens 1990: 20). Zaman ve uzam› soyutlaflt›rmak ayn› zamanda modernli¤in bir baflka ay›rt edici özelli¤i olan bürokratik organizasyona yard›mc› olur. Zaman ve uzam, do¤a iliflkileri ve toplumsal iliflkilerden soyutland›¤› (boflalt›ld›¤›) için yaflamlar›m›z tam anlam›yla rasyonel organizasyona ba¤l›d›r. Zaman ve uzam›n boflalt›lmas›, zaman-uzam uzaklaflmas›n›n s›n›rs›z biçimde artt›r›labilece¤i anlam›n› tafl›r ve artan zaman-uzam uzaklaflmas›, artan düflünümsellik karfl›l›kl› olarak birbirlerini güçlendirirler ve birlikte modernli¤in dinamizmini- sürekli de¤iflim yönelimini- yarat›rlar (Allan 2006: 276). Böylece zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas› yerinden ç›karmalarla/edilmelerle ilgili iken bu durum bir yönü ile farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r, di¤er yönü ile yeni birleflimlere kap› aralar. Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar Geleneksel toplumdan modern topluma geçifli tart›fl›rken özellikle ifllevselciler baflta olmak üzere birçok sosyolog, yap›sal farkl›laflmadan bahseder. Giddens’›n yap›sal farkl›laflmada sorunlu olarak gördü¤ü fley, yap›salc›lar›n, modernli¤in merkezi bir özelli¤i olan radikal zaman-uzam uzaklaflmas›na mant›kl› bir aç›klama getirilmemesidir. Kendisi kurumlar› aç›l›ml› mekanizmalar aç›s›ndan de¤erlendirirken buna mant›kl› bir aç›klama getirdi¤ini belirtir. Bu noktada ideal bir geleneksel toplum tipi kurgulayacak olursak bu toplumda toplumsal iliflki ve etkileflimin birço¤u, yerel ortamlarda kökleflmifl karfl›lafl›mlar içerisinde gerçekleflir. Bu toplumda insanlar çevrelerindeki herkesi tan›rlar ve yard›ma ihtiyaç duyduklar› insanlara ba¤›ml›d›rlar. Mesafeli durumlar, mesafeli ötekilerle birlikte sürekli olarak de¤iflmez kal›r yani mesafe korunur. Bu ba¤lamda yaflam› yerel ba¤lam›ndan çekip ç›karan Aç›l›ml› mekanizmalar, toplumsal iliflki ve etkileflimleri yerel ba¤lamlar›ndan çekip ç›karan pratiklerdir. 58 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler iki temel mekanizma vard›r: I. sembolik göstergeler ve II. uzmanl›k sistemleri (Allan 2006: 276). Sembolik Göstergeler Sembolik göstergeler herhangi bir kifli ya da kurumla iliflkili olmaks›z›n da¤›t›lan/devreden de¤iflim araçlar› aç›s›ndan düflünülebilir. Birçok gösterge türü olmakla birlikte para bu türler aras›nda mükemmel bir örnektir. Para, her mal›n ayn› de¤er sistemine göre belirlendi¤i evrensel bir de¤er sistemi yarat›r. Gereklilik itibariyle bu de¤er sistemi soyuttur; yani, içsel hiçbir de¤eri yoktur. Di¤er her fleyi temsil edebilmesi için kendi içinde bir de¤er tafl›mamal›d›r. Paran›n evrensel ve soyut do¤as› onu s›n›rlamadan özgür k›lar ve uzun mesafeler ve zaman periyotlar› karfl›s›nda de¤ifl tokuflu kolaylaflt›r›r. Bu nedenle do¤as› gere¤i para, zaman-uzam uzaklaflmas›n› artt›r›r ve paran›n soyutlama seviyesi oldukça yüksek, yaratt›¤› bu etki de büyük olur (Allan 2006: 276-277; Kaspersen 2000: 87; Ritzer 1997: 145). Uzmanl›k Sistemleri Giddens’›n bahsetti¤i bir di¤er aç›l›ml› mekanizma da uzmanl›k sistemleridir. Yine geleneksel bir topluluk kurgulayal›m. E¤er geleneksel bir toplumda yafl›yorsan›z ve bir çocuk sahibi olacaksan›z kime gidersiniz? E¤er ayn› grup içindeyken evlilik problemleri yafl›yorsan›z kimden yard›m al›rs›n›z? Daha verimli ürünler yetifltirmeyi, tanr›lar› yüceltmeyi, bir bina infla etmeyi ya da bir tür toplumsal iflbirli¤ini gerektiren bir fley yapmay› istedi¤inizde nereye baflvurursunuz? Tüm bu sorular›n yan›t› ve yaflam›n di¤er tüm ayr›nt›lar› sizin toplumsal iliflki a¤›n›zda bulunur. Daha iyi ürün almak için bu konuda deneyimli olan bir arkadafl›n›za, evlili¤inizi dan›flmak için büyükbaban›za, çocuk sahibi olmak için ebelik yapan komflunun kar›s›na gidersiniz (Allan 2006: 277; Kaspersen 2000: 84; Ritzer 1997: 145). Günümüzde bu tür sorun ve ihtiyaçlar için baflvurdu¤umuz adres, kiflisel olarak hiçbir flekilde tan›mad›¤›m›z, soyut bilginin hâkim oldu¤u akademik bir e¤itimden geçen uzmanlard›r. Fakat uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml› olmak amac›yla uzmanlara baflvurmak zorunda de¤iliz. Örne¤in, bir binan›n nas›l infla edildi¤i ya da pek çok s›n›f ve ofisin nas›l kuruldu¤u konusunda hiç bir bilgi sahibi de¤ilken, ofisime her gitti¤imde ya da s›n›fta her ders anlatt›¤›mda bu uzmanl›k bilgisine ba¤›ml› olmufl bulunmaktay›m. Bilgisayar› her açt›¤›m›zda ya da ›fl›¤› her yakt›¤›m›zda ya da arabam›z› her çal›flt›rd›¤›m›zda k›saca modern yaflam ile ilgili herhangi bir fleyi her yapt›¤›m›zda, soyut uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml›y›zd›r. Uzmanl›k bilgi sistemleri, yaflamlar›m›z›n merkezini yerel ba¤lamlardan soyut bilgi ve uzak ötekilere gelifltirilen ba¤›ml›l›¤a tafl›d›klar› için aç›l›ml›d›rlar (Allan 2006: 277). Modernli¤in Düflünümselli¤i Giddens düflünümselli¤i statik bir durum olarak de¤il, de¤iflken bir durum olarak görür. Modernli¤in, düflünümselli¤in seviyesini dramatik bir biçimde yükseltti¤ini öne sürer. Modern zaman öncesinde insanlar toplum hakk›nda pek düflünmezlerdi. Asl›nda kendine yönelik bir varl›k olarak toplum düflüncesi Montesquieu ve Durkheim gibi düflünürlerin eserlerinden önce pek bilinir de¤ildi. Günümüzde ise topluma iliflkin fark›ndal›¤›m›z son derece yüksektir ve ulusumuz ve kat›l›m gösterdi¤imiz organizasyonlar ve kurumlar›m›z hakk›nda bilinçli olarak düflünürüz (Allan 2006: 274). ‹lerleme ve düflünümsellik, do¤alar› gere¤i birbirleriyle iliflkilidir. ‹lerlemenin düflünümselli¤i gerektirdi¤i son derece aç›kt›r ve modernite de endemik bir yap›- 59 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› dad›r. Çünkü her toplumsal öge kendisini hedefi, amaçlar› ve pratikleri aç›s›ndan sürekli olarak de¤erlendirmek durumundad›r. Fakat ilerleme umudu hiçbir zaman cisimleflmez- ilerleme ideali- ona hiçbir zaman ulaflamayaca¤›m›z anlam›n› tafl›r. ‹lerlemeye yönelik att›¤›m›z her ad›m, elde ettiklerimizi gelifltirme umutlar›yla s›nan›r. ‹lerleme, ulafl›lm›fl bir amaç olmaktan ziyade motive edici bir de¤er, modernli¤in söylemsel bir özelli¤i haline gelir (Allan 2006: 274). “Modernli¤in kendisinin derinden ve aslen toplumbilimsel oldu¤una” de¤inen Giddens, (1994: 44) aktörün toplumsal yaflam hakk›nda daha fazla bilgiye sahip olmas› onun kendi gelece¤ini flekillendirmesi ve tehlikelere z›mni olarak karfl› koymas›n› olanakl› k›laca¤›n› söyler. Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤i, düflünce ve eylemin sürekli olarak birbirine yans›t›larak sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Yani gelece¤e yönelik olarak, önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin harmanlanmas› ilkeli bir biçimde savunulacak konular› örtüfltürür. Böylece düflünümsellik, bilgi ve yaflam hakk›ndaki temel anlay›fl›m›z›n k›smen flekillendirilmesi anlam›na gelir. Modern bilgi, bilimsel bilgiye eflde¤erdir ve bilgiyi bilimsel yapan ise daimi bir irdeleme ve sistematik flüphedir. Bu bilgi anlay›fl› her bireyin kültürel dokusuna ifllemifltir. Bu iflleyifl e¤itim-ö¤retim sisteminin bir parças› olarak okullarda sürdürülür. E¤itim kurumlar› modern organizasyonlar olarak do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü pratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r (Allan 2006: 275). Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤ini art›ran bir baflka faktör de özellikle kitle iletiflim araçlar›d›r. Bireyin kendisi dönüflümsel bir kapasiteye sahip oldu¤u için bu araçlardan ö¤rendiklerini kendi yaflant›s›na ussal olarak uyarlamaya çal›fl›r (Kaspersen 2000: 88). Radikal modernli¤in bir sonucu olarak birey, belirli kimliklerin, yaflam süresi göstergelerinin ve bilginin elde edilmesiyle benli¤i toplumsal olarak belirleyen toplumsal a¤lar ve kurumlardan çekip ç›kar›lm›flt›r. Modern bireye verilen sadece içsel olarak göndergesel olan benli¤in düflünümsel tasar›m›d›r. Bunun bir parças› olarak birey, uzmanl›k bilgi sistemleri ve arac› deneyimler kullanarak stratejik yaflam planlamas› gelifltirir. Benli¤in düflünümsel tasar›m›, (uzmanlar taraf›ndan sunulan ve kitle iletiflim araçlar›yla eriflilebilir olan) olas› yeni bilgilere dayal› daimi bir de¤erlendirme ve yeniden de¤erlendirme içerir (Allan 2006: 284). Küreselleflme Giddens düflünce ve eylemlerinde ne küreselleflme taraftar› ne de küresellemefle karfl›t› olmufltur. Daha çok küreselleflemenin günümüz gerçekli¤i içinde bir süreç oldu¤unu ancak yaratt›¤› tehlike ve risklere müdahale edilmedi¤i takdirde eko-yaflam ad›na olumsuzluklar yarataca¤›n› kabul etmifl ve bu sürecin toplumlar›n ç›karSIRA S‹ZDE lar›na uygun hale getirilmesi için nas›l dönüfltürülebilece¤ini anlatmaya çal›flm›flt›r. Kaleme ald›¤›, Elimizden Kaç›p Giden Dünya bafll›kl› eserinde Giddens neo-liberal söylemle refah haklar› düflüncesinden yola ç›karak demokratikleflme D Ü fi Ü N E L ‹ Mile minimal devleti özdefllefltiren bir yol sunar. Dolay›s›yla Held ve di¤erlerinin tan›m›na göre literatürde Giddens ve onun gibi düflünenler, düflünümselciler/flüpheciler olarak adS O R U land›r›l›r (Rantanten 2005:5-6; Keyman 2000: 20; Görgün-Baran 2010:317). D ‹ Kolaylar K A T taraf›ndan Giddens küreselleflmeyi, “yerel oluflumlar› millerce uzakta gerçekleflen flekillendirecek biçimde uzak yerellikleri birbiriyle ba¤lant›land›ran dünya çap›ndaki toplumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas›” olarak tan›mlar. Küreselleflmeyi bu SIRAnedenle, S‹ZDE bir arada bulunma halini zaman ve uzam›n daha da ötesine tafl›yan uzak ile yerel aras›ndaki diyalektik bir iliflki ba¤lam›nda de¤erlendirir (Allan 2006: 278). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 60 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Modernli¤in yap›sal olarak küresellefltirici özelli¤i bulundu¤una de¤inen Giddens bu süreçte bilhassa dört kurumun modernli¤in dinamizmini ve zaman periyodunu biçimlendirdi¤ini öne sürer. Bunlar: kapitalizm, endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c› güç ve gözetimdir. Böylece modernli¤in dinami¤i ile küreselleflmenin boyutlar›n› birbirine denk düflecek biçimde ba¤lant›land›rarak aç›klar. Modernli¤in dinami¤i aç›s›ndan kapitalizme dikkat çeker. Kapitalizm içsel olarak yay›lmac›d›r. Kapitalizm kâra duyulan ihtiyaç taraf›ndan yönlendirilir ve bunun sonucunda pazarlar›n, teknolojilerin ve metalaflt›rman›n yay›l›m›n› yönlendirir (Allan 2006: 277). Endüstrileflme, kapitalizm ile ba¤lant›l› olmakla birlikte kendi dinamiklerine ve di¤er kurumsal alanlarla kurdu¤u iliflkilere sahiptir. Endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c› güç ve gözetim birbirlerini besler ve genel anlamda endüstriyel-askeri kompleks olarak tan›mlanan fleyi yarat›rlar. Askeri bir kompleks, güçlü bir ordu ve askeri üretime odaklanm›fl bir ekonomi arac›l›¤›yla yarat›l›r. Zorlay›c› güç, teknolojiyi kullanmaya bafllad›¤›nda endüstrileflmeye ba¤›ml› olmakla kalmay›p daha fazla ve daha geliflkin güç ve gözetim teknolojilerinin üretimi için daimi bir itici güç oluflturur. Kapitalizmin farkl› uluslar aras›nda iliflkileri mümkün k›lmas› gibi askeri bir kompleks de uluslararas› iliflkileri meydana getirir (Allan 2006: 277-278). Küreselleflme içerisinde meydana gelen temel süreçler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r. Örne¤in, bürokratik, rasyonel yönetimin kullan›m› dünya kapitalizminde ve uzmanl›k sistemlerinde artar. Tüm bu dinamikler -radikal düflünümsellik, zaman ve uzam›n ayr›lmas›, yerinden edilme, küreselleflme- karfl›l›kl› olarak birbirlerine at›fta bulunur ve birbirlerini etkilerler. Örne¤in zaman ve uzam gerçeklikten ayr›ld›¤› için kurumlar toplumsal› yerelden daha da uzaklaflt›r›rlar. Bunun sonucunda da küresel düzeyde daha soyut ba¤lant›lar›n yarat›lmas›n› sa¤larlar. Tüm bu unsurlar birbirlerini karfl›l›kl› olarak güçlendirir ve modernli¤in dinamizmini infla ederler (Allan 2006: 278-279). Ancak Giddens’›n ( 1994a:5) da vurgulad›¤› gibi küreselleflme ayn› zamanda bu yönü ile yeni tabakalaflma biçimleri, yerinden edilmeleri, ço¤unlukla çat›flmalar› üreten ve s›rad›fl› yollar› içeren kompleks ve karmafl›k bir süreçtir. fiekil 3.1 Ulus-Devlet Sistemi Kaynak: Küreselleflmenin Boyutlar› (Giddens 1990: 71; Kaspersen 2000:93) Dünya Kapitalist Ekonomisi Dünya Askeri Düzeni Uluslararas› ‹flbölümü 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› Bugün modernli¤in kurumsal dinamizmi tam anlam›yla küreselleflmenin boyutlar› ile örtüflmektedir. Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n› da, kapitalist dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslar aras› iflbölümü ve askeri dünya düzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Bu dört boyuta iliflkin bilgiler belirtilen bu (Kaspersen 2000: 92-94; Giddens 1990: 71-78; Giddens 1994:68-73) kaynaklardan sentezlenerek aktar›lmaktad›r: Bugün dünyan›n ekonomik örgütlenifli ana güç merkezleri olan kapitalist devletler arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu devletlerin kendi iç yasalar› ve uluslararas› ekonomi politikalar› ekonomik faaliyetlerin birçok biçimde düzenlenmesini gerektirir. Bu durum ticari flirketlerin küresel aç›l›mlar› için genifl bir alan sa¤lar. Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarak hem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politikalar› etkilerler. Bugün ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sahiptir. Bu flirketlerin sahip olduklar› ekonomik anlamdaki bütçeleri her zaman ulus devletlerle rekabet halinde olacakalar› anlam›na gelmemektedir. Yani rekabet edemeyece¤i durumlar da söz konusudur. Bunlar toprak bütünlü¤ü ve fliddet araçlar›n›n kontrolüdür. Tüm devletler fliddet araçlar›n›n kontrolünü ellerinde tutarlar. Böylelikle ekonomik güçleri ne kadar çok olursa olsun endüstriyel-ticari flirketler hiçbir zaman askeri örgütler olamazlar. Kendilerini belirli bir topra¤›n egemen olan siyasal/yasal varl›klar› gibi göremezler. Ulus-devletler küresel düzeyde bir aktör olarak kabul ediliyor ise endüstriyel flirketler de dünya ekonomisinde baflat failler olarak yer almaktad›r. Görüldü¤ü üzere firmalar/flirketler devletlerle ve müflterileri ile ticari iliflkilerinde kâr› ön planda tutarak üretime girerler. Bu flekilde flirketler piyasalarda yay›larak meta piyasalar›n›n ve para pazarlar›n›n oluflumunu ve genifllemesini sa¤larlar. Bu süreç, do¤as› gere¤i eflitsizlikleri gündeme getirir. Bilindi¤i üzere ulus-devlet modernli¤in dönüflümsel karakterine uzun süre katk›da bulunmufl ve ulus-devlet sahip oldu¤u s›n›rlar yolu ile egemenli¤ini sa¤lam›flt›r. Fakat küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤i ile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumda baz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir biçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Örne¤in, Birleflmifl Milletler, Avrupa Birli¤i, OECD ülkeleri. Ancak bu durum gerçekten karmafl›k bir süreçtir. Uluslar›n ve flirketlerin ç›kar iliflkileri ve olas› çat›flmalar› sürekli bir güven ortam›n›n olamayaca¤› anlam›na gelir. Küreselleflmenin üçüncü boyutu askeri dünya düzenidir. Özellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeri örgütlenme teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesi savafllarla da yak›ndan ilgilidir. Burada yerel çat›flmalar›n nas›l küresel çat›flmalara dönüfltü¤ünü vurgulamak gerekir. Giddens, ülkelerin nükleer silahlar üretme yoluna giderek di¤er devletleri bu tür silahlar› kullanmaktan al›koyma amac› tafl›d›klar›na de¤inir. Bu durum nükleer güçler aras›nda savafl›n ertelenmesini getirebilir. Ancak kendi toprak s›n›rlar› içindeki çat›flmalarda kullanmay› engellemez. Giddens, bu söylemleri ile geç-modernitede güvenlik ve risk ile güvenlik ve tehlikenin s›n›rlar›n›n kompleks ve karmafl›kl›¤›n› gözler önüne sermektedir. Küreselleflmenin dördüncü boyutu olan uluslararas› iflbölümü endüstriyel geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstri türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir ifl bölümünü de gerekli k›lm›flt›r. Küresel ekonomik ba¤›ml›l›¤›n 61 62 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler SIRA S‹ZDE Giddens küreselleflmeyi modern dönemde gerçekleflenlerin sonucu olarak D Ü fi Üde¤il, N E L ‹bizzat M modernitenin kendisini tüm dünyaya yaymas›yla oluflmufl bir olgu olarak S O R U tan›mlar. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ artt›¤› günümüzde kapitalist ülkelerin kendi ekonomilerini yönetmeleri eskisinden daha zor hale gelmifltir. Makine teknolojilerinin dünya ölçe¤inde yay›lmas› insanlar›n maddi-fiziki çevre ile oldu¤u kadar gündelik yaflam›n birçok yönünü de etkilemektedir. Öyle görünüyor ki, küreselleflme sürecinde uluslararas› iflbölümü sermayenin maliyeti en düflük olan bölgelerde üretim yapma olana¤›n› yaratm›flt›r. Ucuz emek gücü ve daha fazla kâr anlay›fl› küreselleflmenin 16. yüzy›ldaki sömürgeleflme biçimini hat›rlatmaktad›r. Gelir da¤›l›m›n›n eflitsiz uygulamas› ise Üçüncü Dünya Ülkelerindeki iflsizli¤in, yoksullu¤un, terör ve siyasi çat›flmalar›n artmas›na, ulusötesi göçlerin, kad›n ticaretinin ve mülteci-s›¤›nmac› sorunlar›n›n katlanarak büyümesiSIRA S‹ZDE ne yol açm›flt›r. Giddens’a göre küreselleflmenin dört boyutu olan “kapitalist dünya ekonomisi”, “ulus-devlet sistemi”, “uluslararas› iflbölümü” ve “askeri dünya düzeni”, moD Ü fi Ü N E L ‹ M dernli¤in dört ana parametresi olan “kapitalizm”, “endüstriyalizm”, “gözetleme” ve “askeri güç”ün etkileflip geniflleyerek dünya ölçe¤ine yay›lm›fl biçimi olarak karfl›S O R U m›za ç›kmaktad›r. Zaman›n mekândan D ‹ K K A Tba¤›ms›z kal›fl› modernlefltirici bir süreçtir. Giddens’a göre, küreselleflmenin ön koflulu zaman›n mekândan ba¤›ms›z k›l›nmas›d›r. Bu sayede toplumsal iliflkiler mekâna ba¤›ml› olmaktan kurtulmufl uzaktaki yerlerle etkileflim içine girilmifltir. SIRA S‹ZDE Modernizasyon toplumsal iliflkileri yayg›nlaflt›rmakta, toplumlar aras›nda küresel iliflki a¤lar› kurulmaktad›r. Yerel faaliyetler ile uzak mesafeler aras›ndaki iliflkiler geliflmektedir. Ona göre küreselleflme, modernitenin devam›d›r. Küreselleflmeye karfl› de¤ildir, AMAÇLARIMIZ taraftar da de¤ildir. Ancak dünyan›n gidiflat›n›n küresellflmeye do¤ru oldu¤u tespitinde bulunmaktad›r. N N K ‹ T A P Küreselleflme, politik ve ekonomik etkilerin biraraya getiriliflilerinden do¤an bir Tdizi E L karmafl›k E V ‹ Z Y Osüreçleri N içermektedir. Bu durum hem yeni uluslar üstü sistemler ve güçler yaratmakta hem de geliflmekte olan ülkeler ‹ N T E Rdaha N E Tfazla de¤iflime giderek maruz kalmaktad›r. Küreselleflme Giddens’e göre, yaln›zca muazzam bir ekonomik, politik, kültürel sistemler ve iletiflim a¤lar›ndaki geliflmeyi de¤il, ayn› zamanda yerel ve kiflisel anlamda etkili faaliyetleri ve deneyimleri de içine al›r. K ‹ T A P Küreselleflme, uygulamaya koyulan ça¤dafl politikalar›n temellerinden daha baflka bir fleyi ifade etmektedir. Ancak küreselleflme içinde yaflad›¤›m›z toplumun kurumlar›n› Öte yandan küreselleflme “yeni bireyselcili¤in” T E L dönüfltürmektedir. EV‹ZYON yükseliflini de ön plana ç›karmaktad›r (Giddens 2000: 45, Giddens 2000a: 30) Küreselleflme, hem içinde büyük sistemlerin yer ald›¤› hem de yaflam›m›z›n ço¤u mahrem k›sm›n› ve özelini içine alan iliflkileri kapsar. Bu bak›mdan yaflam tar‹NTERNET z›m›z ayn› zamanda küresel sonuçlard›r. Örne¤in Kopenhang’dan sat›n ald›¤›m›z k›yafetler ‹ngiltere’de tasarlanm›fl, Tayvand ya da Polonya’da üretilmifltir. Bu durum uluslararas› iflbölümü ve dünyan›n eko-sistemi bak›m›ndan küreselleflmenin sonucu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Kaspersen 2000: 94). Küresellflme konusunda önemli olan bir nokta da modern teknolojik araçlar olarak medyan›n küresellefltirici etkisini gözden uzak tutmamakt›r. Mekanize iletiflim teknolojileri küresellflmenin bütün yönlerini önemli ölçüde etkilemifltir. ‹letiflim teknolojileri ayn› zamanda endüstriyalizmin bir sonucu olarak de¤erlendirilebilir. Özellikle iletiflim teknolojileri kültürel küreselleflmenin arac›s› olmufl, zaman ve uzam›n önemini yitirmesine yol açm›flt›r (Giddens 2000:42-43). Küreselleflme sanc›l› bir süreçtir ve bu süreçte yaflanan krizler, toplumlar› ve bireyleri risk ve tehlikelerle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Böylece güvenlik sorununu ortaya ç›karmaktad›r. Bunu aflman›n yolu ise güven ve güvenli¤i infla edecek mekanizmalar›n uygulamaya konulmas›ndan geçmektedir. 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K Giddens, modernli¤i flu sözleri ile de¤erlendirmektedir. “Modernlik terimini kullananlar›n ço¤u, ben dâhil, onu evrensellik iddialar› sorgulanabilir nitelikte olan, tarihsel olarak özgül bir sosyo-ekonomik ve kültürel oluflum olarak görüyorlar. Benim anlay›fl›ma göre modernlik tarihin sonu de¤ildir; ama modern olan flekilsiz, parçal›, çizgisel olmayan bir post-modernlik halinde çözülmüfl de de¤ildir. Dolay›s›yla “post-modern” fikri yaln›zca “modernli¤in akl›n›n bafl›na gelmesini” ya da kendi s›n›rlar› ile yüzleflmek zorunda kalmas›n› de¤il, ayn› zamanda bunu aflmay› da içerir” (Giddens 2000b: 20). Bu aç›klamada Habermas’›n görüflleri ile Giddens’›n görüfllerinin kesiflti¤i görülür. Çünkü Habermas’a göre modernizm henüz tamamlanmam›fl bir projedir. Ayd›nlanma düflüncesinin gelifltirdi¤i bu proje bir tak›m çalkant›l› olaylara yol açmakla birlikte Habermas, bu sorunlar›n üstesinden gelinebilece¤ine inan›r (Habermas 1996: 38-55). Bu nedenle Habermas da Giddens gibi içinde bulundu¤umuz dönemi postmodern olarak nitelemeye yanaflmaz. Giddens, ça¤›m›z›n krizini sistemin tüm rasyonalitesine karfl›n kapitalizmin krizi olarak görmez. Bugün ve gelecekte olacak gerilimin ekolojik kriz oldu¤unu iddia eder. Ona göre, “ekolojik kriz “örselenmifl bir modernli¤in” krizidir, ama sadece çevrecilikle özdefllefltirilmemelidir”. Bu nedenle önemli olan günümüzde modernli¤in üzerine infla edilen toplumsal bask›larla hesaplaflmakt›r. Burada karfl› karfl›ya gelinmesi ve netleflmesi gereken konu, fiziksel ekoloji de¤il, bir “yaflam ekoloji” meselesinin varl›¤›na dikkat çekmesidir (Giddens 2000b: 20). Bu ba¤lamda son zamanlarda kullan›lan “sanayi ötesi toplum” terimi hem kapitalist hem de sosyalist sistemler için geçerli görülmekte ve ekonomik sistemlerin bir ölçüde birbirlerine yak›nlaflt›klar› yorumunu güçlendirmektedir (Giddens 1984: 246). Böylece Giddens’a göre düflünümsellik tart›flmalar›n› post modernlikle iliflkilendirmek mümkündür. Henüz postmodern bir toplumsal evrende yaflamad›¤›m›z› beliren Giddens yine de yaflam tarzlar›n›n ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin farkl›l›¤›na dikkati çeker. Postmodern ve postmodrenite kavramlar›n› ay›r›r. Giddens’a göre bir anlamda, Postmodernizm mimaride, edebiyatta, sanatta ve fliirdeki son dönem de¤iflmelere göndermede bulunurken, postmodernite son dönemlerdeki sosyal dünyan›n kurumsal de¤iflmelerine iflaret eder. E¤er bir post modernlik dönemine do¤ru gidiyorsak bu, toplumsal geliflimin yörüngesinin bizi modernli¤in kurumlar›ndan uzaklaflt›r›p yeni ve farkl› bir toplumsal düzene do¤ru götürdü¤ü anlam›na gelir. Postmodernlik, hiçbir fleyin tam bir kesinlikle bilinemeyece¤ine, epistemolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na, tarihte teleolojiye yer olmad›¤›na, dolay›s›yla ilerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilemeyece¤ine iflaret etmektedir (Giddens 1994: 46-47; Tucker 1998: 143; Stevenson 2008: 241). Bu nedenle Giddens, postmodernite yerine “geç modernite” kavram›n› kullanmay› tercih eder. Giddens’›n verdi¤i örne¤e bakt›¤›m›zda “ Hiç h›z trenine bindiniz mi” diye sorarak flu aç›kmay› yapar. Bir h›z trenini e¤lenceli k›lan fley, tehlikenin ve güvenin bir arada bulunmas›d›r. H›z trenini güvenli bulmasak ona binmeyiz, ancak tehlikeye meyilli bir yap›m›z olmazsa h›z treni e¤lenceli olmaktan ç›kar. Yüzlerce metre yükseklikten kavisler çizerek h›zl› bir flekilde trenle afla¤›ya inmek, bize ölüm olas›l›¤›n› düflündürür ama trene ve onu infla eden uzmanlara duydu¤umuz güven, bu olas›l›¤›n yarataca¤› gerilimi ortadan kald›r›r. Anthony Giddens modernli¤i t›pk› bu flekilde resmeder, fakat baz› önemli farkl›lar ortaya koyarak (Allan 2006: 264). Örne¤in; 63 64 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Giddens’a göre modernlik bir juggernaut (önüne geçilmez ezici güç), “bütün bireylerin topluca bir dereceye kadar kontrolünde bulunan fakat ayn› zamanda kontrolümüzden ç›k›p kendisini parçalara ay›rabilme tehlikesini tafl›yan devasa bir güç makinesidir”. ‘Juggernaut’ sözcü¤ü, Hintçe bir kelime olan ve tanr› Vishnu ya da Krishna’y› -evrenin lordunu- temsil eden ‘JAGANNATHA’ kelimesinden gelir. Her y›l tanr›n›n imgesi, inançl› kalabal›klar aras›nda danslar ve davullar eflli¤inde bir geçit töreniyle sokaklarda gezdirilirdi. O zamanlarda daha erken selamete kavuflmak amac›yla inananlar›n ölümle karfl› karfl›ya gelmek için kendilerini devasa tören arabas›n›n tekerlekleri alt›na atmalar› gerekti¤ine inan›l›rd›. Juggernaut bu nedenle körü körüne bir ba¤l›l›k ve adanmay› gerektiren karfl› konulmaz bir güç olarak nitelenir (Allan 2006: 264). Bu karfl› konulmaz güç imgesi, yaratt›¤› tehlike ve güven hissiyle birlikte heyecan dolu h›z trenini akla getirir, fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi kontrol edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir. Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel bir farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrol modernli¤in merkezindedir ve gerçeklefltirilmesi mümkündür. Fakat Giddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflmedir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r. Biz, Jagannatha’ya kendini adayanlar gibi modernli¤in gücü ve cenneti içine çekilmifl durumday›z (Allan 2006: 264-265). Bu nedenle toplumu kontrol etme gücüne sahip de¤iliz. Çünkü modern toplum daha önceki toplumlardan çok daha h›zl› de¤iflmekte ve küresel uzan›m›n› geniflleterek geleneksel sosyal pratikler üzerinde çok daha büyük dönüfltürücü etkide bulunmaktad›r (Stevenson 2008: 219). Böylece Giddens’›n düflüncesinde bu dikotomik anlay›fl, diyalektik bir biçimde çarp›flarak modernli¤in düflünümselli¤ini ve dönüflümselli¤ini sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT “Modernlik”, endüstrileflme, onun kurumsal SIRAsadece S‹ZDE boyutu olarak ele al›nmad›¤› sürece, kabaca “endüstrileflmifl dünya”n›n AMAÇLARIMIZ eflde¤eri olarak düflünülebilir Habermas ile Giddens’›n modernlik konusundaki görüfllerinin kesiflti¤i ve farkl›laflt›¤› SIRA S‹ZDE yönler nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z. D Ü fi ÜGiddens’›n NEL‹M Bu konuda görüflünü aktaran Allan, flunlar› söylemektedir: “Modernlik içinde yapt›¤›m›z gezinti hiç bir biçimde s›k›c› ve karfl›l›ks›z de¤ildir; genellikle keyif vericidir verici bir bekleme ile doludur. Fakat modernli¤in kurumlar› S OveR umut U var olmaya devam ettikçe bu yolculu¤un ne yönünü ne de h›z›n› kontrol etme flans›na sahip de¤iliz. Bunun sonucunda, hiç bir zaman tamam›yla kendimizi güven D‹KKAT içinde hissedemeyiz çünkü vard›¤› yer, yüksek risklerle doludur” (Allan 2006: 265). Geç modernlik, Giddens’›n 1990’lar›n bafl›ndan itibaren en büyük ilgi alan›n› SIRA Giddens S‹ZDE oluflturmufltur. modernlik ile öncelikle post-feodal Avrupa’da kurulmufl olan fakat etkileri bak›m›ndan yirminci yüzy›lda giderek dünya tarihine yerleflen kurumlara ve davran›fl biçimlerine at›fta bulunmaktad›r (Adams & Sydie 2001: 385). AMAÇLARIMIZ Giddens, post modernistlerin iddia etti¤i gibi post modern bir döneme girildi¤i konusunu tart›flmaktan çok, modernli¤in sonuçlar›n›n nas›l bir dönüflüm geçirdi¤ine bakmakK gerekti¤inden söz eder. Kuflkusuz modernli¤in ötesinde oluflmakta ‹ T A P olan yeni ve farkl› bir düzenin varl›¤› inkâr edilemez oldu¤una, bunu “post modern” olarak niteleyebilece¤imize, ancak birçok sosyal bilimcinin yapt›¤› gibi bunu “post modernlik” olarak de¤erlendirmenin uygun olmayaca¤›na iflaret eder. DiTELEV‹ZYON le getirilmesi gereken önemli bir husus da Giddens’›n post modern toplum ya da endüstri-sonras› toplumu de¤il, geç modern toplumu ele ald›¤›d›r. Bu kavram ara- N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 65 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› c›l›¤›yla Giddens, tarihsel süreklilik ve de¤iflimi birlikte vurgular (Adams & Sydie 2001: 385). Giddens kapitalizm ve endüstrileflme aras›nda bir ayr›m yapar. Kapitalizm, küresel çapta etkinlik gösteren iflgücü piyasalar›nda oldukça yüksek bir rekabete dayal› bir üretimi ifade ederken; endüstrileflme, do¤ay› kontrol etme ve dönüfltürme maksad›yla makine teknolojisinin kullan›m›na at›fta bulunur. Bu geç modern dünyan›n endüstri d›fl›nda en fark edilir özelli¤i ulus-devlettir. Buna ek olarak, Luhmann ölçüsünde olmasa da modern dünyay› bir araya getirmede iletiflimin önemine dikkat çeker (Adams & Sydie 2001: 385). Modern dünya, nüfusun gittikçe kalabal›klaflan bir kesimi için hayatta kalmay› hatta “iyi yaflam”› mümkün k›lar. Ulus-devlet, karmafl›k bir dünyada demokrasi ve bireysel faillik için olanak sunar. Sa¤ ve Solun Ötesi (Beyond Left and Right) ve Üçüncü Yol:Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (The Third Way:The Renewal of Social Democracy) adl› kitaplar›nda Giddens eski “sol” fikirlerin güncelli¤ini yitirdi¤ini “sa¤c›” fikirlerin ise çeliflkili ve hatta tehlikeli olduklar›n› iddia eder. Giddens’›n sosyal demokrat (liberal) “üçüncü yol”u ise sadece bir teori de¤il, ayn› zamanda siyasal aktivizm ve idealizmi alevlendirmeyi amaçlayan bir eylem program›d›r. Tanr›lar›n ve gelene¤in etkinli¤ini yitirmesi Giddens’a göre modern dünyada kurumlar›n ve hareketlerin düflünümsel bir biçimde kendi kendilerini düzenleyebilmeleri bak›m›ndan onlar›/bireyleri serbest k›lm›flt›r; bir baflka deyiflle bu sayede önce tasarlar sonra da kendi tarihimizi yarat›r›z (Adams & Sydie 2001: 385). SIRA S‹ZDE Giddens’›n modernlik teorisinin altbölümleri aras›nda uzaklaflma/aralama (distanciation), güç/iktidar (power), güven ve risk bulunmaktad›r. Uzaklaflma, iliflkilerin art›k belirli mekânlara ba¤l› olmad›¤› gerçe¤ini ifade eder.DBu Ü fi Ü Ndurum E L ‹ M Mors alfabesi ve uça¤›n icad›ndan bu yana geçerli olmakla birlikle bilgisayar sayesinde yirmi birinci yüzy›l›n bafllang›c›ndan itibaren daha da belirgin hale gelmifltir. S O R U (Adams & Sydie 2001: 385; Ritzer 1997: 144) Giddens’›n hem yap›laflma hem de modernlik kuram›nda önemli bir yere D ‹ Ksahip K A T olan bir di¤er kavram› ise güç/iktidar ya da failliktir. Bu kavramlar bireyin karar verebilme ve eylemde bulunabilme kapasitesine iflaret eder. ‹ktidar/Güç bir kaynak de¤ildir; kitle iletiflim SIRA S‹ZDE araçlar› ve toplumsal ba¤lant›lar birer kaynakt›r. ‹ktidar/Güç, hem s›n›rlar hem de olanakl› k›lar. S›n›rlama olarak güç/iktidar, bir kuvvet (force) de¤ildir; bir seçim k›s›tlamas›d›r. AMAÇLARIMIZ N N Bir baflka deyiflle hâkimiyetle uyum içinde olan iktidar olmasa bile bireyler modern dünyada yapt›klar› seçimler üzerinde belirli bir güce (ya da kontrole) sahipK ‹ T A “dönüfltürücü P tirler. ‹ktidar, dolay›s›yla sadece tahakküm de¤ildir, ayn› zamanda bir kapasite”dir ya da fleyleri meydana getirme becerisidir. Böylece Giddens’a göre modern dünya, yetki vericidir, çünkü insanlar› geleneksel, sanayi öncesi topluE L E V ‹ Z Y O NAncak geç mun k›s›tlamalar›ndan özgür k›lm›flt›r (Adams & Sydie 2001: T385-386). modernlik, modernli¤in düflünümselli¤ini gerektirdi¤inden güven problemi vard›r ve karmafl›k riskler ve tehlikelerle doludur. GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER ‹NTERNET Bununla birlikte, Giddens’›n risk hakk›ndaki görüfllerinin ikinci k›sm›, Luhmann’›n görüfllerinin ötesindedir. ‹nsanlar sürekli olarak gelecekte do¤abilecek riskleri hesaplamaya çal›fl›rlar. H›zla de¤iflen modern toplumda, bireyler plan kurarak riski azaltmaya çabalarlar. Bu duruma güzel bir örnek sa¤l›k ya da yaflam sigortas›d›r. Giddens bunu “gelece¤in kolonileflmesi” olarak tan›mlar. Risk ba¤lam›nda düflün- SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 66 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler mek, rahats›z edici olabilir, fakat hiçbir fleyin garantisi olmad›¤› için birçok birey riski azaltma ve huzur içinde olma amac›yla karar verir. (Giddens, 1991a: 133-134, Adams & Sydie 2001: 386). Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan ve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlikte artan askeri güç, (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve (4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tlamalar (Giddens 1990: 55-63). Öte yandan çevresel sorunlarla ilgili olarak Giddens’›n aç›klay›c› söylemi ise flöyledir: “Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, modern dünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r; bununla birlikte en iyi ihtimalle en aza indirgenebilirler... Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bombalar› ya da Three Mile Island veya Çernobil’de meydana gelen kazalar gibi görece olarak küçük çapl› olaylar, ne olabilece¤i konusunda bir fikir verirler” (Adams & Sydie 2001: 386). Giddens bu ba¤lamda günümüz modernitesini, geçmiflin e¤ilimlerini ve güçlerini bünyesinde tafl›d›¤› için “post-geleneksel” olarak da adland›rmaktad›r (Slattery 2007: 419). SIRA S‹ZDE 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ D Ü fi Ü Nyap›laflma EL‹M En basit haliyle kuram›nda Giddens, sembolik etkileflimcilik, fenomenoloji ve dramaturjinin öngörüleriyle klasik sosyolojinin yap› kavram›n› bir araya getirir (Allan 2006: Ritzer 1996: 396). S O R 266; U Giddens’a göre özne-nesne ya da fail-yap› ayr›m› yanl›fl bir dikotomidir ve insan eyleminin karmafl›kl›¤›na makul bir aç›klama getirmek için yarat›lm›flt›r. GidD‹KKAT dens’a göre insani toplumsal aktiviteler geri dönüfllüdür (recursive) ve yarat›lan bu dikotomi tavuk-yumurta problemine benzemektedir. Hem nesne hem de özne ya SIRA S‹ZDE da hem yap› hem de fail, sadece farkl› safhalarda olmakla birlikte birdir. Dolay›s›yla toplumsal aktörler, toplumsal gerçekli¤i üretirler, fakat bu aktörlerin toplumsall›¤›ndan bahsetmek hâlihaz›rda varolan toplumsal bir dünyay› kabul etmek anlaAMAÇLARIMIZ m›na gelir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 476). Yap› ve failli¤i bir ikicilik/düalizm, karfl›l›kl› olarak birbirlerinin d›fl›nda ö¤eler olarak görmek yerine Giddens bir ikilik/düalite, yani ayn› fleyin analitik olarak birK ‹ T A P birlerinden ay›rt edilemez iki parças› gibi görür. Yap›n›n ikili¤i, yap›n›n dönüflümlü olarak düzenledi¤i toplumsal eylem ya da davran›fl›n hem arac› hem de sonucu oldu¤u anlam›na gelir (Allan 2006: 266). Yap› ve fail ikili bir do¤aya sahiptir TELEV‹ZYON ve do¤alar› gere¤i karfl›l›kl› iliflki içindedir. Yap› ile eylem aras›ndaki ba¤lant› ise toplumsal pratikler arac›l›¤› ile kurulur. Bu ise yap›n›n ikili¤inin bir parças› olarak de¤erlendirilir (Layder 2006: 189). Bu nedenle toplumsal prati¤in yasalaflt›r›lmas›‹ N T E Rbulunur. NET n›n üç bilefleni Bunlar; 1. Anlaml› iletiflim üretimi (anlam›n iletiflimi) 2. Güç (gücün kullan›m›) ve 3. Ahlakt›r (davran›fl›n de¤erlendirici bir yarg›lamas›d›r) Sosyal pratikler dil arac›l›¤› ile düzenlenir. Kat›l›mc›lar›n bir dizi kurala uymalar› ile yaflam bulur. Sosyal pratikler farkl›l›k yaratan eylemleri içerir (Cassell 1993: 10-11). N N Yap›laflma kuram›n›n birincil yarg›s›, toplumsal K ‹ T ve A failli¤in P yap›lar›n tekrar tekrar ve düflünümsel olarak yeniden üretildikleridir: ayn› davran›fllar yoluyla ayn› Tanda E L Esürekli V ‹ Z Y Oolarak N yarat›l›rlar. ‹NTERNET Geç modernlikte temel risklerin neler oldu¤unu belirtiniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› S O R U Görüldü¤ü üzere Giddens yap› ve failli¤in ayn› eylem içerisinde karfl›l›kl› olufltuD ‹ K K Aolarak T ¤unu öne sürer. Toplumsal karfl›laflmalarda baflvurulan kurallar ve kaynaklar, hem etkileflimi ve yap›y› yarat›rlar hem de etkileflim ve yap› içerisinde bulunurlar. Toplumsal olaSIRA S‹ZDE rak bir arada bulunma eylemi yaln›zca toplumsal kural ve kaynaklar›n kullan›lmas› arac›l›¤›yla mümkündür -ve kurallar ve kaynaklar- yaln›zca toplumsal olarak bir arada buAMAÇLARIMIZ lunma eylemi içerisinde var olurlar. Böylelikle yap› ve faillik tam olarak ayn› kural ve kaynaklar›n kullan›m› arac›l›¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 480). N N S O R U 67 D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P Giddens, faillik ve yap›n›n ikili¤inden bahsedebilmek için toplumsal yap›n›n anlam›n› flöyle aç›klar: Yap›laflma teorisinde toplumsal yap›lar, kurallar ve kaynakT E L E V ‹ kodlar›/anlamZYON lardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: normatif kurallar ve anlamlama land›r›c› kurallar. Her iki durumda da bu kurallar, toplumsal pratiklerle sarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›n sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tu‹NTERNET tars›z, gayri resmi ya da resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r fakat anlamlama kodlar› biraz daha farkl›d›r (Wallace & Wolf 1999: 213; Allan 2006: 267; Ritzer 1996: 394). Anlamlama kodlar›/anlamland›r›c› kurallar, anlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. Bu kodlar›n yaratt›¤› neticeye iliflkin bir örnek, politika ak›l hocalar›n›n SIRA yorumlamam›z› S‹ZDE kulland›¤› retoriktir. Ak›l hocalar›, meseleleri belirli bir tutumla sa¤layacak flekilde bize rehberlik etmek isterler, fakat bunu yaparken genel olarak kabul edilmifl yorumlama kurallar›na uymak zorundalard›r. E¤er uymazlarsa, onlaD Ü fi Ü N E L ‹ M r›n rehberli¤ine uymam›z› gerektirmeyecek türden f›rsatlar oluflur. Ancak bu kurallar, tarihsel ve kültürel olarak özgünlerdir ve bu nedenle de yorum zamanla de¤iS O R U flime u¤rar (Allan 2006: 267) ‹ki tür kaynak vard›r: yetkesel/düzenleyici ve da¤›t›c›/maddi. Yetkesel/düzenleyici kaynakD‹KKAT lar, yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardan oluflur. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar ise maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n deSIRA S‹ZDE netiminden oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve gereçlerin denetimini içerir ve aktörlerin eylemlerini yapmas›n› sa¤layan kolayl›klard›r. Yap›laflma kuram› aktörlerin, ayn› zamanda sosyal sistemlerin hem yarat›c›lar› hem de sosyal sistemler taraf›ndan yarat›lan, AMAÇLARIMIZ düflünümsel olarak düzenlenmifl eylem ve etkileflimlerin tafl›y›c›s› olduklar›n› vurgular (Allan 2006: 267; Turner 2003: 479; Giddens 1991a: 204). N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 68 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Yap›laflma kuram›n› flemada görmeye çal›flal›m. Giddens’in Yap›laflma fiemas› (1) (2) (3) YAPI TARZ (Usul) SOSYAL S‹STEM Normatif Kurallar Belirli haklar ve zorunluluklar Onaylamalar (Meflru K›lma) Da¤›t›msal kaynaklar (Bask›nl›k) Hedefleri gerçeklefltirecek kaynaklar Güç Yetkesel kaynaklar Anlamland›r›c› kaynaklar Anlamland›r›c› flemalar ve bilgi stoklar› ‹letiflim Kaynak: Sosyal yap›, sosyal sistem ve ba¤lant› biçimleri (Turner 2003: 479) Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Giddens, davran›fllar› örüntüleme sorununu zaman-mekân uzaklaflmas› aç›s›ndan yeniden farkl› bir biçimde dile getirir: “toplumsal teorinin temel sorusu bireysel “varolufl”un s›n›rl›l›klar›n›n, toplumsal iliflkilerin zaman ve uzam›n ötesine “uzanmas›” yoluyla nas›l afl›labilece¤ini aç›klamakt›r” (Allan 2006: 268). Zaman-uzam uzaklaflmas›/aralanmas› fikri, fiziksel olarak bir arada bulunma durumunun zaman ve uzam›n ötesine uzanma yollar›na at›fta bulunur. Dolay›s›yla etkileflimler, zaman ve uzam›n ötesine geçirilen ayn› materyallerden olufltuklar› için örüntülenmifllerdir (Giddens 1999: 188). SIRA S‹ZDEötesine geçme ediminin nas›l gerçekleflti¤i Giddens’›n temel soZaman-uzam›n rusudur ve cevab› da yap›laflma flekillerine iliflkin düflüncelerinde bulunur. fiekil/usul (modality) kelimesi, giyinme ya da davran›fl tarz› gibi bir ifade türüne at›fD Ü fi Ü N E L ‹ M ta bulunan biçim/tarz (mode) kelimesiyle iliflkilidir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla kiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar› kural ve kaynaklard›r (Allan S O R U 2003: 479) 2006: 268; Turner Yap›laflma sisteminde D ‹ K K A T üç ö¤e bulunmaktad›r: toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap› ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Yap›laflmay› müzi¤in kendisi olarak düflünecek olursak, usuller analog ya da dijital tarzda olsun yeniden üretilSIRA S‹ZDE me biçimidir ve toplumsal pratik de bu müzi¤i üreten müzisyendir. Görüldü¤ü üzere yukar›daki çizelgeden de anlafl›laca¤› üzere, Giddens bir taraftan üç toplumsal prati¤e (iletiflim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara (anlam, güç/tahakküm ve meflrulaflt›rma) AMAÇLARIMIZ tekabül eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir (Allan 2006: 268-269; Giddens 2010: 267-270). N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 69 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› Yap›laflma usullerini bir örnek ile aç›klamak gerekirse, tarihi daha önceden belirlenmifl bir s›nava girmeyi reddetti¤inizi ve dersi veren profesörün de ‘s›nava girmezseniz dersi geçemeyece¤inizi’ söyledi¤ini düflünün. Bu durumda ne olur? Öncelikli olarak iletiflim ve yapt›r›mlar›n dâhil oldu¤u toplumsal pratikler vard›r ve bu durumda sizin kurdu¤unuz iletiflim hem sizin hem de profesörünüzün hali haz›rda bildi¤i bir flema yoluyla yorumlan›r. Bu flemay› “e¤itim ortamlar›nda kullan›lan anlamlar” olarak adland›ral›m. Siz bu prati¤i, yirmi birinci yüzy›l›n bafl›ndaki bu toplumun genel anlam yap›s›n›n bir parças› olmas› sebebiyle bilirsiniz. ‹kinci olarak ise profesör de s›n›f içi davran›fl normlar›na dayal› yapt›r›mlar uygular ki, bu normlar da bu toplumun meflrulaflt›rma yap›s›n›n birer parças› olduklar› için bilginiz dâhilindedir. Sizin ve profesörün aras›ndaki fiili konuflma, yorumlama flemalar› ve anlamland›rma yap›s› ayn› anda ortaya ç›kar. ‹letiflim, anlama ve yorumlama olmaks›z›n var olamaz ve bunun gibi fiili iletiflim olmadan da yorumlama ve iletiflim var olamaz. Ayn› durum, profesörün baflvurdu¤u yapt›r›mlar için de geçerlidir (Allan 2006: 269-270; Turner 2003: 480). Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, -anlamlama ve meflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan- daha çok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Güç/tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n S‹ZDE sundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak ifade SIRA edilir. Örne¤in, üniversitenin bir profesör üzerinde kulland›¤› fiili gücün bir k›sm›, s›n›f ortam›, bilgisayar ve internet eriflimi gibi olanaklar yoluyla ortaya ç›kar. Dolay›s›yla iki uçlu bir D Ü fi Ü N E L ‹ M ok arac›l›¤›yla tüm bu unsurlar› bir çember içine alarak tüm bu süreçlerin -toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar- düflünümsel ve geri dönüfllü oldu¤u ileri sürülür S O R U (Allan 2006: 270; Turner 2003: 480; Cassell 1993: 10-11). Bu flekilde fark edilmesi gereken fleylerden biri de tüm toplumsal pratiklerin, D ‹ K K A T usullerin ve yap›lar›n birbirleriyle ba¤lant›l› olduklar›d›r. Tümü bir araya getirilmifltir ve ayn› anda ifade edilip üretilirler. Dahas›, Giddens’›n kurumsallaflma ya da bir arada bulunma halini SIRA S‹ZDE zaman ve uzam›n ötesine tafl›ma ile kastetti¤i toplumsal yaflam›n bu yönlerinin geri dönüfllü, iç içe geçmifl do¤as›d›r. Bu süreç, yokufl afla¤›ya yuvarlanan bir top gibi ifller. Etkileflimleri zaman ve uzam›n ötesine tafl›yan da tekrar tekrar meydana gelen pratikler ve yap›laAMAÇLARIMIZ r›n bu süreklili¤idir (Allan 2006: 270). N N K ‹ T A P hareketinin Dikkat edilmesi gereken bir di¤er husus ise tüm bu kurumsallaflma farkl› kurumsal düzenler yaratt›¤›d›r. Birçok sosyolog kurumlar› ba¤›ms›z etkileri bulunan gerçek, ayr› nesnelermifl gibi görür, fakat Giddens kurumlar›n gerçek nesT E L E V ‹ Zdüzenler, YON neler olarak varolmad›klar›n› ifade etmeye çal›fl›r. Farkl› kurumsal ayn› anlamlama, tahakküm/güç ve meflrulaflt›rma yap›lar›ndan (kural ve kaynaklar›ndan) meydana gelirler. Sembolik kurumsal düzenler aç›s›ndan bak›lacak olursa (örne¤in siyasi ideoloji), bu düzenleri oluflturan unsurlar; s›ras›yla anlamlama (A), ‹NTERNET tahakküm (T) ve meflrulaflt›rmad›r (M). Örne¤in demokrasi gibi bir ideoloji, anlamlama ve anlam ile birlikte anlamlarla sembolleri destekleyen tahakküm ve meflrulaflt›rma edimine dayal›d›r. (A-T-M). Yasal kurumsal düzenler aç›s›ndan ise sembolik etkileflimde mevcut bulunan oluflum s›ras›n›n tam tersi bir s›ra (yani meflrulaflt›rma, tahakküm ve anlamlama: M-T-A) etkilidir. Siyasi kurumlar ve ekonomik kurumlar ise tahakküm, anlamlama ve meflrulaflt›rma (T-A-M) s›ras›na göre oluflurlar (Allan 2006: 270- 271). Dolay›s›yla kurumlaflma farkl› yap›larda farkl› biçimde ifller ve kurumu kurum yapan bu iflleyifl özelli¤idir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE 70 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N SIRA S‹ZDE Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler AMAÇLARIMIZ Giddens’›n (1999) Kuruluflu” kitab›n›n okunmas› yap›laflma kuram›na iliflkin K ‹ T A “Toplumun P ayr›nt›l› olarak bilgilgiler elde etmek bak›m›ndan önerilmektedir. Düflünümsel Aktörler T E L E V ‹ Z Y O(Refleksive) N Giddens’a göre etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r: I.eylemin düflünümsel gözetimi, II. eylemin rasyonellefltirilmesi ve III. eylem motivasyonu. Giddens’a göre bu üç görev tabakalaflm›flt›r ya da farkl› “fark›ndal›k seT E R N E T (Allan 2006: 271) viyelerine”‹ Nsahiptir I. En fark›nda olarak yap›lan davran›fl, düflünümsel bir gözetimdir. ‹nsanlar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin davran›fllar›n› takip etmeli, konuflman›n seyrini gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmelidirler. Bu rutin edimin bir parças› olarak davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz, yani kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz (Allan 2006: 271; Trucker 1998: 80). II. Eylemin rasyonellefltirilmesi hususunda Giddens, söylemsel bilinç ve pratik bilinç aras›nda bir ayr›m yapar. Söylemsel kelimesi söylem ya da konuflma ile iliflkilidir. Fakat daha derin bir anlama da sahiptir, analitik uslamlama taraf›ndan ortaya ç›kar›lan bir söylemdir. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve mant›kl› bir aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifade edebildiklerimizdir. Bu bilinç, karfl›laflma halinin düflünümsel gözetimi ve eylemin rasyonellefltirilmesi ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r -söylemsel bilinç, bizim her ikisi ile ilgili fark›ndal›¤›m›zd›r (Allan 2006: 271; Giddens 1991a: 370). SIRA S‹ZDE Pratik bilinç ise toplumsal olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur. Fakat insanlar bu bilgiyi sözlü olarak ifade edemezler. Giddens’a göre toplumsal durumlar ve pratikler son derece D Ü fi Ü N E L ‹ M karmafl›klard›r ve bu nedenle, engin ve incelikli bir bilgi temeli gerektirirler. Bu durumda rasyonel düflünce arac›l›¤›yla de¤il, sezgiyle hareket etmemiz gerekir (AlS O R U lan 2006: 271). Söylemsel veDpratik ‹ K K A T bilinçle ilgili dile getirilmesi gereken önemli bir husus bulunmaktad›r: Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. ‹lk bak›flta söylemsel bilincin, pratik bilincin bize yapmam›z› söyledi¤i fleyleri aç›klama yetene¤i oldu¤u SIRA S‹ZDE düflünülebilir. Fakat pratik bilinç hakk›nda daha önce ifade edildi¤i gibi “insanlar bu bilgiyi sözel olarak ifade edemezler”. Dolay›s›yla söylemsel bilinç (aç›klama), pratik bilinçle (eylemlerle) gerçek herhangi bir yolla zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. Nas›l davranacaAMAÇLARIMIZ ¤›m›z› ve eylemimizi nas›l aç›klayaca¤›m›z› biliriz, fakat bu iki durum da aktörün bilinçd›fl› motivasyonlar›n›n de¤il, toplumsal etkileflimin birer parças›d›r (Allan 2006: 271). N N K ‹ T A P Pratik bilinç taraf›ndan temellenen rutinleflme hem günlük etinliklerde kiflili¤in süreklili¤ini hem de toplumun kurumlar›n›n yeniden üretimini sa¤lar (Giddens 1999: 108). TELEV‹ZYON III. Bilinçd›fl› güdülenim ya da motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinliklerimizdir. Pratik bilinç rutinin üretimi ile ilgilidir ve bir araba ya da bisiklet sürmeye benzer: Bu eylemin gerçekleflmesi büyük ölçüde al›flkanl›¤›m›z ya da pra‹NTERNET tik bilinç d›fl›ndad›r. Aktörler eylemde bulunmak için motivasyona sahiptir. Motivasyonlar eyleme neden olan istekleri kapsar ve eylem için planlar sa¤lar (Giddens 1991a: 370). Ayn› flekilde gündelik yaflamda toplumsal pratikler olarak yapt›klar›m›z bir rutindir. Eylemlerimizi, k›smen -zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› 71 pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›- bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Bir baflka deyiflle fiziksel uzam› ayr›mlad›¤›m›z için davran›fllar›m›z› kolayl›kla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda ve zamanlarda oluflurlar. Bölgesellefltirme biçim, özellik, süreklilik (duration) ve süreye (span) göre üç çeflitlilik özelli¤i gösterir (Allan 2006: 272) i. Bölgenin biçimi, onu di¤er bölgelerden ay›rmak için kullan›lan bariyer ya da s›n›r çeflitleri ba¤lam›nda ele al›n›r. Biçim, bir arada bulunma halinin az ya da çok olas› durumlar›n› mümkün k›lar. Koridorda durup biriyle konufltu¤unuzda ikinizin etraf›nda oldukça geçirgen olan sembolik bir s›n›r vard›r ve di¤erlerinin bu konuflmaya kat›lmas› [yani s›n›r› geçmesi] son derece mümkündür. Fakat erkekler ya da kad›nlar tuvaletine girdi¤inizde, bir arada bulunma olas›l›¤›n› aç›kça s›n›rlayan fiziksel ve sembolik bir s›n›rla karfl›lafl›rs›n›z. ii. Bölgenin özelli¤i, bir bölge içerisinde tipik olarak var olabilecek toplumsal pratik türüne gönderme yapar. Örne¤in, insanlar yüzy›llard›r evler içerisinde yaflarlar fakat evin özelli¤i zamanla de¤iflime u¤ram›flt›r. Tar›m toplumlar›nda ev ekonominin, devletin ve ailenin merkezidir; fakat modern kapitalist toplumlarda ev, SIRA S‹ZDE kesinlikle ailenin alan›n› oluflturur ve bu nedenle kamusal olmaktan ziyade özeldir (Allan 2006: 272). iii. Bölgenin sürekli¤i ve süresi, co¤rafi mekân›n büyüklü¤üne ve zaman›n D Ü fi Ü N E L ‹ M uzunlu¤una at›fta bulunur. Belirli bölgeler, genellikle toplumsal pratikler için sadece günün belirli süreleri boyunca ya da belirli zaman uzunluklar›yla uygundur; yaO R U tak odas› örne¤in, uyku zaman›yla özdefllefltirilir. Dolay›s›yla birS stadyum bir hava alan› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bir arada bulunabilme ve toplumsal pratikler için özgün f›rsatlar sunar (Allan 2006: 272). D‹KKAT Giddens insan eyleminin özü itibariyla düflünümsel bir özelli¤e sahip oldu¤unu söyler. Böylece toplumsal davran›fl biçimleri, zaman ve uzam içinde süre¤en SIRA S‹ZDE olarak yeniden üretilir (Wallace & Wolf 1999: 215). Bu durum göstermektedir ki, aktörler bir taraftan yap›dan etkilenirken di¤er taraftan da yap›y› etkilemekte ve iliflkileri yeniden üretmektedir. Bourdieu gibi Giddens da yap›-fail ikili¤inin biraraAMAÇLARIMIZ dal›¤›n› vurgulayan son dönem sosyologlardand›r. Rutinlefltirme “yap›laflma teorisinde temel bir kavramd›r” ve günlük yaflam aktivitelerinin mutat ve olmas› gerekti¤i gibi karfl›lanmas›n› sa¤layan süreçlere at›fta bulunur. Rutinlefltirme dolay›s›yla yüz yüze etkileflimlerin zaman ve uzam›n ötesine geçti¤i birincil yoldur ya da bir baflka flekilde ifade edilirse, rutinlefltirme yap›laflma usullerinin kurumsallaflt›r›ld›¤› temel yollardan biridir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi Giddens’›n “Modernite ve BireyselK Kimlik, ‹ T A P Geç Modern Ça¤da Benlik ve Kimlik (2010)” kitab›nda bulmak mümkündür. K ‹ T A P Sonuç olarak Giddens, kendi düflünce sistemati¤ini ontolojik T E L bak›flla E V ‹ Z Y O Nortaya koyar. Bireyin kendi yaflam›n› devam ettirmesini varoluflsal bir sorun olarak kabul eder. Bunu ise yukar›da ifade edildi¤i üzere ontolojik güvenlik ile ba¤lant›land›rarak aç›klamaya çal›fl›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET ELEfiT‹R‹LER Baz› elefltirmenlere göre Giddens’›n yap› kadar failli¤e de önem vermesi günümüz teorik çerçevesi aç›s›ndan oldukça katk› vericidir. Bununla birlikte Giddens hakk›ndaki de¤erlendirmelerin tümü bu flekilde olumlu de¤ildir. Stjepan Mestrovic, Giddens’›n teorisi üzerine yazd›¤› kitab›nda oldukça elefltireldir ve Giddens’›n kad›nlar ve modern dünya hakk›ndaki görüflleri üzerine getirdi¤i elefltirilerin bir k›sm› fazla abart›l›d›r. Bununla birlikte Giddens hakk›nda yap›lan elefltirilerden ikisi dikkat çekicidir. Birincisi Giddens’›n insan failli¤ine yapt›¤› vurgu ve ikincisi de modern dünya hakk›ndaki optimist bak›fl aç›s›d›r (Adams & Sydie 2001: 390). ‹NTERNET 72 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Giddens’a göre “her toplumun her yetkin üyesi, o toplumun kurumlar› hakk›nda son derece bilgi sahibidir. Bu bilgi, kiflinin günlük aktivitelerinden uzak olmaktan ziyade onlarla çok yak›n ba¤lant›l›d›r” ifadesini hem Luhmann hem de Mestrovic, sorgular. Luhmann’a göre günümüzde vatandafllar inceleyemeyecek kadar çok meflgul ya da stres alt›nda olduklar› bir bilgi bombard›man› alt›ndad›rlar. Mestrovic buna ek olarak birçok kiflinin dünya olaylar›yla ilgili meselelerde umars›z göründükleri ortada iken kendilerini güçlü hissedebilen ve fail olabilen bireyler olarak görülmesi flafl›rt›c›d›r. Bu konuda Giddens’›n insanl›¤›n tam olarak ne kadarl›k bir k›sm›na iflaret etti¤ini bir baflka deyiflle günümüz dünyas›nda kaç insan›n etkili birer fail olarak hissedip hareket etti¤ini sorgulamak gerekir (Adams & Sydie 2001: 390). Mestrovic’e göre Giddens, faillerin toplumsal yap›y› nas›l alg›lad›klar›n› ve failin eylemlerinin belirli sonuçlar do¤uraca¤›na dair duydu¤u inanc›n köklerini aç›klamada baflar›s›zd›r. Ona göre, Giddens aç›s›ndan faillik ve yap›n›n tüm bu yönleri görünürde kendili¤inden varlard›r ki bu da yeterli bir sosyolojik aç›klama de¤ildir. Bu nedenle faillik ve denetim hissinden daha çok günümüzde insanlar, baflkalar› ya da kendi çevreleri üzerinde etki yaratma konusunda bir tür tevekkül ve duyars›zl›k hissine kap›lm›fllard›r (Mestrovic, 1998: 206’dan Aktaran Adams & Sydie 2001: 390). Giddens’›n diyalog, düflünümsellik, demokrasi ve küreselleflme üzerine yapt›¤› afili teorilefltirmeye ra¤men dünyadaki insan haklar› ihlallerini çözmenin nas›l mümkün olaca¤›na yönelik getirdi¤i aç›klaman›n yetersiz kald›¤›na dikkat çekilmektedir (Adams & Sydie 2001: 391). Giddens’›n ideolojisi liberal ve sosyal-demokratiktir. Asl›nda ideolojiyi muhafazakârl›kla eflanlaml› olarak görür: “egemen gruplar›n ya da s›n›flar›n kendi bölgesel ç›karlar›, di¤erlerine evrensel ç›karlar olarak gözükür.” Kendisini liberal ve elefltirel bir teorisyen olarak niteleyen Giddens, kapitalizmi bir sömürü düzeni olarak gören ve yok edilmesi gerekti¤ini düflünen Marksist ya da baflka türden herhangi bir toplumsal düflünceye karfl› ç›kar. Ve modern dünyay›, gerek olumsuz özellikleri gerekse olumlu olas›l›klarla birlikte özgürlük ve yap›n›n bir birleflimi olarak görür (Adams & Sydie 2001: 388). Giddens’›n modern dünyan›n büyük riskleri üzerine yapt›¤› tart›flamadan hareketle, onun gelecekle ilgili oldukça karamsar oldu¤u düflünülebilir. Fakat yine de bir liberal olarak Giddens, riskleri birer sorun ya da kaç›n›lmazl›k olarak de¤il, birer olas›l›k olarak görür. Eme¤i, bar›fl›, çevresel hareketleri ne baflar›n›n ne de yenilginin bir garantisi olarak görür. Giddens’›n liberalizmini Kivisto’ya, “makul ütopyac› realizm” olarak tan›mlar (Adams & Sydie 2001: 387). 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› 73 Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilmek. Giddens, modern dönemin birçok riskinin bulundu¤unu, bu risklerin geliflim süreci için kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtir. Bu nedenle baz› önlemlerin al›nmas›n›n zorunlulu¤unu vurgular. Giddens, modernli¤in risk ortam›n›; (1) modernli¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit ve tehlikeler, (2) savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti tehdidi ve (3) modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi” olarak s›ralar. Öte yandan modernitenin güven ortam›n› üç kategoride de¤erlendirir: 1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak, dostluk ya da cinsel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2. Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl› k›lma yolu olarak soyut sistemler (bunlar; para gibi sembolik göstergeler ile sorun çözmeye yönelik uzmanl›k bilgileridir), 3. Geçmifl ile gelece¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu üç durumun postgeleneksel dönemde cereyan etti¤ine de¤inen Giddens, post-geleneksel dönemi modernli¤in bir parças› olarak niteler. Modern dünya daha önce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine post-geleneksel dönem modernitenin ileri bir aflamas› olarak geçmiflin e¤ilimlerini ve güçlerini yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden dolay› Giddens bu dönemi geç modernlik olarak isimlendirir. Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilmek. Giddens düflünümselli¤i statik bir durumdan ziyade de¤iflken bir durum olarak görür. Modernli¤in düflünümselli¤i, düflünce ve eylemin sürekli olarak birbirinin üzerine yans›t›lmas› ile sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Yani önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin ›fl›¤›nda ilkeli bir biçimde savunulacak konular örtüflmeye bafllar. Bu ba¤lamda modern organizasyonlar do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü pratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r. Modernli¤in düflünümselli¤i, artan bir biçimde özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi yolu ile mümkün hale gelir. Dolay›s›yla yaflam›n dü- N AM A Ç 3 flünümselli¤i toplumsal uygulamalarla ilgili yeni bilgiler do¤rultusunda sürekli olarak incelenmekte, reforme edilmekte ve yap›c› olarak de¤ifltirilmektedir. Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilmek. Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n›, (1) kapitalist dünya ekonomisi, (2) ulus-devlet sistemi, (3) uluslar aras› iflbölümü ve (4) askeri dünya düzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarak hem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politiklalar› etkilerler. Bugün ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sahiptir. Küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤i ile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumda baz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir biçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Askeri dünya düzeninde özellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeri örgütlenme, teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesinin savafllarla yak›ndan ilgili oldu¤u görülmektedir. Uluslararas› iflbölümü endüstriyel geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstri türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir ifl bölümünü gerekli k›lm›flt›r. Giddens küreselleflmeyi modern dönemde gerçekleflenlerin sonucu olarak de¤il, bizzat modernitenin kendisini tüm dünyaya yaymas›yla oluflmufl bir olgu olarak tan›mlar. Ve bundan kaç›fl›n pek mümkün olmad›¤›n› vurgular. 74 N AM A Ç 4 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Yap›laflma kuram›n› özetleyebilmek. Yap›laflma kuram›na göre, toplumsal yap›lar kurallar ve kaynaklardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: Normatif kurallar ve anlamlama kodlar›. Her iki durumda da bu kurallar toplumsal pratiklerle sarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›n sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tutars›z, gayri resmi ya da resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r. Anlamlama kodlar› ise anlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. ‹ki tür kaynak vard›r: Da¤›t›c›/maddi ve yetkesel/düzenleyici kaynaklar. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n denetiminden oluflur. Yetkesel/düzenleyici kaynaklar ise yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardan oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve araç/gereçlerin denetimini içerir. Yap›laflma sisteminde üç öge bulunmaktad›r: Toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap› ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Giddens bir taraftan bu üç toplumsal prati¤e (iletiflim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara (anlam, tahakküm ve meflrulaflt›rma) tekabül eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir (yorumlay›c› flemalar, olanaklar ve normlar). Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, anlamlama ve meflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan daha çok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n sundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak ifade edilir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla kiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar› kural ve kaynaklard›r. Güç bir kaynak de¤ildir. Eylemin neticesinde elde edilen bir olanakt›r. N AM A Ç 5 Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebilmek. Etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r. Bunlar; i. eylemin düflünümsel gözetimi, ii. eylemin rasyonellefltirilmesi ve iii. eylem motivasyonu. Bu üç unsur farkl› “fark›ndal›k seviyelerine” sahiplerdir. Gözetimde insanlar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin davran›fllar›n› takip etmeli, konuflman›n seyrini gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmelidirler. Davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz, kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz. Rasyonellefltirme söylemsel bilinç ile pratik bilinç aras›ndaki etkileflime dayan›r. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve mant›kl› bir aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifade edebildiklerimizdir. Pratik bilinç ise toplumsal olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur. Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. Bunlar, toplumsal etkileflimin birer parças›d›r. Bilinçd›fl› güdülenim ya da motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinliklerimizdir. Rutinleflme günlük yaflam aktivitelerinin mutat ve olmas› gerekti¤i gibi karfl›lanmas›n› sa¤layan süreçlere at›fta bulunur. Eylemlerimizi, k›smen (zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›) bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda ve zamanlarda oluflarak düflünümsel aktörün inflas› gerçekleflir. 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› 75 Kendimizi S›nayal›m 1. Sosyoloji’nin nas›l bir bilim oldu¤unu afla¤›dakilerden hangisi en iyi aç›klar? a. Yap›salc›-‹fllevselci-Tarihselci-Yorumcu bir bilim b. Entelektüel ve kendi sorunsal›n› yans›tan bir özelli¤e sahip bir bilim c. Makro-mikro birlikteli¤ini infla eden bir bilim d. Yap› ve failin (toplum/birey) birlikteli¤ini infla eden bir bilim e. Düalizme karfl› bir bilim 2. Hangisi modern öncesi dönemin güven mekanizmalar›ndan biri de¤ildir? a. Akrabal›k iliflkilerinin düzenleyicili¤i b. Yerel topluluklar›n›n varl›¤›/a¤›rl›¤› c. Yöneticilerin totaliterli¤i d. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in dönüfltürülebilirli¤i e. Din, inanç ve ritüellerinin önemlili¤i 3. Modern dönemin risk unsurlar› afla¤›dakilerden hangisi de¤ildir? a. Savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti tehdidi b. Modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi c. ‹flsizlik ve yoksulluk d. Nükleer savafl tehdidi e. Sermaye dolafl›m›n›n bilinmeyen bölgelerdeki riskleri 4. Hangisi modern toplumsal kurumlar› gelenksel/modern öncesi toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizliklerden de¤ildir? a. Zaman ve uzam›n uzaklaflmas› b. De¤iflim alan›n›n yerkürenin tüm yüzeyini kapsamas› c. Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas› d. De¤iflimin h›z› ba¤lam›nda teknoloji üretiminin ve yayg›nl›¤›n›n h›z kazanmas› e. Ulus-devletlerin siyasal sistemi gibi ekonomipolitik güç iliflkilerinin birlikteli¤i 5. Hangisi modernli¤in dinamiklerinden biri de¤ildir? a. Kapitalizm b. Teknoloji c. Endüstrileflme d. fiiddet tekeli e. Gözetim 6. Modernleflmenin aç›l›ml› mekanizmalar› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ayd›nlanma ve Bilim b. Bürokratikleflme ve Bilimsel Yönetim c. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojileri d. Sembolik göstergeler ve uzmanl›k sistemi e. Dünya kapitalizmi 7. Hangisi ça¤›m›z›n en önemli krizidir? a. Kapitalizm krizi b. Teknoloji krizi c. Ekolojik (yaflam ekolojisi) krizi d. ‹deolojinin krizi e. Bilimin krizi 8. Post-modernlik kavram›n›n anlam› afla¤›dakilerden hangisi de¤ildir? a. Bireyler aras› yüz-yüze iliflkilerin h›z kazanaca¤›na b. Epistomolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na c. Hiçbirfleyin tam kesinlikle bilinemeyece¤ine d. Tarihte teleolojiye yer olmad›¤›na e. ‹lerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilmeyece¤ine 9. Hangisi geç modernlikte risk unsurlar› aras›nda de¤ildir? a. Hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim düzene¤i b. Tüketim al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesi c. Türlerin yaflam›n› sürdürme riskiyle birlikte artan askeri güç d. Ekonomik büyümenin çökme olas›l›¤› e. Ekolojik ve çevresel k›s›tl›l›klar 10. Yap›laflma kavram›n› afla¤›daki önermelerden hangisi aç›k biçimde tan›mlamaktad›r? a. Belirli bir yaflam biçimine ahlaki bak›mdan ba¤l›l› olmakt›r b. Bireylerin uyum gösterdi¤i üretici kural ve kaynaklar sistemleridir c. Kendini gerçeklefltirmektir d. Hiyerarflik iliflki anlay›fl›ndan uzaklaflmakt›r e. Bireyler aras›nda iletiflimi sa¤lamakt›r 76 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. c 4. a 5. b 6. d 7. c 8. a 9. b 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Modern Öncesi ve Modern Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl isea “Modern Dönemin Riskleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernleflmenin Süreksizlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizmin Dinamikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerinden Ç›karma/edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Post- modernlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Postmodernlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geç Modernlikte Riskler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›laflma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Giddens, makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden farkl›laflmakta, geleneksel ve dualist yaklafl›mlardan uzaklaflmaya çal›flmaktad›r. Düalizmlerin hiçbir teorik dönüflümü sa¤lamaya uygun olmad››n› belirten Giddens, toplum/birey (yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz etmek yerine aralar›nda karfl›tl›ktan oluflan devingenlikleri hesaba katmak gerekti¤ini savunur. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› Sosyolojinin baz› yönlerini daha geleneksel yap›salc› Sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflturma denemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n› ileri sürer. S›ra Sizde 2 Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki güvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi. Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güvenilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Din, deneyimi güvenilir flekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Ve gelene¤in kendisi tan›m gere¤i bir rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd›. Fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his- si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl› flekillerde karfl›lan›r: Rutin, soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geçmifl ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini alm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda çok daha belirgin olarak hissediliyor olmas›d›r. S›ra Sizde 3 Giddens, insanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i ve do¤rusal bir geliflim çizgisine sahip olmad›¤›n› ileri sürmekte ve modernli¤in süreksizliklerini üç kategoride de¤erlendirmektedir. Bunlardan birincisi, modernli¤in de¤iflim h›z›n›n had safhada olmas›; ikincisi, dünyan›n farkl› bölgelerinin giderek birbiri ile ba¤lant›l› hale gelmesi ve yer kürenin tüm yüzeyini kapsamas›; üçüncüsü ise modern kurumlar do¤as› gere¤i ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas›, ulusdevletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç iliflkilerinin birlikteli¤inin artmas›d›r. S›ra Sizde 4 Habermas’a göre modernizm, tamamlanmam›fl bir projedir. Bu nedenle içinde bulundu¤umuz dönemi post modern olarak nitelemez. Giddens da modermitenin tamamlanmad›¤›ndan söz eder ve içinde bulundu¤umuz dönemi geç modernite olarak betimler. Modernleflme karfl› konulmaz bir h›z anlay›fl› ile güç imgesi (juggernaut) yaratm›flt›r. Bu durum tehlike ve güven hissiyle birlikte heyecan dolu bir h›z trenini akla getirir, fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi kontrol edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir. Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel bir farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrol modernli¤in merkezindedir yani bu h›z›n kontrol edilebilece¤inden söz eder. Fakat Giddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflmedir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r. S›ra Sizde 5 Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan ve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlikte artan askeri güç (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve 3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram› (4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tlamalar. Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, modern dünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r. Fakat al›nacak önlemler ve uygulanabilecek politikalarla bu riskler en aza indirilebilir. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Adams, B.N.& R.A.Sydie (2001). Sociological Theory, Thousand Oaks, California, London New Delhi: Pine Forge Press. Allan, Kenneth (2006) . Conptemporary Social and Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. Cassell, Philip (1993). The Giddens Reader. London: The Macmillan Pres. Ltd. Giddens, A. (1984). Capitalism and Modern Social Theory, An Analysis of the Writings of Marx, Durkheim and Max Weber, Cambridge: Cambridge University Press Giddens. A. (1990). The Consequences of Modernity, Cambridge: Polity Press Ltd. Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity, Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity Press Ltd. Giddens, Anthony (1991a). “Structuration Theory: Past, Present and Future” B.C./D.J. (Ed.) Giddens’ Theory of Structuration: A Critical Approach. London: Routledge. Giddens, A. (1994). Modernli¤in Sonuçlar›, Çev.: Ersin Kufldil, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Giddens, A. (1994a). Beyond Left and Right, The Future of Radical Politics, Stanford-Caifornia: Stanford University Press Giddens, A.& c. Pierson (1998). Conversations with Anthony Giddens, Stanford-California: Stanford University Press. Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluflu: Yap›laflma Kuram›n›n Ana Hatlar›, Çev: Hüseyin Özel, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar› Giddens, A. (2000). Üçüncü Yol Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli, Çev.:Mehmet Özay, ‹stanbul: Birey Yay›nc›l›k. Giddens, A. (2000a). Runaway World, How Globalization Is Reshaping Our Lives. New York: Routledge. Giddens, A. (2000b). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, Çev.: T. Birkan, ‹st.: Metis Yay. 77 Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yöntemin Yeni Kurallar›, Çev.: Ü. Tat›can-B. Balk›z, ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›. Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori Marx, Durkheim ve Weber’in Çal›flmalar›n›n Bir Analizi, Çev.: Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik, Geç Modern Ça¤da Benlik ve Toplum, Çev.: Ümit Tatl›dil, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Görgün-Baran, A. (2010). Küreselleflme Sürecinde Medyan›n Rolü, Sosyoloji Yaz›lar› 1, Prof. Dr.Cihat Özönder’in An›s›na, Ed.: N.G. Ergan, E. Burcu, B. fiahin, Ankara: Hacettepe Ünivesitesi Yay›nlar› Habermas, J. (1996). Modernity: An Unfinished Project, Critical Essays on The Philosophical Discourse of Modernity, Edited by M. Passern d’Entereves And S. Benhabib, The MIT Pres: Cambridge-Massachusetts, pp. 38-55. Kaspersen Bo, L. (2000). Anthony Giddens, An Introduction to a Social Theorist, Translated by S. Sampson, USA: Blackwell Publishers. Keyman, F. (2000). Globalleflme Söylemleri ve Kimlik Talepleri:Türban Sorununu Anlamak, Global ve Yerel Eksende Türkiye, Der.:E. F. Keyman-A.Y. Sar›bay, Alfa :‹stanbul, s. 17-38 Layder. D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl, Çev.:Ümit Tatl›can, ‹stanbul:Küre Yay›nlar›. Özkök, E. (1985). ‹letiflim Kuramlar› Aç›s›ndan Kitlelerin Çözülüflü, Ankara: Tan Yay›nlar›. Rantanen, T. (2005). Media and Globalization, London: Sage Publications Ltd. Ritzer George (1996). Modern Sosiological Theory, New York:The McGraw - Hill Com. Inc. Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory, New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. Slattery, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, Çev.: Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: Sentez Yay›nc›l›k. Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri, Sosyal Teori ve Kitle iletiflimi, Çev.: Göze Orhon-Bar›fl E. Aksoy, Ankara: Ütopya Yay›nlar›. Tucker K. H. (1998). Anthony Giddens and Modern Social Theory, London: Sage Publications Turner, Jonathan H. (2003). The Structure of Sociological Theory. California: Thomson Wallace, R.&Wolf, A. (1999). Contemporary Sociological Theory: Expanding The Classical Tradition, USA: Prentice-Hall, Inc. SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER 4 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Risk kavram›n› tan›mlayabilecek, Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetleyebilecek, Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klayabilecek, Risk toplumunun özelliklerini ay›rt edebilecek, Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Risk • Risk Toplumu • Düflünümsel Modernleflme ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu • G‹R‹fi • R‹SK KAVRAMI • R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI • R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹ • R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu G‹R‹fi Günümüzde yaflam›n neredeyse tüm alanlar›nda h›z› giderek artan bir de¤iflim ve bu de¤iflimle birlikte pek çok sorun yaflanmaktad›r ve bu sorunlar›n temeline inildi¤inde küreselleflmenin izleri sürülebilir. Küreselleflme sürecinin getirdi¤i sorunlar farkl› kavramlarla ifade edilmekle beraber, bu durum günümüz insan›n›n daha fazla sorunla bafl etmesi gerekti¤i gerçe¤ini ne yaz›k ki de¤ifltirememektedir. ‹flte risk de, küreselleflme süreciyle birlikte kullan›lagelen bir kavramd›r. Bir ülkede meydana gelen bir afet sadece o bölgeyi ve o ülke insanlar›n› de¤il, asl›nda dolayl› olarak tüm dünyay› etkisi alt›na almaktad›r. Dünyada bugüne kadar kaydedilen en büyük deprem fiili’de 22 May›s 1960 tarihinde meydana gelmifl ve büyüklü¤ü 9.5 olarak ölçülmüfltür. 2011 y›l›n›n Mart ay› bafl›nda Japonya’n›n Fukuflima bölgesinde yaflanan 8.9 büyüklü¤ünde deprem Japonya adas›n› 2.4 metre hareket ettirmifl ve ard›ndan gelen tsunami afeti binlerce insan›n hayat›n› kaybetmesine neden olmufltur. Kay›plar bununla kalmam›fl, deprem sonras›nda oluflan tsunami, tar›m alanlar›n›n yan› s›ra nükleer santralleri ve petrol tesislerini de etkilemifltir. Fukuflima Bölgesi’ndeki nükleer tesislerin zarar görmesi ve nükleer s›z›nt› sebebiyle faaliyetleri durdurulmufltur. Japonya’n›n elektrik ihtiyac›n›n önemli bir bölümünü nükleer enerjiden sa¤lamas› sebebiyle bir süre elektrik verilememifltir. Dünya Meteoroloji Örgütü’nden yap›lan aç›klamalarda, Japonya’da rüzgâr›n, deprem ve tsunamide hasar gören nükleer tesisteki patlamalardan sonra ortaya ç›kan radyasyonu Pasifik’e sürükledi¤i belirtilmifltir. Fukuflima’daki alt› reaktörden zarar gören dördünün faaliyetlerine son verilece¤i aç›klanm›flt›r (http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/17410732.asp). R‹SK KAVRAMI Risk fikri ilk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹ngilizcede bilinmeyen sulara yelken açmak anlam›nda kullan›lan bu sözcük ‹spanyolcaya Portekizceden girmifltir. Köken aç›s›ndan bafllang›çta “mekân”a yönelik olan bu sözcü¤ün anlam›, daha sonra bankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens, 1999: 36). Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem de normallefltirip denetlemenin yollar›n› arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Burada “risk”, istenmeyen sonuçlardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Di¤er taraftan, sorunlu bir gelecek karfl›s›nda cesur at›l›mlarda bulunma söz konusu oldu¤un- Risk kelimesinin anlam› zaman içerisinde mekândan, zamana do¤ru de¤iflmifltir. 80 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler da risk olumlu bir anlam tafl›yabilir (Giddens & Pierson, 2001: 222). Örne¤in, bir flirketin ya da giriflimcinin yeni bir sektörde ya da ülkede yat›r›m yapmas› yani risk almas› baflar›yla sonuçlanmas› durumunda olumlu bir anlam içermektedir. Anthony Giddens 1938’de do¤an ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens, eserleriyle sosyolojiye önemli katk›larda bulunmufltur. 34 kitab› 29 dile çevrilmifl olan Giddens’›n 2007’de befleri bilimler içinde en çok baflvurulan yazarlar aras›nda beflinci s›rada yer ald›¤› ifade edilmifltir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ fians ya da tehlikeyle ayn› fley olmayan risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeleri ifade etmektedir (Giddens, 2000: 37; Y›ld›r›m, 2000: 85). Risk, gelece¤ini kendisi belirlemek isteyen bir toplumu harekete geçirici bir dinamiktir. Geleneksel toplumda risk esas olarak do¤a güçlerinin müdahalesi ile tan›mlan›rken, modern toplumlarda riskleri azaltma amac›na dönük olarak teknoloji yard›m›yla insanlar›n do¤aya müdahalesi, hükümet politikalar› ve ekonomik faaliyetler arac›l›¤›yla topluma müdahalesi önceden öngörülmeyen ve denetimi zor olan tehlikelere yol açabilmektedir (Beck, 1992; Y›ld›r›m, 2000: 85). Tüm eski kültürlerde, günümüzde riskle ifade edilen durumlar yazg›, talih ya da Tanr›lar›n iste¤i olarak görülmüfltür ve risk kavram›na rastlanmamaktad›r, çünkü bu kavrama ihtiyaç duyulmamaktad›r. Örne¤in bir Afrika kabilesi olan Azandeler, bir insan›n yaflad›¤› talihsizli¤i ya da hastal›¤› kara büyüye ba¤lam›fllard›r. Bu tür görüfllerin modernleflmeyle beraber tamamen ortadan kalkt›¤›n› söylemek de mümkün de¤ildir. Sihir düflüncesinin, yazg› ve kozmoloji gibi kavramlar›n bugün hâlâ dayana¤› bulunurken, genellikle insanlar›n bunlar› bat›l inanç olarak sürdürdü¤ü ve daha hesapl› kararlar›n› desteklemek amac›yla kulland›klar› ifade edilebilir (Giddens, 1999: 37). Riskin, Tanr›lardan geldi¤inin düflünülmesi, insan hatas› ve sorumlulu¤u düflüncesini tamamen d›fllam›flt›r. Böylelikle, riske olan bak›fl aç›s› de¤iflerek, insan eliyle yap›lm›fl olmas›ndan çok, f›rt›na, sel bask›n› ya da bulafl›c› SIRA S‹ZDE hastal›k gibi do¤al bir olay olarak alg›lanm›flt›r. ‹nsanlar da bu gibi durumlarda yapabilecekleri fleylerin çok s›n›rl› olaca¤›n›, bu tür olaylar›n meydana geliflini kabaca tahmin Dederek, etkilerini azaltmak üzere birtak›m giriflimlerde bulunabilecekleÜ fi Ü N E L ‹ M rini düflünmüfllerdir (Lupton, 1999: 5). Risk kavram›, temelde kontrol etme özellikle de gelece¤i kontrol etme fikriyle birlikte biçimlenmifltir (Giddens, 1999: 27). S O R U Risk kavram›n›n ve beslenme tercihlerimizi nas›l etkiledi¤ini yaflanm›fl bir D ‹ K K hayat›m›z› AT örnekle aç›klamak gerekirse Deli Dana Hastal›¤› üzerinde durulabilir. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu Günümüzde "Deli Dana Hastal›¤›" olarak da bilinen Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE), ergin s›¤›rlar›n merkezi sinir sistemini etkileyen yavafl seyirli, ilerleyici ve öldürücü bir hastal›ktr. Hastal›k, ilk kez ‹ngiltere'de Kas›m 1986'da hasta s›¤›rlara ait beyinlerin muayenesiyle tan›mlanm›flt›r. Bafllang›çta tek bir inekte daha sonra s›n›rl› bir bölgede görülmüfltür. 1990 y›l›nda ülkenin daha baflka yörelerinde de ç›km›fl, daha sonra ‹rlanda, Umman ve ‹sviçre'de hastal›¤a rastlanm›flt›r. Hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için s›k› önlemler al›nmaya çal›fl›l›yor ise de ülkeler aras› hayvan hareketleri ve hayvan ürünleri ticareti sebebiyle birçok ülkeye bulaflm›fl olma olas›l›¤› vard›r (Kanada, Falkland adalar› ve Umman'da ise sadece ‹ngiltere'den ithal edilen s›¤›rlardan baz› vakalar bildirilmifltir). ‹ngiltere d›fl›nda az say›da BSE olaylar› (yaklafl›k 1500 olay), Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, ‹rlanda Cumhuriyeti, ‹talya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, ‹spanya ve ‹sviçre'de yerli s›¤›rlarda görülmüfltür. Kanada, Falkland adalar› ve Oman'da ise sadece ‹ngiltere'den ithal edilen s›¤›rlarda çok az say›da olay bildirilmifltir. ‹nsan ve hayvanlarda Deli Dana Hastal›¤›’na neden olan ajanlar›n filtrelerden geçebildi¤i ve en küçük virüslerden 100 kat daha küçük olduklar› bilinmektedir. Boyutlar›yla ilgili en büyük de¤erler, onlar› küçük virüs partikülleri s›n›flamas› içine sokar. Virüslerin aksine bu ajanlar›n oldukça dirençli olduklar› bilinmektedir. Avrupa Komisyonu, ‹ngiltere'den di¤er üye devletlere g›da yasa¤›n›n etkili oldu¤u tarih olan Haziran 1988'den sonra do¤an hayvanlara kadar canl› s›¤›rlar›n ithalat›n› s›n›rlam›flt›r. Daha sonra 6 ayl›k yafltan önce kesilmeleri kayd›yla sadece besi buza¤›lar›n›n ithalat›na izin verilmifltir. Avrupa Komisyonu, Nisan 1990'dan itibaren de BSE’yi ihbar› zorunlu bir hastal›k yapm›flt›r. Bu tarihten bu yana birçok ülke, ulusal sürülerinde BSE bulgusunu aramak için surveylans programlar› bafllatm›flt›r. Kaynak: Bu metin http://www.veteriner.cc/yazar/bse.asp internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r. ‹ki tür risk aras›nda ayr›m yap›lmal›d›r: (›) d›flsal ve (››) imal edilmifl risk. D›flsal risk, bireyleri beklenmedik bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risktir. Yine de bu olaylar, bütün nüfus içinde az çok öngörülebilir olmalar›na ve sigorta edilebilmelerine yetecek kadar düzenli ve s›k meydana gelirler. D›flsal risk son derece etkili bir flekilde hesaplanabilir; zaman ve risk çizelgelerine bak›larak insanlar›n nas›l sigortalanaca¤›na karar verilebilir. Sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd› (Giddens, 1999: 27). Do¤an›n ve gelene¤in ötesinde yaflayan bir dünyan›n en temel niteli¤i, d›flsal riskten imal edilmifl risk aflamas›na geçmifl olmas›d›r. ‹mal edilmifl risk, bizzat insanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler taraf›ndan yarat›l›r. ‹mal edilmifl risk, karfl›lar›nda tarihin bize çok az deneyim sundu¤u yeni risk ortamlar›na karfl›l›k gelir, bu risklerin hesaplanmas› bir yana, neler oldu¤u bile ço¤u zaman bilinememektedir. ‹mal edilmifl risk, kiflisel ve toplumsal hayata do¤rudan girmektedir ve daha kolektif bir risk çerçevesi taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r. ‹mal edilmifl risk yay›ld›kça, riskin yepyeni bir risklilik durumu söz konusu olmaktad›r. Yeni teknolojilerin kronik biçimde etkiledi¤i ve eskiden kabul gören fleylerin neredeyse sonsuz kere yeniden gözden geçirildi¤i bir toplumda, gelecek bizi daha çok meflgul etmeye bafllar ve ayn› zamanda bulan›k bir hâl al›r (Giddens & Pierson, 2001: 223). 81 82 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Günlük yaflant›m›zda SIRA S‹ZDEkarfl›laflt›¤›m›z çeflitli risklerin d›flsal m›, yoksa imal edilmifl riskler mi oldu¤unu de¤erlendiriniz. D Ü fi Ü N E L ‹ MUlrich Beck, risk kavram›n› günümüzde yaflanan toplumsal deAlman sosyolog ¤iflim ile ilgili analizin merkezine yerleflmifltir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 86). Beck, geliflmifl S O ülke R U insanlar›n›n bak›fl› ile k›tl›k sonras› bir toplumda yaflad›¤›m›z› ifade etmektedir. ‹nsano¤lu, günümüzdeki koflullara ulaflana kadar çeflitli aflamalardan geçmifltir. Maddi kaynaklar›n insanlara ak›fl›n› en üst düzeye ç›karmaya çaD‹KKAT l›flan teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir. Bu süreçte devlete düflen en önemli rol, yarat›lan maddi kaynaklar›n refah sistemi arac›l›¤›yla toplumun tüm kesimleri araSIRA S‹ZDE s›nda da¤›t›m›n› sa¤lamakt›r. Bu modernleflme sürecinde insanlar maddi refah art›fl› karfl›l›¤›nda, bu art›fl› sa¤layan teknolojik geliflmelerin insan sa¤l›¤› ve dünyan›n ekolojik dengesi üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkileri göz ard› etmifllerdir. Di¤er AMAÇLARIMIZ yandan, bu yaklafl›m›n art›k de¤iflmesi yönünde bask›lar da ortaya ç›kmaktad›r. Bat›l› refah toplumlar›nda günümüzde ikili bir süreç yaflanmaktad›r. Öncelikle, yüzy›l›n bafl›ndaki k›tl›k günlerinin en önemli problemi olan günlük ekme¤in kaK ‹ T A P zan›lmas› için verilen savafl giderek önemini kaybetmektedir. Bugün, pek çok insan için açl›k probleminin yerini afl›r› kilo problemi alm›flt›r. Bunun yan›nda, do¤al zenginliklerin dünyan›n kökünü kurutacak flekilde, bilinçsizce tüketilmekte olTELEV‹ZYON du¤u konusunda da yayg›n bir görüfl birli¤i bulunmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 87). Üretim teknolojisinin yol açt›¤› yan etkilerin ortaya ç›kard›¤› risk, Bat›l› toplum‹ N T E R Ndurumunda ET lar›n bafl etmek oldu¤u en önemli sorunlardan biridir. Bu riskin nas›l da¤›t›laca¤›na iliflkin çözümler aranmaktad›r. Günümüz koflullar›nda ortaya ç›kan risk olgusunun en belirleyici özelli¤i toplumlar aras›nda karfl›l›kl› olarak ortaya ç›kmas›d›r. Risk, modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). Hem politik, hem de bilimsel olarak giderek daha fazla bilincine vard›¤›m›z riskler aras›nda, radyoaktif s›z›nt›, toksinler ve organizmalar üzerinde kal›c›, geri döndürülemez zararlara yol açan at›klar s›ralanabilir. Bu risklerin niteli¤i tarihin di¤er dönemlerinde karfl›lafl›landan farkl›d›r. Bugünün riskleri, yelkenli gemilerle engin denizlere aç›lanlar›n karfl› karfl›ya olduklar› risklere benzememektedir. (›) ‹lk olarak günümüzde riskin kayna¤› sanayileflmedir. (››) ‹kinci bir özellik s›naî üretim s›ras›nda çevreye yay›lan radyoaktif s›z›nt›lar ve toksinler, duyularla anlafl›lmaktad›r. Art›k günümüzde risk, k›tl›ktan de¤il, afl›r› üretimden kaynaklanmaktad›r. Sanayileflme küresel ölçekte yay›ld›kça, yol açt›¤› riskler de katlanarak artmaktad›r. Riskler, hem politik hem de bilimsel olarak karfl›l›kl›d›r. Riskler, kendi kaynaklar› ile s›n›rl› de¤ildir; do¤alar› gere¤i dünya üzerindeki her türlü yaflam fleklini tehdit etmektedirler. Nükleer kazalar ve asit ya¤murlar›, zaman ve mekân s›n›r› tan›mamaktad›r. Bir kez bafllad›¤›nda, sürekli olarak tüm dünyay› kaplamaktad›rlar. Yüksek riskli sanayilerin küreselleflmesi riskin ve sonuçlar›n›n bilimsel olarak hesaplanmas›n› imkâns›z hale getirmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Günümüz koflullar›nda risk kavram› genel olarak modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu 83 R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI Ulrich Beck 1944 y›l›nda Promenya’da dünyaya gelen Ulrich Beck, Almanya’n›n en çok tart›fl›lan sosyologlar›ndan biridir ve özellikle 1986 y›l›nda yay›mlanan “Risikogeselschaft” (Risk Toplumu) adl› kitab›yla tan›nm›flt›r. O y›ldan bu yana U. Beck’in neredeyse her y›l riskle ilgili bir kitab› yay›nlanm›flt›r (Bkz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar). Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka kavram da “risk toplumu” kavram›d›r. “Risk toplumu” kavram› ilk olarak Alman sosyolog Ulrich Beck taraf›ndan 1986’da Almanca yay›nlanan ve daha sonra 1992’de ‹ngilizceye “Risk Society: Towards a New Modernity” ismiyle çevrilen eserinde kullan›lm›flt›r (Rosa&Freudenburg: 2006). Öte yandan ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusunda önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ileri süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her iki kuramc›n›n çal›flmalar›nda ortak birtak›m yönler bulunmaktad›r. Örne¤in, her iki kuramc› da modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde merkezi bir ilgi alan› olarak görmektedirler. Riskler, geç modernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerek zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r. Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r. Her iki kuramc› da, halktan kimselerin riske bak›fl aç›lar› üzerinde durarak, özellikle bu kimselerin uzmanlara, devlete ve sanayiye gösterdikleri tepkileri ele almaktad›rlar. Giddens ve Beck, zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m çerçevesinde risk konusunu ele al›rlarken, dikkatlerini riskin nas›l üretildi¤i, makro düzeyde toplumda riskin üstesinden nas›l gelindi¤i, riskin toplumsal ve politik alanda yapt›¤› etkiler üzerine yöneltmektedirler (Lupton, 1999: 81). Risk toplumu, özellikle So¤uk Savafl dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik ve risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan biridir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden 200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e iliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m› literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerin ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vurgu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi gösterilen sanayi temelli modernleflmenin, yine modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31). Risk toplumu kavram› ilk olarak Ulrich Beck taraf›ndan ileri sürülmüfltür. Beck’e göre risk toplumu; “insanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ya da kötü amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar› sonucunda ortaya ç›kan yap›y›” ifade etmektedir (fien & Koç, 2002: 933). SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 84 S O R U Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler S O R U D‹KKAT Risk toplumuD kavram› ‹ K K A T çerçevesinde çernobil reaktör kazas› incelenebilir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentinAMAÇLARIMIZ deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünK ‹ T A P leri sal›nd›¤› 30 Nisan1986 günü tüm dünya taraf›ndan ö¤renildi. ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki hafta sonra TELEV‹ZYON saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle yeflil alanlara koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir. Araflt›rmalarda ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaris‹ N T Ebelirlenmifltir. RNET tan olarak Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’s Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir rapor yay›nlam›flt›r. En yüksek radyasyon dozlar›na, say›lar› bini bulan acil durum çal›flanlar› ve Çernobil personeli maruz kal›rken, çal›flanlar›n baz›lar› için maruz kald›klar› dozlar öldürücü olmufltur. Zaman içinde Çernobil’de çal›flan kurtarma personelinin say›s› 600 bini bulurken, bunlar›n baz›lar›, çal›flmalar› boyunca yüksek düzeyli radyasyona maruz kalm›flt›r. Radyoaktif iyodinden kaynaklanan çocukluk tiroid kanseri, kazan›n en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan birisidir. Kazadan sonraki ilk aylarda, radyoaktif iyodin düzeyi yüksek sütlerden içen çocuklar yüksek radyasyon dozlar› alm›flt›r. 2002 y›l›na kadar bu grup içinde 4000’den fazla tiroid kanseri teflhis edilirken, bu kanserlerin büyük bölümünün radyoiyodin al›m›ndan kaynaklanm›fl olmas› çok muhtemeldir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Kaynak: Bu metin http://tr.wikipedia.org/ internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 1986’da meydana gelen Çernobil kazas› ve olas› etkilerini risk toplumu tart›flmalar› çerçeSIRA S‹ZDE vesinde de¤erlendiriniz. Ü fi Ü N E“çevresel L‹M Beck’e Dgöre, kazalar, toplumdaki geleneksel gelir ve refah eflitsizli¤ini k›rm›flt›r. Bu alanlarda ça¤dafl dünya, herkese eflit biçimde zarar veren nükleer ve kimyasal Skirlenme ile karfl› karfl›yad›r. Bu risk ve zarardan pay›n› alanlar, gelir O R U ve refahla ilgisi olmayan yeni kal›p ve eflitsizliklerin oluflturdu¤u toplumsal kategorilerden oluflmaktad›r.” Beck, bilgi toplumunu bekleyen küresel risklerden bahD‹KKAT sederken, yeni bir toplumsal yap›ya da iflaret etmektedir (fien & Koç, 2002: 933). Bu görüfllerden aç›kça anlafl›laca¤› gibi, Beck için küreselleflmenin itici gücü moSIRA S‹ZDE dernizasyondur. Küresel riskler ise, küresel sanayileflmenin sonunda ortaya ç›k- N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu maktad›r. Riskin kendisi de küreselleflmektedir. Riskin küreselleflmesi, yani dünyan›n tehdit alt›nda olmas› küreselleflme sürecinin h›z›n› art›rmaktad›r. Beck’in küreselleflme olgusunun kavramlaflmas›na katk›s› bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. Risk küreselleflmektedir, çünkü risk dünya üzerindeki herkes için eflittir. Dünya üzerindeki bireylerin tümünü, mekân ya da s›n›f fark› gözetmeksizin ayn› ölçüde etkilemekte ve hiçbir s›n›r tan›mamaktad›r. G›da üretim zinciri, insanlar› birbirine ba¤lamakta, havadaki asit ya¤murlar› ülke s›n›rlar›n› hiç hissettirmeden aflmaktad›r. Riskli ülkeler için karfl›l›kl› tehdit içermesi, ayr›ca mekânsal olarak s›n›rlanamamas› küreselleflme bilincinin art›fl›na katk›da bulunmaktad›r. Risk yaratan faaliyetlerin kontrolü, ulus devletlerin gücünü aflmaktad›r. Riskli faaliyetleri engelleyebilmenin tek yolu, uluslar üstü yapt›r›m gücü yüksek örgütler oluflturmakt›r. Ülkelerin bir araya gelip çeflitli risk içeren faaliyetlere çözüm bulmak için yapt›klar› stratejik silahs›zlanma tart›flmalar›, dünya zirveleri, at›klar›n azalt›lmas›, CFC’lerin (Kloroflorokarbon) kullan›m›n›n yasaklanmas› ve nükleer silahlarla ilgili anlaflmalar bu tür çabalara birer örnektir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 89). Di¤er taraftan bugün dünyada do¤as› de¤iflen ve küreselleflen riskin giderek daha fazla kullan›l›r hale gelmesi, kurumsallaflm›fl çevresel risklerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla yüksek teknolojik düzeyde beliren, “risk iklimi” giderek herkesi kapsamakta ve kimsenin kaç›fl›na izin vermemektedir. Dünya toplumu farkl› gruplar, farkl› ve eflit olmayan tehditler nedeniyle “ortak riskler” alt›nda bulunmaktad›r. Örne¤in; Afrika eski komünist ülkeleri, Balkanlar, Kafkaslar ve Ortado¤u gibi çok parçal› bölgeler yeniden yap›lanmaya yönelmekte ve dünya genelinde sivil toplumlar için tehdit oluflturmaktad›r. Terör tehdidi ile yaflamak, toplumsal yaflam›n “sigorta edilemez” bir konusudur. Beck, çal›flmas›nda “Dünya Risk Toplumu” dedi¤i yap›da “nükleer tehlike, iklim de¤iflimi, Asya ekonomilerinin çöküflü ve yiyeceklerin anatomik yap›s›n›n de¤ifltirilmesi gibi sigorta edilemez risklerin ortaya ç›kt›¤›n›” ifade etmektedir (Beck, 1986: 227; fien& Koç, 2002: 933). Beck, risk içeren faaliyetlerin zararl› etkilerinin t›pk› bir bumerang gibi geldi¤i yere geri döndü¤ünü anlatmaktad›r (Bumerang, özellikle Avustralya yerlileri, eski M›s›rl›lar ve Avrupal›lar ve Hindistan’›n baz› yörelerindeki kabileler taraf›ndan silah olarak kullan›lan yass› bir kesite sahip e¤ri bir sopad›r. Baz›lar› düz olarak f›rlat›ld›¤› yönde ilerler, baz›lar› ise havada bir dairevi yörünge çizerek tekrar geri gelirler). Modernizasyonun bafllang›ç dönemlerinde, güçlü ve zengin olanlar kendilerini zararl› etkilerden koruman›n bir yolunu bulmufllard›r. Günümüzde ise riskli faaliyet ne kadar uzaklaflt›r›l›rsa uzaklaflt›r›ls›n, etkileri geliflmifl merkezleri vurmak üzere geri gelebilmektedir. Bu, özellikle s›naî tar›mda görülmektedir. Hormonlu gübre ile üretilen ürünler, tüm dünyada tüketilmektedir. Burada da, küreselleflme ile ilgili yerel ve evrensel çeliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Riske neden olan ve riske kurban olan, ayn› kifli olmaktad›r. Küresel nükleer savafl›n galibi bulunmamaktad›r (Beck, 1992: 38; Eflkinat, 1998: 90). Risk, sadece üretim konusunda ortaya ç›kmamaktad›r. Üretilenleri zararl› hale sokabildi¤i gibi, yer ald›¤› çevrede mülkiyet konusu nesnelerin de¤erlerinin düflmesine, hatta o ülke devletinin meflruiyetinin sars›lmas›na bile yol açabilmektedir. Beck, belirli bir bölgede ekolojik tehdit içeren bir de¤ifliklik nedeni ile, mülk fiyatlar›n›n düflmesini ekolojik istimlak olarak tan›mlamaktad›r. Ekolojik istimlâk, tar›msal topra¤›n, ormanlar›n, denizlerin ürün verme kapasitelerini, para kazanma f›rsatlar›n› azaltabilece¤i gibi buna izin veren hükümetlerin ya da bu teknolojiyi getiren firmalar›n meflruiyetinin sorgulanmas›na da neden olabilmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 90). 85 86 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Ayn› derecede riske hedef olan bir dünya toplumu ortaya ç›kmaktad›r. Bu olgu insanlar aras›ndaki eflitsizli¤i bir aç›dan azaltmaktad›r, çünkü risk s›n›f fark› gözetmemektedir. S›f›r toplaml› istismar iliflkileri ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er taraftan, burada Beck, ayk›r› bir formülasyonla, geliflmekte olan ülkelerin sanayileflme iste¤inin, riski göze almalar›na neden oldu¤unu aç›klamaktad›r. Uluslar aras› s›n›f sisteminden söz etmektedir. S›naî üretimin yol açt›¤› zararlar konusunda bilinç artt›kça, geliflmifl ülke toplumlar› bunlar›n kapat›lmas› yönünde bask› yapabilmektedirler. Yeni sanayileflen ülkeler ise, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› elde edebilmek u¤runa riski ülkelerine davet edebilmektedirler. Bu sistem, temiz sanayilerin ileri toplumlarda kalmas›na neden olurken, tehlikeli ve çevreyi kirleten sanayilerin üçüncü dünya ülkelerine ihraç edilmesine yol açmaktad›r. Geliflmemifl ülkelerde riskli faaliyetlerle ilgili yasal önlemler ya yoktur ya da yeterli de¤ildir. Bu ülkelerin insanlar›, zararlar konusunda yeterince bilgilendirilmemifl olmakta ya da zararl› faaliyetlerin engellenmesi için kamuoyu oluflturmak güç olabilmektedir. Uluslar üstü firmalar›n yöneticileri ise sahip olduklar› sermayenin, geliflmekte olan ülkeler için önemini bilmekte, felaket meydana geldi¤inde, yasal önlemlere karfl› kaynaklar›n› öne sürmektedirler. Ancak, sermaye sahiplerinin karfl› koyamad›klar› tehlike bumerang etkisidir. Riskli faaliyetlerin zararlar› bulafl›c›d›r; toksinler, tar›msal ürün satan ülkelerden ithal edilen g›da maddeleri ile geri gelmektedir. Sülfür emisyonu, ya¤muru aside dönüfltürmektedir. Geliflmifl ülkelerden ihraç edilen atom reaktörleri, radyoaktif madde içeren s›z›nt›lara neden olmakta ya da bu reaktörlerin ürünleri nükleer silah üretme gücünü geliflmekte olan ülkeler için de olanakl› k›lmaktad›r. Bumerang etkisi, zengini de fakiri de ayn› kefeye koymaktad›r. Giderek artan riskler, dünya toplumunu tehlike toplumuna dönüfltürmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 92). Düflünümsel Modernleflme Nalçao¤lu (2000: 126) Beck’in çal›flmalar›na dayanarak düflünümselli¤i “bireylerin içinde yaflad›klar› toplumda, yap›larla girdikleri iliflkide tek yönlü bir belirlenme ve boyun e¤me prati¤inden ç›k›p, yap›-eylem diyalekti¤inin karfl›l›kl› kurulma SIRA S‹ZDE mant›¤›n›n ay›rd›na varmalar› ve araçsal rasyonalitenin hâkimiyetinde dayat›lan D Ü fi Ü N Etoplumsal, L‹M bilimsel ve teknolojik yap›lar› sorgulamalar›” fleklinde tan›mlamaktad›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Düflünümsel modernleflme yukar›da da belirtildi¤i gibi Beck ile Giddens’›n risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde önemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele al›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumuna dönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Burada düflünümsel modernleflmeden kastedilen esas itibar›yla moderniteyi sarsan ve öngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesidir. Örne¤in, Beck’in yaklafl›m› içerisinde kullan›lan düflünümsel modernleflme kavram› ile kastedilen, analitik anlamda düflünüm de¤il, toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir. Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifl süreci, modernleflme dinami¤i içinde gizli tepki kal›plar› çerçevesinde istem d›fl› ve görünmez bir biçimde gerçekleflmektedir. Risk topluSIRA S‹ZDE mu yap›lar›, insanlarla kurumlar›n düflünce ve eylemlerinde sanayi toplumunun al›flkanl›klar› halen bask›n oldu¤u için meydana getirilmektedir. Risk toplumu, siyasal tart›flmalar s›ras›nda seçilecek ya da vazgeçilecek bir seçenek de¤ildir. Risk D Ü fi Ü N E L ‹ M toplumu, modernleflme süreçlerinin kendili¤inden dönüflümü s›ras›nda oluflmaktad›r. Aç›k ve gizli olarak sanayi toplumunun temellerini sarsan, ortadan kald›ran, R U de¤ifltiren veS Otehditleri oluflturan; bu süreçlerin kendileridir (Beck, 1999: 34). Anthony Giddens’›n D ‹ K K A Tkonuyla ilgili çal›flmalar› ve düflünceleri kitab›n›z›n baflka bir ünitesinde ayr›ca ele al›nacakt›r. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu Modernleflmenin yaratm›fl oldu¤u sonuçlarla modernleflmeye ait temellerin kendi kendileriyle bu biçimde yüzleflmesi, modernleflmenin öz-düflünümü anlam›ndaki bilgilenme ve bilimselleflme sürecinden belirgin olarak ay›rt edilmelidir. Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifle düflünümsel yans›ma, düflünüm üzerindeki yans›ma ad› verilirse, “düflünümsel modernleflme” kavram›, sanayi toplumu sistemi içinde kurumsal ölçütlerle ifllenememifl, risk toplumuna özgü sonuçlarla karfl› karfl›ya gelme anlam› tafl›maktad›r (Beck, 1999: 35). Bu durumun, ikinci bir aflamada kamusal, siyasal ve bilimsel düflünümün bir nesnesi haline gelmesi, bir toplum yap›s›ndan di¤erine geçiflin düflünümsüz, refleks benzeri “mekanizmas›”n›n gözden kaç›r›lmas›na neden olmamal›d›r (Beck, 1999: 35). Risk toplumu terimi, refleks ve düflünüm aras›ndaki bu iliflkiyi kavramsallaflt›rmaktad›r. Toplum kuram› ve kültür araflt›rmac›lar›n›n anlay›fl› çerçevesinde bu kavram, sanayi toplumunun flimdiye kadar izledi¤i yolda yarat›lan tehditlerin a¤›r bast›¤› bir modernlik evresi anlam›na gelmektedir. Böylece, bu geliflmenin kendisini nas›l s›n›rlayaca¤› sorusu ortaya ç›karken, ayn› zamanda flimdiye kadar sorumluluk bilinci, güvenlik, denetim, zararlar›n s›n›rland›r›lmas› ve zararlar›n paylafl›m› konular›nda ulafl›lan düzeyi tehdit potansiyeli aç›s›ndan yeniden de¤erlendirmek gerekmektedir. Di¤er taraftan, söz konusu tehdit potansiyeli yaln›zca alg›lama ve hayal gücünün efli¤ini aflmakla kalmazken, bilimsel belirlemeler de bu potansiyele eriflememektedirler. Bir baflka deyimle, modern toplumlar de¤iflmedikleri, kendi sonuçlar›n› düflünüm konusu etmedikleri, sanayide sürekli büyüme politikas› güttükleri ölçüde, kendi modellerinin temelleri ve s›n›rlar›yla karfl› karfl›ya geleceklerdir (Beck, 1999: 35). Beck’in çal›flmalar›nda modernleflme (›) basit ve (››) düflünümsel olmak üzere iki aflamal› bir süreç olarak belirir. Basit ve düflünümsel modernleflmeyi birbirinden ay›rt etmek gerekir. Basit modernleflme eski tip, tek çizgi üzerinde ilerleyen bir modernleflme iken, düflünümsel modernleflme modern düzenin çeliflkilerini ve s›n›rlar›n› kabul etmeyi ima eder. Bu çeliflkiler çeflitli toplumsal hareketlerle iliflkili yeni politika alanlar›nda karfl›m›za ç›km›yor mu? Transit yollar›n yap›m›na karfl› protestolarda, hayvan haklar›na dair gösterilerde, yiyecek maddeleriyle ilgili yaflanan korkularda bunlar apaç›k karfl›m›zdad›r. Düflünümsel modernleflme, daha genel anlamda risk için söz konusu oldu¤u üzere, tümden olumsuz bir beklenti de¤ildir, hatta olumlu politik kat›l›mlar için birçok f›rsat sunmaktad›r (Giddens & Pierson, 2001: 228). R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹ Risk toplumunu sanayi toplumundan analitik aç›dan ay›ran çizgi, al›nan kararlar›n sonucunda ortaya ç›kan tehlikeler karfl›s›nda güvenlik normlar› sistemlerinin ifllemez oldu¤u noktad›r ve risk toplumu bu aflamada karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu tan›mdan yola ç›karak, risk toplumunun sahip oldu¤u özellikler flöyle s›ralanabilir: 1. Güvensizlik veya tehditlerin asl›nda modern bir sorun de¤il, bütün kültürlerde ve dönemlerde görülen eski bir sorunu oluflturdu¤u ima edilmektedir. Modern dönemdeki tehditlerin özelli¤i; ekolojik, kimyasal ya da genetik mühendisli¤iyle ilgili tehlikelerin bir tak›m kararlar sonucu meydana gelmesi olgusudur. Bu anlamda, tehditler, üzerinde egemenlik kurman›n mümkün olmad›¤› do¤a güçleri, tanr›lar ve cinlere atfedilip, onlar›n üzerine at›lamaz. Teknik ve iktisadi fayday› göz önünde bulunduran kararlar›n mütemadiyen ve bar›flç›l bir biçimde tehlikeleri ve facialar› dünyaya getirdi¤i her yerde, bunun (tehdidin ya da riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak) merkezi bir siyasal anlam› vard›r (Beck, 1999: 38-39). 87 88 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler 2. Risk toplumunun sahip oldu¤u di¤er özelliklerden biri ise yerleflik norm sistemlerinin baflar›s›zl›k göstermeleridir. Bu ba¤lamda, daha önceleri tekni¤in egemen oldu¤u tart›flmalarda bask›n olan ögeler, yani belirli büyük teknolojik sistemlerde ya da gündelik pratiklerde kendini gösteren, kaza istatistikleri ya da senaryolar›yla belgelenebilir sözde “nesnel” tehdit biçimleri (örne¤in sigara içmek veya bir nükleer santralin yak›n›nda ikamet etmek gibi) tart›flma d›fl› kal›r (Beck, 1999: 39). 3. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilirli¤i sorunu da üzerinde durulmas› gereken bir baflka konudur. Tehditlere ra¤men, kâr elde eden bir nükleer santralin ya da hormonlu yiyecek üreten bir flirketin üretimlerini durdurmas›n›n sa¤lan›p sa¤lanamayaca¤› sorunu önem tafl›maktad›r. Burada, insan sa¤l›¤› ve çevrenin gelece¤ini ön planda tutan ekonomi-politik uygulamalara ihtiyaç vard›r (Beck, 1999: 39; Bayhan, 2002: 192). Japonya’da 2011 Mart ay› bafl›nda meydana gelen afetin boyutlar› bir süre sonra deprem, tsunami ve nükleer s›z›nt› biçimde yay›larak, etkisini sadece bu afetlerin yafland›¤› bölgelerde de¤il çevre ülkelerde de göstermeye bafllam›flt›r. 4. Sanayi döneminden risk dönemine geçifl modernli¤in arzu edilmeyen veya öngörülemeyen bir sonucudur. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur (Beck, 1994: 6). Risklerin ve tehditlerin tahmin edilemezli¤i sosyal bütünleflmeye zarar vermektedir. S›n›f toplumlar› bir dereceye kadar eflitlik fikrine dayan›rken, risk toplumunda emniyet önem kazanm›flt›r. Eflitsiz ve adaletsiz toplum yerini emniyetli olmayan toplumun de¤er sistemine b›rakm›flt›r. Eflitlik, olumlu hedefler ve ça¤r›fl›mlar yaparken, risk toplumu olumsuz ve savunmac› bir temele dayanmaktad›r. Art›k insanlar ve devletler iyi bir fley sa¤lamaktan çok, en kötüyü engellemeyi hedeflemektedir. S›n›f toplumun rüyas› herkese pastadan az ya da çok pay verebilmekken, risk toplumunun rüyas› herkesi zehirlenmekten kurtarmakt›r. S›n›f toplumunun temel dürtüsü “açl›k” iken, risk toplumunun temel dürtüsü “korku”dur (Beck, 1992: 49; Y›ld›r›m, 2000: 86-87). 5. ‹nsanlar giderek artan biçimde farkl› toplumsal kimlikler, yaflam biçimleri, kanaatler ve gruplar ya da alt kültürler düzeni içinde seçim yapma riskini almak durumundad›r. Düflünümsellik, sanayi toplumundaki toplumsal ve siyasal kurumlara ve örgütlere dayanan s›n›f kültürü ve aile gibi “kolektif vicdan biçimlerine” son vermektedir, böylelikle toplumsal cinsiyet ve aile rolleri de¤iflmektedir. Toplumsal s›n›flara ba¤l›l›k gün geçtikçe zay›flamakta, insanlar aile ya da komflulu¤un sa¤lad›¤› geleneksel destek a¤lar›ndan kopmakta ve çal›flma bir çat›flma ve kimlik oluflumu olarak önemini yitirmektedir. Bu geleneksizleflme de bireyselleflmeyi art›rmaktad›r. Bireyselleflmifl bir toplumda eflitsizlik ve bunun getirdi¤i sosyal ve siyasi sorunlar ortaya ç›km›flt›r (Beck, 1992: 88; Y›ld›r›m, 2000: 87). 6. Tehlikelerle ilgili kültürel alg›lama (de¤erlendirme) farkl›l›klar›n›n göz ard› edilmesi. Yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›n ellerinde de¤ildir. Alg›lama farkl›l›¤› ba¤lam›nda, birileri, g›dalardaki zehirli maddeleri kendisi için bir tehdit olarak görürken; di¤erleri g›dalardaki zehirli maddeleri gündeme getirenleri kendine bir tehdit olarak görmektedir (Beck,1999: 41). 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu S›n›f toplumu Risk toplumu Kolektifleflme (ailelerde, Temel toplumsal düzenleme s›n›flarda, iflletmelerde, statü Bireyselleflme ve düflünümsellik gruplar› ve benzerlerinde) ve prensibi gelenek Eflitsizlik biçimi Toplumsal s›n›f konumu Odaklan›lan temel tart›flma konular›/ adalet konular› K›t kaynaklar›n da¤›t›m› (zenginlik) Toplumsal risk konumu “Kötü”lerin da¤›t›m› (riskler) Paradigmatik biçimde yaflanan Açl›k bireysel deneyim Korku Potansiyel biçimde topluluk deneyimi S›n›f bilinci Risk bilinci Ütopyac› projelerin hedefi K›tl›¤›n giderilmesi Riskin giderilmesi 7. Risk toplumunun baflka bir göstergesi, kiflisel sigorta korumas›n›n bulunmamas›, hatta s›nai ve teknik-bilimsel projelerin sigortalanamaz olufllar›d›r. Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Sigortalaman›n sa¤lad›¤› koruma, bu toplumda tehlikenin büyüdü¤ü oranda azal›r. Luhmann’›n analiziyle, risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m flu flekilde ifade edilebilir: Gelecekte meydana gelecek olas› zararlar, e¤er insanlar›n verdi¤i kendi kararlar›na ba¤lanabilirse, riskten söz edilir. Uça¤a binmeyen bir kimse uçak kazas› geçiremez. Tehlikelerse, buna karfl›t olarak, kayna¤› d›flar›da olan zararlard›r. Örne¤in; bir uça¤›n düfltü¤ü yerde bulunan insanlar›n ölümü gibi. Önceden bilinen tehlikeler -depremler ve volkan patlamalar›, ya¤›fl sonucu otoyollar›n kaygan hale gelmesi ve evlilikler bu tehlikelere maruz kalmamak için, hangi kararlar›n al›nmas› gerekti¤inin bilinmesi ölçüsünde risk kavram›na girerler. Risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m, toplumsal düzeni böler. Kimileri için risk olan fley, baflkalar› için tehlikedir. Riskli bir biçimde sollama yapan sürücüler, atom santrallerinin yap›m› ve iflletilmesinde çal›flanlar, gen teknolojisi alan›nda araflt›rma yapanlar say›s›z örneklerden birkaç›d›r. Neyin felaket olarak kabul edilece¤ini, karar verenler ve karardan etkilenenler farkl› yan›tlayacakt›r. 8. Her kültürün kendine özgü riskleri vard›r. Almanlar için ormanlar›n ölümü, dünyan›n da sonu demektir. Britanyal›lar, sabah kahvalt›s›nda zehirli yumurtalarla karfl›laflt›klar›nda flok olurlar. 11 Eylül 2001 küresel terör sald›r›s›ndan sonra, uça¤a binme riski ve flarbonlu mektup riski, baflta Amerikal›lar olmak üzere bütün toplumlar› etkilemifltir. 9. Risklere ba¤l› olarak, ufkumuz da karar›r. Çünkü riskler, neyin yap›lmamas› gerekti¤ini ifade eder. Dünyay› bir risk olarak tasarlayan kimse, sonunda eylem yetene¤ini yitirir (Beck,1999: 46-47). Bu durum, paranoyak bir ruh halini oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, “11 Eylül küresel terör sendromu”, ço¤ulculuk, demokrasi ve hoflgörüyü olumsuz etkilemifltir. ‹çine kapanma, paranoya, “biz” ve “öteki” ayr›m›n›n keskinleflmesi, kabile psikolojisi ve benmerkeziyetçilik (etnosentrizm) artmaktad›r. 89 Tablo 4.1 S›n›f toplumu ile risk toplumu karfl›laflt›rmas› Kaynak: Alan Scott, “Risk Society or Angst Society? Two Views of Risk, Consciousness and Community” Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) The Risk Society and Beyond- Critical Issues for Social Theory. London: Sage Publications, 2000, p. 33-46. 90 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler 10. Risk toplumunda, yarat›lan hesaplanamazl›¤a ve düzensizli¤e karfl›, daha çok teknoloji, daha çok piyasa, daha çok devlet gibi eski sanayi toplumunun olanaklar›yla m› mücadele edilecektir? Yoksa iki-yanl›l›¤›, mu¤lâkl›¤› kabul eden ve olumlayan bir zihniyet ve eylemsellik de¤iflimi mi bafllayacakt›r? Bu seçenek çok anlaml›l›k, belirsizlik, rastlant› k›saca “ve”nin merkezi bir konuma yerlefltirilmesi ile gelifltirilebilir (Beck, 1999: 53). Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda, teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik bulunmaktad›r. Bu gerçekten hareketle ABD, Britanya, Almanya, Fransa, ‹talya, Kanada, Japonya ve Rusya’n›n oluflturdu¤u G-8 grubu “Enformasyon Teknolojisi fiart›” ba¤lam›nda, Üçüncü Dünya Ülkelerinin de biliflim teknolojisine kavuflmalar›n›n önemini benimsemifltir. Ancak, bu karara karfl›l›k flu soru sorulmaktad›r: “G›da, e¤itim ve sa¤l›k sorunlar› çözülmeden, yani bu insanlar 35 yafl›na bile varamadan ölürken, de¤il ‹ngilizce, kendi dilinde okuma-yazma bile bilemeyenlere internet götürmenin anlam› nedir?” (Bayhan, 2001: 76). 11. Sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›¤› temel problemler de nitelik de¤ifltirecektir. Genel olarak sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›klar› üç büyük problem, (›) iktisadi durgunlu¤un yol açt›¤› iflsizlik; (››) uluslararas› sorunlar›n yol açt›¤› savafllar ve (›››) her türden diktatörlükler olarak say›l›r. Biliflim toplumlar›n› bekleyen tehlikeler ise, (›) çok h›zl› seyreden toplumsal dönüflümlere ayak uyduramamaktan kaynaklanan gelecek korkusu; (››) bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›; (›››) özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas› ve (v›) özellikle bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesine imkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikelerdir. 12. Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda ortay ç›kan bir baflka problem, internet ile sunulan biliflim bombard›man›n›n beraberinde “bilgi kirlenmesini” getirmesidir. Denetimsiz sunulan bilgilerin, bilimsel olup-olmamas›, do¤ru olup olmamas› ba¤lam›nda sorun bulunmaktad›r. De¤erli-de¤ersiz her türlü bilginin bir arada bulundu¤u bir ortamda, ifle yarar bilgiyi seçebilme yetene¤i olan bireylerin yetifltirilmesi yan›nda, bu seçim sürecinin bir zaman alaca¤› da sorun olmaktad›r (Bozkurt, 2000: 34-38). R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ Teknolojik geliflmeler sonucunda gerçekleflen oluflumlar›n ne gibi riskler tafl›d›¤›n›n tam olarak bilinemiyor olmas› tüm insanl›¤› tedirgin etmektedir. Bu tedirginli¤in daha da artmas› beraberinde belirsizlik olgusunun yükselmesine neden olmufltur. “Belirsizli¤in topluma geri dönüflüyle kastedilen; giderek daha çok say›da toplumsal çat›flman›n bir düzen sorunu olarak de¤il de, bir risk sorunu olarak ele al›nmas›d›r. Bu türden risk sorunlar›n›n alamet-i farikas› (özel iflareti), bunlar için belirli bir çözümün var olmay›fl›d›r; belirgin özellikleri, ço¤u kez olas›l›k hesaplar›yla dile getirilmekle birlikte böylece bertaraf edilemeyen ilkesel bir belirsizli¤e sahip olmalar›d›r” (Beck,1999: 45). Risk toplumundaki bu belirsizlik olgusu, bireylerde bir güvensizlik duygusunun oluflmas›na neden olmaktad›r. Söz konusu güvensizlik duygusu bafllang›çta d›fl dünyan›n karmaflas›na, belirsizli¤ine yöneliktir. “‹nsan›n durumu özünde belirsiz ve tehdit edici bir fleydir, fakat gündelik amaçlarda toplum üyelerinin ço¤unun yetifltirilme tarz›, baflkalar›na ve ‘sorgulanmayan’ yaflam tarz›na duyulan ‘temel güven’in geliflmesiyle, onlar› derinlere kök salm›fl endiflelerden koruyacakt›r” (Marshall, 1999: 289). Kendi özel yaflant›s›n› yücelten birey, zamanla d›fl dünya ile ba¤ kurmaktan korkar hale gelmifltir, çünkü d›flar›da hep tehlike vard›r ve orada incinecektir. Bu ‘içe kapanma ve d›flar›da sürekli bir tehlikenin oldu¤u duygusu’ baz› bireylerin ruh 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu sa¤l›¤›na ciddi hasarlar verebilmekte ve bu kiflilerin günlük yaflam›n› olumsuz etkileyebilmektedir. “Örne¤in 1990 y›l›nda Britanya’da Ak›l Sa¤l›¤› Kurumu, alt› milyon kifliye t›bbi olarak ak›l hastal›¤› teflhisinin kondu¤unu rapor etmifltir. Bunlara, zihinsel olarak hasta olan ancak teflhis konulmam›fl olan, teflhis konulan ancak tedavi görmeyen ve t›bbi kurumlar haricindeki yard›m alanlar› da ekleyebiliriz” (Lodziak, 2003: 18). Guntrip de bu yönde, modern bireylerde ola¤an gibi görülen birçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan çok daha fazla kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr› ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› ya da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n› yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerden bu ruhsal durumu betimler. Hastalar bunu ‘depresyon’ olarak adland›r›rlar. Depresyon asl›nda hastan›n sald›rganl›¤›n› kendine yöneltirken aç›kça öfkeli ve sald›rgan bir davran›fla kap›lmama mücadelesinin bir parças›n› oluflturan daha d›fla dönük bir ruhsal durumdur. Yukar›da sözü edilen durumlar ise daha çok ‘flizoid durumlar’d›r (Guntrip, 2003: 12). Giddens da buna benzer olarak bireyin psikolojisinde ciddi hasarlar›n oluflmaya bafllad›¤›n› vurgulamaktad›r. “‹mal edilmifl risk sadece do¤ayla (ya da do¤a oldu¤u düflünülen fleyle) ilgili de¤ildir. Yaflam›n di¤er alanlar›na da girmifltir. Örne¤in, evlili¤e ve aileye bak›ld›¤›nda, iki ya da üç kuflak önce, insanlar evlendiklerinde nas›l bir süreç yaflayacaklar›n› bilirlerdi. Büyük oranda gelenek ve göreneklerin çerçevesini çizdi¤i evlilik, do¤a durumuna yak›n bir iliflkidir. Ama geleneksel yollar çözülmeye bafllay›nca, insanlar evlendikleri ya da bir iliflkiye bafllad›klar› zaman, evlilik ve aile kurumlar›n›n çok fazla de¤iflmifl olmas› nedeniyle yapt›klar› fleyin ne oldu¤unu tam bilmedikleri bir duyguya kap›l›r oldular” (Giddens, 2000: 41). Geçmifl dönemlerdeki bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› ile risk toplumu olarak tan›mlanan günümüz toplumunda yaflayan bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r? Bir baflka deyimle, risk toplumunun karakteristi¤i içinde bireyin psikolojik durumu nas›ld›r? “Histeri 19. yüzy›lda ruh doktorlar›n›n karfl›laflt›klar› en yayg›n sorundu. Bu sinirsel düzensizliklerin varl›k nedeni tutucu bir dönem olan Viktoryen dönemde cinsel iffetin de ötesinde bir fleydi; bu dönemin kültürel ortam›nda ailenin kültürel görüntülerinin korunmas› yönünde büyük bir bask› vard›; öyle ki kaos içindeki toplumda ailenin kendisi bafll› bafl›na bir düzen ilkesiydi. Bu görüntüler düzenlemesinin karfl›s›nda ise duygular›n iraded›fl› d›fla vurulmas›na dair korku ve inanç yer al›yordu” (Sennett, 1996: 401). 19. yüzy›l›n günlük yaflam ritüelinin bir yans›mas› olarak histeri oldukça yayg›n bir durumdu. 20. yüzy›la gelindi¤i zaman ise histerik durumlara iliflkin veriler zay›flam›flt›r. Bu yüzy›lda ise bireyler genel olarak, belirsiz bir ruh hali içindedirler. Kifli bir s›k›nt› içindedir, fakat bu tan›mlanamayan ve somut bir niteli¤e sahip olmayan bir s›k›nt›d›r. “S›k›nt›, kelimenin tam anlam›yla biçimsizlik halidir. Bir ba¤lant›s›zl›k ya da da¤›lma, eylemlilikten kopma duygusu ki bunun afl›r›s› flizofrenik dili do¤urur; rutin tarz›nda ise eylemlili¤in tam ortas›nda bir anlams›zl›k hissi vard›” (Sennett,1996: 402). Birey d›fl dünya ile ba¤›n› kopararak kendisine dönmüfltür, d›flar›yla ilgilenmektense kendi içine kapanm›flt›r. Fakat kendi içine dönen birey bir doyum yaflamaz aksine kendine zarar verir, bir boflluk içindedir, ne hissetti¤ini anlamland›ramaz. 21. yüzy›l›n bireyinde ise, sürekli olarak çeflitli risklerle yaflayan birey ne yapaca¤›n›, nas›l davranaca¤›n›, ne yemesi gerekti¤ini bilemez. Özellikle iletiflim araçlar›n›n yönlendirdi¤i yaflam›n her alan›nda, sürekli bir tehdidin var oldu¤u ve kiflilerin tehlike alt›nda oldu¤u fleklinde haberler, ilanlar bireyleri daha fazla korkutmaktad›r. Bireyler bu kadar çok tehdidin var oldu¤u bir ortamda en iyi davran›fl›n hiçbir fley yapmamak oldu¤unu düflünmekte ve geçmiflte bireylerin asli görevleri 91 92 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler olarak kabul edilen birçok konuda uzmanlardan yard›m istemeye bafllamaktad›rlar. Risk toplumunun bireyi, daha önceden tek bafl›na rahatl›kla yapt›¤› iflleri art›k bir uzman yard›m› almadan yapman›n ciddi tehlikeleri oldu¤una inanmaya bafllam›flt›r. Çocu¤unun do¤umundan bafllayarak; çocu¤una nas›l ve neyi yedirmesi gerekti¤ini, ona nas›l davran›rsa onun için daha iyi olaca¤›n›, onun gelece¤i için ne gibi yat›r›m kararlar› almas› gerekti¤i, hangi okula gidece¤i ve bunun gibi birçok konuda bir uzman yard›m› almaya bafllayan birey bunlar› tek bafl›na ve kendi kararlar› çerçevesinde yapmaya cesaret edemez olmufltur. “Risk saplant›s›n›n nihai sonucu insan›n çaresiz bir varl›k olarak görülmesi ve insan›n ilerleme potansiyelinin küçümsenmesidir. Sonuçta ortaya ç›kan insan oldukça garip bir yarat›kt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› baflar›s›zl›klar, hatal› bir karar›n sonucu ya da ders al›nacak birer deneyim olarak görülmez, gündelik yaflamla bafl edemeyen bir yarat›¤›n do¤al durumu olarak kabul edilir. ‹nsan›n yaflamla bafl edemeyece¤i fleklindeki bu varsay›m risk yelpazesini daha da geniflletir” (Furedi, 2001: 36). Sonunda kendine güvenen, kendi ve sorumlu oldu¤u kifliler ad›na sa¤l›kl› kararlar alabilece¤ine inanan aktif birey ortadan kalkar, onun yerine birey pasif hale gelir. Ve bu birey için önemli olan güvenli¤ini sa¤lad›¤› bir ortamda risklerden uzak bir flekilde yaflamakt›r. Kendisine güvenmeyen, çaresiz birey olgusu sürekli olarak medyada çeflitli haberler içinde vurgulanmaktad›r, birey hemen her gün kendi ‘çaresizli¤i’ ile yüzleflmektedir. “Modern toplumda benlik hakk›nda yazan neredeyse bütün yazarlar›n birleflti¤i bir tema varsa, o da bireyin farkl› ve genifl toplumsal evrenle ba¤lant›l› olarak güçsüzlük hissini yaflamas›d›r” (Lodziak, 2003: 68). Kendine güvenini yitirmifl bireylerin h›zla artt›¤› toplumda art›k ‘kahraman olmak’ de¤il ‘ma¤dur olmak’ daha önemlidir. “Toplum kendisini, kazananlar›n de¤il, kaybedenlerin karfl›s›nda daha rahat hisseder. Yeni idoller, kendi s›n›rlar› içinde yaflamay› ö¤renmifl kiflilerdir” (Furedi, 2001: 189). Bu kifliler çocuklar›n› da ayn› düflünce çerçevesinde yetifltirmekte ve bireyin çaresizlik duygusu yeni nesillere tafl›nmaktad›r. Çocukluktan bafllayan bu yetiflme tarz›yla birlikte modern süreçlerin bafllatt›¤› güvensizlik güdüsü daha da fliddetlenerek farkl› boyutlarda kendini gösterebilmektedir. Önceden kamusal yaflamdan çekilen birey bu sefer özel alan›nda da kendini rahats›z ve güvensiz hissedebilmektedir. Özel alan›ndaki kiflilerin de ona zarar verebilece¤i düflüncesine; aile içi fliddet, ev içindeki nesiller aras›ndaki güvensizlik duygusunun art›fl›, aile içi taciz olaylar›n›n artmas› örnek verilebilir. “D›fltaki korku kayna¤›, bu yolla içtekiyle birleflir ve toplumsal bask›n›n hem içten hem de d›fltan süreklili¤ini sa¤lar. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkilerin d›fltaki toplumsal yap›s›, bireysel psiflik hayat›n iç yap›s›yla birleflir ve böylece nevrotik korkunun sonu olmayan bir kayna¤› haline gelir. Bu korku gerçekte insanlar›n birbirlerinden duydu¤u korkudur” (Duhm, 2002: 86). Bu çaresizlik ve güvensizlik duygusu bireyin yaflam›n›n her alan›nda kendini gösterir, bu da bireyin toplumsal rol ve görevlerini yerine getirmesine engel olabilmektedir. “Yöneticilerin yönetmekten korkmas› gibi, ö¤retmenler ö¤retmeye isteksiz, ana-babalar da çocuklar›n› nas›l yetifltirecekleri konusunda karars›z. Dan›flmanl›k hizmetleri, yard›m hatlar› ve profesyonellerin gündelik yaflam›m›za müdahale etti¤i di¤er biçimler çaresizlik sorununun ne kadar yo¤un oldu¤unun bir ifadesidir. Güven sorununun kayna¤›, kendimizi güvenilmeyecek derecede zavall› yarat›k olarak görmemizdir” (Duhm, 2002: 191). Kendine güvenini yitiren birey, yard›m almadan toplumsal rollerini ve görevlerini yapamayaca¤› duygusunun a¤›r basmas›yla birlikte bir dan›flman›n yard›m›na ihtiyaç duyar. Böylece psikologlardan ya da dan›flma hatlar›ndan yard›m alan kiflilerin say›s› gittikçe artmaktad›r. Sonuç olarak, kiflilerin psikolojik durumlar›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kan fiziksel rahats›zl›klar veya ak›l sa¤l›¤› ciddi biçimde bozulmufl bireylerin say›s› toplumda gittikçe artmaktad›r (Karakurt, 2003). 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu 93 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Risk kavram›n› tan›mlamak. ‹lk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lan risk kavram›n›n anlam› bafllang›çta “mekân”a yönelik olarak kullan›l›rken daha sonra özellikle kavram›n bankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens, 1999: 36). Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem de normallefltirip denetlemenin yollar›n› arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Bu ba¤lamda risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeler olarak tan›mlanabilir. Ayr›ca “risk”, istenmeyen sonuçlardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Öte yandan d›flsal ve imal edilmifl olmak üzere iki tür risk aras›nda ayr›m yap›lmaktad›r. D›flsal risk bireyleri beklenmedik bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risktir. D›flsal risk son derece etkili bir flekilde hesaplanabilir ve sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› söz konusu bu d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd› (Giddens, 1999: 27). ‹nsanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler taraf›ndan d›flsal riskten imal edilmifl risk aflamas›na geçilmifltir Bu nedenle günümüz koflullar›nda risk kavram› genel olarak modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetlemek. Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka kavram da “risk toplumu” kavram›d›r. ‹lk olarak Alman sosyolog Ulrich Beck taraf›ndan kullan›lan risk toplumu kavram› özellikle So¤uk Savafl dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik ve risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan biri olarak kabul edilir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden 200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e iliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m› literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerin ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vur- N A M A Ç 3 gu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi gösterilen sanayi temelli modernleflmenin, yine modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31). Beck, çal›flmalar›nda, risk toplumunu insanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ya da kötü amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar› sonucunda ortaya ç›kan yap› olarak tan›mlamaktad›r. Öte yandan Beck’in yan› s›ra ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusunda önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ileri süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her iki kuramc›n›n çal›flmalar›nda modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde merkezi bir ilgi alan› olarak görme fleklinde ortak bir payda bulunmaktad›r. Riskler, geç modernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerek zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r. Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r. Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klamak. Düflünümsel modernleflme Beck ile Giddens’›n risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde önemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele al›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumuna dönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Beck’in çal›flmalar›nda düflünümsel modernleflmeden kastedilen analitik anlamda düflünüm de¤il, esas itibar›yla moderniteyi sarsan ve öngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir. 94 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler N AM A Ç 4 Risk toplumunun özelliklerini ay›rt etmek. Riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak merkezi bir siyasi anlam› vard›r. Risk toplumunda yerleflik norm sistemleri baflar›s›z kalmaktad›r. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilmesi sorunlardan biridir. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur. Risk toplumunda insanlar geleneksel destek a¤lar›ndan koparak geleneksizleflecek, bu da beraberinde bireyselleflmeyi getirecektir. Risk toplumunda insanlar›n yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›n elinde de¤ildir. Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Her kültürün kendine özgü riskleri vard›r. Risklere ba¤l› olarak ufkumuz da karar›r, çünkü riskler neyin yap›lmamas› gerekti¤ini ifade eder. Biliflim ve risk toplumunda teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik bulunmaktad›r. Risk toplumunda gelecek korkusu, bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›, özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas› ve bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesine imkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikeler söz konusudur. Risk toplumunda internetle sunulan bilgiler bir bilgi kirlili¤i yaratmaktad›r. N AM A Ç 5 Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klamak. Guntrip’e göre modern bireylerde görülen birçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan çok daha fazla kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr› ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› ya da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n› yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerden bu ruhsal durumu betimler. 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu 95 Kendimizi S›nayal›m 1. Risk toplumu kavram› ilk olarak afla¤›daki düflünürlerden hangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r ? a. K. Marx b. U. Beck c. E. Durkheim d. H. Spencer e. D. Lupton 2. Bireyleri beklenmedik bir anda vuran olaylar›n yaratt›¤› risk türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. D›flsal b. ‹mal edilmifl c. ‹çsel d. Tehlikeli e. Düflünümsel 3. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤›m›zda karfl›laflt›¤›m›z risklerin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Günümüz risklerinin zaman ve mekân tan›mamas›. b. Risklerin politik ve bilimsel aç›dan karfl›l›kl› olmas›. c. S›naî üretim sonucu yay›lan radyoaktif s›z›nt›n›n ve toksinlerin duyularla anlafl›lmas›. d. Günümüz risklerinin tek kayna¤› do¤a olmas›. e. Risklerin kaynaklar ile s›n›rl› olmamas›. 4. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz toplumlar› için kullan›lan bir terim de¤ildir? a. Sanayi-ötesi toplum b. Risk toplumu c. Bilgi toplumu d. Post-modern toplum e. Politik toplum 5. Risk toplumu yaklafl›m› içinde toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi modernleflme ile ilgili afla¤›daki kavramlardan hangisine karfl›l›k gelmektedir? a. Dönüflümsel b. S›na c. Düflünümsel d. H›zl› e. Kurumsal 6. Afla¤›dakilerden hangisi Beck ve Giddens’›n risk toplumu tezlerinin ortak yönlerinden biri de¤ildir? a. Riskin ekonomik yönüyle ilgilenmeleri b. Riskler konusunda halk›n uzmanlara, devlete ve sanayiye bak›fl aç›s›n› dikkate almalar› c. Zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m sergilemeleri d. Riskin yaratt›¤› toplumsal ve politik etkilere yönelmeleri e. Riskin nas›l üretildi¤ine odaklanmalar› 7. Afla¤›daki risklerden hangisi Beck’in “Dünya risk toplumu” dedi¤i yap›da, sigorta edilemez riskler aras›ndad›r? a. Deprem b. Hastal›k c. ‹klim de¤iflikli¤i d. Yang›n e. Ölüm 8. Risk toplumunda geçerli olan eflitsizlik biçimi ile ilgili toplumsal konum afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kurum b. Risk c. S›n›f d. Statü e. Grup 9. Afla¤›dakilerden hangisi Guntrip’e göre modern bireylerde görülen flizoid belirtilerden biri de¤ildir? a. Temass›zl›k b. Kapat›lm›fll›k c. Kopukluk d. ‹lgi azalmas› e. Ba¤›ml›l›k 10. Afla¤›dakilerden hangisi risk toplumu bireyinin psikolojisi ile ilgili sonuçlar aras›nda yer almaz? a. Çaresizlik duygusunun art›fl› b. Dan›flma hatlar›ndan yard›m alanlar›n say›s›n›n artmas› c. Güvensizlik duygusunun artmas› d. Bireylerin aktif olma özelliklerinin artmas› e. Ak›l sa¤l›¤› bozulmufl bireylerin say›s›n›n artmas› 96 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Okuma Parças› Genel olarak afetler, özel olarak deprem konusunda Türkiye’de sosyologlar›n daha önceki çal›flmalar›ndan çok farkl› biçimde, kültür kavram›n›n yan› s›ra, “azgeliflmifllik” kavram› temel al›narak, 1999 Marmara Depremi ve sonras›nda ortaya ç›kan durumun yap›sal analizini yapmak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r (Kasapo¤lu ve Ecevit, 2005). Bu ba¤lamda 1999 Marmara Depremi, deprem sorunsal› üzerine çok fley ekleyebilece¤imiz bir eflik olmufltur. Depremin bir do¤a olay› oldu¤u düflüncesi, depremlerin yaratt›¤› zararlar›n kayna¤›n›n toplumsal oldu¤u düflüncesini gizleyebilmifl; bir süreç içerisinde oluflan zararlar›n sanki beklenen de¤il, beklenmeyen olaylarm›fl fleklinde alg›lanmas›, geleneksel yaklafl›mlara, bürokratik ve teknokratik temelli analizlere ve politikalara zemin haz›rlam›flt›r. Az geliflmifl ülkeler, yap›lar›n› depreme dayan›kl› olarak infla edemedikleri için büyük zarar görmektedir. Az geliflmifl ülkelerde, çok say›da y›k›lan binalara nedeniyle büyük can ve mal kayb› temelinde toplumsal yap› ve iliflkiler y›k›l›rken, geliflmifl ülkelerde bu toplumsal yap›, geçici bir süre bozulur, aksar, nadiren y›k›l›r. Geliflmifl ülkeler eski düzenin en k›sa zamanda tekrar ifller hale getirilmesine çaba sarf ederken, az geliflmifl ülkeler ancak, kayb›, k›smi bir düzeyde telafi etme çabas› içerisinde, afetzedelerin asgari düzeyde yaflamlar›n› sürdürebilmelerini sa¤lamaya çal›fl›rlar. Sosyal bilimcilerin büyük bir k›sm›n›n da kat›ld›¤›, mühendislerin güçlü bir flekilde temsil ettikleri teknokratik e¤ilimin, afet zararlar›n›n büyüklü¤ünü, yap› hatalar›n›n denetlenmesinde görmesi, geçerli bir yarg›d›r; ancak yetersizdir; çünkü Türkiye benzeri ülkelerde zararlar›n nedenleri, bir azgeliflmifl toplum sorunsal›d›r. Az geliflmifl ülkelerde, bina fiyatlar› ve kiralar, tekel kârlar› ve rantlar (arsa vb.) ile birlikte normal inflaat maliyetlerinin birkaç kat üstüne ç›kmakta, çal›flanlar›n›n büyük bir k›sm› bu fiyatlar› ödeyebilecek gelir seviyesine sahip olamad›klar›ndan, düflük kaliteli ama riskli yap›lar› kullanma durumunda kalmaktad›rlar; bu durum devam etti¤i sürece, depreme dayan›kl› binalar› infla etmek sadece denetim ile mümkün de¤ildir; benzer durum kamu binalar› ve altyap› için de geçerlidir. Az geliflmifl ülkelerin mevcut durumuna zemin haz›rlayan iliflki, dünya sistemi ile girdi¤i ba¤›ml› ve eflit olmayan rekabettir. Az geliflmifl ülkeler, hem kendi kaynaklar›n› dünya sisteminde güçlü ülkelere de¤erinin alt›nda satmak, hem de onlardan de¤erinin üstünde mal ve hizmet almak zorunda b›rak›ld›klar›ndan, sermaye birikimlerinin büyük bir k›sm› d›flar›ya yönelir, toplum afl›r› borç yükü alt›nda geliflimini sa¤layacak yat›r›mlar› gerçeklefltiremez; iflte az geliflmiflli¤in bu basit içeri¤i, yap› denetimine olanak vermez. Asl›nda temel sorun, düflük ücret, düflük yaflam maliyeti, düflük kaliteli yaflam, yüksek riskli yaflam, kalitesiz konut, düflük maliyetli konut bir bütündür. Düflük maliyet basit olarak düflük inflaat maliyeti de¤il, yaflam düzeyinin düflürülmesi sonucu, kalitesiz konutta yaflama zorunlulu¤udur. Depreme dayan›kl› konutta oturmak, yani depremde ölmemek belirli bir seviyede yaflamak olana¤›na sahip olmakla mümkündür. Rantlar bitmedikçe, gelirler artmad›kça, yaflam kalitesi yükselmedikçe, eme¤in de¤eri, insan›n yaflam hakk›n› karfl›layacak düzeye ç›kmad›kça, çal›flanlar için riskler süreklili¤ini koruyacakt›r. Kamu binalar›nda görülen benzer durum, hem kamu kaynaklar›n›n s›n›rl›l›¤› hem de kamusal denetimin tekel kâr ve yüksek rantlar› ödemede oldukça cömert davranmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Az geliflmifl ülkelerde tekelleflmifl kâr ve rant iliflkileri, hem sermaye birikimini h›zland›rmas›, hem de pazar› geniflletme potansiyelinden dolay› varl›¤›n› sürdür. Kentleflme, kent yaflam› ve kent kültürü Türkiye için tam anlam› ile henüz geliflmemifltir. Çok yönlü deprem ve kent iliflkisi birçok kent için ve özellikle metropol kentler için oldukça yenidir. 1999 Marmara Depremi öncesi toplumun depreme yönelik bilgi ve düflünceleri s›n›rl›d›r. Önceki depremlerin, bölgesel ve belirli kentlerde odakland›¤›, etkilerinin s›n›rl› oldu¤u, daha çok ülkenin daha az geliflmifl bölgelerine aitmifl vb. düflünceler, deprem olgusunun kitleselleflmesini ve metropolleflmesini s›n›rlam›flt›r. Az geliflmifl ülkelerde deprem sonras›, çal›flanlar›n ne sigortalar›n›n, ne birikimlerinin, ne de devletin bu alanda kullanabilece¤i karfl›l›ks›z önemli bir kayna¤›n›n olmamas›, deprem öncesi zaten yetersiz olan düzenin tekrar yeniden oluflturulmas›n› bile imkâns›zlaflt›rm›fl, yaflam› daha düflük bir düzeyde tekrarlayan bir k›s›r döngü oluflturmufltur. Temel olarak, deprem bir toplumsal iliflkiler bütünüdür; bu iliflkilerin az geliflmifl oldu¤u bir gerçekliktir. Geliflmifl ve az geliflmifl ülke toplumsal yap›lar› aras›ndaki farklar önemlidir, radikal elefltiri ihtiyac› vard›r. Az geliflmifl toplumsal iliflkileri elefltirel bir biçimde sorgulamayan, s›n›fsal çözümler aramayan bak›fl aç›lar›n›n analiz ve uygulamalar› büyük ölçüde muhafazakâr sonuçlar do¤uracakt›r. Kaynak: Aytül Kasapo¤lu ve di¤erleri, Yeni Toplumsal Travmalar, Referans Yay›nc›l›k, 2007, s. 58-60. 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu 97 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Örne¤in deprem riskini ele al›rsak, bu d›flsal bir risktir. Bunun gibi yanarda¤ patlamas›, tsunami gibi do¤a olaylar› da d›flsal risklerdir. Di¤er taraftan, sigara imal edilmifl bir risktir. Günümüzde tütün ve tütün mamullerinin zararlar›n› azaltma konusunda etkili politikalar yürütülmeye çal›fl›lsa da, çok say›da insan sigaran›n do¤rudan ya da pasif içici olarak dolayl› zararlar›n› görmeye devam etmektedir. Bunun gibi geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar da (GDO) imal edilmifl bir risktir. 2. a 3. d 4. e 5. c 6. a 7. c 8. b 9. e 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunun Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentindeki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan 1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünleri sal›nd›¤› 30 Nisan 1986 günü tüm dünya taraf›ndan ö¤renildi. ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki hafta sonra saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle yeflil alanlara koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir. Araflt›rmalarda ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaristan olarak belirlenmifltir. Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’s Legacy: Health, Environmentaland Socio-EconomicImpacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir rapor yay›nlam›flt›r. 98 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) (2000) The Risk Society and Beyond- Critical Issues for Social Theory. London: Sage Publications. Adams, J. (1995) Risk. London: Sage Publications. Alexander, J. (1996) “Critical Reflections on Reflexive Modernization” Theory, Culture and Society. 13(4): 133-8. Bahar, H.‹. (2009) Sosyoloji. Ankara: USAK Yay›nlar›. Bauman, Z. (1991) Modernity and Ambivalence. Cambridge: Polity. Bayhan, V. (2002) “Risk Toplumu” Do¤u Bat› Dergisi. S.19, ss. 188-202. Beck, U. (1986) Risikogesellschaft: Auf dem Weg in eineandere Moderne. Frankfurt am Main: SuhrkampVerlag. Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Modernity. (Trans. M. Ritter) London: Sage. Beck, U.,Giddens, A. and Lash, S. (1994) Reflexive Modernization: Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order. Cambridge: Polity. Beck, U. (1995) Ecological Politics in an Age of Risk. Cambridge: Polity. Beck, U. and E. Beck- Gernsheim (1995) Normal Chaos of Love. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (1996) “World Risk Society as CosmopolitanSociety?”Theory, Culture and Society. 13 (4). 132. Beck, U. (1997) Democracy Without Enemies. Cambridge: Polity. Beck, U. (1997) The Reinvention of Politics. Rethinking Modernity in the Global Social Order. Cambridge: Polity. Beck, U. (1999) Siyasall›¤›n ‹cad›. Çev. Nihat Ülner) ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Beck, U. (1999 a) World Risk Society. Cambridge: Polity. Beck, U. (1999 b) What is Globalization. Cambridge: Polity. Beck, U. (2000) Brave New World of Work. Cambridge: Polity. Beck, U. (2002) Individualization: Institutional Individualism and Its Social and Political Consequences. London: Sage Publications. Beck, U. & J. Willms (2003) Conversations with Ulrich Beck. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2005) Power in the Global Age: A New Global Political Economy. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2006) “Living in the World Risk Society” Economy and Society. Vol. 35, Number 3 (August 2006) 329-345. Beck, U. (2006) Cosmopolitan Vision. Cambridge: Polity Press. Beck, U. & E. Grande (2007) Cosmopolitan Europe. Cambridge: Polity Press. Beck, U. (2008) World at Risk. Cambridge: Polity Press. Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. Douglas, M. (1992) Risk and Blame- Essays in theCultural Theory. London: Routledge. Douglas, M. and A. Wildavsky (1983) Risk and Culture. Berkeley: University of California Press. Duhm, D. (2002) Kapitalizmde Korku. Ankara: Aytaç Yay›nevi. Eflkinat, R. (1998) Küreselleflme ve Türkiye Ekonomisine Etkisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›. No:1036, Hukuk Fakültesi Yay›n No:3. Franklin, J. (1997) Politics of Risk Society. Cambridge: Polity. Furedi, F. (2001) Korku Kültürü. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity. Giddens, A. (1999) Elimizden Kaç›p Giden Dünya. (Çev. Osman Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa. Giddens, A. & C. Pierson (2001) Anthony Giddens’la Söylefliler- Modernli¤i Anlamland›rmak. (Türkçesi: Serhat Uyurkulak & Murat Sa¤lam) ‹stanbul: Alfa. Guntrip, H. (2003) fiizoid Görüngü Nesne ‹liflkileri ve Kendilik. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Hollway, W. and Tony Jefferson (1997) “The Risk Society in an Age of Anxiety: Situating Fear of Crime” The British Journal of Sociology.Vol: 48, No.2 (Jun 1997) pp. 255-266. Karakurt, E. (2003) “Risk Toplumunda Birey” ‹flgüç Dergisi. Cilt:5 Say›:2 S›ra:5 No: 154. Kasapo¤lu, A. & M. Ecevit (2001) Depremin Sosyolojik Araflt›rmas›. Ankara. Sosyoloji Derne¤i Yay›nlar› No:8. 4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu Kasapo¤lu, A ve di¤erleri (2007) Yeni Toplumsal Travmalar. Referans Yay›nc›l›k. Lodziak, C. (2003) Kapitalizm ve Kültür. ‹stanbul: Çitlembik Yay›nlar›. Lupton, D. (1999) Risk. London: Routledge. Nalçao¤lu, Halil. (2000) “Risk Society: Towards a New Modernity.” Book review: Ulrich Beck, Kültür ve ‹letiflim (3) 1. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Mythen, G. (2004) Ulrick Beck- A Critical Introduction to the Risk Society. London: Pluto Press. Sennett, R. (1996) Kamusal ‹nsan›n Çöküflü. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sungur, Z. (2004) Do¤al Afet Kaynakl› Risk Olgusunun Petrokimya ve Akrilik Kimya Sanayi Sektörlerinde Sosyolojik Aç›dan De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar›. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sungur, Z. (2002) “Türkiye’nin Sanayileflme ve Modernleflme Dinamiklerinin Risk Toplumu Tart›flmalar› Çerçevesinde De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar›” I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 1075-1087. fien, A. & O. Koç (2002) ‘Bilgi Toplumunun Tafl›d›¤› Risk Unsurlar›’, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 925-935 içinde “www.sociologicus.de/lexikon/lex-soz/sociolog.htm” ve “http:www.sussex.ac.uk/Users/hafa3/crisksocs.htmMartinShaw”. Taylor-Gooby, P. & Jenz O. Zinn (2006) Risk in Social Science. New York: Oxford University Press. Y›ld›r›m, E. (2000) “Küreselleflme, Refah Devleti ve Risk Toplumu” (Derleyen: Veysel Bozkurt) Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü. ‹stanbul: Alfa. 99 5 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; A¤ toplumu kavram›n› tan›mlayabilecek, A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilecek, A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflimi aç›klayabilecek, A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klayabilecek, A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus-devletin dönüflümünü özetleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Enformasyonel Toplum • A¤ Toplumu • Küresel Kent • Ataerkillik • Milliyetçilik • Ulus Devlet ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi • G‹R‹fi • A⁄ TOPLUMU’NUN YÜKSEL‹fi‹ • A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ • A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi G‹R‹fi Bilim ve teknolojinin günümüzde h›zl› bir biçimde geliflmesi yeni iletiflim araçlar›n› gündeme getirmifl ve yeni medya olarak nitelendirilen araçlar›n yayg›nl›¤›n› art›rm›flt›r. Özellikle bilgi teknolojileri de denilen bu araçlar toplumsal dönüflümleri etkilemifl ve günümüz toplumlar›n›n yeni adlarla an›lmas›na neden olmufltur. Castells’e göre, post modern topluma temel özelli¤ini veren bilgi teknolojisi, internet ve dünyay› saran biliflim a¤lar›d›r. Bu geliflme bafllang›çta sisteme yönelik bir tehdit olarak alg›lanmas›na ra¤men k›sa sürede Bat› kapitalizminin yeniden yap›lanmas›n› ve canlanmas›n› sa¤layarak dünya ölçe¤inde küresel a¤lar›n kurulmas›na yol açm›flt›r (Slattery, 2007, s.399-400). Manuel Castells, 1942’de ‹spanyada do¤du. 1958-1962 y›llar› aras›nda Barcelona Üniversitesinde hukuk ve ekonomi e¤itimi gördü. 1964’te Sorbonne Hukuk ve ekonomi Fakültesi’nden mezun oldu. Doktora derecesini, 1967 de Paris Üniversitesi Sosyoloji bölümünden ald›. Akademik hayat›na 1967’de Paris Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri vererek bafllad›. 1972’de yazm›fl oldu¤u La Question Urbaine adl› kitab› on dile çevrildi ve bu kitab›yla “yeni kent sosyolojisi” kavram›n›n entelektüel kurucular›ndan biri oldu. 1982’de Guggenheim Fellowship, 1983’te C. Wright Mills ödülünü kazand›. 1979’dan beri Berkeley California Üniversitesi flehir ve bölge planlama ve sosyoloji bölümlerinin yan› s›ra, Avrupa, Amerika, Kanada, Asya ve Latin Amerika’daki 15 de¤iflik üniversitede konuk profesör olarak ders vermeye devam etmektedir. Castells ayr›ca, UNESCO, Uluslar aras› Çal›flma Örgütü (ILO), Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› (USAID), Avrupa Komisyonu (EC), fiili (Alende yönetimi), Meksika, Fransa, Ekvator, Rusya, Brezilya, Portekiz, ‹spanya ve Güney Afrika hükümetlerine dan›flmanl›k yapmaktad›r. Baflta Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür adl› 3 ciltlik eseri olmak üzere Castells yirmi kitap ve yüzün üstünde makalenin yazar› ve on befl kitab›n editörüdür. 102 A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hâkim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimidir Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler 1970’lerdeki petrol krizi ve ekonomik çöküntü, küresel ölçekteki dönüflümün ve kapitalist yeniden yap›lanman›n bir biçimi olarak Fordizm’in krizi çeflitli kuramc›lar taraf›ndan yeni bir toplumsal iliflkiler a¤›n›n olufltu¤unun göstergesi olarak yorumlanm›flt›r (Kumar, 1999, s.14). Post-endüstriyel, Post-fordist, kapitalist ötesi toplum ve bilgi toplumu olarak formüle edilebilecek bu yaklafl›mlara göre, endüstri toplumunun görece öneminin azald›¤› iddias›n› getirmifltir. Böylelikle endüstri toplumu; “endüstriyel fabrika, büyük flirket, ak›lc›laflt›r›lan bürokrasi, tar›msal iflgücünün yavafl yavafl tükenmesi ve büyük ölçekli flehirleflme, kamu hizmetlerinin da¤›t›m› için merkezi sistemlerin oluflturulmas›, kitle iletifliminin yükselifli” (Castells, 2007b, s.146) fleklinde karakterize edilmifltir. Post-endüstriyel (endüstri sonras›) toplum ise Bell taraf›ndan (1976: s.127) iflaret edildi¤i gibi, tar›m ve sanayi sektöründen çok hizmet sektörünün önem ve a¤›rl›k kazand›¤› bu toplum biçimi olan enformasyon toplumudur. Castells bu konuda Bell’in görüfllerini paylaflmakta ve günümüzde endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan bu toplumu; küresel kentler, post bürokrasi, esnek üretim, lojistik, mikro elektronik ve genetik mühendisli¤inin a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda flekillenmesi olarak da tan›mlamaktad›r. Castells’in çal›flmalar›, enformasyon teknolojilerindeki geliflmelerin kültür, politika ve ekonomi içindeki de¤iflmelerin ve yeni medya teknolojilerinin ifllevlerinin ne oldu¤unun analizine yöneliktir. (Stevenson 2005: s.197). Manuel Castells Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür (2008) adl› eserinde kapitalist dönüflümü, sanayileflmecilik ve devletçili¤in krizini, enformasyonel ekonominin do¤uflunu, “a¤ toplumu”nun oluflmas› olarak ortaya koymaktad›r. (Castells, 1999, s.6). A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hâkim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimidir (Castells, 1999, s. 6). A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel toplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Castells’e göre (2008a, s.622), “a¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. A¤lar; küresel finansal ak›fllar a¤›nda menkul k›ymetler piyasalar›; Avrupa birli¤ini yöneten siyasi a¤da bakanlar konseyi Avrupa komisyonu; medyan›n küresel a¤lar›nda dü¤ümler, televizyon sistemleri, e¤lence stüdyolar›, haber ekipleridir”. A¤lar her türlü s›n›rlamaya karfl› koyarak iletiflim kurabilen ayn› iletiflim evrenini içererek geniflleyebilen yap›lard›r. Castells’e göre (2008a, s.623) “a¤lar yenili¤e, küreselleflmeye, merkezsiz yo¤unlaflmaya dayal› kapitalizm için; esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirketler için; zaman›n-mekan›n yerinden edilmesini amaçlayan toplumsal örgütlenme için çok uygun araçlard›r”. Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçifl a¤lar oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun ortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizm’in de ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel olarak biraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi vard›r (Castells, 2008a, s.17). Castells’e göre a¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi, enformasyon teknoloji devrimi, ikincisi, kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflin- 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi den yap›lanmalar›, üçüncüsü, liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486). 1. ‹lk olarak, enformasyon teknolojisi devriminin temelinde mikro elektronik ve genetik mühendisli¤i vard›r. Mikro-elektronik devrim; “mikroçipi, bilgisayarlar›, telekomünikasyonu ve onlar›n a¤lar›n› içerir. Bu teknolojiler bilgi iflleme kapasitesinde; sadece bilgi hacminde de¤il, ifllemlerin karmafl›kl›¤›nda ve ifllem h›z›nda da ola¤an üstü bir art›fl sa¤larlar” (Castells, 2007b, s.149). Transistör’ün, bilgisayar›n icad› ve mikroçiplerin makinelere uyarlanmas› teknolojik dönüflümü h›zland›rm›flt›r. Buna göre bilgi ifllem teknolojilerin üç temel ay›rt edici özelli¤i vard›r. (›) Hacim, karmafl›kl›k ve h›z aç›s›ndan kendisini geniflleten ifllem kapasiteleri, (››) yeniden birlefltirme yetenekleri, ve (›››) da¤›t›m esneklikleridir (Castells, 2007b, s.148-49). Di¤er taraftan, genetik mühendisli¤i, ‹nsan Genomu Projesinin (DNA kodu) ileri yaz›l›m programlar› ile çözülmesidir. Bunun anlam›, insan türü hakk›nda bilgi yap›lar›n›n dönüflmesi, DNA kodlar›n›n yeniden oluflturabilmesi ve de¤iflik türlerin sistemlerinin, kodlar›n›n ve haberleflme yap›lar›n›n yeniden programlanabilmesidir. Teknolojiler toplumsal de¤iflimin temel bir boyutu olarak görülmelidir (Castells, 2007b, s.145). Sanayi devrimi için buharl› makinelerin üretim sürecine girmesi ne anlama geliyorsa, bilgi ifllem teknolojilerinin üretim sürecine girmesi enformasyon toplumu için o anlama gelmektedir. Teknolojiler belirli bir teknoloji paradigmas› etraf›nda örgütlenirler. Enformasyon toplumunun temelindeki teknoloji paradigmas› “bilgi ifllem teknolojileri kümesi çerçevesinde merkezlenmifl olan bilgi ifllem teknolojisi devrimi etraf›nda bafllat›lan yeni bir teknoloji paradigmas›d›r” (Castells, 2007b, s.148). Buna göre a¤ toplumunun temelinde de bu teknoloji paradigmas› ve bilgi ifllem teknolojileri esas›na dayanan a¤lar oluflturma mant›¤› vard›r. 2. ‹kinci olarak, Castells’e göre, endüstriyel kalk›nma ve devletçilik aras›na s›k›flm›fl Refah Devleti uygulamalar› yerini serbest piyasan›n egemen olaca¤› bir toplumsal düzene b›rakm›flt›r. 1970’lerde devletçili¤in krizi, yeni geliflen enformasyon teknolojilerine devletin bürokratik mant›¤›n›n uyarlanamamas› ve kapitalizmin bilgisel üretkenlik, özellefltirme, devletin denetimini kald›rma, küreselleflme ve a¤lar oluflturma arac›l›¤› ile a¤ toplumunun temelini oluflturmas›d›r. Sermayenin toplumsal alanda, zamansal-mekansal düzlemde ak›flkanl›¤›n› sa¤layan küreselleflme 1970’lerden beri enformasyonel ekonomilerin geliflmesi ve endüstriyel krizle beraber ortaya ç›km›flt›r. Endüstriyel toplum maddi mallar›n üretimine ve dolafl›m›na yönelik hukuksal, siyasal örgütlenme olarak ulus devletleri modernleflmenin temel koflulu olarak infla etmifltir. Devlet eliyle kalk›nma bunun en önemli göstergesidir. Küreselleflme bu anlam›yla uluslar›n (devletlerin) hakimiyet alan›n› dönüfltürmekte ve ortadan kald›rma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, endüstriyelleflme ve modernleflme aras›ndaki temel tarihsel birliktelik küreselleflme ve enformasyonel toplumla birlikte ortadan kalkmaktad›r. Endüstriyel toplum ve ona ait kurumsal yap›lar, kültürel kimlikler, ulus devlet, ataerkillik, çal›flma iliflkileri, kentler ve bürokratik yap› iktisadi alan›n dönüflümü ve enformasyonel paradigma içerisinde anlamlar›n› yitirmektedir. 3. Üçüncü olarak, 1968 hareketinin yaratm›fl oldu¤u özgürlük ortam›nda yefleren toplumsal hareketler; modernli¤e, ataerkilli¤e, cinselli¤e, yerleflik kültüre, endüstriyel kapitalizme, do¤a üzerindeki s›n›rs›z denetime ve iktidarlara yönelik elefltirileri dile getirmifllerdir. Bununla birlikte 68 hareketinin temelinde piyasan›n da, devletçili¤in de kuflatt›¤› bireyi ön plana ç›karan yeni bir kimlik siyaseti vard›r. Feminist, çevreci hareketler bunlar›n en önemlisidir. Feminist hareketler, erkeklerin 103 A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi; enformasyon teknolojisi devrimi, ikincisi; kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflinden yap›lanmalar›, üçüncüsü; liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486). Sermayenin toplumsal alanda, zamansal-mekansal düzlemde ak›flkanl›¤›n› sa¤layan küreselleflme 1970’lerden beri enformasyonel ekonomilerin geliflmesi ve endüstriyel krizle beraber ortaya ç›km›flt›r. 104 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Feminist hareketler, erkeklerin egemen oldu¤u bir dünyada kad›nlar›n bir kimlik olarak erkek egemenli¤ini yok etmeye yönelik toplumsal hareketler olarak tan›mlanmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N A¤ toplumu,K Enformasyonel üretim ve Postfodizm konular› üzerine Krishan Kumar’›n ‹ T A P “Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›” (Çeviren: Mehmet Küçük, Dost Kitapevi yay›nlar›, Ankara: 1999), Michael Hardt ve Antonio Negri’nin “‹mparatorluk” (Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt›T EYay›nlar›, ‹stanbul: 2003) adl› eserlere baflvurabilirsiniz. LEV‹ZYON K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ egemen oldu¤u bir dünyada kad›nlar›n bir kimlik olarak erkek egemenli¤ini yok etmeye yönelik toplumsal hareketler olarak tan›mlanmaktad›r. Kad›nlar›n siyasal, toplumsal, ekonomik alana daha fazla kat›lmalar›na yönelik mücadeleler, kad›nlar› toplumsal dönüflümün temel bir bilefleni haline getirmifltir. 1968 hareketi içerisinde kad›nlar›n erkeklerin gerisinde kalmas› ve cinsiyetçi siyasal tutumlarla karfl› karfl›ya gelmeleri ve özellikle Amerika’da kad›nlar kendi mücadelelerini vermeye ve toplumsal cinsiyet biçimleriyle, ataerkil iliflkilerin elefltirisine neden olmufltur. Ekonomi onu destekleyen kültürel kodlarla var olabildi¤i ölçüde hakimiyetini geniflletir. Dolay›s›yla feminist hareketlerin geliflmesi kültürel kodlar›n elefltirilmesini beraberinde getirmifltir. Feminist hareketlerin elefltirisi aileyi, cinselli¤i ve kiflili¤i yeniden düflünmeye sebep olmufltur. Castells’e göre feminist hareketlerin günümüz toplumlar›nda do¤mas›na sebep olan dört özgül neden vard›r: 1. E¤itim f›rsatlar›n›n kad›nlara aç›lmas› ve iflgücü piyasas›n›n dönüflümü. 2. Biyoloji, farmakoloji ve t›pta, insan türünün ço¤almas›yla ilgili denetimi sa¤layan teknolojilerin geliflmesi. 3. 1960’lardaki toplumsal hareketler içerisinde kad›nlar›n cinsiyetçili¤e maruz kalmas›. 4. Küreselleflmifl bir toplumda kültürel dönüflümlerin h›zla yay›lmas› ve gezegenin büyük bir bölümünde kad›nlar›n seslerinin bir üst doku oluflturmas›d›r (Castells, SIRA S‹ZDE2008b, s.254). Feminist hareketlerin güçlenmesi ayn› zamanda; onlar›n söylemlerine karfl› bir tav›r olarak dini fundamentalist (köktenci) hareketlerin de güçlenmesine sebep olD Ü fi Ü N E Lkürtaj ‹M mufltur. Örne¤in; hakk›n› talep etmek dini yap›lar için tanr›n›n yaratm›fl oldu¤u düzene müdahale biçimi olarak görüldü¤ünden karfl› ç›k›lm›flt›r. Dolay›s›yla küresel ölçekteki S O R Udönüflüm ekonomik alanda oldu¤u kadar kültürel alanda da toplumlar›n maddi iliflkilerini yeniden tan›mlama ihtiyac›n› do¤urmaktad›r. Bütün bu dönüflümler Castells’e göre, “enformasyonel paradigma ve küreselD‹KKAT leflme sürecinin etkisi, eme¤in ve üretim iliflkilerinin yeni yeni ortaya ç›kan a¤ müesseseleri etraf›ndaki teknolojik ve yönetsel dönüflümü üzerinden bütün bir topluSIRA S‹ZDE(Castells, 2008a, s.275; Slattery 2007, s.403). A¤ toplumunun ma yans›maktad›r” göstergeleri olarak; çal›flman›n dönüflümü, kentin dönüflümü, kimli¤in dönüflümü, ataerkilli¤in dönüflümü, milliyetçili¤in dönüflümü ve ulus devletin dönüflümü s›raAMAÇLARIMIZ s›yla incelenecektir. 1 A¤ toplumu SIRA nedir? A¤ toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan ektenler nelerdir? TarS‹ZDE t›fl›n›z. ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹ A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik S O R U Castells’e göre (2008a, s.275), “toplumsal yap›n›n temelinde çal›flma süreci vard›r”. Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde döD‹KKAT nüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal olarak tan›mlanabilen ve toplumsal N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart bir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) olarak tan›mlanabilir. Enformasyonel toplumda ise iflin standart-d›fl›, belirli prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma biçimlerini ortadan kald›rmaktad›r. 1970’lerde üretim iliflkilerinin dönüflümü üzerine yap›lan tart›flmalar temelde otomasyonun (bilgi ifllem teknolojilerinin) üretim sürecine girmesiyle birlikte iflsizli¤in artaca¤›n› ve robotlardan oluflan bir üretim sürecine girildi¤ine yönelikti. Ernest Mandel (1998, s.31), kapitalizmin özünde eme¤in üretim süreci içerisinde sömürüsüne dayal› oldu¤unu ve art›-de¤er (sömürü) olmadan kapitalizmin olmayaca¤›n› savunmaktayd›. Robotlar›n üretici güçler haline gelmesi iflçi s›n›f›n› ve temelde de istihdam iliflkilerini köklü biçimde dönüfltürecekti. Herbert Marcuse (1986, s.48), makineleflmenin bu yönüne insan eme¤i ile makinenin ürünleri aras›ndaki iliflkinin niteliksel de¤iflimine dikkat çekmekte ve verimlili¤in kayna¤›n› makineleflme olarak görmekteydi. Asl›na bak›l›rsa kapitalizm iflsiz bir toplum yaratmaktayd›. Castells’e göre buna sebep olan süreç robotlar›n, ileri teknolojik makinelerin üretim sürecine girmesi temelde iflsizli¤i artt›ran bir süreç de¤ildir. Çünkü teknolojinin üretim sürecine girifli istihdam›n yap›s›n› de¤ifltirdi¤i gibi yeni ifl olanaklar›n› da beraberinde getirmekteydi. Örne¤in: “20.yüzy›lda Amerikan ekonomisinde teknolojik de¤iflimin ola¤anüstü h›z› tar›m kesiminin iflgücü kitlesini yerinden etmifl ayn› zamanda 1900’de 27 milyon olan ifl imkan› say›s› 1999’da 133 milyon seviyesine ç›km›flt›r. En geleneksel imalat iflleri ile tar›m sektöründe istihdam gerilerken, ileri teknoloji imalat›nda ve hizmet sektöründe ifl imkanlar› yarat›lmaktad›r” (Castells, 2008a, s.339). Buna göre iflsizli¤e neden olan fley hükümetlerin ve flirketlerin yanl›fl ekonomi politikalar›d›r. Enformasyonel toplumda çal›flman›n dönüflümü iflsizli¤i artt›r›c› etki yapmakla birlikte iflin tan›m›na ve içeri¤ine yönelik anlamsal dönüflüm de istihdam› temelde etkilemifltir. Dolay›s›yla “Enformasyonel teknolojilere dayanan ekonomik ve toplumsal örgütlenme biçimi yönetimin merkezsizleflmesini, çal›flman›n bireyselleflmesini, piyasalar›n siparifle ba¤lanmas›n›, böylece çal›flman›n parçalanmas›n›, toplumlar›n parçalanmas›n› beraberinde getiriyor. Yar›-zamanl› üretim yöntemlerinin ortaya ç›kmas›, ifllerin sözleflmeli olarak baflka bir ifl koluna devredilmesi (tafleronlaflt›rma), baflka bir flirkete devredilmesi, dan›flmanl›k, flirketin çap›n›n küçültülmesi ve siparifl üzerine ifl yapma gibi yayg›n pratikler de geliflmektedir” (Castells, 2008a, s.357). Keynesyen (sosyal refah devleti) tam istihdam›n alt›n ça¤›, esnek iliflkilere tabi kapitalizm içerisinde ortadan kalkm›flt›r. Kumar’›n da (1999, s.65) belirtti¤i gibi, “esnek uzmanlaflma ve esnek ifl örgütlenmesi biçimleri kitlesel üretimi” yerinden etmifltir. Dolay›s›yla enformasyonel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal olarak zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir. Castells’e göre enformasyon toplumunda esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda belirleyici olan dört unsur tespit edilebilinir: 1. “Çal›flma süresi: Esnek çal›flma, tam zamanl› bir iflte haftada 35-40 saat çal›flma anlam›na gelen geleneksel çal›flma biçimiyle s›n›rl› de¤ildir. 2. ‹fl güvencesi: Esnek çal›flma, göreve odakl›l›k ve gelecekte istihdam edilme yönünde bir güvence sa¤lamaz. 3. Yer: Çal›flanlar›n ço¤u düzenli bir biçimde flirketlerinde çal›flsa da giderek evde, hareket halinde veya çal›flt›¤› flirketin sözleflmeli olarak ifl yapt›¤› baflka flirkette çal›fl›r. 105 Castells’e göre enformasyonel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. 106 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler 4. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme: Geleneksel sözleflme ifl verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik ve ifl güvencesine dayanmaktayd›. Enformasyonel toplumda ise çal›flan›n flirkete sad›k olmas›, ifline raz› olmas›, fazla mesai yapmas› beklenir” (Castells, 2008a, s. 357-358). Castells’e göre klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar› en ileri ekonomilerde mallardan hizmetlere kay›fl›, yönetsel ve profesyonel mesleklerin yükselifline karfl› tar›m ve imalat ifllerinin siliniflini ve iflin bilgi içeri¤inin giderek artmas›n› yeni bir toplumsal yap›n›n ortaya ç›kmas› fleklinde yorumlamakta ve bunu tarihsel de¤iflimin en önemli kan›t› olarak görmektedirler (Castells, 2008a, s.276). Temelde böylesine bir de¤iflim olmakla birlikte Castells’e göre burada Amerikan modernleflme (enformalleflme) sürecinin hakim paradigma olarak kavranmas›ndan kaynaklanan bir analiz hatas› vard›r. Dolay›s›yla endüstriyel üretimden enformasyonel üretime do¤ru geçifl imalattan hizmetlere do¤ru bir geçifli beraberinde getirmekle birlikte, temelde ülkelerin fakl› kültürel, siyasal, tarihsel özgünlüklerine göre uyarland›klar› enformasyonel ekonomilerden bahsedilebilinir. Castells’e göre, enformasyonel ekonomilerde istihdam yap›s› temelde iki ana modele dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi (›) ileri hizmet istihdam›n›n hakim oldu¤u Anglo-Sakson modelidir, ikincisi de (››) imalat temelini koruyarak hizmet istihdam›na geçifl yapan Almanya-Japonya modelidir ((Castells, 2008a, s.293; Hardt ve Negri, 2003, s.299). Castells’e göre (2008a, s.293), sanayi sonras› dönemde (1970-90) istihdam›n geliflmesinde koflut olarak hem imalat ifllerinden genel anlamda uzaklafl›ld›¤› hem de imalat faaliyetleriyle ilgili olarak iki farkl› yolun izlendi¤i görülmektedir. Birincisinde hizmet ve sosyal hizmetlerin art›fl›ndan bahsedilmekle birlikte imalat eksenli istihdam›n ortadan kalkmaya bafllad›¤›n›, ikincisinde imalat ve üretime dönük hizmetleri koruyarak hizmet ve sosyal hizmet istihdam›n›n artt›r›lmaya çal›fl›ld›¤›n› görmekteyiz. Klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar›n›n aksine endüstri toplumunun istihdam yap›s›nda ayn› anda küresel bir dönüflümün oldu¤unu söyleyemeyiz. Enformasyonel toplumdaki istihdam›n dönüflümünde küresel bir iflgücü var m›d›r, sorusuna Castells (2008a, s.314), “küresel bir ekonomi varsa küresel bir iflgücü de var olmal›d›r” fleklinde yan›t vermektedir. Sermaye küresel a¤larda hareket etmekteyken emek (iflçiler) ulusal s›n›rlara hapsedilmifltir. Bununla birlikte enformasyonel ekonomide temelde yenilikçi araflt›rmac›lar, mühendisler, finans yönetimi, ileri iflletme hizmetleri, e¤lence sektörü faaliyetleri ile ilgilenen beceri düzeyi yüksek profesyoneller için küresel a¤larda dolafl›m mevcuttur. Castells’e göre küresel çapta iflgücünü birbirine ba¤›ml› k›lan üç ana mekanizma vard›r. Bunlar; 1. Çokuluslu flirketlerde ve onlara ba¤l› s›n›rlar› aflan a¤larda küresel istihdam. 2. Kuzeyde ve güneyde uluslararas› ticaretin istihdam ve çal›flma koflullar›na etkisi. 3. Küresel rekabetin ve ülkelerin iflgüçlerinin yeni esnek yönetim biçimi. (Castells, 2008a, s.318) Bununla birlikte Castells’e göre, küresel bir iflgücü piyasas› ve küresel bir iflgücü yoktur. Fakat küresel ölçekte enformasyon ekonomisine eklemlenmifl karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k mevcuttur (Castells, 20008a, s.323). D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi AMAÇLARIMIZ Çal›flman›n dönüflümü üzerine Andre Gorz’un “‹ktisadi Akl›n Elefltirisi”(Çeviren: Ifl›k ErK ‹ T A P güden, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) ve yine Andre Gorz’un “Cennetin Yollar›”(Çeviren: Turhan Ilgaz, Afa Yay›nlar›, ‹stanbul: 1985) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren K›l›nç, T E L E V ‹ Z Y O Ebru N ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz. A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerindeki dönüflüme etki eden nedenlerSIRA nelerdir? S‹ZDE Tart›fl›n›z. ‹NTERNET A¤ Toplumunda Kent D Ü fi Ü N E L ‹ M üretimin Sanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur. Endüstriyel hakim oldu¤u mekanlar Londra, Detroit gibi sanayi kentleridir. Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonel kentler olarak dönüflmektedir. Castells’e S O R U göre (2008a, s.532), enformasyonel kentler “bilgiye dayal›, a¤lar etraf›nda örgütlenmifl, k›smen ak›fllardan oluflan do¤as› yüzünden” bir kent formu de¤il ak›fllar uzam›d›r. Tarihin D‹KKAT her döneminde ekonomiler belirli bir mekandan (k›r, kent) hareketle üretimi düzenlemifllerdir. A¤ toplumunda olan fley, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiflim, görüntü, SIRA S‹ZDE ses ve sembollerin ak›flkanl›¤›nda kentlerin; mekansal olarak enformasyonel biçimde yenileyebilecek, yönetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etraf›nda örgütlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508, 547). Ulafl›m ve iletiflim olanaklar›ndaki AMAÇLARIMIZ dönüflümler, sermayenin mekansal örgütlenmesini küresel ölçekte yeniden biçimlendirmektedir. Bu anlam›yla küreselleflme süreciyle birlikte kentlere siyasal, kültürel, ekonomik roller biçilmifl; küresel kentler ve dünya kentleri önem kazanm›flK ‹ T A P t›r (Ifl›k, 1995, s.101, Harvey, 2008, s.87). Castells (2008a, s.509), küresel kentleri; finans, dan›flmanl›k ve iflletme hizmetlerinin bütün dünya ölçe¤inde örgütlendi¤i mekanlar olarak tan›mlamaktad›r. Castells’in Saskia Sassen’den aktard›¤›na göre: TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE 107 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 2 SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT A¤ toplumunda olan fley, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiflim, görüntü, ses ve SIRA S‹ZDE sembollerin ak›flkanl›¤›nda kentlerin; mekansal olarak enformasyonel biçimde yenileyebilecek, AMAÇLARIMIZ yönetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etraf›nda örgütlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508,547). N N “uzamsal (mekansal) yay›lma ile küresel bütünleflmenin bir araya gelmesi, büyük kentlere yeni yeni bir stratejik rol biçmifltir. Uluslararas› ticaret ve bankac›l›k merkezleri olarak uzun bir geçmiflin ötesinde, bu kentlerin art›k dört yeni ‹ N T E Rifllevi N E T vard›r: öncelikle, dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkezleri haline gelmifllerdir; ikincisi, finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r; üçüncüsü önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleridir; dördüncüsü üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›rlar” (Sassen, 1991: 3-4’ten aktaran Castells, 2008a, s.515). Kent’in dönüflümü ayn› zamanda küresel ölçekte üretimin, bilginin, iflgücünün merkezleri olarak kentleri yeniden önemli küresel komuta merkezleri haline getirmektedir. Hong Kong, Tokyo, New-York, fiangay, Pekin, Buenos Aires, Seul, Yeni Delhi, Londra, Paris gibi mega kentler küresel finans›n kalbi niteli¤indedir. Mega kentlerin ay›r›c› özellikleri; yönetim, yönlendirme, üretim, medya kontrolü, iktidar siyaseti ve küresel ölçekte toplumlar› yönlendirecek bilgi ak›fllar›n›n merkezleri olmalar›d›r (Castells, 2008a, s.538). Bu ba¤lamda modern kapitalizmde kent, yanl›zca bir üretim merkezi de¤il, ayn› zamnda dünya kapitalist sisteminin önemli bir kontrol merkezi konumundad›r. Bu özelliklerinden dolay› günümüz kentleri, çok uluslu flirketlerin merkezi birimleri ve finansal kurumlar›n› bünyesinde bulundurur. Ayr›ca Castells, kentleri, kollektif tüketim ve iflçilerin yo¤un olarak bulundu¤u merkezler olarak de¤erlendirir (Slattery, 2007, s.291). Böylece mega kentler: 1) Kendi ülkelerinde ve küresel ölçekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dina- K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET A¤ toplumunda kentler bu özellikleriyle ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlard›r. Dolay›s›yla enformasyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi ak›fllar›, küreselleflme sürecinin etkisiyle birlikte kentleri büyük bir dönüflümün parçalar› haline getirmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 108 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ mizm merkezleridir. 2) Kültürel ve siyasi yenilik merkezleridir. 3) Küresel a¤la SIRA S‹ZDE (Castells, 2008a, s.545). A¤ toplumunda kentler bu özellikleba¤lant› noktalar›d›r riyle ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlard›r. Dolay›s›yla enformasyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi ak›fllar›, küreselleflme sürecinin etkiAMAÇLARIMIZ siyle birlikte kentleri büyük bir dönüflümün parçalar› haline getirmektedir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON Kent konusuK üzerine ‹ T A PLewis Mumford’un “Tarih Boyunca Kent”(Çeviren: Gürol Koca ve Tamer Tosun, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007), Rana Aslano¤lu’nun “Kent Kimlik ve Küreselleflme”(Ezgi Kitapevi, Bursa: 2000) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve TKültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul ELEV‹ZYON Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz. A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ ‹NTERNET ‹NTERNET A¤ Toplumunda Kimlik Castells’e göre kimlikler; bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› anlam ve tecrübe kaynaklar›d›r. Kimlikler; bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› anlam ve tecrübe kaynaklar›d›r. Castells’e göre (2008b, s.12), “toplumsal aktörlere at›fla kimlikten bahsederken, anlam›n, baflka anlam kaynaklar›na k›yasla öncelik verilen bir kültürel özellik ya da biriyle ilgili bir dizi kültürel özellik temelinde infla edilmesi” anlafl›lmal›d›r. Enformasyon ça¤›nda a¤lar oluflturma mant›¤›, kimli¤i endüstriyel dönemdeki biçimlerinden farkl› olarak de¤iflen bilgi, iktidar, toplumsal gerçeklik ekseninde yeniden üretmektedir. Dolay›s›yla kimlikler toplumsal ba¤lamlar›nda anlam kazanmaktad›r. Sosyolojik olarak kimlikler rol veya rol kümeleri biçiminde anlafl›lm›flt›r. Yani birey kendisini tan›mlayan kimlikleri kad›n, iflçi, sosyalist, sendikac›, lider, sporcu biçiminde ço¤ul olarak infla edebilir. Kimli¤in kayna¤›, toplumun kurumlar› ve örgütlenmesi taraf›ndan bireyin dönüfltürülmesi olarak anlafl›lmaktad›r. Bununla birlikte Castells’e göre (2008b, s.13) kimlikler sadece toplumsal kurumlar ve örgütlenmelerden kaynaklansa bile bireyler bunlar› içsellefltirdi¤inde kimlik haline gelirler. Buna göre kimli¤in inflas› üç farkl› biçime sahiptir: 1. Meflrulaflt›r›c› kimlik: Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal aktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edilirler. Milliyetçilikler bu kimlik modeline örnek gösterilebilir. 2. Direnifl kimli¤i: Hakim olan›n mant›¤› taraf›ndan de¤ersiz görülen ve damgalanan konumlarda bulunan aktörler taraf›ndan gelifltirilir. Etnik temellere dayal› milliyetçilikler, cemaatler bu ba¤lamda düflünülebilir. 3. Proje Kimli¤i: Toplumsal aktörlerin kendilerine sunulan kültürel malzeme temelinde toplumdaki konumlar›n› yeniden tan›mlayan yeni bir kimlik infla etmeleri sürecidir. Feminist hareketler bu kimlik modeline uygun olacakt›r (Castells, 2008b, s.14). Castell’e göre (2008b, s.15), “direnifl olarak ortaya ç›km›fl kimlikler, projeler bafllatabilir, tarihin ak›fl› içinde toplumsal yap›da egemen hale gelip, egemenliklerini ak›lc›laflt›r›p meflrulaflt›r›c› kimliklere dönüflebilirler”. Meflrulaflt›r›c› kimlik sivil toplum biçiminde çat›flmal› bir flekilde de olsa egemenli¤i ve iktidar› ak›lc›laflt›rarak toplumsal kurum ve örgütlenmeler yaratmaktad›r. Kimlik inflas›n›n ikinci türü olan direnifl kimli¤i, egemen olana bir baflkald›r› içermesi ve kolektif fluurla donat›lmas› sebebiyle otomatik olarak cemaatlerin yarat›lmas› sonucunu do¤uracakt›r. Modern toplumda egemen olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) bir özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olan ulus kimli¤i taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme süreci ile birlikte D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 109 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi D‹KKAT D‹KKAT egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kmas›na sebep olmufltur. Art›k kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir özellik olSIRA S‹ZDE maktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüflmüfllerdir. Bununla birlikte modernlikte proje kimli¤i, sivil toplumdan hareketle infla ediliyordu, yani kimlikler sivil toplum içerisinde yarat›lmaktayd›, AMAÇLARIMIZ oysa a¤ toplumunda proje kimli¤i, komünal (cemaatçi) direniflten do¤maktad›r. N N Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi, ‹ T A P Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz. TELEV‹ZYON A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik A¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte toplumlar›n dönüflmesinin temelini oluflturmaktad›r. Kapitalist iliflkilerdeki farkl›laflma beraberinde toplumsal alana iliflkin ‹NTERNET olan bütün iliflkileri yerinden sarsmaktad›r. Castells’e göre (2008b, s.251), “a¤lar oluflturma mant›¤›n›n yayg›nlaflmas› üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerini” de dönüfltürmektedir. Ataerkillik, toplumsal iliflkilerin belirli bir tarzda üretilmesinin temelidir. Ataerkillik basit anlam›yla “aile biriminde erkeklerin, kad›nlar ve çocuklar üzerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmas›yla tan›mlan›r. Bu otoritenin icra edebilmesi için, ataerkilli¤in üretim ve tüketimden siyasete, hukuka ve kültüre, toplum örgütlenmesinin tamam›na ifllemesi gerekir” (Castells, 2008b, s.252). Castells göre, enformasyon ekonomisinde, endüstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerinin dönüflümü kad›n›n toplumsal rolünü artt›rm›flt›r. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› “ekonominin enformasyonelleflmesinden, a¤lar oluflturmas›ndan ve küreselleflmesinden; di¤er yandan verimlili¤i, yönetim denetimini ve kâr› artt›rmak için iflgücü piyasas›n›n cinsiyete dayal› olarak bölünmesinden kaynaklan›r” (Castells, 2008b, s.280). Ve kad›nlar erkeklere göre daha az ücret karfl›l›¤›nda çal›flmak durumunda kalmaktad›rlar. Bunun nedeni kad›n eme¤inin evin geçimine ek bir katk› olarak görülmesidir. Bununla birlikte endüstriyel dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindeki otoritesini sarsm›flt›r. Toplumsal olarak desteklenen aile bütün bu de¤iflimler ekseninde geleneksel biçimlerinden farkl› olarak yeniden tan›mlanmaktad›r. Castells’e göre, bu dönüflümün arkas›nda 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan beri geliflmekte olan dört e¤ilim vard›r: 1. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli. 2. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme). 3. Feminist hareketin isyan›. 4. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› etkili olmufltur (Castell, 2008b, s.254-55). Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› beraberinde evin geçimini sa¤layan erkek imgesinin geleneksel rolünü ortadan kald›rm›flt›r. Fakat kad›nlar›n iflgücüne kat›l›fl› ailenin geçimine ek bir katk› sa¤lamakla birlikte, kad›nlar›n geleneksel rolleri olarak ev iflleri ve çocuklar›n bak›m› yine kad›nlar›n asli görevi olarak tan›mlanmaktad›r. Castells’e göre ataerkil aile yap›s›n›n dönüfltü¤ünün göstergeleri olarak dört e¤ilim vard›r: 1. “Evliliklerin boflanmayla ya da ayr›l›kla da¤›lmas›, aile bireylerinin uzun vadeli ba¤l›l›¤›na dayal› aile modelinin zay›flad›¤›n›n bir göstergesidir. Ayr›ca evliliklerin da¤›lmas› sonucu yaln›z yaflamay› veya çocuklar›yla yaln›z SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ataerkillik, toplumsal iliflkilerin belirli bir tarzda üretilmesinin temelidir. Ataerkillik basit anlam›yla “aile biriminde erkeklerin, kad›nlar ve çocuklar üzerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmas›yla tan›mlan›r. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› “ekonominin enformasyonelleflmesinden, a¤lar oluflturmas›ndan ve küreselleflmesinden; di¤er yandan verimlili¤i, yönetim denetimini ve kâr› artt›rmak için iflgücü piyasas›n›n cinsiyete dayal› olarak bölünmesinden kaynaklan›r” (Castells, 2008b, s.280). Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› beraberinde evin geçimini sa¤layan erkek imgesinin geleneksel rolünü ortadan kald›rm›flt›r. 110 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler SIRA S‹ZDE oturmay› tercih edenlerin say›s› giderek artmaktad›r; bu durumda ayr›l›k sonras› kurulan yeni evde egemenlik yap›lar› zihinsel olarak yeniden üretilse de, ailede ataerkil otorite son bulmaktad›r. 2. Evliliklerde yaflanan bunal›mlar›n giderek artmas›, evlilik, ifl ve hayat› uyumlu k›lman›n zorlaflmas›; evlenmeyi erteleme ya da evlenmeden birlikte yaflama gibi bir çözüm oluflturmay› zorunlu k›lm›flt›r. 3. Farkl› e¤ilimlerin sonucu olarak nüfusun yafllanmas›, erkeklerin ve kad›nlar›n ölüm oranlar›ndaki farl›l›klar gibi demografik etkenlere de ba¤l› olarak birçok aile yap›s› ortaya ç›kmakta, böylece klasik çekirdek aile modelinin yayg›nl›¤› gerilemekte, yaln›z yaflayanlar›n çocuklar›yla yaflayanlar›n say›s› artmaktad›r. 4. Kad›nlar›n do¤urmayla ilgili tutumlar›n›n giderek özerkleflmesi, ataerkil ailenin krizi, nüfusun yenilenmesi sürecinin krize girmesi ve evlilik d›fl› do¤an SIRA çocuklar›n S‹ZDE say›s›n›n giderek artmas›. Dolay›s›yla biyolojik üreme gerçekleflmektedir, ama geleneksel aile yap›s›n›n d›fl›nda gerçekleflmektedir” (Castells, 2008b, s.256-57). fi Ü N E L ‹ M AtaerkilD Üyap›n›n sars›lmas›na neden olan maddi iliflkiler ayn› zamanda 1960’lardan beri kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› sorgulamaya sebep olan toplumsal haR U reketlerin deS Otemelini oluflturmaktad›r. Feminizm, 1968 sonras›nda güçlü bir toplumsal hareket olarak kad›n kurtuluflunu, toplumsal cinsiyet kal›plar›n›, kad›n kimli¤i ekseninde dönüfltürülmesinin mücadelesi olarak erkek egemenli¤ine dayal› D‹KKAT yap›lar› kökünden de¤ifltirme talepleri olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ataerkilli¤in elefltirisi, bunun hukuksal, siyasal ve kültürel yap›lar içerisindeki egemenlik SIRA S‹ZDE alanlar›n› dönüfltürme gereklili¤ini de zorunlu k›lm›flt›r. Enformasyonel ekonomide a¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte kad›nlar›n kurtuluflunun olanakl›l›¤›n› art›rma AMAÇLARIMIZ e¤ilimi tafl›maktad›r. Kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenin dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Toplumsal cinsiyet R.W Connell’›n “‹ktidar ve Cinsiyet” (Çeviren: Cem SoydeK ‹ T A konusunda P mir, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 1998) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz. K ‹ T A P T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Castells’e ‹ N T E R Ngöre E T (2008b, s.21) fundamentalizm; “kiflisel davran›fl›n S O R ve U toplumun kurumlar›n›n, Tanr›n›n hukukundan kaynaklanan, Tanr› ile insanl›k aras›nda arac›l›k D ‹ Keden K A Tbelli bir otorite taraf›ndan yorumlanan kurallarla tan›mlanmas› çerçevesinde gerçekleflen kolektif SIRA kimlik S‹ZDEinflas›d›r”. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P AtaerkillikTnedir? dönüflümüne sebep olan etkenler nelerdir? Tart›fl›n›z. ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZAtaerkilli¤in YON A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik D Ü fi Ü Nkimli¤in EL‹M A¤ toplumunda oluflmas›nda bask›n olan fley dini kimliklerdir. Enformas‹ N T temelde E R N E T a¤lar oluflturma mant›¤› ekseninde küresel iliflkilerin bilgi ve yon toplumu üretim süreciS içerisinde olufltu¤u toplumdur. A¤ toplumunda dini kimlikler ‹slami O R U ve H›ristiyan fundamentalist (köktenci) hareketlerin etkinli¤i üzerinden flekillenmektedir. Castells’e göre (2008b, s.21) fundamentalizm; “kiflisel davran›fl›n ve D‹KKAT toplumun kurumlar›n›n, Tanr›n›n hukukundan kaynaklanan, Tanr› ile insanl›k aras›nda arac›l›k eden belli bir otorite taraf›ndan yorumlanan kurallarla SIRA S‹ZDE tan›mlanmas› çerçevesinde gerçekleflen kolektif kimlik inflas›d›r”. Fundamentalizm insanl›k tarihi kadar eskilere götürülebilinir. Fakat biny›l›n dönümünde dini kimlikler güçlü bir flekilde kimlik oluflturman›n kayna¤› konumundad›r. ‹slami fundaAMAÇLARIMIZ mentalizm’in kökeninde baflar›s›z modernleflme, küreselleflme, sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin çöküflü vard›r (Castells, 2008b: 28). ‹slami fundamentalizm gelenekçi bir yap›dan çok ‹slami de¤erleri temel referans noktas› kabul eden K ‹ T A P ayn› zamanda ondan hareket eden hiper-modern kimliktir. Toplumun ve devletin ‹slami ilkelere göre düzenlenmesi talebi, küreselleflme sürecine farkl› flekilde ek- N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 111 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi lemlenen ülkelerde farkl› özelliklerde kendisini göstermifltir. H›ristiyan fundamentalizmi ise, bin y›l›n dönümünde ‹sa mesihin yeryüzüne gelece¤ine ve dolay›s›yla dünyan›n onun gelifline haz›rlanmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. Feministlerin ataerkilli¤i elefltiren, kürtaj hakk›n› savunan kültürel hareketlerine karfl› ç›k›fllar› da H›ristiyan fundamentalizminin güçlenmesine sebep olmufltur. Cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik infla etmesinde bu denli etkili olan fley, a¤ SIRA toplumunda küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye birS‹ZDE karfl› olma hali içerisinde direnifl kimlikleri oluflturabilmeleridir (Castells, 2008b, s.535). Kimlikler kendilerini d›flar›dan gelebilecek ötekilere karfl› konumland›rarak infla ederler. ‹sD Ü fi Ü N E L ‹ M lami ve H›ristiyan kimliklerin bask›n kimlik oluflturma biçimleri olarak önem kazanmalar›na neden olan fley, toplumsal yap›lar›n dönüflümü içerisinde bireyin kenR U S Ogelece¤e dini koruma ve ilksel kimlikleri olarak cemaatleri kurtuluflun ve yönelik belirsizli¤in afl›lmas›n›n koflulu olarak görmesidir. Dini cemaatlerin temel savunular›, tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemelerin toplumlar›n D‹KKAT genel mant›¤› olmas› yönündedir. Cemaatler direnifl kimlikleri etraf›nda oluflmakla birlikte küresel sermayeye, bilgi ve iktidar yap›lar›na karfl› cemaatin de¤erlerini saSIRA S‹ZDE vunarak dünyay› dönüfltürmeye yönelik proje kimlikleri olarak evrilebilecekleri gibi, kapitalist mant›¤a eklemlenerek pazar›n de¤erlerini savunabilirler. Castells yeni sosyal hareketler aras›nda a¤lar›n inflas›nda katk›s› olan yeni medya teknolojileAMAÇLARIMIZ rini tart›fl›r. (195) Cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik infla etmesinde bu SIRA S‹ZDE denli etkili olan fley, a¤ toplumunda küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip D Ü figitmeye ÜNEL‹M bir karfl› olma hali içerisinde direnifl kimlikleri oluflturabilmeleridir S O R U (Castells, 2008b, s.535). D‹KKAT N N Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi, ‹ T A P Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz. TELEV‹ZYON A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik ‹ N T Ekimlik R N E T oluflturma Ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal süreçleri vard›r. Milliyetçilik söylemi, ulus devlet ve milletin yarat›lmas› anlam›nda ortak bir tarihselli¤e at›fta bulunur. Ernest Gellner’in de belirtti¤i gibi “milliyetçilik, milletlerin kendi öz-bilinçlerine uyanma süreci de¤ildir; uluslar›n var olmad›¤› yerde onlar›n icat” edilmesidir” (Gellner, 1964:169’den aktaran Anderson, 1995, s.20). Gellner’e göre ortak bir tarih, kültür, dil üzerine infla edilmifl bir homojen topluluktan bahsedilemez. Bu anlam›yla milletler do¤al olmad›klar› gibi modern toplumun ve merkezileflmifl devletin ürünüdürler. Hobsbawm (2006; s.17) ise milletleri “icat edilmifl gelenekler” olarak görmektedir. Geçmiflle bugün aras›nda köprü kuran, kurallar›n ve al›flkanl›klar›n sembolik üretimine dayanan “icat edilmifl gelenekler” en tipik örne¤ini milli bilinçte göstermektedir (K›r›ml›, 2003, s.147). Milletler yapay, ezeli ve ebedi olmayan tarihsel yap›lard›r. Bu anlam›yla milliyetçili¤in do¤ufluna neden olan fley ulus-devlet ve milliyetçili¤in tarihsel olarak bir araya gelmeleridir (Hobsbawm, 2010, s. 24). Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki bu uzlaflma, enformasyon ekonomisinin ve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Küreselleflme ile birlikte milletler ve ulus devletler egemenliklerini yitirmektedirler. Castells, milliyetçili¤in ulus devlet ile belirli bir ba¤› oldu¤unu; ama zorunlu olarak milletin bir devlet içerisinde var olmayaca¤›n› belirtmektedir. Bu anlam›yla Hobsbawm ve Gellner’e karfl› ç›kmaktad›r. Katalunya örne¤i; Castells’e göre devletleri olmadan millet olmufl SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal kimlik oluflturma süreçleri vard›r. Katalunya veya Katalonya (Catalunya) ‹spanya’n›n kuzey do¤usunda bulunan özerk bir bölgedir. Bu bölge ulus devlete sahip olmadan milliyetçi olunabilinece¤ine örnek teflkil eder. 112 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler toplumlar› simgelemektedir. Dolay›s›yla küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler zay›flatmakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›nda milliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmektedir. Castells’e göre (2008b, s. 72), millet “tarihin ve siyasi projelerin paylafl›m›yla insanlar›n zihinlerinde ve kolektif haf›zada infla edilen kültürel cemaatlerdir”. Castells ça¤dafl milliyetçili¤i, milliyetçili¤e dair sosyal teorilerle birlikte tart›fl›rken dört noktaya dikkat edilmesi gerekti¤ini vurgular: 1. Ça¤dafl milliyetçilik bir ulus devletin inflas›na yönelik olabilirde, olmayabilirde dolay›s›yla uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z oluflumlard›r. 2. Uluslar ve Ulus devletler, Frans›z ‹htilal› sonucu oluflan modern ulus devletS‹ZDE lerleSIRA s›n›rl› de¤ildir. 3. Milliyetçilik, mutlaka seçkinlere özgü bir olgu de¤ildir. Asl›nda günümüzde milliyetçilik, küresel elitlere tepkiden baflka bir fley de¤ildir. D Ü fi Ü N E L ‹ M 4. Ça¤dafl milliyetçilik etkin eylemci olmaktan çok tepkisel oldu¤undan siyasi olmaktan çok kültürel olma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla bir devletin savunuS Oçok R U yerleflik bir kültürün savunusudur (Castells, 2008b, s.45-46). sundan Milliyetçili¤in ulus inflas›na yöneldi¤i ve bu anlam›yla milliyetçi elitlerin tüm topluma dayatt›klar› D ‹ K K A T bir millet kimli¤inden bahsedilemez. Castells’e göre (2008b, s.47), küreselleflme ile birlikte artan milliyetçi çözülmeler ve Sovyetler Birli¤inin da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan uluslaflma süreciyle birlikte, milliyetçili¤i ve milSIRA S‹ZDE leti ulus inflas›na indirgemek, modern devletin gerilemesi ve postmodern milliyetçili¤in yükselifli aras›ndaki iliflkiyi görmemeye neden olur. Dolay›s›yla küreselleflme süreciyle birlikte milliyetçilik kültürel kimli¤in korunmas›na yönelik olarak tepAMAÇLARIMIZ kisel bir biçimde yeniden flekillenmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N MilliyetçilikK konusunda Eric Hobsbawm’›n “Milletler ve Milliyetçilik” (Çeviren: Osman ‹ T A P Ak›nhay, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010), Benedict Anderson’›n “Hayali Cemaatler” (Çeviren: ‹skender Savafl›r, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) Umut Özk›r›ml›’n›n “Milliyetçilik Kuramlar›”,T EDo¤u L E V ‹ ZBat› Y O N Yay›nlar›, Ankara: 2008 adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz. K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 4 Küreselleflmenin millet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE ‹ N T E R N E T ve Ulus Devlet Küreselleflme D Ü fidevletler, ÜNEL‹M Modern ulus Weber’inde belirtti¤i gibi belirli bir alan (toprak) üzerindeki fliddet kullanma tekelini elinde bulunduran devlettir (Giddens, 2008, s.30). Ulus devletler sistemi toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizm’in S O R endüstri U sermaye birikimini sa¤lamaya yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme biçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Giddens’›n da (2000: 206) belirtti¤i gibi, “kapitaD‹KKAT lizm ile ulus devlet aras›ndaki iliflki, asl›nda kapitalist giriflimin do¤as› ve devlet gücünün merkezileflmesinde de¤il, kapitalizmle ortaya ç›kan dönüflümler içinde aranSIRA S‹ZDE kapitalizmle ulus devlet zorunlu olarak bir arada düflünülmemal›d›r”. Dolay›s›yla melidir. Castells’e (Stevenson 2005: 192) göre, kapitalizm, devlete enformasyonel ekonominin geliflimi karfl›s›nda giderek daha az ba¤›ml›l›k duyarken, bilgiyi uzak AMAÇLARIMIZ alanlara iletecek yayg›n bir enformasyonel sistemin iflleyifline ise daha çok ba¤›ml› hale gelmektedir. Bu durum endüstri toplumundan enformasyonel topluma geçifl sürecinde dönüflüme zorlam›flt›r. Buna göre küreselleflme süreciyK ‹ulus T A devleti P le birlikte ulus devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›flt›r. Sermaye, mal, hizmetler, iletiflim, teknoloji, enformasyon ak›fllar› devletin toplumsal alan üzerindeki N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 113 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi kontrol yetene¤ini ortadan kald›rma e¤ilimi tafl›maktad›r (Castells, 2008b, s.385). Dolay›s›yla enformasyonel ekonomilerin örgütlenme biçimleri, küresel ölçekte dolafl›m›n ulus devletler taraf›ndan k›s›tlanamayaca¤› bir ça¤›n bafllang›c›n› simgelemektedir. Castells’in de (2007a, s.500) belirtti¤i gibi, “sermayenin küreselleflmesi, iktidar kurumlar›n›n çok tarafl› hale gelmesi ve otorite merkezinin bölgesel ve yerel yönetimlere kaymas› yeni bir devlet biçimine, a¤ devletine yol açacak olan yeni bir iktidar geometrisi bafllatm›flt›r”. Buna göre devlet egemenli¤i gerilemekte ama nüfuzunu korumaktad›r. Dolay›s›yla, “ulus devletler var olmay› sürdürseler SIRA S‹ZDE de, ki yak›n gelecekte böyle olacakt›r, giderek daha genifl kapsaml› bir iktidar a¤›n›n ba¤lant› noktalar› haline geleceklerdir, gelmifllerdir” (Castells, 2008b, s.452). A¤ devleti, sermayenin küreselleflmesi, çok tarafl› iktidar yap›lar›n›n oluflmas› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M merkezi otoritenin yerel ve bölgesel yönetimlere kaymas› anlam›na gelmekte ve yeni bir iktidar biçimini ifade etmektedir. Bunun anlam› küreselleflme ile birlikte O R U devletler küdevletin toplum üzerindeki hakimiyeti etkisiz kalmakla birlikte,S ulus resel a¤larda hakimiyetin tek kayna¤› olmaktan ç›kmakta ve sadece bir tanesi haline gelmektedir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklinde küD ‹ Körgütlenmifl KAT resel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r. Castells’e göre (2008b, s.386), yerel yönetimlerin güçlenmesi, medya ve elektronik iletiflimin küreselleflmesi, suçun SIRA S‹ZDE küreselleflmesi, toplumsal protestolar›n küreselleflmesi ulus devletin hakimiyet alan›n› k›s›tlamakta ve ifllevsiz hale getirmektedir. Ancak vurgulanmas› gereken nokta sermayenin küresel, eme¤in ise yerel oldu¤udur (SlatteryAMAÇLARIMIZ 2007, s.402). Bu durum ulus devlet ile küresel güçler aras›ndaki ç›kar iliflkilerinin de bir göstergesidir. SIRA S‹ZDE A¤ devleti, sermayenin küreselleflmesi, D Üçok fi Ü tarafl› NEL‹M iktidar yap›lar›n›n oluflmas› ve merkezi otoritenin yerel ve bölgesel yönetimlere S O R U kaymas› anlam›na gelmekte ve yeni bir iktidar biçimini ifade etmektedir. D‹KKAT N N Ulus devlet konusunda Antony Giddens’›n “Ulus Devlet ve fiiddet” (Çeviren: K ‹ T A PCumhur Atay, Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul: 2008), Zygmunt Bauman’›n “Küreselleflme: Toplumsal Sonuçlar›”(Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010) adl› kitablara baflvurabilirsiniz. TELEV‹ZYON Küreselleflmenin ulus devlet üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.SIRA S‹ZDE A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler D Ü fi Ü N Emant›¤›n›n L‹M A¤ toplumuna getirilen en önemli elefltirilerden ilki, a¤lar oluflturma ve a¤›n merkezsiz hiyerarfli gerektirmeyen yatay iliflkiler mant›¤›n›n zorunlu olarak hiyerarflileri ortadan kald›rmayaca¤›d›r. Ayn› zamanda pazar›n, Shiyerarflinin ve a¤ O R U mant›¤›n›n bir biriyle ba¤lant›l› kavramlar oldu¤u ve analitik olarak birbirinden ayr›lamayaca¤› da vurgulanmaktad›r (Aygül, 2006, s.147). Buna göre a¤ mant›¤›n›n D‹KKAT hiyerarflik yap›lar›n yerini almas›, zorunlu ve olumlu bir süreç olarak görülmemelidir. ‹kinci elefltiri; a¤›n merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesinin gerçe¤i yans›tmaSIRAdünya S‹ZDE ölçe¤inde d›¤›d›r. Buna göre küreselleflme beraberinde sermayenin rahatça dolafl›m›n› sa¤lamakla birlikte, sermaye hala ulus devletlere ba¤›ml›d›r. Dolay›s›yla merkezsiz bir üretim ve dolafl›m sisteminden bahsedilemeyece¤i, a¤›n küresel AMAÇLARIMIZ merkezsizli¤ine karfl› kapitalizmim hala belirli merkezlerden dünyaya yay›ld›¤›n› belirtmektedirler. Üçüncü olarak a¤ kuramlar›nda temel eksik küresel ölçekte merkez ve çevre olan ülkeler aras›ndaki eflitsiz iliflkilerin vurgulanmamas›d›r. Dolay›K ‹ T A P s›yla a¤ mant›¤›n›, eflitler aras›ndaki bir kat›l›m olarak alg›lamaktad›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 5 ‹NTERNET SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 114 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 A¤ toplumu kavram›n› tan›mlamak. A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimidir. A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel toplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçifl a¤lar oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun ortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizmin de ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilmek. A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi; enformasyon teknolojisi devrimi, ‹kincisi; kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflinden yap›lanmas›, üçüncüsü; Liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486). Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel olarak biraraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi vard›r (Castells, 2008a, s.17). N AM A Ç 3 A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflmi aç›klamak. Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde dönüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart bir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) fleklinde toplumsal olarak tan›mlanabilinir. Enformasyonel toplumda ise iflin standart-d›fl›, belirli prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma biçimlerini ortadan kald›rmaktad›r. Enformasyonel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal olarak zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir. Çal›flma sürelerinin k›salmas›, esnek çal›flma koflullar› içerisinde ifl güvencesinin ortadan kalkmas›, çal›flma mekan›n fabrikalar, bürolar olmaktan ç›kmas›, ifl verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik ve ifl güvencesine dayal› geleneksel sözleflmenin ortadan kalkmas› esnek çal›flma iliflkilerinin enformasyonel toplumda hakim olmas›na neden olmaktad›r. A¤ toplumunda çal›flma yaflam› gibi kentler de dönüflmüfltür. Nitekim sanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur. Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonel kentler olarak dönüflmektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte kentler üretimin ve tüketimin mekanlar› olarak yeniden önem kazanmaktad›r. Küresel kentlerin özellikleri: 1) Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkezleri haline gelmifllerdir. 2) Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r. 3) Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleridir. 4) Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumunda kent ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi N AM A Ç 4 A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klamak. Castells’e göre kimli¤in inflas› üç biçimde gerçekleflir: 1) Meflrulaflt›r›c› kimlik, 2) Direnifl kimli¤i, 3) Proje kimli¤i. Modern toplumda egemen olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) bir özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olan ulus kimli¤i taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme süreci ile birlikte egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kmas›na sebep olmufltur. Art›k a¤ toplumunda kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir özellik olmaktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüflmüfllerdir. A¤ toplumunda kimlikle birlikte ataerkillik de dönüflmüfltür. Ekonominin enformalleflmesi ile birlikte endüstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerin dönüflümü ile birlikte kad›n›n toplumsal rolü artm›flt›r. Endüstriyel dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindeki otoritesini sarsm›flt›r. Sonuç olarak; enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli, insan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme), feminist hareketin isyan›, kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenin dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r. N AM A Ç 5 115 A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus devletin dönüflümünü özetlemek. Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki temel uzlaflma, enformasyon ekonomisinin ve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Dolay›s›yla ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal kimlik oluflturma süreçleri vard›r. Ne var ki küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler zay›flamakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›nda milliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmektedir. Modern ulus devletler sistemi endüstri toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizmin sermaye birikimini sa¤lamaya yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme biçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Endüstri toplumundan enformasyonel topluma geçifl beraberinde ulus devleti dönüflüme zorlam›fl ve ulus devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›fllard›r. Sonuç olarak, ulus devletler küresel a¤larda hakimiyetin tek kayna¤› de¤il sadece bir tanesidir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklinde örgütlenmifl küresel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r. 116 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi “A¤ Toplumu”nun oluflmas›na etki eden temel süreçlerden biridir? a. Esnek üretimin yayg›nlaflmas› b. Endüstri Devrimi c. Fundementalist hareketlerin güçlenmesi d. Kapitalizm ve devletçili¤in krizi e. Sanayi sonras› toplumun ortaya ç›kmas› 2. Küresel kentlerin yeni ifllevleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›r b. Endüstriyel üretimin hakim oldu¤u yerlerdir c. Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkezleridir d. Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleridir e. Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r 3. Küreselleflme süreci ile birlikte “Ulus Devletin” dönüflümünü tan›mlayan kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hukuk Devleti b. Kozmopolit Devlet c. Refah Devleti d. A¤ Devleti e. Anayasal Devlet 4. Afla¤›dakilerden hangisi “a¤ toplumu” kuramc›s›d›r? a. Antony Giddens b. Herbert Marcuse c. Manuel Castells d. Antonio Negri e. Daniel Bell 5. Afla¤›dakilerden hangisi enformasyon toplumunda esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda belirleyici olan unsurlardan biri de¤ildir? a. Yer b. Zaman c. ‹fl güvencesi d. Çal›flma süresi e. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme 6. Afla¤›dakilerden hangisi 1960’lardan itibaren Ataerkil ailenin dönüflümüne sebep olan e¤ilimlerden biri de¤ildir? a. Feminist hareketin isyan› b. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme) c. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli d. Erkek egemenli¤inin artmas› e. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› 7. Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal aktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edilen kimlik tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Proje kimli¤i b. Kültürel kimlik c. Meflrulaflt›r›c› kimlik d. Dini kimlik e. Direnifl kimli¤i 8. A¤ toplumunda cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik olarak infla edilmesindeki temel sebep afla¤›dakilerden hangisidir? a. Küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye karfl› olmalar› b. Tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemeleri savunmalar› c. Kültürel hareketlere karfl› ç›kmalar› d. Sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin güçlenmesi e. Toplumun ve devletin dini ilkelere göre düzenlenmesi talebi 9. Afla¤›dakilerden hangisi Castells’in ça¤dafl milliyetçili¤i tart›fl›rken de¤indi¤i noktalardan biri de¤ildir? a. Uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z oluflumlard›r. b. Ça¤dafl milliyetçilik küresel elitlere yönelik bir tepkidir. c. Milletler “icat edilmifl geleneklerdir” ve yapayd›rlar. d. Milletler, siyasi de¤il kültürel yap›lard›r ve yerleflik kültürü korumaya çal›fl›rlar. e. Uluslar ve ulus devletler Frans›z ‹htilaliyle s›n›rl› de¤illerdir. 10. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ kuram›n›n elefltirilme nedenlerinden biri de¤ildir? a. A¤lar oluflturma mant›¤› hiyerarfliyi ortadan kald›rmamas› b. Küresel ölçekte merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i yans›tmamas› c. A¤›n, merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesi gerçe¤ini yans›tmamas› d. A¤ toplumunun küresel ölçekte iktidar iliflkilerini ortadan kald›rmas› e. A¤ mant›¤›n›n, hiyerarflik yap›lar›n yerini almas›n›n olumlu bir süreç olarak görülmemesi 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi 117 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimidir. 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›ndan itibaren endüstri toplumunun krizi ile birlikte ortaya ç›kan ve bu anlam›yla üretimin, tüketimin, sermayenin küresel ölçekteki dönüflümüdür. Endüstriyel üretimin gerilemesiyle birlikte enformasyonel üretimin yükselmesidir. Enformasyonel toplumun yükselmesi kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. A¤ toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan etkenler üç tanedir. Birincisi kapitalizmin ve devletçili¤in krizi, ikincisi enformasyon teknolojileri devrimi ve üçüncüsü, feminizm, çevrecilik, liberteryanizm gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin oluflmas›d›r. Kapitalizm ve devletçili¤in krizi Keynesyen dönemin refah devletinin ve kapitalist birikimin 1970’lerde ortaya ç›kan daralmas›yla ilgilidir. Mikro-elektronik ve genetikteki h›zl› geliflmeler üretimin do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Feminizm, çevrecilik ve liberteryanizm gibi toplumsal kültürel hareketler toplumsal yap›n›n ataerkil özelliklerini, sanayileflmenin çevre üzerindeki tahripkar etkilerini ve demokratik bir toplumda yurttafll›k haklar›n›n seyrini elefltirmifllerdir. Bütün bu tarihsel süreçlerin bir araya gelmesi a¤ toplumun oluflmas›n›n temelini oluflturmaktad›r. 2. b 3. d 4. c 5. b 6. d 7. c 8. a 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kent” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Ulus Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kimlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Kuram›na Yönelik Elefltiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Çal›flma toplumsal iliflkilerin üretilmesinin temelidir. Çal›flma iliflkilerindeki dönüflümle, toplumsal, siyasal, iktisadi dönüflüm aras›nda do¤rudan bir iliflki söz konusudur. 1970’lerden beri çal›flman›n anlam› Keynesyen Refah Devleti dönemindeki tam istihdam yap›s›ndan, esnek çal›flma iliflkilerine do¤ru bir de¤iflim e¤ilimindedir. Çal›flman›n anlam›ndaki de¤iflim dolayl› olarak çal›flman›n biçimini de de¤ifltirmektedir. A¤ toplumu, esnek çal›flma iliflkilerinin hakim oldu¤u, ileri teknoloji ve eme¤e ba¤›ml› olmayan bir üretim ve tüketim süreci meydana getirmifltir. Üretim sürecinde ileri teknoloji kullan›lmas› emek merkezli istihdam yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Hizmetler sektörünün geliflmesi ayn› zamanda sanayi dönemine ait ifl ve emek biçimlerini de¤ifltirmifltir. A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerinin dönüflümüne etki eden süreçte belirleyici olan, teknolojinin dönüflümü, esnek çal›flma iliflkilerin artmas›, endüstriyel emek biçimlerinin gerileyifli, küresel ölçekte birbiriyle ba¤›ml› küresel bir iflgücünün oluflmas›d›r. 118 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler S›ra Sizde 3 Ataerkillik, erke¤in aile içerisinde kad›nlar ve çocuklar üzerindeki egemenli¤i olarak tan›mlanabilinir. Erke¤in aile reisi olarak görülmesi, ayn› zamanda erke¤in ev içerisindeki egemenli¤inin kabul edilmesini zorunlu k›lm›flt›r. Erke¤in bu egemen konumu, siyasetten, ekonomiye, çal›flma iliflkilerine, kültürel yap›lara kadar gündelik hayat›n her alan›nda hakim bir özellik göstermektedir. 1960’lardan itibaren ataerkil iliflkilerinin elefltiri konusu haline getirilmesi ataerkilli¤in dönüflümüne sebep olmufltur. Bu dönüflümün arkas›nda temelde dört özgün geliflme söz konusudur. Birincisi, enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli, ikincisi; insan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme), üçüncüsü; feminist hareketin isyan› ve dördüncüsü; kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›d›r. S›ra Sizde 4 Milletler, ulus devlet içerisinde örgütlenmifl yap›lar› temsil ederler. Hobsbawn ve Gellner gibi kuramc›lar milletleri icat edilmifl toplumsal kimlik biçimleri olarak görmektedirler. Dolay›s›yla milletler tarihin her döneminde var olan ezeli ve ebedi yap›lar de¤illerdir. Küreselleflme süreciyle birlikte ulus devletin sorgulanmas› beraberinde milliyetçili¤in de sorgulanmas› ve gerilemesi tart›flmalar›n› getirmektedir. Milliyetçili¤in tarih sahnesinden silindi¤ine yönelik e¤ilimler merkezi bir tart›flmay› oluflturmaktad›r. Gellner ve Hobsbawn’dan farkl› olarak milliyetçilik Castells’e göre yapay bir olgu de¤ildir. Milliyetçilik kuramc›lar›n›n aksine, milletler tarihsel olarak devletlerden ba¤›ms›z yap›lard›r, milliyetçilik küreselleflme sürecinde küresel elitlere bir tepki özelli¤i tafl›maktad›r ve ayn› zamanda ça¤dafl milliyetçilik siyasi olmaktan çok tepkiseldir, ulus devletin korunmas›na de¤il yerleflik kültürün korunmas›n› amaçlamaktad›r. S›ra Sizde 5 Ulus devlet, belirli bir toprak parças› üzerindeki fliddet tekelini elinde bulunduran siyasal bir organizasyondur. Ulus devletler endüstriyel toplumla birlikte ortay ç›kan, kapitalist sermaye birikimine olanak tan›yan bir yap›d›r. Küreselleflme süreciyle birlikte endüstriyel toplumun ortadan kalkmas›, ekonomik, siyasal, kültürel alan›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda yeniden örgütlenmesi dolay›s›yla ulus devleti dönüflüme zorlam›flt›r. Küreselleflme ça¤›nda ulusal s›n›rlar içerisindeki hukuksal, siyasal, iktisadi egemenlik ortadan kalkmaktad›r. Bu anlam›yla ulus devletin egemenlik alan›n daral- mas›, ulus devletin ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte olan fley, ulus devletlerin gerileyen egemenliklerine karfl›l›k, küresel iktidar yap›lar› içerisinde bir aktör olmaya devam etmeleridir. Castells ulus devletin ortadan kalkmad›¤›n› ama küresel iktidar iliflkileri içerisinde a¤ devleti biçiminde yeniden anlam kazand›¤›n› belirtmektedir. Dolay›s›yla küreselleflme süreci, ulus devleti a¤ devletine dönüfltürmekte, bu anlam›yla da egemenli¤in tek kayna¤› olmaktan ç›karmaktad›r. 5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi 119 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Anderson, B. (1995) Hayali Cemaatler Milliyetçili¤in Kökenleri ve Yay›lmas›. (‹. Savafl›r, Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Aygül, C. (2006) fiebeke Kuramlar›na Elefltirel Bir Yaklafl›m, Memleket, Siyaset Yönetim, 141-153. Bell, Daniel (1976) The Coming of Post Industrial Society, New York: Basic Books, Inc., Publishers. Castells, M. (1999). Information Technology, Globalization and Social Development. Geneva. UNRISD Discussion Paper No. 114. Castells, M. (2008a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›. Castells, M. (2008b) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›. Castells, M. (2007a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. Üçüncü Cilt. Kimli¤in Gücü (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›. Castells, M. (2007b) “Enformasyonculuk ve Network Toplumu”. (Himanen, P.) Hacer Eti¤i içinde. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Giddens, A. (2000) Tarihsel Materyalizmin Ça¤dafl Elefltirisi. (Ü. Tatl›can, Çev.). ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›. Giddens, A. (2008) Ulus Devlet ve fiiddet. (C. Atay, Çev.). ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar› Gorz, A. (2001) Yaflad›¤›m›z Sefalet. (N. Tutal, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Hardt, M. ve Negri, A. (2003) ‹mparatorluk. (A. Y›lmaz, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Harvey, D. (2008) Umut Mekanlar›. (Z. Gambetti, Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Hobsbawm, E. J. (2006). Gelenekleri ‹cad Etmek. E. Hobsabawm, & T. Ranger içinde, Gelene¤in ‹cad› (s. 1-18). ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›. Hobsbawm, E. J. (2010) Milletler ve Milliyetçilik. (O. Ak›nhay, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar› Ifl›k, O (1995) Globalleflme Süreci ve Kentin/Kentlili¤in De¤iflen Anlamlar›. Birikim. S.98-105. K›r›ml›, U. (2009) Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel Bir Bak›fl. Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›. Kumar, K. (1999) Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›. (M. Küçük, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi. Mandel, E. (1998) Marksist Ekonomi Kuram›na Girifl. (A. Ünlü, Çev.). ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›. Marcuse, H. (1986) Tek Boyutlu ‹nsan. (A. Yard›ml›, Çev.). ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi. Slattery M. (2007) Sosyolojide Temel Fikirler (Ü.Tatl›can-G. Demiriz, Çev.). Bursa: Sentez Yay›nc›l›k. Stevenson, N. (2005) Understanding Media Cultures. London: Sega Publications. 6 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sennett’in genel yaklafl›m›n› ay›rt edebilecek, Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› özetleyebilecek, Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki düflüncelerini aç›klayabilecek. Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤› karakter afl›nmas› kavram›n› tan›mlayabilecek, Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Kapitalizm • Yeni/Esnek Kapitalizm • Yeni Kapitalizmin Kültürü • Esneklik • Karakter Afl›nmas› • Kamusal Alan ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne • G‹R‹fi • KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL ‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ • YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ • KARAKTER AfiINMASI • YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne G‹R‹fi Günümüz ça¤dafl sosyolojisinin en önemli ve en üretken sosyologlar›ndan biri olan Richard Sennett’in sosyolojisi modern toplumda duygusal iliflkilerin/ba¤lar›n ve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Sennett, bireylerin yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgili maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar›n› ve toplumsal engellere ra¤men insanlar›n kendi deneyimlerini nas›l kendi kendilerine yorumlayabildiklerini ortaya koymaya çal›fl›r. Kent sosyolojisi çal›flmalar› da bulunan Sennett, kentsel yasam› toplumsal bütünlük çerçevesinde çözümleyen sosyologlardan biridir. Ona göre kentin en önemli özelli¤i, kiflisel farkl›l›klar› gizlemeden ve kiflisel de¤erleri baflkas›na dayatmadan baflkalar›yla iliflki kurma f›rsat› veren bir kamusal alan olmas›d›r. Sennett, kent tasar›m›n›n toplumsal yaflam üzerindeki etkilerini inceledigi Gözün Vicdan› adl› eserinde, modern kültürün “iç” ve “d›fl” aras›nda bir ayr›mdan kayg› oldu¤unu belirtir. “Aç›lma korkusu”ndan kaynaklanan bu ayr›m, öznel yaflant› ile sosyal yaflant› aras›nda, benlik ile kent aras›ndad›r. Kentte insan iliflkileri al›flverifl ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlams›zlaflt›r›lm›fl ve kimliksizlefltirilmistir. ‹nsanlar bu duruma gönüllü olarak katlan›r görünmektedir. Aç›lma, incinme olas›l›¤›n› içerir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmakta ve aç›lmaktan korkmaktad›r. Sennet’e göre, modern kültürün sorunu, kamusal mekânlar›n nas›l düzenlenece¤i, kifliliksizli¤in ve kimliksizli¤in nas›l giderilece¤i ve kentsel mekân›n yeniden insan yaflant›s›n›n bir boyutu haline nas›l getirilece¤idir. Sennett, Düzensizli¤in Kullan›mlar›: Bireysel Kimlik ve Kent Yaflam› adl› çal›flmas›nda s›n›f, kent yaflam› ve kimlik üzerinde durur. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) kitab›nda ise modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. Sennett’e göre, modern bat›l› kentlerde kamusal alan canl›l›¤›n› kaybetmifl, narsist bir kiflilik geliflmifl ve kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem bir toplum ortaya ç›km›flt›r. Sennett, kamusal alan›n oluflumunu ve de¤iflimini ele al›rken 19. yüzy›lda özellikle sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile de¤iflime u¤rayan kamusal alan üzerinde durmaktad›r. Kamusal alan tart›flmas› ekseninde bu alan büyük ölçüde Sennett’e göre kiflisellefltirilmifltir. Kamusal alan, özel alan, aile, kent yaflam› çerçevesinde sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile birlikte ele al›nmal›d›r. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki 122 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ortak kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli mekânlard›r. Sennett’in en önemli vurgusu kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimlerdir. 20. yüzy›lda art›k kamusal alan 18. yüzy›ldaki önemini yitirmifl, mahrem alan önem kazanm›fl ve insanlar kendilerini özel alanlar›na kapatmaya bafllam›fllard›r. (www.richardsennett.com; Özyurt, 2007: 117-118). Sennett, Yeni Kapitalizm Kültürü (2009) ve Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (2008) adl› kitaplar›nda ise yeni kapitalizmin çal›flanlardan esneklik, de¤iflime ve yenili¤e aç›k olma, seri hareket etme, rekabetçi olma, risk alabilme ve belirsizliklerle bafl edebilme gibi beklentilerinin çal›flanlar üzerindeki etkilerini konu edinir. Yeni kapitalizmin çal›flma koflullar›n›n kiflisel baz› sonuçlar› oldu¤unu; esneklik, kontrol, merkezsizleflme, de¤iflim, uzun süreli ba¤l›l›¤›n ortadan kalkmas› gibi nedenlerle bireylerin yönlerini kaybettiklerini ifade eder. Çal›flma koflullar›n›n sürekli olarak de¤iflmesi ve esnekleflmesi bireylerin duygusal ve psikolojik iyiliklerini tehdit etmektedir. Richard Sennett (1943-) 1943 y›l›nda Chicago’da do¤an Richard Sennett e¤itimini Chicago ve Harvard Üniversiteleri’nde tamamlam›flt›r. 1970 y›l›nda New York Üniversitesi’nde New York Befleri Bilimler Enstitüsü’nün kurucular›ndan biri olmufltur. Harvard ve New York Üniversiteleri ile London School of Economics’te çal›flmaya devam ederken 1980’lerde UNESCO’ya dan›flmanl›k yapm›fl, ayr›ca Amerikan Çal›flma Konseyi’nin baflkanl›¤›n› üstlenmifltir. Sennett New York Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flmalar›na devam etmekte, ayr›ca Londra’da London School of Economics’de ders vermektedir. Özellikle kent sosyolojisi, kapitalizmin de¤iflen karakteri ve çal›flanlar üzerindeki etkileri, bedenin tarihi üzerine çal›flmalar› bulunan Sennett’in eserlerinin büyük bölümü Türkçe’ye de çevrilmifltir. Richard Sennett’in Türkçe yay›mlanm›fl kitaplar› aras›nda Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996) Gözün Vicdan›, Kentin Tasar›m› ve Toplumsal Yaflam, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1999); Ten ve Tafl, (‹stanbul: Metis Yay›nlar›, 2002); Otorite, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005) Sayg›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005); Karakter Afl›nmas›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2008); Yeni Kapitalizmin Kültürü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) ve Zanaatkar, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) say›labilir. KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL ‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) eserinde modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› inceler. Kamusall›k/kamusal alan, özel alan, aile ve mahremiyet olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, gündelik hayat ve davran›fl kal›pla- 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne r› ba¤lam›nda ele al›r. Sennett, bu dönüflümü ayr›ca sanayileflme, kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir. Kendi alanlar›nda 盤›r açan, onlarla hesaplaflmadan yeni bir fley söylemenin zor oldu¤u kitaplar vard›r. Richard Sennett’in düflünce tarihinin baflyap›tlar›ndan biri olan Kamusal ‹nsan›n Çöküflü böylesi bir kitapt›r: Tarihten sosyolojiye, psikolojiden antropolojiye entelektüel bir flölendir. Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü’nde özgünlük ve entelektüel derinlikle dengesizli¤in yol açt›¤› sorunlar› inceliyor. Ona göre, hayat›n, aile ve yak›n dostlar d›fl›ndaki parças› olan “kamusal hayat” bir zamanlar “hayat dolu”ydu ve kifliler için çok önemliydi. “Yabanc›”larla duygusal ba¤lar kurarak insan›n oyun yetene¤ini ço¤altan, toplumsallaflmas›n›/medenileflmesini sa¤layan bir kamusall›k vard›. Bütünlüklü ifadesini 18. yüzy›l Avrupa flehirlerinde bulan bu kamusall›k zamanla a¤›rl›¤›n› yitirerek yerini “özel hayat”a b›rakt›. Kamusal hayat art›k özel hayat›n gerektirdi¤i oranda önemli olmaya bafllad›. Sennett, bugün, tan›mad›¤›m›z ama ayn› flehirde yaflad›¤›m›z insanlarla kurulacak çok boyutlu iliflki ve hazlardan yoksun kald›¤›m›z› söylüyor ve flu sorular› soruyor: Yabanc›, nas›l tehdit edici bir unsura dönüfltü? Sessiz kalarak seyretme, kamusal hayat›n tek yolu haline nas›l geldi? Yaln›z kalma, bir hak olarak nas›l olufltu? Özel hayat ilgi oda¤› haline nas›l geldi? Politikac›lar› neden yapt›klar›na ve programlar›na bakarak de¤il de kiflisel özelliklerine göre de¤erlendiriyoruz? Evlerimize özen gösterdi¤imiz halde sokaklar›m›z neden pis? Sennett, kamusal alanlar›n yaflanan mekânlar olmaktan ç›k›p gelip geçilen yerlere dönüflmesiyle yüreklerimizi sevgili ve dostlar›m›z›n d›fl›nda kimseye açamad›¤›m›z›, özel hayat›na kapanan kifliliklerimizin giderek güdükleflti¤ini, baflka insanlarla oyun oynama yetene¤imizi yitirmemizin bizi nas›l eksiltti¤ini tarihsel/toplumsal bir perspektifle iflliyor. Bu süreci Balzac ve Diderot’nun yaz›lar›na, Paganini ve Liszt’in müzi¤ine, tiyatro ve izleyicinin davran›fllar›na, mimariye, Dreyfus olay›na ve Richard Nixon’›n kariyerine, özel ve kamusal hayat›n konuflma ve giyim biçimleri gibi gündelik örneklerine bakarak anlat›yor. Modernlikle birlikte özel hayat›na tutsak olan insan›n kamudaki sessizli¤ini, yaln›zl›¤›n›, yaflayan de¤il seyreden bir insan haline gelme tarihini inceliyor. Sennett, bütün bunlara ra¤men umutsuzlu¤a kap›lm›yor. Yitik bir kamusal cenneti hayal etmek yerine, kiflilerin yak›n dostlar› aras›ndaki kadar rahat ve güvenli oldu¤u, oyuna önem verdi¤i, nezaketi elden b›rakmad›¤› bir ortamda, flüpheyi en aza indirerek “ötekini tan›ma”n›n imkânlar›n› araflt›r›yor. Sokakta “öteki”ne “merhaba” demek isteyenler için... [Richard Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996) kitab›n›n arka kapak yaz›s›] Sennett, kamusal alan› bireylerin kahvehane, park, ma¤aza gibi kamusal mekânlarda toplumsal iliflkiler kurma f›rsatlar›n› de¤erlendirdikleri daha bir sivil alan olarak görürken, Habermas halk›n devlet otoritesinden ba¤›ms›z olarak kendi dü- 123 124 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler flüncesini, söylemini ve eylemini infla etti¤i daha siyasal bir alan olarak ele al›r. Habermas’›n ilk kez 1962’de yay›nlanan ve 1989’da ‹ngilizceye çevrilen (Türkçe’ye de 1998 y›l›nda çevrilmifl olan) ve Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› çal›flmas›nda Habermas, kamusal alan›n tarihsel oluflumunu, dönüflümünü ya da yozlaflmas›n› anlat›r. Fakl› bir ifadeyle, 17. yy sonunda, feodalizme ve merkezi devlete karfl›, ak›lc›-elefltirel bir tart›flma zemini etraf›nda oluflan, görece eflitlikçi yap›daki bir kamusall›ktan, 20. yy bafl›nda, modern refah devletinin ortaya ç›kmas›yla, kamusal alan›n eflitlikçi niteli¤inin azalmas›na dek geçen süreci analiz eder. fiimdi k›saca Habermas’›n çal›flmas› üzerinde dural›m. Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü Habermas, kamusal alan› iki dönem çerçevesinde inceler. I- Rekabetçi pazar anlay›fl› ve birey temelli liberal kapitalizmin hakim oldu¤u, Habermas taraf›ndan oldukça ideallefltirilen, burjuva kamusal alan›n ortaya ç›k›fl›n›n ve kurumsallaflmas›n›n yafland›¤› birinci dönem. II- Birinci dönemde oluflan eflit kat›l›m, herkes için ulafl›labilir olma, rasyonal-elefltirel tart›flma gibi ideal ilkelerin yozlaflt›¤›, geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u sosyal refah devleti dönemini içeren ikinci dönem. Habermas’a göre, tarihsel olarak burjuva kamusal alan› 17. ve 18. yüzy›llarda devlet-kapitalizm iliflkilerinin bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Asl›nda Klasik Yunan’dan beri varolan özel-kamusal farkl›laflmas›, kapitalist ekonominin h›zl› geliflti¤i ve burjuva anayasal devletin kuruldu¤u 17. ve 18. yy. Avrupas›’nda daha de¤iflik ve yeni bir biçim alm›flt›r. Habermas, feodal devletten modern devlete geçifli, ‘temsili kamu’dan ‘kamu otoritesine’ geçifl olarak nitelendirir. Tabii ki, burada sözedilen temsil, feodal hükümdar›n halk›n› temsil etmesi de¤il, halk›n önünde, iktidar›n cisimleflmifl hali olarak bizatihi kendisinin temsilidir. Habermas, temsili kamunun kurumlar›n›n, yani soylulu¤un, krall›¤›n ve kilisenin çözülmesi sonucunda temsili kamunun yerini kamu otoritesine terkederek ortadan kalkt›¤›n› belirtir. Habermas’a göre, kamu otoritesi, meflru zor kullanma tekelini elinde tutan bürokratik bir ayg›t›n, bu ayg›t içerisinde mevki sahibi olmayan ‘toplum’ üzerinde kurdu¤u düzenleme ve denetleme faaliyetini ifade eder (Habermas, 1995). Gerçekten de, ortaya ç›kt›¤› haliyle burjuva kamusall›¤›n›n belirleyici özelliklerinden birisi kamusal alan ile özel alan›n birbirinden ayr›lmas›d›r. Burada önemli bir nokta Habermas’›n burjuva kamusal alan derken bu alan› oluflturan›n burjuvazinin s›n›fsal konumu de¤il, toplumun ‘burjuva’ niteli¤iydi ve bu burjuva toplumu belli bir kamusal alan çerçevesinin oluflumuna yolaçt›. 16. yy’da ticari kapitalizmin geliflmesine ba¤l› olarak ortaya ç›kan sivil toplum, kamusal otoritenin/devletin egemenli¤ine rakip ve buna alternatif kayna¤› olarak göründü. ‹flte bu tarihsel konjonktür içinde devlet ile kayna¤›n› devletten ba¤›ms›zlaflm›fl iktisadi iliflkilerde ve ailede bulan özel alan aras›nda yeni bir kamusal alan ortaya ç›kt›. Burjuva kamusal alan›, ak›l yürüten bireylerin devletin yönetimine dair biraraya geldikleri, tart›flt›klar›, karar ürettikleri bir zemin olarak ortaya ç›kt›. Bu zemin kamusal otoritenin/devletin bir parças› olarak de¤il, bizatihi kamusal otoriteye karfl› oluflturulmufl bir elefltirel alan olarak geliflti. Kamusal otorite ile kamusal alan aras›ndaki bu çat›flman›n nedeni ise esas olarak egemenlik iddialar›n›n meflrulu¤u üzerindeydi. Özel alan›n ekonomik alanla birlikte en önemli unsurlar›ndan birisi olarak, Habermas, burjuva aileyi gösterir. Ailede oluflan ve kamusal alanda temsil edilen kimli¤in özellikleri ise ‘burjuva’ ve tabii ki ‘erkek’ olmas›d›r. Bu alanda elde edilen kimlik ve özgürlü¤ün aileyle s›n›rl› kalmamas› ise 17. ve 18. yüzy›llarda ortaya ç›- 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne kan günlüklerin ticari olmayan mübadelesi ve mektuplar›n, romanlar›n, biyografilerin yayg›nlaflmas› ile gerçekleflti. Ayr›ca Habermas, elefltirel dergilerin ve gazetelerin 17. yüzy›ldan itibaren görülmesine de özel bir önem atfetmektedir zira, bu tür yay›nlar edebi ve kültürel konular›n yan› s›ra politik tart›flmalar› ve görüflleri de içermekteydi. 17. yy sonlar› ile 18. yy bafllar›nda Paris ve Londra’n›n salon ve kahvehaneleri bu tart›flmalar›n merkezleri olmufltur. Bu yerler, kiflilerin karfl›lafl›p, önceleri edebi sonralar› ise genel meseleleri tart›flt›klar› bafll›ca yerler haline gelmifltir. Tart›flmalarda statüler önemsenmeyerek, muhakemelerin niteli¤i göz önüne al›nmaya bafllanm›flt›r. Bu tart›flmalar ilke olarak kültürel sermayeye - kitaplar, dergiler, gazeteler yoluyla - eriflebilen herkese aç›kt›r. Özgürlüklerini özel alanda kazanan bireyler devlete ve topluma ait meseleleri rasyonel-elefltirel bir tarzda tart›flmak üzere herkes için eriflilebilir olan kamusal alanda bir araya gelmektedirler. Habermas’›n tarif etti¤i kamusal alan›n önemi özel alan taraf›ndan belirlenen bu alan›n ak›lc›-elefltirel tart›flman›n tek zemini olmas›ndan kaynaklan›r. Habermas’›n en az›ndan teorik olarak herkesi kapsad›¤›n› belirtirken, buradaki ‘herkes’ asl›nda burjuva ya da mülk sahibi erkeklerdir. Bu tart›flma zemininde topluma ve devlete dair yap›lan tart›flmalar›n sonunda var›lan kararlar›n devleti de flekillendirmesi gere¤inin önemi vurgulanmaktad›r. Bu flekillendirme çabas›, Habermas’a göre, toplumsal iliflkileri düzenleyen ve devlet eylemlerini yöneten kurallar bütünün meflruiyetini kamusal alandaki tart›flmalardan elde etmesinin gerçeklefltirilmesi mücadelesidir. (Habermas, 1962). Ancak devlet kendi özgün yap›s› ve mekanizmas›yla burjuva kamusal alan›n otorite sa¤lamas›na karfl› mücadele eder. Yani, ak›lc› elefltirel tart›flma zemini olarak burjuva kamusal alanla devlet aras›ndaki iliflki gerilimli bir iliflki olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u, sosyal refah devleti dönemi ise Habermas taraf›ndan kamusal alan›n yozlaflt›¤› dönem olarak addedilir. Habermas’a göre, özel alan›n kurumlar›ndan ekonomik alan, bu dönemde, devletten ba¤›ms›z ve özgürlü¤ün kazan›ld›¤› alan olmaktan ç›k›p, devletin müdahalelerine aç›k bir hale gelmifltir. Ekonomi ile devlet aras›ndaki kurumsal-örgütsel ayr›l›k ortadan kalkm›fl, ve devlet ile ekonomi iç içe geçmifltir. Bu dönemde aile ise daha da özelleflmifl, mahremiyeti iyice yo¤unlaflm›fl ve aile içi meseleler kamusal alan›n tamamen d›fl›na itilmifltir. Liberal kamusal alan en önemli dönüflümü ise kat›l›m›n birey temelli olmaktan ç›k›p yerini büyük ölçekli örgütlere terk etmesiyle yaflanm›flt›r. Siyasal partiler, sendikalar, ç›kar örgütleri fleklinde örgütlenen dernekler vb. kamusal alana kat›l›m›n temel unsuru haline gelmifltir. Fakat Habermas’a göre kat›l›m›n kapsay›c› olmas›, yap›lan tart›flmalar›n niteli¤ini artt›rmaz. 17-18. yüzy›llarda k›smen de olsa yaflanm›fl olan ‘ideal demokratik kamusal alan prati¤i’ ortadan kalkm›flt›r. Refah devletinde “toplumsal” alan sadece do¤rudan üretimle ilgili ç›karlar›n de¤il, do¤um, ölüm, hastal›k, k›tl›k, zenginlik, iflsizlik, göç, suçluluk gibi çeflitli sorunlar›n tart›fl›ld›¤› ve müdahalelerin örgütlendi¤i bir alan olarak yeniden tarif edilmifl ve kurulmufltur. Toplumsal alan›n bu flekilde kurulmas›, özel/kamu, devlet/sivil toplum siyaset/ekonomi gibi ayr›mlar› mu¤laklaflt›rarak, bunlar aras›ndaki geçiflkenlikler üzerinden iflleyen yeni bir iktidar tarz›na iflaret etmifltir. Bu geliflme özel alan›n ve kamusal alan›n yap›s›nda ciddi bir dönüflüme yol açm›flt›r. Refah devletinin tarihsel geliflimi içinde mülkiyet, yeniden üretim ve aile iliflkilerinin giderek daha fazla kamusal düzenleme konusu olmas› nedeniyle özel alan salt bir tüketim ve mahremiyet alan› olarak görülmeye bafllanm›flt›r (Özkazanç, 1997). 125 126 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Sennett’e göre, kamu ya da kamusal alan, aile ve yak›n arkadafl ortam› d›fl›nda kalan yaflam bölgesi anlam›na gelir. Bu kamusal alanda çok çeflitli ve karmafl›k toplumsal gruplar kaç›n›lmaz olarak bir araya gelir. Kamusal yaflam›n odak noktas› ise büyük flehirlerdir. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki ortak kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli mekânlard›r. Kentlerde tan›d›klar kadar yabanc›larla da iliflki kurulur. Kamusal alan›n oluflumu kentlerin farkl›laflmas›yla iliflkili ve eflzamanl›d›r. Farkl›laflm›fl kentin insan›, her yere girip ç›kan ve her yerde rahat davranabilen “kozmopolit insand›r” (Sennett, 1996: 33-4). Sennett, 18. yüzy›la kadar pek kullan›lmayan “kozmopolit” sözcü¤ünün, 18. yüzy›l›n Londra ve Paris flehirlerinde var olan toplumsal yaflam› anlamada k›lavuzluk sa¤layacak önemli bir ipucu sundu¤unu belirtir. Kimdir kozmopolit? Kozmopolit, köksüz oland›r, yaflad›¤› co¤rafyayla kurdu¤u iliflkilerle kimli¤ini aç›kla(ya)mayand›r, bir yabanc›d›r. “Baflka bir dünyadan gelen bir yarat›k de¤il, bir meçhuldür.” Sennett, bir anlamda “yabanc›n›n” hem toplumsal hem de kiflisel yaflamlar›m›zdan siliniflinin, yani “kozmopolit”in yavafl yavafl ölüflünün hikayesini anlat›r (Sezer, tarihsiz: 1). Modern dünya, bireyleflmeyle birlikte özel alan›n ayr›flt›¤›, kamusal ortak mekânlar›n do¤al olarak geliflti¤i bir toplumsal örgütlenme getirmifltir. Gazete, soyut bir okurlar kitlesini bir arada tutan kitlesel bir mecra olarak, kamusal alan›n yap›lanmas›nda çok merkezî bir rol oynam›flt›r. Zira kamusal alan, sadece fizikî bir yer de¤il, ayn› zamanda orada somutlaflan bir fikir al›fl-verifli, tart›flma, polemik, s›n›f bilinci, örgütlenme vb. toplumsal eylem ve oluflumlara yol açan soyut bir ortakl›k zeminidir. Bu ba¤lamda, gazete, sadece bireylerin farkl› tipteki enformasyonlar› tüketmelerini de¤il, ayn› zamanda bir fikir platformu olarak, toplumsal ve siyasî hareketlerin yap›lanmalar›n› da sa¤lam›flt›r. Belli bir gazetenin okuyuculu¤u, ayn› zamanda belli bir siyasî durufl sergileme, buna ba¤l› olarak bir kimlik edinme yordam› anlam›na gelmifltir. Bununla birlikte, kamusal mekân, toplu eylemin gerektirdi¤i belli bir disiplini, yo¤unlaflmay›, bunun sonucunda da, afla¤›da görece¤imiz gibi, kitlesel bir suskunlu¤u da beslemifltir (Sennett, 1996; Ergur, 2012: 3). Ancak 18. yüzy›l sonunda meydana gelen büyük devrimler ve sanayi kapitalizminin yükseliflinin ard›ndan kamusal ve özel olana dair fikirlerde temel bir de¤iflim belirir. Sennett’e göre, bu de¤iflimde rol oynayan üç etken söz konusudur: Birincisi, büyük flehirlerdeki kamusal yaflam ile 19. yüzy›l sanayi kapitalizminin girdi¤i ikili iliflkiydi. ‹kincisi, 19. Yüzy›ldan bafllayarak, insanlar›n yabanc›y› ve bilinmeyeni yorumlama tarz›n› etkileyen yeni bir sekülerizm anlay›fl›n›n oluflturulmas›yd›. Üçüncüsü ise ancien régime’de (eski rejim) bizzat kamusal yaflam›n yap›s›ndan meydana gelen ve sonralar› bir zay›fl›k haline dönüflmüfl bir güçtü (Sennett, 1996: 35). Sennett, 18. yüzy›la ait ideal kamusal yaflam görünümünün ancien régime’in çökmesiyle gerilemeye bafllad›¤›n› düflünür. “...Kitab›m›z›n temel tezi, dengesiz bir kiflisel yaflam›n ve içi boflalt›lm›fl bir kamusal yaflam›n göze batan belirtilerinin uzun zamandan beri oluflmakta oldu¤udur. Ancien régime’in çökmesi ve yeni bir kapitalist, seküler, kentli kültürünün oluflmas›yla bafllayan bir de¤iflimin sonuçlar›d›r bunlar” (Sennett, 1992: 31). Kamusal alan 18. yüzy›lda sahip oldu¤u önemi yitirmifl ve insanlar özel alana çekilmifllerdir. Ona göre, kamusal yasamdan önce aristokratlar ve burjuvazi çekilmistir. Kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne bir toplum ortaya ç›km›st›r. Modern insan›n da¤arc›¤›nda “mahremiyet” s›cakl›k, güven ve duygusal yak›nl›g› ifade eder. Toplumsal yasam bu imkânlar› sunamad›g› için gayr› flahsi, yarars›z ve anlams›z görünür. Ne var ki, mahrem alan da bireyin beklentilerini karfl›layamaz (Özyurt, 2007: 118). “fiimdi y›¤›nla insan daha önce hiç görülmemifl ölçüde kendi yaflam öyküleri ve özel tutkular›yla ilgileniyor. Oysa bu ilginin özgürleflme de¤il, bir tuzak oldu¤u ortaya ç›km›flt›r” (Sennett, 1996: 18). Senett’e göre, ça¤dafl toplumun kamusal sorunu iki yönlüdür: Kiflisel olmayan davran›fllar ve meseleler güçlü bir heyecan uyand›rmazlar; davran›fllar ve konular ancak insanlar onlar› kiflilik sorunlar›ym›fl gibi ele ald›klar›nda heyecan uyand›r›rlar. Bu iki yönlü kamusal sorunun varl›¤› özel yaflamda da sorun yarat›r. Mahrem duygular dünyas› s›n›rlar›n› yitirmekte olup art›k mahrem alan kamusal dünya taraf›ndan s›n›rland›r›lmaz. Bu yüzden, güçlü bir kamu yaflam›n›n afl›nmas›, içtenlikle ilgi duyulan mahrem iliflkileri deforme etmektedir (Sennett, 1992:20). 19. yüzy›la gelindi¤indeyse kamusal alanda insan iliflkileri art›k de¤iflmifl ve insan iliflkileri gayr› flahsileflmeye bafllam›flt›r. Hoflgörünün yerini hosgörüsüzlük alm›flt›r. ‹nsanlar duygular›n›, zevklerini ve kifliliklerini gizlemek için özel bir çaba göstermektedirler. ‹nsanlar›n incindiklerini hissetmeden, kamusal alana kat›lmalar›n›n tek yolu art›k sessiz kalmakt›r. Yabanc›lar›n birbirleriyle konuflma hakk›, yerini kamusal bir hak olarak, herkesin arkas›na gizlendigi bir maskeye sahip olma ve “yaln›z kalma hakk›”na b›rakm›flt›r. Art›k kamusal davran›fl gözlemek, pasif düzeyde kat›lmak, yani bir nevi röntgencilik yapmakt›r. Modern insan art›k hem “görünür” hem de “yal›t›lm›fl”t›r ve “sessiz kalma hakk›”n› kulland›g› sürece kamusal yaflama kat›labilmektedir. “Modern kamusal yaflam›n bafl›na dert olan görünürlük ve yal›t›m paradoksu, son yüzy›lda biçimlenen kamu içinde sessiz kalma hakk›ndan do¤mufltur” (Sennett; 1996: 45; Özyurt, 2007: 118-120). fiüphesiz 19. yüzy›lda kamusal yaflam›n giderek daha çok suskunluk, görünürlük, yal›t›lm›fll›k, izleyicilik gibi imgeler etraf›nda flekillenmesinde sanayi kapitalizminin toplumsal yaflam› örgütleme ve denetleme gücünün etkisi aç›kt›r. Modern flehir, kal›c› yükümlülüklerden, geleneksel ba¤lardan kurtulma gayreti içindeki insan›n s›¤›na¤› olmufl olsa da, özgürlüklerinin bedelini yaln›zl›kla ödeyen insan için modern flehrin kamusal alan›, kiflid›fl› ve samimi olmayan bir ortamd› ve art›k kendi deneyimleri, benli¤i ve yarad›l›fl› onun için özel bir ilgi alan› halini al›yordu... Sennett’›n ›srarla göstermeye çal›flt›¤› da, günümüz mahrem toplumunun cemaate/yerele/farkl› olana yapt›¤› vurgunun, 19. yüzy›l›n maddi düzeninin ve kültürel ikliminin flekillendirdi¤i mahremiyet üzerine söylemin bir uzant›s› oldu¤udur. Cemaat yaln›zca bir mahalle, harita üzerinde bir yer de¤ildir; ya da “bir dizi töre, davran›fl ve öteki insanlara karfl› tak›n›lan tav›rla s›n›rland›r›lamaz” (279). Günümüz mahrem toplumunun cemaate yapt›¤› güçlü vurgunun ard›nda insanlar›n kimliklerine dair hakikatlerin cemaat taraf›ndan üretilmesi yatar: Cemaat, kolektif bir kimlik yarat›r, insanlar›n “kim olduklar›n›” dile getirme biçimidir. Sennett’a göre, “kolektif bir kiflili¤i paylaflarak bir cemaat olma fantezisinin tohumlar›” 19. yüzy›l›n kültürel ikliminde ekilmifltir. Sennett’›n “mahremiyet ideolojisi” olarak adland›rd›¤›, günümüzde iyice yayg›nlaflm›fl üç görüflün bileflkesidir: Kifliler aras› yak›nl›k manevi bak›mdan iyidir, baflkalar›yla yak›nlaflma ve samimi deneyimlerle bireysel kiflili¤imiz gelifltirilebilir, toplumdaki bütün kötülükler kayna¤›n› kiflid›fl›l›ktan ve yabanc›laflmadan al›r. Bu ba¤lamda, “her türden toplumsal iliflki her bir kiflinin içsel psikolojik kayg›lar›na ne denli yaklafl›rsa o 127 128 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler denli gerçektir, inand›r›c›d›r ve sahicidir” (325). Bu durumun toplumsal yaflamdaki ve kamusal alan içinde insanlar›n bir araya gelip örgütleniflindeki yans›malar›, çeliflkiliymifl gibi görünen bir sonuç yarat›r: ‹nsanlar, kamusal alan› ortak bir kimli¤in paylafl›lmas› yoluyla birbirlerine aç›lma f›rsat› olarak gördükçe, toplumsal yaflam›n onlar› rahats›z eden koflullar›n› “ortak” kimliklerinin sonucu olan kardefllik duygular›n› kullanarak de¤ifltirmekten gittikçe uzaklafl›rlar. Art›k cemaatin varl›¤›n›n korunmas› ve sürdürülmesi kendi içinde bir amaca dönüflür. “Sistem oldu¤u gibi kal›r, ama belki kendi çöplü¤ümüz de bize b›rak›lm›flt›r” (367). Bu da, Sennett’›n deyifliyle, ayn› olmak zorunda olmaks›z›n insanlar›n birlikte hareket edebilecekleri bir alan olan kamusal alan›n çöküflü anlam›na gelmektedir. Devrim Sezer, Mahremiyetin Despotluklar›: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0 Sennett, sosyal bilimcilerin toplumdaki kötülüklerin kökenini kamusal alan›n gayr› flahsili¤inde ve so¤uklu¤unda aramakla, geleneksel toplumu ve toplulu¤u mitlefltirdi¤ini düflünür. “Geçmifli mitlefltirme” yönelimi, 19. yüzy›ldan itibaren modern toplumun ve büyük flehirlerin karmafl›kl›¤›n› anlamaktan bir kaç›fl haline gelmifltir. Sennett’in bu tespiti önemlidir (Sennett, 1996: 35-45; Özyurt, 2007: 118-120). Özel alan, yani günümüzdeki örne¤iyle aile kamusall›k/mahremiyet ikili¤inde çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü aile ortam› kiflinin kendisi olabildi¤i, kendisini açabildi¤i yegane aland›r (Sennett,1996: 31). Sennett, Gözün Vicdan› isimli eserinde Viktorya ça¤›ndaki aile alg›s› üzerine John Ruskin’in Susam ve Zambaklar eserinden yapt›¤› al›nt›, ailenin konumuna dair yapaca¤›m›z betimlemeyi netlefltirecek niteliktedir (Özsöz, 2011: 21). Evin gerçek niteli¤i bir huzur yeri olmas›d›r: Yaln›zca her türlü incinmeye de¤il; her türlü korkuya, kuflkuya ve anlafl›lmazl›¤a karfl› da bir s›¤›nak. Böyle de¤ilse e¤er, oras› bir ev de¤ildir; d›flar›daki yaflam›n gerginlikleri evin içine s›zarsa ve kar› ya da koca d›fl dünyan›n, o uyumsuz, sevgisiz ya da düflman toplumunun eflikten içeri girmesine izin verirse oras› ev olmaktan ç›kar; d›fl dünyan›n, üzerine çat› çekip içinde atefl yakt›¤›m›z bir parças› olur yaln›zca. Bir ev ancak kutsal bir yer, bir Vesta tap›na¤›, bir aile oca¤›ysa... bir evdir (Sennett, 1999: 37-38’den akt. Özsöz, 2011: 22). YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ Richard Sennett’in çal›flmalar› genel olarak kapitalizmde iflin de¤iflen karakteri ve özellikle iflçi s›n›f›n›n duygular›, istekleri ile beklentileri üzerinde kapitalizmin etkileri üzerinedir (Turner, 2006: 546). Çal›flmalar›nda “yeni ekonomi” veya “yeni kapitalizm” olarak adland›rd›¤› dönemin iflçilerin yaflamlar› üzerindeki etkilerini araflt›ran Sennett, yeni kapitalizmin esnek üretim sürecinde, “ifl”in çal›flanlar›n kiflilik yap›s›n› nas›l bozguna u¤rat›p y›pratt›¤›n› ve nihayetinde “karakter afl›nmas›”na yol açt›¤›n› gösterir. Yeni kapitalist ekonominin ve esnek üretimin, kapitalizmin önceki dönemiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çal›flma yaflam› aç›s›ndan daha faydal› ve özgürlefltirici sonuçlara yol açt›¤›n› öne süren -literatürde de yayg›n olan- tezlere karfl›n, Sennet’in, çal›flanlarla yapt›¤› görüflmeler ve gözlemlerle, yeni kapitalizmin çal›flanlar üzerindeki y›prat›c› etkilerini göstermesi önem arz eder. Kapitalizm’in ekonomik, toplumsal ve kültürel yaflam üzerindeki etkileri hep tart›flma konusu olmufltur. Sürekli bir devinim içinde olan kapitalizmin zaman zaman içine girdi¤i krizler kapitalist sistemin öylesine do¤al bir parças› haline gelmifltir ki, belirli aral›klarla sistemin kendini yenilemesi, bazen de topyekün dönü- 129 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne flümü kaç›n›lmazd›r. Kapitalizm özü itibariyle çok de¤iflmese de her kriz sonras› kapitalizme “yeni”, “post”, “neo” v.b. birtak›m s›fatlar›n tak›ld›¤› görülür. Günümüz kapitalizmi “neoliberalizm” olarak adland›r›lmakta ve onun da krizde oldu¤u ifade edilmektedir. Neoliberalizm, kapitalizmin 1970’lerde girdi¤i krize yeni bir ç›k›fl sa¤layan, klasik liberalizmin -b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler- anlay›fl›n›n yeniden de¤erlendirilmesine karfl›l›k gelen ve esas olarak 1980’lerde etkinlik kazanan bir düflünce bütünüdür. Friedrich von Hayek ve Milton Friedman gibi düflünürlerin felsefi olarak gelifltirdi¤i, dönemin ‹ngiltere Baflbakan› Margaret Thatcher ve dönemin ABD Baflkan› Ronald Reagen’›n siyasetlerinde uygulama alan› bulan ideolojidir. Neoliberalizm, ekonomik anlamda serbest piyasa ekonomisinin kurals›zlaflt›r›ld›¤›, devletin özellefltirmelerle küçültüldü¤ü ve piyasaya müdahelelerinin yok denecek kadar azalt›ld›¤› (ya da sadece sermaye lehine müdahalelerinin meflru görüldü¤ü), sosyal devlet anlay›fl›n›n, özellikle de sosyal politikalar›n terk edildi¤i ve esnek kapitalizmin küresel hareketlili¤in artt›¤› ve kapsama alan›n›n yayg›nlaflt›¤› bir anlay›fl› temsil eder. Neoliberalizmin ekonomik ve toplumsal sonuçlar›n› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 1 ‹letiflim ve imalat teknolojilerindeki geliflmeler küresel ölçekte ve h›zl› bir üreD Ü fi Ü N E L ‹ M timi zorunlu k›lm›flt›r. Geleneksel emir-komuta zincirindeki üretim ve karar alma süreçleri dönüflerek neredeyse gerçek-zamanl› bir hal alm›flt›r. Sennett’in örne¤iyS O R Ufabrikaya ilele, 1960’larda otomobil endüstrisinde yöneticilerin verdi¤i bir karar›n tilme süresi yaklafl›k befl ayken, günümüzde bu süre birkaç haftaya inmifltir (Sennett, 2009a: 36). Otomasyon özellikle çal›flanlar piramidinin altD taban›n› derinden ‹KKAT etkilemifltir. A¤›r ifllerin otomasyonu iflgücünün azalt›lmas›na neden olmufl, tasarruf için olanak sa¤lam›flt›r. Sürekli yeni beceriler ö¤renen, “bilgi temelleri”ni durSIRA S‹ZDE madan de¤ifltiren bir birey olarak ideallefltirilen yeni bir benlik ortaya ç›km›flt›r (Sennett, 2009a: 37-38). Küresel düzeyde sermayenin, tarihte hiç olmad›¤› kadar esnek örgütlenme imAMAÇLARIMIZ kan›na kavuflmas›, üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesiyle efl zamanl› olarak eme¤in de esnek hale getirilmesi eme¤in niteli¤ini ve do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Yeni kapitalizm özellikle çal›flanlar üzerinde var olan kat› Kkontrol ‹ T A Pbiçimlerinin yerine esnek, yeni kontrol biçimlerini dayatmaktad›r. Çal›flanlar›n sadece ifl yaflamlar›n› de¤il ayn› zamanda günlük yaflam pratiklerini de de¤ifltiren esnek çal›flma koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m T E L Eolumsuz V ‹ Z Y O N sonuçlara, k›saca “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. ‹flte yeni kapitalizmin emek üzerindeki bu olumsuz etkileri üzerine odaklanan Sennett yeni kapitalizm kültürünün çal›flanlara özgürlük getirmedi¤ini belirtir. Aksine sendikalar›n gücü azald›kça ‹ N T EziyadeR N E T kapitalizve “güvencesiz bir esneklik” hakim hale geldikçe -çal›flanlardan min gücü artmaktad›r. Kapitalizm son elli y›ll›k geçmiflinde müthifl bir servet yarat›m›na yol açm›flt›r. Ancak bu servet yarat›m›, geçmiflteki örnekleriyle karfl›laflt›r›lamayacak düzeyde, büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal istikrars›zl›k (Sennett, 2009a: 10) yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar›n da parçaland›¤› böylesi bir dönemde hangi de¤erlerin ve pratiklerin insanlar› kültürel olarak bir arada tuttu¤unu (Sennett, 2009a: 10) merak etmektedir. Ona göre, yeni kapitalizmin parçalanm›fl yap›s› hem bireylerin çal›flma zamanlar› ve vas›flar› konusunda kontrolü yitirmelerine hem de gelece¤e dair güvenlerini yitirmelerine neden olmaktad›r. Çal›flanlar›n emekli ola- N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 130 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler na kadar kendilerini ve yaflamlar›n› garanti alt›na alan bir çal›flma ortam› art›k söz konusu de¤ildir. Yeni kapitalizmde çal›flanlar›n esnek çal›flma koflullar› nedeniyle art›k modern kapitalizm dönemindeki gibi bireylerin tüm yaflamlar› süresince yapabilecekleri planlar› geçersizleflmifltir. Hükümetlerin sosyal yard›m ve güvenlik a¤lar›n›n da k›sa vadeli ve daha dengesiz hale geldi¤i yeni kapitalizmde, ömür boyu istihdam art›k mazide kalm›flt›r (Sennett, 2009a: 24-25). Di¤er taraftan, yeni kapitalizmde devletin en büyük iflveren olarak konumu da son bulmufltur. Art›k yeni kapitalizmin küresel ölçekte örgütlendi¤i, üretimin co¤rafi ve mekânsal olarak esnekleflti¤i çokuluslu flirketler ve bu flirketler etraf›nda örgütlenen yerel flirketler ve tafleron firmalar istihdam olanaklar› sunmaktad›r. Ancak yeni kapitalizmin istihdam olanaklar› ve çal›flanlar için sa¤lad›¤› imkanlar da iflveren olarak devletin sa¤lad›¤› olanaklarla k›yaslanamayacak kadar kötü durumdad›r. Yeni çal›flma koflullar›nda tek bir kurumda ömür boyu çal›flabilmek gibi bir düflünce art›k hayaldir. Sosyal yard›m ve güvenlik a¤lar› ise olabildi¤ince gevfletilmifltir. Devlet, refah devleti uygulamalar›n› uzun zaman önce terk etti¤i için ne uzun vadeli, yani emeklili¤e kadar bir ifl garantisi sunabilmekte, ne de sosyal yard›m ve güvenlik bak›m›ndan vatandafllar›na arka ç›kabilmektedir. Dolay›s›yla yeni kapitalizm bireylerin piyasa mekanizmas› içinde istihdam f›rsatlar›n› kovalad›klar›, sosyal yard›m ve güvencelerini ise topluca de¤il, bireysel olarak çözmek zorunda kald›klar› bir sistem oluflturmufltur. Bu durum çal›flanlarda güvencesizlik hissini ortaya ç›karmakta; zaman bak›m›ndan karakterlerinde bir afl›nmaya neden olmaktad›r. Düne kadar alt mevkilerde çok say›da çal›flan›n devlet taraf›ndan istihdam edilmesi sorun teflkil etmezken, yeni kapitalizmin kültüründe bu durum art›k önemli bir soruna dönüflmüfltür. Bu nedenle art›k çal›flanlar›n say›s› kamu kurumlar›nda bile azalt›lmaktad›r. Dahas› kamu kurumlar›nda çal›flanlar›n sözleflmeli personel olarak al›m› gerçeklefltirilmekte, performansa dayal› bir ücretlendirme ve sözleflme akitleri yap›lmaktad›r. Devletin giderek üstündeki hantal yap›dan kurtulmas›yla günümüzde istihdam ve çal›flma koflullar› yeni kapitalizmin beklentileri do¤rultusunda revize edilmifltir. Esnek fiirket/Çal›flma Modeli Geleneksel üretim ve yönetim biçiminden farkl› olarak yeni bir piramidin ortaya ç›kt›¤›n› ifade eden Sennett, yeni oluflan yap›y› bir MP3 çalara benzetmektedir. MP3 çalara yüklenmifl flark›lar›n belli bir zamana ve s›raya ba¤›ml› olmaks›z›n esnek bir biçimde çalmaya programlanabilmesi gibi, esnek flirket modelinde de seçilen ifllevlerden birkaç tanesi istenilen zamana göre ayarlan›p, ifllevlerini yerine getirmesi sa¤lanabilir (Sennett, 2009a: 39-40). Bu yönetimin ya da hissedarlar›n arzusuna göre esnetilebilen bir durumdur. Sennett (2009a: 40) bu durumu “sabit ifllevli de¤il, görev-yönelimli emek” olarak tan›mlamaktad›r. Yeni çal›flma biçimi “kurumlar›n katmans›zlaflt›r›lmas›”n› (Sennett, 2009a: 40) mümkün k›lar. Art›k firmalar iflin belli bölümlerini ya da parçalar›n› tafleron firmalara yüklemektedir. Bu süreçte emek gücü de esneklefltirildi¤i için çal›flanlar›n sözleflmeleri k›sa süreli dönemler halinde yap›lmakta, k›sa vadeli sözleflmeler sa¤l›k ve sosyal sigorta primlerinin ya hiç ya da düzensiz ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Dolay›s›yla çal›flanlar hem çal›flma koflullar› ve hem de verilen görevler-ifllevler bak›m›ndan sürekli bir de¤iflikli¤e tabi tutulur hale getirilmifltir. Bu nedenle küçük ya da büyük bütün ekonomik krizlerde en çok etkilenenler esnek çal›flma koflullar›nda çal›flanlar olmaktad›r. K ‹ T A P K ‹ T A P T E LKapitalizmin E V ‹ Z Y O N Kültürüne 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni TELEV‹ZYON 131 Mesai kavram› ve esnek çal›flmaya iliflkin güncel bir araflt›rman›n bulgular›na ‹ N T E R N E T aktaran bir haber metni için afla¤›daki ba¤lant›ya bakabilirsiniz: http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesai-kavrami-tarihe-karisacak.html Erkek Kad›n Toplam 2002 5.8 26.2 15.7 2003 6.1 26.7 16.1 2004 6.4 28.7 16.7 2005 6.7 30.5 17.3 2006 7.0 30.7 17.5 2007 7.0 30.7 SIRA S‹ZDE17.6 ‹NTERNET Tablo 6.1 AB ülkelerinde y›llara göre yar› zamanl› çal›flanlar›n oran› (%) SIRA S‹ZDE Kaynak: http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tablo 1’de görüldü¤ü üzere, AB ülkelerinde y›llara göre yar› zamanl› çal›flanlar›n oran› her geçen y›l artmaktad›r. AB ülkelerindeki benzer bir e¤ilim flüphesiz O R kaç›n›lmaz U Dünya’da da yaflanmakta ve esnek çal›flma koflullar› çal›flanlar Siçin bir seçenek haline dönüflmektedir. Art›k refah devleti/toplumunun sa¤lad›¤› tam zamanl› ve her türlü sosyal güvenlik imkanlar›n› sa¤layan çal›flma yerini D ‹ K biçimleri KAT h›zla çok daha esnek ve yar› zamanl› zamanl› çal›flma biçimlerine b›rakmaktad›r. Türkiye’de yar› zamanl› çal›flmaya iliflkin resmi rakamlar çok sa¤l›kl› olmasa da serSIRA S‹ZDE mayeye s›n›rs›z olanaklar, düflük maliyet ve esneklik sa¤lamas› nedeniyle geçifl sürecinin h›zl› oldu¤u öngörülmektedir. ‹flsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u Türkiye’de yar› zamanl› çal›flman›n daha fazla çal›flan› istihdam etme f›rsat› sundu¤u gerekçeAMAÇLARIMIZ siyle baz› sendikalar taraf›ndan savunuldu¤u da göz ard› edilmemelidir. N N Esnek üretim ve esnek çal›flman›n çal›flanlar üzerindeki etkileri hakk›nda K ‹ T A Pdaha ayr›nt›l› bilgi edinmek için ‹lker Belek’in Esnek Üretim Derin Sömürü (‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›, 2004) kitab›n› okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON Sennett’e göre (2009a: 41) esnek çal›flma koflullar›nda, “k›sa vadeli” ve “görev odakl› emek” iflçilerin bir arada çal›flma koflullar›n› de¤ifltirmektedir. Sürekli olarak de¤iflen koflullar karfl›s›nda çal›flanlardan beklentiler de de¤iflmektedir. Yeni belir‹ N T E R N E T hareket etsizlikler karfl›s›nda çal›flanlar›n proaktif olmas›, yani ilerisini düflünerek mesi beklenir. Bilinmeyen karfl›s›nda biliyormufl gibi görünmeyi de gerektiren bu yeni durum karfl›s›nda, esnek flirketler haliyle “insan iliflkileri becerileri” ve “kiflileraras› e¤itim” (Sennett, 2009a: 41) gibi özellikleri sürekli vurgulamaya bafllam›fllard›r. Art›k ifl ilanlar›nda aranan niteliklerin en bafl›nda “insan iliflkilerinde beceri sahibi,” “uyumlu” ve “kiflileraras› e¤itim”e aç›k olunmas›, seyahat engeli olmamas› ile “ekip çal›flmas›na yatk›n olunmas›” gelmektedir. Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri Büyük flirketlerde, yönetici iktidar›ndan hissedar iktidar›na geçifl yaflanm›flt›r. Art›k klasik flirket yap›lar› terkedilmifl, tek ya da bir kaç iflveren de¤il, hissedarlar flirketlerin her türlü karar alma mekanizmas›n› etkileyebilir, yönetebilir hale gelmifltir. Hissedarlar uzun vadeli de¤il, k›sa vadeli sonuçlar›n, baflar›lar›n, kârlar›n pefline düflmüfltür. Art›k “istikrar” sözcü¤ü piyasada yenilik üretememe, ye- D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 132 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ni f›rsatlar bulamama ve de¤iflimden yoksun kalma olarak de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r (Sennett, 2009a: 35). Bu yüzden yöneticiler kendilerini sürekli yeniden tasarlamak, yenilemek zorunda kalmaya bafllam›fllard›r (Sennett, 2009a: 36). Oluflturulan rekabet ortam›nda “kazanan her fleyi al›r” mant›¤› gelifltirilmifltir. Verimlili¤i ak›l almaz ölçülerde art›ran bu yeni strateji öte yandan çal›flanlar aras›nda yüksek düzeyde kayg› ve stres üretmektedir (Sennett, 2009a: 42-43). Duygusal aç›dan firmaya ba¤l›l›k üzerinde olumsuz etkileri olan bu uygulama eflit koflullara sahip olmayanlar aras›ndaki kiflisel iliflkileri ve ifl iliflkilerini dönüfltürmektedir. Yarat›lan belirsizlik ve kayg› ortam› çal›flanlar aras›ndaki eflitsizli¤in farkl› bir görünüm kazanmas›na neden olmaktad›r. Çal›flanlar aras›ndaki piramidin fleklinin de¤iflti¤i yeni kapitalizmin çal›flma ortam›nda, di¤er bir deyiflle “kazanan›n her fleyi” ald›¤› bir çal›flma ve rekabet ortam›nda, üst düzey yöneticilerin, CEO’lar›n ve en alt kademedeki çal›flanlar›n ald›klar› ücretler/primler k›yasland›¤›nda maddi eflitsizli¤in devasa boyutlar› görülebilir. Bu durum t›pk› orta s›n›f›n giderek eridi¤i toplumsal tabakalaflmadaki genel görünümün bir yans›mas› biçiminde flirket yap›lar›nda da gelir uçurumunun boyutlar›n› ortaya koymaktad›r. Weber’in otorite tan›mlamas›nda gönüllü yani r›zaya dayal› bir itaat söz konusudur. Otorite tiplerinden karizmatik otorite tipinde ise itaat edenler, kendilerinde eksik olan her ne ise, karizmatik lider taraf›ndan tamamlanaca¤›n› düflünürler. Merkezi kontrolün yo¤un oldu¤u geleneksel çal›flma prensiplerine ba¤l› iflletmelerde çal›flanlar üst düzey yöneticilerin yönlendirmelerini bekler. Oysa yeni çal›flma kültüründe CEO bir karizmatik lider pozisyonu alabilir ancak kurumsal olarak çal›flanlar›n üzerinde bir otorite duygusunu hissettirmez. Kontrollü “özgürlük” ve “serbestlik” alan› içinde verimlilik arzulan›r. Sennett, “bürokrasinin demir kafesini parçalaman›n beraberinde getirdi¤i yap›sal de¤iflimlerin üç temel eksiklik yaratt›¤›n›” belirtir. Yazara göre yeni kapitalizmin geleneksel bürokratik yap›y› y›kmas›, çal›flanlar›n kurumsal sadakatini azaltmakta, iflçiler aras›ndaki dayan›flmay› azaltmakta ve çal›fl›lanlar›n kurumun iflleyifli hakk›nda yeterli bilgi sahibi olmas›n› zorlaflt›rmaktad›r: 1. Düflük kurumsal sadakat: E¤er kurum çal›flan›na k›sa dönemli sözleflmeler öneriyorsa, her y›l sözleflmelerin yenilenip yenilenmeyece¤i belirsizli¤ini koruyorsa ya da bir gün sözleflmenin feshedildi¤i bildiriliyorsa kuruma sadakat haliyle ya düflük olacak ya da hiç olmayacakt›r. Ani de¤iflimlerin yafland›¤› piyasada art›k iflveren ve çal›flan aras›nda karfl›l›kl› sadakate yer yoktur. 2. ‹flçiler aras›nda enformel güvenin azalmas›: ‹flçiler aras›nda iliflkiler örgütsel olarak o denli zay›f kurulur ki herhangi bir kriz an›nda beklenen dayan›flma ve iflbirli¤i gibi temel güven sa¤lay›c› unsurlar olufl(a)maz. Dolay›s›yla asgari insan iliflkilerinin bile yerleflemedi¤i kurumsal yap›lar ortaya ç›kar. 3. Kurumsal bilginin zay›flamas›: Eski bürokratik piramitte çal›flanlar›n her birinin ne yapaca¤› net bir flekilde tan›mland›¤› için sistemin iflleyifline dair bilgi birikimi sabitti. Ancak yeni durumda çal›flanlar›n ne yapacaklar› piyasan›n beklentisine göre yap›land›r›ld›¤› için bilgi birikimi de de¤iflkenlik göstermektedir. Bu nedenle kurumsal bilginin zay›flamas› söz konusudur (Sennett, 2009a: 49-55). 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne 133 ‹fle Yaramazl›k Kabusu Küresel emek arz› nedeniyle istihdam›n eme¤in ucuz oldu¤u bölgelere kaymas›, otomasyon nedeniyle makinelerin insanlardan daha verimli hale gelmesi ve formel e¤itimin h›zla de¤iflen ihtiyaçlar› karfl›lamamas› nedeniyle sürekli e¤itim ve kiflisel geliflimin bir zorunluluk haline gelmesi nedeniyle insanlar kapitalizmin önceki dönemlerine oranla ifle yaramaz olmaktan giderek daha fazla korkmaktad›rlar. Sennett’in “ifle yaramazl›k kabusu” olarak tan›mlad›¤› durum, insanlar›n vas›flar› ve ne ifle yarad›klar›na iliflkin alg›lar›yla iliflkilidir. Modern kapitalizmin ilk dönemlerinde vas›fs›z iflçilerin y›¤›nsal çoklu¤u karfl›s›nda sürekli vas›f ç›tas›n›n yükseltilmesi, yani “daha e¤itimli, daha kalifiye” iflgücü yaratman›n kendisi istihdam edilmenin bir önkoflulu olmas› söz konusu olmufltur. ‹stihdam piyasas› tüm dünyada art›k daha vas›fl› iflgücünün pefline düflmüfltür. Modern kapitalizmde bireylerin istihdam edilmesini sa¤layan en temel kriterler bugün için ola¤an kabul edilen “s›radan” e¤itim ve özel bir beceri sahibi olmakt›. Örne¤in yak›n zamana kadar lise mezunu olmak en az›ndan memur olmak için yeterliyken, bugün üniversite mezunu olmak bile ifl bulmada yeterli de¤ildir. Ancak bireysel çabalarla kiflisel geliflimlerinde farkl›l›k yaratanlar›n, farkl› kurslar› tamamlayarak sertifikalar›na yenilerini ekleyenlerin ve birkaç yabanc› dil bilenler istihdam olanaklar›n› artt›rmaktad›r. Bir Türkiye gerçe¤i! Kim Milyoner Olmak ‹ster adl› yar›flmada dün akflam çok çarp›c› bir yar›flmac› vard›. 35 yafl›ndaki Elif Ayça Seren URAL, Marmara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nden mezun. Bir k›z bir erkek çocuk annesi olan Ayça, fiiflli meydan›nda simit sat›yor, efli de geceleri bisikleti ile çay sat›yor. Türkiye’nin korkunç gerçe¤inin bir kez daha yüzümüze çarp›ld›¤› yar›flmada Ayça, sadeSIRA S‹ZDE ce seyirci ile joker hakk›n› kullanarak 15 bin lira olan baraj sorusunu geçti. Vatan Gazetesi-20 Temmuz 2012 D Ü fi Ü N E L ‹ M http://haber.gazetevatan.com/Haber/466337/1/Gundem S O R U Sennett’in (2009a: 63) “beceri toplumu” olarak tarif etti¤i günümüz toplumsall›¤›nda geliflmifl ülkelerde e¤itimli ve vas›fl› olduklar› halde iflsizlik sorunu yaflayanlar›n ço¤unun talip olduklar› ifllerin art›k eme¤in daha ucuz benzer D ‹ K oldu¤u, KAT vas›f ve e¤itim düzeylerinin yakaland›¤› çevre ülkelere kayd›¤› bir gerçektir. Özellikle Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvurunda “profesyonel ve teknik s›SIRA S‹ZDE n›f”tan beklenen teorik bilgi ve becerilere sahip olmakt›r. Bu gerçe¤in en çarp›c› özelliklerinden birisi e¤itim sisteminin kitlesel olarak istihdam edilemez e¤itimli gençler ve e¤itildikleri alanlarda istihdam edilemeyen gençler yaratmas›d›r (SenAMAÇLARIMIZ nett, 2009a: 64). N N K ‹ alanlarda T A P E¤itim sisteminin istihdam edilemez e¤itimli gençler ve e¤itildikleri istihdam edilemeyen gençler yaratmas›yla ilgili olarak Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?” Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiTELEV‹ZYON flim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n› okuyabilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 134 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler “Diploma = ifl” denklemi gitgide geçersizlefliyor. Genç iflsizli¤i ve ‘okumufllar›n’ iflsizli¤i, dünyada da Türkiye’de de istisnai olmaktan ç›kt›. Zaman›m›z kapitalizminde iflsizli¤in yap›sal niteli¤i aflikâr hale gelirken, tahsilli, kalifiye çal›flanlar yani “beyaz yakal›lar” da güvencesizleflme sürecinin kurban› oluyor, imtiyazlar›n› kaybediyorlar. ‹nsanlara atfedilen ve onlar›n kendilerine atfettikleri ‘anlam›n’ ifl durumuna göre belirlenegeldi¤i bir yaflam dünyas›nda, iflsizlik sadece iktisadi olmayan derin bir kriz kayna¤›d›r. Bu araflt›rma, Türkiye’de beyaz yakal› iflsizli¤inin sosyal-psikolojik yan›na odaklan›yor. ‹flsizli¤in bir sosyal deneyim olarak nas›l yafland›¤›na ve “hissedilen iflsizli¤e” bak›yor. Üniversite mezunu iflsizler iflsizlikle nas›l bafl ediyor, hangi yöntemlerle ifl ar›yorlar? Ne gibi ayr›mc›l›k mekanizmalar›na tâbi kald›klar›n› düflünüyorlar? Güvencesizleflen hayatta, nelere -mesela aileye- ne kadar güvenebiliyorlar? ‹flsizlik deneyiminden duygusal olarak nas›l etkileniyorlar? Kendilerini nas›l ifade ediyor/edemiyorlar? ‹flsizlik deneyiminin orta s›n›f ‘de¤erleri’ ve ‘kimli¤i’ ile etkileflimi nas›ld›r? Beyaz yakal› iflsizler, iflsizlik sorununun kayna¤›n› nerede görüyorlar? Neye, kime k›z›yorlar? ‹flsizlik, onlar› ‘bir fleyleri düflünmeye’, ‘bir fleyler yapmaya’ sevk ediyor mu? KPSS ‘belas›’, atamas› yap›lmayan ö¤retmenlerin s›k›nt›lar› ve mücadeleleri, ‘kullanat’ tarz› istihdam›n belli bafll› örneklerinden banka çal›flanlar›n›n iflsizlik deneyimleri ile ilgili gözlemler de bu sorgulamaya efllik ediyor. Beyaz yakal› iflsizleri dinleyen ve onlar› konuflturan bir kitap... [Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?” Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n›n arka kapak yaz›s›] ‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri Sennett “ifle yaramazl›k kabusu”nun nedenlerini 3 bafll›k alt›nda toplamaktad›r: 1. Küresel emek arz›: Yeni kapitalizm emek nerede ucuzsa orada örgütlenmeye gitmektedir. Bu nedenle geliflmifl merkez ülkelerden, geliflmekte olan çevre ülkelere do¤ru bir kayma söz konusudur. Sennett (2009a: 65) örnek olarak Hindistan’daki ça¤r› merkezlerini göstermektedir. Türkiye’de benzer bir yönelifl özellikle ça¤r› merkezi sektöründe yaflanm›fl, ça¤r› merkezleri ‹stanbul gibi eme¤in ve maliyetlerin daha pahal› oldu¤u bir kentten, benzer vas›flara sahip emek gücünün oldu¤u Türkiye’nin do¤usundaki illere do¤ru kayd›r›lm›flt›r. 135 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne Resim 6.1 Resim 6.2 Ça¤r› merkezleri, küresel ve ulusal düzeyde kapitalizmin eme¤in daha ucuz oldu¤u bölgelerde örgütlenmesinin en s›kl›kla karfl›lafl›lan örneklerindendir. Kaynak: kobipostas›.net arflivi 2. Otomasyon: Otomasyon her anlamda esnekli¤in en önemli arac› haline gelmifltir. Talepteki ani art›fl ve düflüfle çok h›zl› yan›t verebilme yetene¤i sayesinde emekten de tasarruf edilmesine olanak tan›maktad›r. Makinelerin insanlardan daha verimli araçlar haline gelmesi ve ekonomi yaratmas› “ifle yaSIRA S‹ZDE ramazl›k kabusu”nu derinlefltirmektedir. 3. Yafllanman›n yönetimi: Bir beceri edinildi¤inde ya da herhangi bir iflin mesleki anlamda e¤itimi al›nd›¤›nda, o becerinin ya da e¤itimin geçerlilik süreD Ü fi Ü N E L ‹ M sini ayarlamak tamamen piyasan›n vicdan›na b›rak›lm›fl durumdad›r. Bir mühendisin üniversitede ald›¤› e¤itimin piyasada ne kadar geçerli olaca¤› S O R Uyarat›c›l›¤›n›n tart›flmal› bir hale gelmifltir. Reklam sektöründe çal›flanlar›nsa yafla ba¤l› olarak sektörel anlamda çok daha erken tüketildi¤ini söylemek olas›d›r. Bu anlamda sürekli bir e¤itim ve kendini yenileme zorunD ‹ K Kdurumu AT lu hale gelmektedir. Esnek firmalarda sürekli genç olanlarla bir yer de¤ifltirme söz konusudur zira genç olan hem daha ucuz hem de daha az sorunluSIRA S‹ZDE dur (Sennett, 2009a: 71). Sennett kamusal alan›n ifle yaramazl›k kabusunu ya da belirsizli¤ini hafifletebilecek çözüm önerilerinden önce insanlar›n yeteneklerini tan›mlayan iki kavramdan AMAÇLARIMIZ bahseder. Bunlardan birincisi zanaatç›l›k/zanaatkârl›k ve ikincisi ise meritokrasidir. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Zanaat, zanaatkâr ve zanaatç›l›k üzerine Richard Sennett’in Zanaatkâr Ayr›nt› K ‹ T (‹stanbul: A P Yay›nlar›, 2009) kitab›n› okuyabilirsiniz. K ‹ T A P Zanaatç›l›k/zanaatkârl›k, Sennett’e göre, gündelik yaflamda T E L Ekullanageldi¤imiz V‹ZYON eflyalar› güzelce yapabilme becerisi olarak yüksek derecede geliflmifl bir beceri üzerine kuruludur (Sennett, 2009b: 19, 33). Zanaatkârl›k sanayi toplumunda ortadan kalkm›fl gibi görünse de asl›nda halen varl›¤›n› korumaktad›r. Çünkü zanaat‹NTERNET kârl›k temelde “bir fleyi o fleyin kendisi için iyi yapma” (Sennett, 2009a: 76) ve “kendi iyili¤i için bir görevi güzel yapma arzusu”na dayan›r. Dolay›s›yla Sennett’e göre bir bilgisayar programc›s›n›n, doktorun, ressam›n ifline yarayabilir, hatta yurttafll›k ve ebeveynlik bile “ustal›kl› bir hüner” olarak icra edildi¤inde daha etkin olur (Sennett, 2009b: 20). Kendi içinde anlaml› bir fley yapmak olarak “nesnelefltirme” zanaatç›l›k taraf›ndan vurgulanan bir durumdur. Zanaatç› herhangi bir fley üretirken, o ürünün nesne olarak kendisine odaklan›r. Bu anlamda nesnelefltirme TELEV‹ZYON ‹NTERNET 136 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler önemlidir. Çünkü en vas›fs›z bir iflçinin bile kendi içinde anlaml› bir somut üretimi ve günün sonunda iflini iyi yapm›fl olman›n verdi¤i huzur asl›nda ifliyle gurur duymas› için yeterlidir. Ancak Sennett’e göre “Bu flekilde anlafl›ld›¤›nda zanaatç›l›k esnek kapitalizm kurumlar› içinde huzursuzca oturur” (Sennett, 2009a: 76). Bu nedenle sürekli bir de¤iflim üzerinden iflleyen esnek kapitalizmde meritokrasi önem kazanm›flt›r. Meritokrasi yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne, liyakat’a dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolojik olarak ise bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri duruma verilen add›r. Meritokrasi, Sennett’e göre modern öncesi toplumlarda mirasla ilintili bir kavramd›. Bu toplumlarda sadece toprak de¤il; statüler de birer mülktü. Yani, statüler, mevkiler yetene¤e göre de¤il miras yoluyla elde edilirdi. Mevkilerin miras yoluyla devredilebildi¤i bir ortamda yetene¤in o kadar da önemi yoktu. Ancak zaman içinde yetene¤in önemi görüldü. fiimdi modern zamanlarda ise yetenek yeni bir toplumsal eflitsizlik biçimi ortaya ç›karm›flt›r. “Yarat›c› ve zeki olmak, baflkalar›ndan üstün, daha de¤erli bir insan olmak anlam›na” gelmektedir. Sennett’e göre zanaatç›l›ktan meritokrasiye geçit burada gizlidir (Sennett, 2009a: 78-79). Yeni kapitalizmin kültüründe yetenek çeflitli “nesnel” testler ile ölçülmektedir. Bu testler sonucunda yeterli ya da yetersiz olmak bireyi mevcut ifl piyasas›n›n içerisine alabilir ya da tamamen d›fl›na atabilir. Bugün pratikte pek çok flirkete ya da kamu kurumuna baflvuruda bulunuldu¤unda bile pek çok testten ve s›navdan geçilmek zorundad›r. Küresel ölçekte neo-liberalizmle eflgüdümlü olarak devasa boyutlara ulaflan yeni kapitalizm, ekonomik anlamda büyümüfltür. Ancak bu büyüme çal›flanlar aç›s›ndan yeni ifl iliflkilerini ve biçimlerini ortaya ç›karm›flt›r. Art›k çal›fl›lan kurumlar›n yap›s› de¤iflmifltir ve sürekli de¤iflmektedir. Çal›fl›lan kurumlara sadakat ve genel olarak üretim süreçlerine kat›l›m azalmakta, enformel güven ve ifle yaramazl›k hissi kayg› derecesini art›rmaktad›r. Zaman aç›s›ndan ise endifle verici bir de¤iflim söz konusudur (Sennett, 2009a: 126). Sennett, görüflme yapt›¤› kiflilerin özellikle “son on y›ld›r fazlas›yla endifleli, huzursuz, de¤iflim kalkan› alt›nda kendi belirsiz yazg›lar›na çok az boyun e¤mifl durumda” olduklar›n› belirtir. Onlar›n en çok gereksinim duyduklar› fleyin “zihinsel ve duygusal bir çapa; yani ifl, ayr›cal›k ve iktidardaki de¤iflimlerin zahmete de¤er olup olmad›¤›n› tartan de¤erler” oldu¤unun alt›n› çizer (Sennett, 2009a: 127-128). Bu ba¤lamda kültürel anlamda bir çapan›n harekete geçirilmesi mevcut koflullar›n de¤iflimi için bir dinamik oluflturacak niteliktedir. Geleneksel sendikalar›n odakland›¤› ücretlerin ve maddi koflullar›n iyilefltirilmesi beklentileri revize edilerek k›sa vadeli, esnek örgütlerin yap›s›na uygun bir flekilde strateji gelifltirmesi bir çözüm aray›fl› olabilir. Sennett farkl› co¤rafyalardan verdi¤i olumlu örneklerle bir anlat› gelifltirilmesi önerisinde bulunur. Anlat›n›n gelifltirilmesi deneyimin birikmesi anlam›na gelmektedir. ‹lk olarak Sennett, geleneksel sendikalar›n yan› s›ra “paralel kurumlar”›n oluflturulmas›n› örnek verir. Paralel kurumlar›n amac› esnekleflen örgütlerde eksik olan süreklilik ve sürdürülebilirli¤i iflçilere sa¤lamakt›r. Bu çerçevede iflçi sendikas› ifl ve iflçi bulma kurumu gibi üyeleri için emekli maafl› ve sa¤l›k hizmeti sat›n al›r, krefller açar, tart›flmalar ve sosyal etkinlikler düzenleyerek iflyerinde eksik olan cemaat duygusunu yaratmaya çal›fl›r (Sennett, 2009a: 128). Di¤er örnekte ise Hollanda’da gerçekleflen “ifl paylafl›m›”d›r. Tafleron kullan›m› ve ifllerin geliflmekte olan ülkelere kaymas›ndan fazlas›yla etkilenen Hollandal›lar iflleri ikiye, üçe bölen bir sistem tasarlayarak daha fazla kiflinin iflleri paylaflmas›na olanak sa¤lam›fl oldular (Sennett, 2009a: 129). Böylelikle piyasa koflullar›n›n izin verdi¤i miktarda 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne birden fazla yar›m-gün iflte çal›flma olana¤› yarat›lm›fl oldu. Bu sistem sayesinde daha fazla kifli, haftan›n ya da günün yaln›zca bir bölümünde çal›flarak “ifli olmas› öz sayg›s›”n› yaflamaktad›r (Sennett, 2009a: 129). Önemli say›labilecek bir baflka durum ise, kiflinin kendini ifle yarar hissetmesidir. Bu anlamda “kiflinin baflka insanlar için önemli olan bir fleye kat›lmas›”, kiflinin gönüllü ya da kamu yarar›na çal›flmas›, kendisini ifle yarar hissetmesinin halen geçerli oldu¤u bir durumdur. Refah devleti uygulamalar›nda gördü¤ümüz yayg›n kamu istihdam› itibar aç›s›ndan önemini korumaktad›r. Sennett’e göre “ilerici bir siyaset anlay›fl› kamu hizmeti iflini özel flirketlere vermektense bir iflveren olarak Devlet’i güçlendirmeye çal›flacakt›r” (Sennett, 2009a: 133). KARAKTER AfiINMASI Sennett, “Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri” adl› çal›flmas›nda yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi faktörlerin karakter üzerindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerine dair öne sürülen olumlu argümanlardan farkl› olarak Sennett, esnek üretimin ve buna ba¤l› olarak iflyerinde ortaya ç›kan h›zl› de¤iflmelerin iflgücü üzerinde zihin bulan›kl›¤›na yol açt›¤›n›, iflçilerin aidiyet duygular›n› ve kimliklerini alt-üst etti¤ini ve tüm bu de¤iflime çaresizce ayak uydurmaya çal›fl›rken yönlerini kaybettiklerini Amerikal› iflçilerin hikayeleri üzerinden göstermeye çal›fl›r. Yeni ekonomik düzenin büyülü sözcü¤ü “de¤iflim”in do¤as› nedir, insanlara nas›l yans›yor? Her zaman k›sa vadeye endeksli bir ekonomide kifli nas›l kal›c› de¤er ve hedeflere sahip olabilir? Her an parçalanan veya sürekli yeniden yap›lanan kurumlarda, kifli kendi kimli¤ini ve yaflam öyküsünü nas›l oluflturabilir? Küreselleflme olgusunu makro düzeyde inceleyen birçok kitap yay›mland›¤› halde, bu sürecin mikro düzeyi, insan karakteri üzerindeki etkileri pek az incelendi. Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›’nda bunu yap›yor. Ona göre sermayenin, günümüz ekonomisinin bütün dünyaya yay›lm›fl dalgal› denizlerinde “h›zl› kar”›n d›fl›nda baflka bir amac› yok; flirketlerini piyasadaki anl›k de¤iflimlere müdahele edecek biçimde esneklefltirip, yeniden yap›land›r›yor. Kiflilerden sürekli kendisini yenilemesini, seyyar olmas›n›, risk almas›n›, rekabet becerisini gelifltirerek y›rt›c› bir karakter edinmesini, tak›m çal›flmas›nda uyumlu olmas›n› bekliyor. Ancak eski kapitalizmin rutin ve monoton yap›s›na karfl› savunulan bu politikaya yak›ndan bak›ld›¤› zaman sadece eski iktidar yap›lar›n›n rengini de¤ifltirdi¤i görülüyor. Çal›flanlar için esnekli¤in anlam› ise yaflam boyu ifl güvencesinin yok olmas›; sürekli ifl ve flehir de¤ifltirerek yön duygusunu yitirmek; istikrarl› ifllerin yerini geçici projelere b›rakmas› ve bir iflten di¤erine, dünden yar›na sürüklenen yaflam parçac›klar›ndan beslenen, rekabetin körükledi¤i “güvensizlik” ve “kay›ts›zl›k” duygusu... Ve bir de karakter afl›nmas›... Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli olmas› ve baflkalar›yla girdi¤imiz iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erler üzerinden geliflir. 137 138 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Karakter, içsel bütünlük, iliflkilerde karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve uzun vadeli bir hedef için çaba harcamak biçiminde kendini gösterir. Yeni kapitalizm ise güvenmeyi, ba¤lanmay› ve uzun vadeli planlar yapmay› karl› bulmaz, reddeder. Sennett Karakter Afl›nmas›’nda geliflmifl bilgisayarlarla üretilen ekme¤in kalitesinden çok, ekme¤i yiyenlerin hayat›na bak›yor ve soruyor: “Bu sistem insan›n yaflam›na de¤er ve anlam kat›yor mu?” Ve ekliyor “de¤iflim, kitlesel ayaklanmalarda de¤il, ihtiyaçlar›n› birbirleriyle paylaflan insanlar›n aras›nda, toprakta yeflerir. ‹nsanlar› birbirleri için kayg›lanmaz hale getiren bir rejimin, meflruiyetini uzun süre koruyamayaca¤›ndan eminim.” Richard Sennett’in Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2002) kitab›n›n arka kapak yaz›s›. Sennett, bu kitab› yazarken formel veri kaynaklar›ndan ziyade enformel veri kaynaklar›ndan yararland›¤›n›, antropolog gibi yaflad›¤› toplumdaki gündelik yaflama dair gözlemlerinden faydalan›r. Ayr›ca analizinin çat›s›n› y›llar önce yazd›¤› S›n›f›n Gizli Yaralar› adl› çal›flmas›nda görüflme yapt›¤› Enrico ad›nda bir iflçi ile bu iflçinin Rico adl› o¤lu ile y›llar sonra tesadüfen bir yolculuk s›ras›nda gerçeklefltirdikleri görüflme üzerine kurar. Sennett baba ile o¤lunun hikayelerinden yola ç›karak de¤iflen yeni kapitalizm olgusunun üretim biçimi üzerindeki etkilerini iki nesli karfl›laflt›rarak ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle, esnekleflmenin ve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki afl›nd›r›c› etkilerini iki nesli karfl›laflt›rd›¤› bu aile örne¤i üzerinden aç›klamaya çal›fl›r. Baba Enrico, düflük gelirli rutin bir iflte çal›flmakta ve k›t-kanaat geçinmekte olsa da “ailesine hizmet” edebildi¤i için sahip oldu¤u ifle flükretmektedir. Çocuklar›n›n, toplumsal tabakalaflmada dikey hareketlili¤i sa¤layabilecek en önemli araç olan, üniversite e¤itimi alabilmelerini sa¤lamak için yaflad›klar› gettoyu terk ederek banliyöden bir ev sahibi olmufltur. O¤lu Rico’nun kendisinin sahip olamad›¤› yüksek ücretli, üst düzey bir ifl sahibi olabilmesi için çabalamaktad›r. Baban›n hikayesinin Sennett’i en etkileyen yan› yaflam›nda zaman›n son derece do¤rusal akmas›, her günü neredeyse ayn› olan ifllerde y›llar y›l› çal›flmas›d›r (Sennett, 2008: 14). Bugünün yeni kapitalizm koflullar›nda imkans›z gibi görünen zaman›n do¤rusal ak›fl›, sahip olunan iflin garantisi, sendikal güvence, emeklilik geliri, özdisiplininin bir sonucu olarak maddi ve manevi baflar›ya ulaflmas›, sürprizlere yer olmayan bir yaflant›y› ola¤an k›lm›flt›r. Sennett, y›llar sonra tesadüfen karfl›laflt›¤› Rico ile yapt›¤› görüflmede Rico’nun üniversite e¤itimi ald›ktan sonra babas› gibi iflçi olarak de¤il bir beyaz yakal› olarak yüksek gelirli bir ifle sahip oldu¤unu, pahal› bir tak›m elbise giydi¤ini ve parma¤›nda da Amerika’n›n sayg›n üniversitelerden mezun olanlar›n takt›¤› “armal› yüzük” oldu¤unu görür. Bu durum babas›n›n çocuklar›n›n s›n›f atlama arzusunun gerçekleflti¤ini göstermektedir. Ne var Rico iyi okullardan mezuniyetin ard›ndan on dört y›ll›k baflar›l› bir kariyere sahip olmakla birlikte bu kariyer u¤runa kurdu¤u aile ile birlikte yaflad›klar› kenti sürekli de¤ifltirmek durumunda kalm›flt›r. Sahip oldu¤u ifli sürekli yenilikler gerektirmekte, ifli gere¤i sürekli seyahat etmekte ve dolay›s›yla ailesine de yeterince zaman ay›ramamaktad›r. “Kendi yaflam› üzerindeki kontrolü yitirme korkusu” duymakta ve yeni ekonomi anlay›fl› içinde ayakta kalabilmenin koflullar›n› sa¤layabilmek için “kendi duygular›nda, iç dünyas›nda sürüklenme” yaflamaktad›r (Sennett, 2008: 18-19). Rico’ya göre babas›n›n çal›flma hayat›, sadakati ve ba¤l›l›¤› olumlu bir 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne örnek olarak kendisine sunulmufltu; ona göre de aile “sorumlulu¤u, güvenilirli¤i, ba¤l›l›¤› ve hayatta bir hedef sahibi olmay› vurgulamal›”yd›. Ancak yeni ekonominin “yüzergezer” de¤erleri olan k›sa vadeli planlar, esneklik ve sadakatsizlik tüm bu erdemleri imkans›z hale getirmektedir (Sennett, 2008: 25). Rico’nun ifli, yeni kapitalizmin “beyaz yakal›” çal›flanlardan beklentilerinin çal›flanlar üzerindeki etkilerinin adeta bir göstergesi gibidir. Nitekim Rico’nun çal›flt›¤› ifller istikrarl› ve uzun dönemli olmayan, sürekli yenilik ve de¤iflim gerektiren ve kal›c› bir ifl güvencesi olmayan ifllerdir. Karakter “kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤er”ken, yaflad›¤›m›z dünyayla ba¤lant›s› çerçevesinde “kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir” (Sennett, 2008: 10-11). Karakterin uzun dönemli amaçlarla, sadakatle ve karfl›l›kl› ba¤l›l›kla ifade edildi¤ini belirten Sennett, geçici ifllerle, ifl güvencesinin olmay›fl›yla ve çal›flma koflullar›n›n sürekli de¤iflmesiyle karakterize edilen yeni kapitalizmde art›k uzun vadeli amaçlar söz konusu olamad›¤› için karakter afl›nmas› yafland›¤›n› vurgular (Sennett, 2008: 10). Sennett, bu duruma kesin bir çözüm sunmasa da insanlara birbirlerini umursamalar› için makul gerekçeler sunamayan bir rejimin uzun süre meflruiyetini koruyamayaca¤›na inanmaktad›r. YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ Sennett, karakter afl›nmas›n› yeni kapitalizmin kiflilik üzerindeki etkileri çerçevesinde çözümler. Merkeziyetçi, kat›, hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini, çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimlerinin almas› yönetimde de de¤iflimi getirmifltir. Esneklik olgusunun üretim ve yönetim sürecine yerleflmesi çal›flanlar›n hem bireysel olarak karakterlerini hem de sosyal iliflkilerini de¤ifltirmifltir. Sennett’a göre esneklik insanlar› özgür k›lacak yeni koflullar yerine iktidar›n ve kontrolün yeni biçimlerini üretmifltir. Esneklik, insanlar›n çal›flt›klar› yerlerde gelecekleriyle ilgili planlar yapmalar›n›, bir tarih oluflturmalar›n› zorlaflt›rmaktad›r. Esneklik nedeniyle insanlar›n amaçlar› parçalanmakta ve yönlerini kaybetmektedir. Yeni çal›flma sisteminin ve yönetim anlay›fl›n›n “yenilik”, “özgürlük”, ve “serbesti” gibi prensipleri çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir. “Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa yeni düzen, sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor” (Sennett: 2008: 10). Sennett, topluma dayat›lan yeni kurallar ve kontrol biçimlerinin insanlara san›ld›¤› gibi seçme flans› ve özgürlük alan› yaratmad›¤›n› belirtir. Bugün emek piyasas›n›n içinde olan ve bu piyasaya at›lmak üzere olan y›¤›nla insan kendi aralar›nda bir “fark yaratma” telafl› içindedir. Kimsenin bilmedi¤i bir yabanc› dili ö¤renmek, sertifikalar elde etmek ve sonras›nda hizmet içi e¤itimler almak yeni kontrol biçimleri olarak de¤erlendirilebilir. Tüm bu “kiflisel geliflim” çabalar›n›n sürekli hale gelmifl olmas›, çal›flanlar üzerindeki denetimin artmas›na ve yeni üretim-yönetim sistemine ayak uyduramayanlar›n d›flar›da kalmas›na neden olmaktad›r. As›l ironik olan ise tüm bu kiflisel geliflim etkinliklerine kat›l›m›n ifl güvence- 139 140 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler si anlam›na gelmedi¤ini de çal›flanlar bilmektedir. Geleneksel anlam›yla kariyer de, kariyer planlamas› da bitmifltir. Art›k becerilerin sürekli ama sürekli olarak yenilenmesi gerekmektedir. Günümüz toplumlar›nda bireylerin ifl piyasas›ndaki nitelikleri de¤iflim de¤eri üzerinden de¤erlendirmektedir. Vas›flar› ve çal›flt›¤› kuruma/flirkete katk›s› ölçüsünde birey, karakterinin de¤erli oldu¤unu hissetti¤i bir dönemde yaflamaktad›r. Dolay›s›yla birey çal›flma yaflam› üzerinde yitirdi¤i denetimi, kendi özel yaflam›nda da yitirme tehdidi ile karfl› karfl›yad›r. Bu anlamda çal›flma ve kiflisel yaflama dair zaman›n denetimi kiflinin elinden ç›km›flt›r. Öte yandan çal›flma edimi, de¤iflen birçok özelli¤ine karfl›n hala aileye hizmet etme kayg›s›n› tafl›maktad›r. Sennett’in örnek baba-o¤ul figüründe çocuklara ve genel olarak aileye gösterilen önem, bu düzeyde benzerlik tafl›maktad›r. Ancak kritik olan farkl›l›k ise baban›n çal›flma hayat›n›n bafll› bafl›na örnek oluflturabilecek bir etik davran›fl olmas›na karfl›l›k “Rico’nun en derin kayg›s›, kendi çal›flma hayat›n›, çocuklar›na bir etik davran›fl olarak sunamamas›”d›r (Sennett, 2008: 20). Art›k günümüz kapitalizminde uzun vadeli planlar söz konusu de¤ildir. Çünkü esnekleflme bu çerçevede de kendini göstererek kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n› art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Yap›lan iflte uzun vade diye bir fley art›k yoktur. Rico örne¤indeki gibi ifller art›k k›sa projeler fleklinde ve bir projeden di¤erine sürekli koflma fleklinde yürümektedir. Çal›flanlar emekli olana kadar sabit bir iflte çal›flma garantisine sahip de¤ildir. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir. Korku, kayg› ve sürekli bir istikrars›zl›k güven ve sadakat ba¤lar›n› zay›flatmaktad›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngörememektedir. Bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na da neden olmaktad›r. Rutin Zaman Köleli¤i Modern toplumlar›n en önemli özelliklerinden biri iflin düzenlenmesinde yaratt›¤› rutindir. Çal›flma yaflam›nda herkesin görev tan›mlar› yap›lm›fl olmas› hem iflin hem de zaman›n bir rutine sahip olmas›n› beraberinde getirmifltir. Ancak esnekleflme zaman›n ve iflin de esnekleflmesine neden olmaktad›r. Sennett’ göre, rutin, bireyin karakterinin pasifleflmesine yol açmaktad›r. Modern toplumda vas›fs›z ifllerde çal›flan uzmanlaflm›fl iflçiler çal›flmay› rutinlefltirdi¤i gibi, çal›flma zaman›n› da rutinlefltirir. Asl›nda gerçekleflen fley çal›flma zaman›n›n rutinleflmesidir. Ancak Sennett’e göre “rutin zaman köleli¤i” pasifçe kabullenilmemifltir. ‹flçiler iflyerindeki zaman-ifl kontrollerini sabote etmekte çeflitli yöntemler gelifltirmifllerdir. Bir iflyerinde girifl-ç›k›fllarda imza at›lmas› ya da kart bas›lmas› uygulamas›yla mesai saatleri denetimi yap›lsa da sigara yasa¤› nedeniyle çal›flanlar›n, çal›flt›klar› mekân d›fl›nda sigara içmeye ç›kmalar› ve bu zaman› da uzatmalar› buna örnek olarak gösterilebilir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, ‘rutin’ k›r›labilir bir öge olabilmektedir. Yine de, Sennett’e göre, rutin yok oluyor da de¤ildir. “Yeni ç›kan esneklik söylemi ekonominin en dinamik sektörlerinde rutinin yok olmak üzere oldu¤unu ima ediyor. Ancak çal›flanlar›n büyük ço¤unlu¤u hala Fordizm çemberinde hapis”tir (Sennett, 2008: 45). Esneklik, günümüz toplumunda üretim iliflkilerinden bireyler aras› iliflkilere kadar yaflant›m›z›n bir parças› haline gelmifltir. Sennett ideal anlamda esnekli¤i insan›n “de¤iflen koflullara uyum sa¤layarak, onlardan zarar görmemesi” ölçüsünde de¤erlendirir. Oysa günümüzde esnekli¤in insan› özgürlefltirdi¤i düflüncesi karfl›l›k bulamamaktad›r. Sennett’in (2008: 48-49) sözleriyle, 141 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne “de¤iflime aç›k olmay› ve koflullara ayak uydurabilmeyi özgür eylem için gerekli karakter özellikleri olarak görüyoruz; insan de¤iflme yetene¤i oldu¤u için özgürdür diye düflünüyoruz. Ancak günümüzde yeni ekonomi politik, özgürlü¤e duyulan kiflisel arzuya ihanet ediyor. Bürokratik rutine karfl› isyan ve esneklik aray›fl›, bizi özgürlefltirecek koflullar› yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yap›lar› üretti (Sennett, 2008: 48-49) Art›k kapitalist toplumdaki üretim kurumlar› yönetim ve üretim düzeyinde esnekleflmenin sonucu olarak süreksizlik temeli üzerinden kendilerini var etmektedir. Çal›flan say›s› ve çal›flanlar›n çal›flma süreleri, verimlilik-üretkenlik parametreleri göz önünde bulundurularak zamanla düflürülebilir, at›l yap›lar yok edilebilir. Farkl› bir ifadeyle, “bürokratik rutini hedef alan esnek de¤iflim, kurumlar› kesin ve geri dönülemez biçimde dönüfltürmeyi amaçlar; öyle ki bugünle geçmifl aras›ndaki süreklilik bozulur” (Sennett, 2008: 49). Böylelikle kapitalist iflletmelerde var olan yönetim sistemleri tam anlam›yla dönüflüme u¤rar. “Merkezileflme olmadan yo¤unlaflma” kavram›ndan bahseden Sennett örgütlerdeki iflleyiflin esnek görünse de klasik hiyerarflik yap›dan daha fazla bask›ya ve kontrole neden oldu¤unu örneklerle aç›klamaktad›r. Ayr›ca çal›flanlar›n çal›flma saatlerinin esneklefltirilmesi modern organizasyonun standartlaflt›r›lm›fl rutine yönelik sald›r›s›n›n gerçek bir yarar› olarak “çal›flma zaman›n›n özgürleflmesi gibi görünmesi” oldukça aldat›c› bir durumdur. Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesi demek, pratikte zaman ve mekân boyutunun giderek belirsizleflmesi anlam›na gelmektedir. Oysa çal›flanlardan esnek zaman diliminde yap›lmas› gereken iflleri yapmalar›n› istemek göreli bir özgürlük alan› sa¤lamaktan bile uzakt›r. Geliflmifl teknolojik yöntemlerle çal›flanlar›n zamandan ve mekândan ba¤›ms›z olarak da denetime tabi olmalar› söz konusudur. Ancak esnek çal›flma prensibi cinsiyet, s›n›fsal ve ›rksal birtak›m kategorilere göre farkl›l›k göstermektedir. Sennett bu durumu flöyle özetlemektedir: “Rutine karfl› bafllat›lan isyan›n vaat etti¤i yeni özgürlük sahtedir. Kurumlarda iflleyen ve bireyin yaflad›¤› zaman, eskinin demir kafesinden kurtulmufl olsa da, yukar›dan afla¤›ya iflleyen yeni bir denetime ve gözetime tabidir. Esnekli¤in zaman› yeni bir iktidar›n zaman›d›r. Esneklik düzensizlik yarat›r, ancak s›n›rlamalardan kurtulmam›z› sa¤lamaz” (Sennett, 2008: 62). Yaflad›¤›n›z kentte 24 saat üretim yapan bir fabrikada çal›flanlar›n sekiz SIRA saatlik S‹ZDE üç vardiya halinde çal›flt›klar›n› göz önüne getirin. Bir tam günü üçe bölmekte olan bu zamansal esnekli¤in çal›flanlar›n karakteri üzerinde oluflturabilece¤i olas› etkiler neler olabilir? 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Klasik anlamdaki s›n›f bilincinin ve aidiyetinin K›ta Avrupas›’nda ve Amerika’da S O R Ubir kiflisel kageçmiflten günümüze farkl› alg›land›¤› bilinmektedir. ABD’de “s›n›f rakter meselesi olarak alg›lan›r” (Sennett: 2008: 67) Avrupal›lar kendi s›n›fsal konumlar›n› “objektif toplumsal koflullar” ve kriterler üzerinden de¤erlendirirlerken, D‹KKAT ABD’de bireyler “›rk ve etnisite” üzerinden de¤erlendirirler. ‹flin karakterinin de¤iflmesi, esnek üretimin ve uzmanlaflman›n teknolojik üretim araçlar›yla yo¤unluk SIRA S‹ZDE kazanmas› asl›nda iflçilerin yap›lan ifl karfl›s›ndaki konumunu da etkilemifltir. ‹fl bilgisayarlara ve makinelere ba¤›ml› hale geldikçe, iflçinin eme¤inin s›n›rlar› daralt›ld›kça, yap›lan ifle karfl› ba¤lar da zay›flam›flt›r. Sennett’in kitab›nda verdi¤i f›r›nc›AMAÇLARIMIZ l›k örne¤inde oldu¤u gibi çeyrek yüzy›l öncesinde ekmek üretiminin her aflamas›- N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 142 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler n›n usta-kalfa-ç›rak ekseninde gerçekleflirken ve flimdi el de¤meden bilgisayar ekran› üzerinden üretimin organize edilmesi, öncelikli olarak çal›flanlar›n vas›fs›zlaflmas›na neden olmufltur. Di¤er önemli bir nokta ise iflçinin olas› bir olumsuzluk halinde, yani bilgisayar›n ya da yüksek teknoloji ürünü makinelerin ar›zalanmas› durumunda elinin kolunun ba¤l› olmas›d›r. K›saca, iflçiler art›k nas›l ekmek yap›ld›¤›n› bilmemektedir. “Bilgisayar program›na ba¤›ml› emekçiler olarak, hiçbir pratik bilgiye sahip de¤iller. ‹flleri, ne yapt›klar›n› anlayabilme anlam›nda, onlara hiç de okunakl› görünmüyor” (Sennett, 2008: 71). Risk Alarak Yaflamak Günümüzde risk kavram› sadece kapitalist giriflimcilerin gündeminde de¤ildir, aksine “kitleler taraf›ndan her gün omuzlanmas› gereken bir sorumluluk” haline gelmifltir (Sennett, 2008: 84). Esnekleflen ifl organizasyonlar›n›n parças› olan çal›flanlar kendi geleceklerini sa¤lama alma kayg›s› içinde art›k risk almak zorundad›r. ‹fl yaflant›s›ndaki süreksizlik, bireysel olarak risk almay› zorunlu hale getirdi¤i için, sürekli bir ifl de¤ifltirme, farkl› pozisyonlar yaratma ve bu pozisyonlar› de¤erlendirme anlam›na gelmektedir. Sürekli olarak yeni bir iflletmede yeni bir pozisyonda ifle bafllamak, her defas›nda sanki s›f›rdan bafll›yormuflças›na hareket etmek, yani sürekli risk alt›nda yaflamak, Sennett’e göre, yine karakter afl›nd›r›c›d›r. “Esnek organizasyonlarda risk al›p hareket eden kifliler genelde yeni pozisyonlar› hakk›nda pek az bilgiye sahip oldu¤undan, yanl›fl bir karar verdiklerini, ancak ifl iflten geçince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard›. Organizasyonlar s›k s›k iç ak›flkanl›k halinde bulundu¤undan, kiflinin, flirketin mevcut yap›s›na bakarak gelece¤ine dair rasyonel kararlar almas› çok zordur” (Sennett, 2008: 89). Risk alarak ifl de¤ifltirme yoluna gidenlerin büyük ölçüde ücret art›fl›na yönelik umutlar› oldu¤unu vurgulayan Sennett, asl›nda bu durumun çok da gerçe¤i yans›tmad›¤›n› söyler. Bu anlamda çal›flt›¤› firmay› de¤ifltiren çal›flanlar genellikle bu durumdan zararl› ç›kmaktad›r. Ancak yine de risk almak mevcut sistem içinde bir zorunluluk olarak dayat›lmaktad›r. Geçmiflte ifl eti¤i “kiflinin zaman›n› öz disiplin çerçevesinde kullanmas› ve mükafatlar› ertelemesi” anlam›na gelmekteydi (Sennett, 2008: 104), çok çal›flmak ve sabretmek alt›n kurald›. Çünkü süreklilik esast›, emeklilik öngörülebilen bir hedef ve ödül olarak durmaktayd›. fiüphesiz bu durum ancak istikrar vaat eden kurumlar›n var oldu¤u bir üretim sistemi içinde geçerliydi. Post-Fordist üretim ve yönetim anlay›fl›n›n esnekleflmeyle birlikte tak›m çal›flmas› gibi yeni ifl iliflkileri arac›l›¤›yla yeni bir ifl eti¤i ortaya ç›km›flt›r. Tak›m içinde otorite olmadan bir iktidar oyunu oynan›r. Bu durum da Sennett’e göre yeni bir karakter tipi ortaya ç›kart›r. Bundan böyle “amaçl› insan gitmifl, yerine ‘ironik’ insan gelmifltir” (Sennett, 2008: 122). Tak›m içinde her bir birey art›k kendini çok da fazla ciddiye almaz. Baflar›s›zl›k, a¤›n (network) d›fl›nda kalma, kapitalist örgütlenmenin safras› durumuna düflme ve yoksullaflma gibi korkular› içinde bar›nd›rmaktad›r. Günümüzde baflar›s›zl›k sadece alt s›n›flar› ilgilendiren, yoksullar› kuflatan bir süreç olman›n ötesinde orta s›n›flara da kabus gördüren, baflar›l› olanlar› da tehdit eden bir olgu haline gelmifltir. “Kazanan hepsini al›r” prensibine dayanan yeni kapitalist düzen geride kalanlar› baflar›s›zl›¤a hapseden bir yap›ya sahiptir. Baflar›s›zl›¤› “hayat› anlaml› k›lamamak, kendinde de¤erli bir fley görememek, salt var olman›n ötesinde gerçekten yaflamay› baflaramamak” fleklinde de¤erlendirmek gerekmektedir. 143 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne Kapitalizmin yeni biçimi, art›k bireylerin a¤›n içinde kendilerini hangi noktada herhangi bir ihtiyaca cevap verdiklerini düflünmelerine neden olmaktad›r. Karfl›l›kl› güvensizlik ve risk egemen çal›flma kültürünün önemli unsurlar› olarak bireylerin güvensizliklerini artt›rmaktad›r. Güvensizlik ve bireyin herhangi bir somut ihtiyaca yan›t vermedi¤i düflüncesi, çal›flanlar›n çevreye ve yaflananlara karfl› duyars›z hale gelmelerine neden olmaktad›r. Sonuçta da insanlar birbirleri için kayg›lanmaz hale gelmektedir. Sennett’e göre bu kayg›s›zl›k, rejimin meflruiyetini zedeleyecek düzeye ulaflmaktad›r. Yeni kapitalizmin kültürünün kiflilik üzerindeki etkilerini özetleyiniz. SIRA S‹ZDE 3 Necmi Erdo¤an, Türkiye özelinde karakter afl›nmas›n›n birbiriyle iç içe olan iki kayD Ü fi Ü N E L ‹ M na¤›na iflaret etmektedir: Birincisi “...sermayenin eme¤i geçicilefltirme, yar›ns›zlaflt›rma veya “esneklefltirme” yönündeki ekonomik stratejisidir (Ki “kay›t d›fl› istihO R U mant›¤›dam”›n, “sigortas›zl›k”›n Türkiye kapitalizminin hiç bitmeyen ilkelS birikim n›n asli bir bilefleni olageldi¤i düflünüldü¤ünde, emek aç›s›ndan tümüyle yeni bir “risk toplumu” manzaras›ndan söz edemeyiz). ‹kincisi ise, bu stratejinin uygulanD‹KKAT mas›n› mümkün k›lan kültürel-ahlaki zemini de kuran ideolojik-politik ve kültürel iklimdir. Temelleri 1980’lerde Özal’›n...neoliberal pragmatizmi öne sürmesinde...”geSIRA S‹ZDE misini kurtaran kaptan” veya “baflar› hikayesi” kahraman› olmak için “kendine yat›r›m yapmak”, “risk almak”, “yeniliklere ve rekabete aç›k olmak” gerekti¤ini vazeden “yeni insan” anlat›s›n›n bireyci, pragmatik, narsist ve kendisiyleAMAÇLARIMIZ meflgul bir kendilik yaratmas›; “kat› olan herfleyi buharlaflt›ran” kapitalist modernli¤in “ak›flkanl›¤›n›n” ve “h›z”›n›n metropol hayat›ndan internete kadar çok çeflitli alanlarda yayg›n bir flekilde yaflant›lanmas›n›n (yaflanan mekana, yap›lan ifle, insaniK iliflkilere) ‹ T A P ba¤l›l›¤› erozyona u¤ratmas› ve aidiyetleri gelgeçlefltirmesi vb. bu iklimin özellikleridir. Bu bak›ma, Türkiye’deki karakter afl›nmas›nda en az emek sürecinin “esnekleflmesi”, k›sa süreli taahhütler veya kifliye özel ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas› T E L E Vkadar, ‹ Z Y O N insan›n baflka insanlar, kolektif kiflilikler, zaman, mekan ve hatta kendi eme¤i ile kurdu¤u iliflkinin kültürel kodlar›n› dramatik bir flekilde dönüfltüren hegemonik süreçlerin de etkili oldu¤unu iddia edebiliriz” (Erdo¤an, 2011: 103-104). N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 144 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Sennett’in genel yaklafl›m›n› aç›klamak. Sennett’in çal›flmalar› kapitalizmde iflin de¤iflen karakteri ve kapitalizmin çal›flanlar›n duygular›, istekleri ve beklentileri üzerindeki etkileri üzerinde odaklanm›flt›r. Sennett’in sosyolojisi modern toplumun duygusal iliflkilerinin ve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bireylerin ve gruplar›n yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgili maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar› ile ilgilenmifl, bu ba¤lamda etnografik görüflmeler yapm›flt›r. Kent sosyolojisi, kent kültürü ve kent çal›flmalar› ba¤lam›nda ele al›nabilecek çal›flmalar› da bulunmaktad›r. Bu çal›flmalar›nda s›n›f, kent yaflam› ve kimlik üzerinde durmakta, bir di¤er çal›flmas›nda ise modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. Sennet’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› özetlemek. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü eserinde Sennett modern toplumlarda kamusal ve özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› ortaya koyar. Kamusal alan, özel alan, aile ve mahremiyet olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, gündelik hayat ve davran›fl kal›plar› ba¤lam›nda inceler. Sennett, ayr›ca bu dönüflümü sanayileflme, kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir zira yükselen burjuvazi çevresinde odaklanan bir kamusal yaflam›n, 19. yüzy›ldan itibaren özel yaflam›n giderek artan a¤›rl›¤› alt›nda ezilifli söz konusudur. Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki düflüncelerini aç›klamak. Kapitalizmin son elli y›l›nda oluflan servet yarat›m› “büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal istikrars›zl›k” yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar parçalan›rken, hangi de¤erlerin ve pratiklerin bireyleri bir arada tuttu¤unu merak etmektedir. Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, üretim yap›s›ndaki de¤iflim; üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesi ayn› zamanda eme¤in de esnek hale getirilmesi, k›sa ve uzun vadede N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam pratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›flma koflullar› bireyin kiflilik yap›s› üzerinde “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤› karakter afl›nmas› kavram›n› tan›mlamak. Sennett yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin esnekleflmesi ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi faktörlerin kiflilik ve karakter üzerindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerinin, çal›flma disiplininin/disiplinsizli¤inin kifli üzerinde bir kayg› yaratt›¤›n› belirtir. Esneklik vurgusunun üretim ve yönetim anlam›nda yerleflmesi çal›flanlar›n toplumsal yaflamlar›nda ve bireysel olarak karakterlerinde de bir de¤iflime neden olmufltur. Sennett, esnekleflmenin ve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki afl›nd›r›c› etkilerini aç›klar. Ona göre, kat› hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini, çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimleri alm›flt›r. Yeni çal›flma sisteminin ve yönetim anlay›fl›n›n prensipleri “yenilik”, “özgürlük”, “serbesti” gibi sahte aç›l›mlar sa¤lam›fl olsa da asl›nda çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir. Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirmek. Yeni kapitalizmde uzun vadeli planlar yoktur. Esnekleflme kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n› art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Kariyer aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da uzun vadeli, uzun soluklu çal›flma prati¤inin art›k gerçekleflemedi¤ini belirtmek gerekir. Çal›flanlar emekli olana kadar bir yerde çal›flman›n garantisini elde edememektedir. Günümüzde hem iflin karakteri aç›s›ndan hem de çal›flma prati¤i aç›s›ndan k›sa vadeli olma durumu “karakter afl›nmas›” tehlikesini bar›nd›r›r. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir. Korku, kayg›, sürekli bir istikrars›zl›k, güven ve sadakat ba¤lar›n› zay›flat›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngörememektedir ve bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na neden olmaktad›r. 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne 145 Kendimizi S›nayal›m 1. Sennett, modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› hangi çal›flmas›nda incelemifltir? a. Kamusall›¤›n Dönüflümü b. Sayg› c. Karakter Afl›nmas› d. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü e. Ten ve Tafl 2. Afla¤›dakilerden hangisi Sennett’in Türkçe’ye çevrilmifl kitaplar›ndan biri de¤ildir? a. Gözün Vicdan› b. Karakter Afl›nmas› c. Sayg› d. Zanaatkar e. S›n›f›n Gizli Yaralar› 3. Yeni kapitalizm kültüründe iflletmeler hangi üretim biçimini benimsemifltir? a. Taylorist yönetim anlay›fl› b. Fordizm c. Post-Fordizm d. Toplam Kalite Yönetimi e. Kalite Çemberi 4. Sennett “S›n›f›n Gizli Yaralar›” bafll›kl› çal›flmas›n› kimle birlikte yapm›flt›r? a. Jürgen Habermas b. Jonathan Cobb c. David Harvey d. Max Weber e. Daniel Bell 5. Sennett yeni kapitalizmin kültürünün etkilerini hangi toplumsal gruplar üzerinden analiz etmifltir? a. Kad›nlar b. Askerler c. Çal›flanlar d. Mahkumlar e. Çocuklar 6. Esnekli¤in en önemli arac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fordizm b. Teknoloji c. Zaman d. Otomasyon e. Yafllanman›n yönetimi 7. Sennett, ifl eti¤i konusunda afla¤›daki hangi klasik sosyolojik çal›flmay› elefltirmektedir? a. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu b. Toplumsal ‹flbölümü c. Ekonomi ve Toplum d. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli e. Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuram› 8. “Karakter Afl›nmas›” çal›flmas›nda Sennett afla¤›daki veri kaynlar›ndan hangisini kullanmam›flt›r? a. Enformel veri kaynaklar› b. Formel veri kaynaklar› c. Ekonomik veriler d. Tarihsel kaynaklar e. Sosyal teori 9. Afla¤›daki hangisi Sennett’in Karakter Afl›nmas› kitab›nda ele ald›¤› kavramlardan biri de¤ildir? a. Risk b. Rutin c. ‹fl eti¤i d. Baflar›s›zl›k e. ‹fl tatmini 10. Bürokrasinin zaman içinde demir bir kafese dönüflece¤ini ileri süren sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. Richard Sennett c. Daniel Bell d. Alaine Touraine e. Max Weber 146 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Okuma Parças› Önsöz Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bildi¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret de¤ildir. Burada esneklik vurgulan›r. Bir yandan kat› bürokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararlar› elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de¤iflime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, düzenlemelere ve formel prosedürlere giderek daha az ba¤l› olmalar› isteniyor. Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflin anlam›n› ve dolay›s›yla onu anlatmak için kulland›¤›m›z kelimeleri de¤ifltiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “career” [kariyer] kelimesi eskiden tafl›tlar›n [carriage] kulland›¤› bir yolu ifade ediyordu. Kelime çal›flma ba¤lam›nda kullan›lmaya baflland›¤›nda da, kiflinin ekonomik u¤rafllar›n›n bir ömür boyu akt›¤› mecray› anlat›yordu. Esnek kapitalizm, kariyerin izledi¤i düz yolu kesti ve çal›flanlar› aniden bir ifl türünden di¤erine yönlendirdi. XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesindeki “Job” [ifl] kelimesi bir maddenin tafl›nabilir büyüklükteki bir miktar›n› veya parças›n› ifade ediyordu. Günümüzde esneklik, insanlar›n hayat boyu götürü usulü çal›flmalar›, parça parça ifller yapmalar› fleklinde, ifle eski anlam›n› iade eder. Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlar hangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rotay› seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalist sistem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “serbest giriflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pek çok dolaylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de, kapitalimin üzerindeki laneti silmenin baflka bir yolu olarak kullan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor. Ancak bu yeni kontrol biçimlerini anlamak oldukça zordur. Yeni kapitalizm, genelde okunaks›z bir iktidar rejimidir. Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onun belki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kullananlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelimesinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karakter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insan›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›yla ilintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›n içinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemlenemeyen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› modern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir. Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sadakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef için çaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bugünkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Her birimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z: Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Karakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir. Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi özelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebiliriz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan veya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda, karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlar yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›za ç›kard›¤› sorunlard›r... Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11 6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne 147 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Küreselleflme süreciyle birlikte neo-liberalizm de ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel olarak etkinli¤ini sürdürmektedir. Serbest piyasa anlay›fl›n›n küresel düzlemde yayg›nlaflmas› ulus-devletlerin sermayenin ve piyasalar›n iste¤i do¤rultusunda gerekli yasal düzenlemeleri yaparak piyasalar› serbestlefltirmesini beraberinde getirmifltir. Emek gücü üzerinde k›s›tlamalar›n art›r›lmas› ise eme¤in ucuzlamas›na, eme¤in güvencesizleflmesine neden olmufltur. Bu süreçte eme¤in örgütlenmesi de engellenmektedir. Eme¤in ucuzlamas› ve güvencesizleflmesi “çal›flan yoksullar” olgusunun ortaya ç›kmas›na ve küresel ölçekte “yoksulluk”un yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r. 2. e 3. c 4. b 5. c 6. d 7. a 8. b 9. e 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Alan›n Dönüflümü ya da Kamusal ‹nsan›n Çöküflü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 E¤er bir fabrikan›n sekiz saatlik üç vardiya halinde çal›flanlar› varsa, bu çal›flanlar›n bazen gündüz bazen gece vardiyas›nda çal›flmak zorunda olmalar› bile gündelik yaflam pratiklerinin bafltan afla¤› de¤iflti¤i anlam›na gelmektedir. Gece vardiyas›nda çal›flan birinin gündüz dinlenme ve bir sonraki ifl gününe haz›rlanmak için gerekenleri yapmas› gerekti¤ini düflündü¤ümüzde çal›flan›n fizyolojik ve psikolojik olarak bir süre sonra sorunlar yaflamas› olas›d›r. Dolay›s›yla çal›flanlar›n çal›flma saatlerinin esneklefltirilmesinin çal›flma zaman›n› özgürleflmesi gibi görünmesi oldukça aldat›c› bir durumdur. Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesi demek, pratikte zaman ve mekan boyutunun giderek belirsizleflmesi anlam›na gelmektedir. S›ra Sizde 3 Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, üretim yap›s›ndaki de¤iflim ve üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesi eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam pratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›flma koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m olumsuz sonuçlara, “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. Ayr›ca zaman, yetenek ve feragat kavramlar› üzerinden Sennett bu de¤iflimleri aç›klamaktad›r. 148 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alemdaro¤lu, Ayça. (2010). “Bizi Bu Fark Yaralar› Öldürür”, http://www.demokrathaber.net/%E2%80% 9Cbizi-bu-fark-yaralari-oldurur%E2%80%9D-makale,826.html (Eriflim tarihi: 15 Haziran 2011) Belek, ‹lker (2004). Esnek Üretim Derin Sömürü. ‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›. Castells, Manuel. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür, A¤ Toplumunun Yükselifli. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Erdo¤an, Necmi. (2011). “Sanc›l› Dil, Had›m Edilen Kendilik ve Afl›nan Karakter”, içinde “Bofluna m› Okuduk? Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Ergur, Ali. (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dönüflüm,” Yay›nlanmam›fl Çal›flma, s. 1-26. Farris, B. (2009). Sociology and Basic Income: A Case Study of Four Theorists, (presented at USBIG Congress 2009) http://www.usbig.net/papers/194Farris—Sociology%20and%20Basic%20Income.pdf Habermas, Jürgen. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü, (Çev.: T. Bora & M. Sancar), ‹stanbul: ‹letiflim, 1997. Habermas, Jürgen. (1995). “Kamusal Alan: Ansiklopedik Bir Makale,” (Çev.: N. Erol), Birikim, (70): 62-66. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Özsöz, Cihad. (2011). Richard Sennett ve Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, Sosyoloji Notlar›, Say›: 8, s. 18-22. Özyurt, Cevat (2007). “Yirminci Yüzy›l Sosyolojinde Kentsel Yaflam,” Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Say› 18, s. 111-126. Özkazanç, Alev (1997) “Refah Devletinden Yeni Sa¤a”, Mürekkep, (7): 21-37. Sennett, Richard. (2005a). Otorite. (Çev. Kamil Durand) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sennett, Richard. (2005b). Sayg›. (Çev. Ümmühan Bardak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sennett, Richard. (2008). Karakter Afl›nmas›. (Çev. Bar›fl Y›ld›r›m) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sennett, Richard. (2009a). Yeni Kapitalizmin Kültürü. (Çev. Aylin Onacak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sennett, Richard. (2009b). Zanaatkar. (Çev. Melih Pekdemir) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sennett, Richard. (1992). Kamusal ‹nsan›n Çöküflü. (Çev. Serpil Durak & Abdullah Y›lmaz) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996. Sezer, Devrim. (Tarihsiz). Mahremiyetin Despotluklar›: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0 (Eriflim Tarihi 7/7/2012) Shaikh, Anwar. (2007). “Neoliberalizmin ‹ktisat Mitolojisi”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki. ‹stanbul: Yordam Kitap. Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge University Press. Weber, Max. (2008). Sosyoloji Yaz›lar›. (Çev. Taha Parla), ‹stanbul: Deniz Yay›nlar›. http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesaikavrami-tarihe-karisacak.html http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188 www.sueddeutsche.de (Nikolaus Piper, çeviri ve redaksiyon: Selami ‹nce, http://www.birgun.net/world_ index.php?news_code=1221428691&year=2008&month=09&day=15) SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER 7 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek, Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› de¤erlendirebilecek, Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›klayabilecek, Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Töz Öteki Psikanaliz Anamorfoz Özne Semptom Totaliteryanizm • • • • • • Jouissance ‹deoloji Fantezi ‹mgesel Simgesel Gerçek ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür • G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI • ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN • ZIZEK VE POL‹T‹KA • POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA Z‹ZEK’LE BAKMAK Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI Slavoj Zizek, son dönemde birçok disiplinin hakk›n› vererek ilgilenmeyi baflaran önemli bir düflünürdür. Kay’in deyifliyle Zizek’i okumak “anekdotlar, Kant, popüler sinema, bilim, din, Marx, opera, aç›k saç›k f›kralar, güncel olaylar, modern sanat, Derrida, siyaseten do¤ruluk, kanonik edebiyat, siber mekân vb. aras›nda Hegelci diyalekti¤in ve Lacanc› kuram›n virajlar›nda sars›nt›larla dolu, heyecan verici bir lunapark treninde tura ç›kmaya benzer” (Kay, 2006: 13). Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Zizek'in temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesinin ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir. Resim 7.1 Slavoj Zizek 152 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Martin Heidegger (18891976) varoluflcu felsefenin önde gelen filozoflar›ndan biri olarak bilinen Alman bir filozoftur. Heidegger’›n çal›flmalar› üzerinde hocas› olan Edmund Husserl’in fenomenoloji olarak adland›r›lan felsefesinin önemli bir etkisi oldu¤u bilinmektedir. Slavoj Zizek, 1949 y›l›nda entelektüel ve politik çal›flmalar›n›n merkezinde duran Slovenia’n›n Ljubljana kentinde do¤du. Slovenya’da sosyolojide yüksek lisans ve felsefe alan›nda doktoras›n› tamamlayan ve Heidegger üzerine ilk kitab›n› yazan Zizek Paris’te psikanaliz doktoras› yapt› ve Lacan’›n damad› olan Jacques Alain Miller ile çal›flt›. Hegel ve Lacan üzerine Miller ile birlikte Hegel ve Lacan üzerine yazd›¤› tezinden The Sublime Object of Ideology ( (‹deolojinin Yüce Nesnesi) ve (For They Know Not What They Do: Enjoyment as a Political Factor (1990) (Biliyorlar ama Yapm›yorlar: Siyasi bir Etmen Olarak E¤lence) kitaplar›n› yazd›. Ayn› dönem birkaç Slovenyal› meslektafl› ile birlikte Everything You Always Wanted to Know about Lacan: but were Afraid to Ask Hitchcock (1992) (Lacan Hakk›nda Bilmek ‹stedi¤iniz Herfley: Ama Hitchcock’a Sormaya Korktu¤umuz) kitab› Fransa’da bas›ld›. Sonraki kitab› Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out (1992) (Semptomunla E¤len! Hollywood’un içinde ve D›fl›nda Lacan) oldu. Birçok uluslararas› konferans için özellikle ABD’de pek çok say›da kürsüyü ziyaret eden Zizek’in di¤er Slovenyal› Lacanc›lardan daha çok öne ç›kmas› onlardan kopmas›yla sonuçland›. Zizek, ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu yöneliminden hem de muhalif Heideggercilikten uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere do¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar› Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Frans›z düflünüründen etkilendiler ve Slovenya’da Problemi ad›nda ayl›k bir dergi ç›karmaya bafllad›lar. ‹zleyen dönemde ayn› ekip Lacan etkisinde yap›lan çal›flmalar ve çevirilerin yer ald›¤› Analecta kitap serisini ç›karmaya bafllad›. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal Psikanaliz Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi: • Klasik ve modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lacanc› bir bak›flla çözümlenmesi • ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi • Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi (Wright, 1999: 3). 1990’lar›n bafl›ndan beri Zizek heyecanl› bir tempoyla, her y›l gittikçe artan miktarda yeni eserler yay›nlamaktad›r. ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibi ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini Freud’a yan›t olaSIRA S‹ZDE rak gelifltirmiflken Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, Zizek Hegel’i standart prati¤in d›fl›nda Lacanc› anlamda D Ü fi Ü N E L ‹ M simgeselin ve gerçe¤in filozofu olarak okumufl ve bu Lacan’›n simgesel ve gerçek üzerine düflüncelerinin anlafl›lmas› yolunda önemli bir ad›m oluflturmufltur (Kay, 2006: 35). S O R U Lacan ile ilgili hat›rlamak için ünitenin sonunda Lacan’›n çal›flmalar› ile ilgili olaD ‹ bilgileri KKAT rak verilen okuma parçalar›n› gözden geçiriniz. N N SIRA S‹ZDE Zizek, Hegelci bir anlay›flla Hegel’i, onun ne olmad›¤›yla karfl› karfl›ya getirerek ilerler. Bu da Hegel’in di¤er felsefi geleneklerle, özellikle de Kant ile iliflki içinde de¤erlendirilmesini AMAÇLARIMIZgerektirir. Zizek’e göre Hegel yeni fikirlerin belirmesine ve K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür yön de¤ifltirmesine yol açan bir düflünme mekân› olarak de¤erlendirilebilir. Bu, bütün felsefi sorunlar› çözecek pozitif, oluflumunu tamamlam›fl bir sistem tan›mlamaktan ziyade Hegel’in yapmaya çal›flt›¤› fleyin sürdürülmesi anlam›na geliyordu. Negatiflik Hegel felsefesinin merkezinde duruyordu ve Zizek’e düflen Hegel’i bu negatifli¤i ifller hale getirecek biçimde okumakt› (Parker, 2004: 7). Lacan’da Hegelci bir boyut oldu¤u genellikle kabul gören bir argümand›r. Ne var ki, Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p onun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir. Hegel ve Lacan aras›ndaki etkileflim, Zizek’in ‹deolojinin Yüce Nesnesi kitab›ndan Bölünmeyen Art›k (Indivisible Remainder) kitab›na kadar olan yaz›lar›nda geliflmifl ve Zizek’in vurgusu iki yazar aras›ndaki biçimsel benzerlikten çok onlar›n gerçe¤in kaçamak ama izinsiz maddili¤ine olan ba¤l›l›klar› üzerinedir (Kay, 2006: 69). Evrensel ve Tikel Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek, Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›k aç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli aç›klama çabas›na girer. Zizek, evrensellik konusunu ilk kez Ne Yapt›klar›n› Bilmedikleri ‹çin (For They Know Not What They Do) adl› çal›flmas›nda ele alm›fl ve son dönem yaz›lar› G›d›klanan Özne (The Ticklish Subject) ve Olumsall›k, Hegemonya, Evrensellik (Contingency, Hegemony, Universality) adl› çal›flmalar›nda geniflletti¤i tart›flmalarla sürdürmüfltür. Zizek için evrensellik cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki düflünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre ?evrensel düzen?, onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen ya da büyük Ötekidir. Bununla birlikte kavramsal efllefltirmemiz, gösteren ve gösterilen düzlemlerinin birbirlerini ifllemez hale getirmeleri olgusuyla bozulur. Bunun nedeni, gösterenlerden bir tanesinin kendisine karfl›l›k gelen bir gösterileni olmamas›d›r. Çünkü o gösteren dilbilimsel sisteme bir içerik sunmaz, sadece farkl›l›k afl›lar. Teklik özelli¤i Simgesel düzeydeki bireysel özdeflleflmenin dayana¤› olarak hareket eder (Kay, 2006: 61). Zizek’e göre tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen standart diyalektik bak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl de¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Lacan’›n “Hegel’in histeriklerin en yücesi” oldu¤una dair tan›mlamas› bu çizgiler boyunca yan›tlanmal›d›r. Histerik, Lacan’›n sorgulamas›nda “Öteki’nde bir delik ödünç al›r”; kendi arzusu Öteki’nin arzusu olarak deneyimlenir. Öyle ki kendine bir soru soran histerik özne bafltan sona Öteki’nin gizemi bilen temel yan›t oldu¤unu bilerek hareket eder. Asl›nda Öteki’ne yöneltilen soru diyalektik süreçte, düflünümsel bir dönüflle sorunun kendisini yan›t olarak kurarak yan›tlanm›flt›r. Zizek, Adorno’nun “toplum nedir?” sorusundan yola ç›karak bu duruma bir örnek verir. Buna göre toplumun tek bir tan›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Her zaman birbiriyle çeliflen tan›mlar yap›lm›flt›r. Kimileri toplumu tek tek bireylerin ötesinde organik bir bütün olarak tan›mlarken baz›lar› ise toplumu atomist bireylerden oluflan bir yap› olarak tan›mlam›flt›r. Dolay›s›yla organizmac› bak›flla atomist bak›fl karfl› karfl›ya gelmifltir. ‹lk bak›flta bu çeliflkiler toplumu “kendi içinde” tan›mlayan her bilgiyi bloke eder durumdad›r. Her kim toplumun “kendi içinde” bir fley oldu¤unu varsayarsa toplumu tam olarak kavrayamayan k›smi ve göreceli kavram- 153 154 Problemin kendisinin ayn› zamanda çözümü de oldu¤u bu tür paradoksal mant›¤a Lacan’›n çal›flmalar›nda oldukça s›k rastlan›r (Zizek, 2006: 38). Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler sallaflt›rmalarla yaklaflabilir. Tam da bu çeliflki yan›t oluflturdu¤u zaman diyalektik dönüfl meydana gelir. fiöyle ki; farkl› toplum tan›mlamalar› bir engel ifllevi görmezler, tam da o “fleyin kendisine” içkindirler ve gerçek toplumsal çeliflkilerin göstergeleridirler, organik bir bütünlük olarak toplum ile atomist bireylerden oluflan toplum aras›ndaki antagonizma çok temel bir antagonizmad›r ve kavranmak isteneni kuran tam da budur. Hegelci stratejinin temel konusu da buradad›r: “Bu tür bir uygunsuzluk” (bizim örne¤imizde farkl› tan›mlamalar) gizemi ortadan kald›r›r. Bafllang›çta kendini engel olarak sunan fley her ne ise diyalektik dönüflle birlikte do¤rulukla ba¤lant› kurabilece¤imiz kan›t›n kendisine dönüflür. Böylece onu engelleyen fley olarak görünen fleye saplanm›fl oluruz. Öyle ki, “fleyin kendisi” bir eksikli¤in etraf›nda kurularak gizlenmifltir. Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflan kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek böylece birbirinden ba¤›ms›z iki ayr› uç olarak düflündüklerimizin asl›nda devam eden bir fleyin parças› olduklar›n›, yani tikelin evrensele geçip geri dönebilece¤ini söyler (Zizek, 1991: 46). Vurgulanmas› gereken önemli bir nokta da Lacan’›n politikaya olan göreceli ilgisizli¤ine karfl›n Zizek, Lacan düflüncesini tarih ve politika ile iliflkilendirmeyi baflarm›flt›r. Zizek, töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda görüldü¤ü gibi Hegel ve Lacan’›n düflüncelerini ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya çal›flm›flt›r (Kay, 2006: 69). Özne ve Töz Hegel’in “Tinin Fenomolojisi” kitab›n›n girifl bölümünde kendi felsefesini anlat›rken “do¤ruyu sadece töz olarak de¤il, ayn› zamanda da özne olarak kavramaya ve ifade etmeye dayand›¤›n›” belirtmesi Zizek’i töz ve özne temalar› etraf›nda çal›flmaya sevk eder. Töz, kendini kendisine yabanc›laflt›rd›¤› ve kendisini bu yabanc›laflmay› hesaba katarak yeniden konumland›rd›¤› zaman özne haline gelir. Önce Öteki haline gelerek kendini olumsuzlar ve kendine döner. Bu çifte olumsuzlama yerine geçerek onu, yok edip özne yapar. Bu çifte olumsuzlama süreci sonunda tözün özneye Hegelci geçiflini Zizek Lacan’›n özne ve Öteki’deki eksi¤in karfl›l›kl› tan›nmas› aç›klamas›na bir paralellik kurmak olarak yorumlam›flt›r. Lacan’a göre bölünmüfl özne engellenmifl Öteki ile ba¤daflt›r. Çünkü her ikisi de, gerçe¤i kavramada yetersiz olmalar›ndan dolay› ayn› eksi¤e maruzdurlar. Zizek ben ve toplum gibi sabit olarak alg›lad›¤›m›z fleylerin sahte ve yetersiz olduklar›n›; hiçbirinin de töz olmad›¤›n› iddia eder. Zizek’e göre Hegelci düflünmenin temel özelli¤i, tekrarlanmas›n›n yap›sal, kavramsal zorunlulu¤udur. Mesele, özün birçok belirlenim içinde ortaya ç›kmak, iç do¤rusunu bu çokluk içinde eklemlemek zorunda olmas› de¤ildir sadece, mesele flu dur ki öz görünüflün kendisi için; öz olarak görünüflle farkl›l›¤› içinde, paradoksal olarak olgular›n hükümsüzlü¤üne beden veren bir olgu biçiminde ortaya ç›kmak zorundad›r. Düflünmenin hareketini bu tekrarlama karakterize eder. Buna göre “Devlet’ten dine Tin’in bütün düzeylerinde onunla karfl›lafl›r›z. Dünya, evren flüphesiz ilahiyat›n tezahürüdür, Tanr›’n›n sonsuz yarat›c›l›¤›n›n yans›mas›d›r; ama Tanr›’n›n etkili olabilmesi için kendini yaratt›klar›na tekrar göstermesi, kendisini tekil bir kiflide (‹sa) cisimlefltirmesi gerekir” (Zizek, 2004a: 227). Bir baflka ifadeyle Devlet elbette ki rasyonel bir bütünlüktür ama kendisinin her türlü tikel içeri¤in etkin afl›lmas› vasf›n›, ancak kendini tekrar Monarflik Hükümdar’›n olumsal bireyselli¤i içinde cisimlefltirerek kazanabilir (Zizek, 2004a: 227). 155 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür ZIZEK VE POL‹T‹KA Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen Art›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu anti- totaliterdir ve iflledi¤i esas konu milliyetçi ve ›rkç› ideolojiler baflta olmak üzere ideoloji elefltirisidir. Baflta G›d›klanan Özne olmak üzere sonraki kitaplar›nda kapitalizme karfl› sald›rgan bir dil kullanm›fl ve küresel kapitalizme karfl› koyma yolu olarak evrenselli¤e vurgu yapm›flt›r. Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki ve bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur. Burada, yaln›zca bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Esas olarak Zizek “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre ‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu ama ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik” hale getiriyordu (Kay, 2006: 182). Zizek kimlik politikalar›na nas›l bir elefltiri getirmifltir, tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek Zizek, politik alan› klasik anlamda iktidar arac›l›¤›yla, iktidar› dayatma, kullanma, ya da ona karfl› direnme biçimleri; iktidar›n kimin ç›karlar›na hizmet etti¤i ya da kötüye kulland›¤› ve iktidar›n üretim ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerindeki etkileri olarak tan›mlar (Kay, 2006: 182). 1 D Ü fi ÜDo¤u N E L ‹ M Avrupa’da Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na, Bat›’n›n kapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz. S O Bu R U anlamda Yugoslavya tarihi bir açmazlar, k›r›lma noktalar› ve olanaks›zl›klar iliflkisi tarihi olarak okunabilir. Bundan dolay›d›r ki Hegelcilik, Lacanc›l›k, Marxc›l›k gibi Zizek’in yaD‹KKAT rarland›¤› teorik kaynaklar›n negatifli¤e, eksikli¤e ve diyalektik k›r›lmaya olan yaklafl›mlar› son derece önemlidir. Zizek’in kulland›¤› farkl› sistemlerin kavramsal yaSIRA ortam›nda S‹ZDE p›s› deforme olmufl bir biçimde Balkanlar›n ekonomik ve siyasal flekillenmifltir. Zizek, Ljubljana Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktoras›n› tamamlad›ktan AMAÇLARIMIZ sonra ayn› üniversitede ders vermek için yapt›¤› baflvurunun reddedilmesinden sonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde araflt›rmac› ve ziyaretçi ö¤retim üyesi olarak çal›flm›flt›r. Sonras›nda ise flafl›rt›c› bir biçimde 1980’lerde Slovenya’daki K ‹ T A P alternatif hareketin önde gelen siyasal aktivistlerinden biri olmufl, 1990 y›l›nda Slovenya’da yap›lan ilk çok partili seçimlerde Slovenya Cumhuriyeti’nin baflkan aday› olmufltur. Bu noktada öncelikle Zizek’in mezun oldu¤u okulda ders vermesini engelleyen TELEV‹ZYON ama sonras›nda cumhurbaflkan› aday› olmas›na yol açan dönüflüme Yugoslavya gerçe¤inden yola ç›karak bakmak yararl› olacakt›r. Tito, Stalinist bürokratik gelenekten uzaklaflarak Yugoslavya devrimini çok da‹NTERNET ha aç›k, demokratik bir sosyalist öz yönetim biçimine do¤ru yönlendirmiflti. Bu asl›nda kapitalizm ve komünizm aras›nda bir üçüncü yol oluflturma anlam›na geliyordu. Tito, 1937’de Yugoslavya’da Komünist Partisi genel sekreteri oldu ve Yugoslavya’da Sovyetler Birli¤i esinli Stalinist bir kast kurdu. Yugoslavya Komünist Partisi’nin Cominform’dan (Uluslararas› Komünist Enformasyon Bürosu) ihraç edilmesine kadar Tito gayet iyi bir Stalinistti. Sonras›nda Yugoslavya her iki kutup (ABD ve SSCB) için de bir tür tehdit olarak tarafs›z bir çizgiye yöneldi. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1963’de sembolik olarak sosyalist vurgusunu öne ç›kard› ancak Zizek’in deyifliyle yeni yap›lanma hali haz›rda olan›n “tam tersine” bir süreci bafllat›yordu. Kapitalist mülkiyet iliflkilerinin devrimci biçimde yerinden N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 156 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler edilmesi söz konusu olmad›¤› gibi proleter tak›m› etkisizlefltirip, ekonominin bafllang›çta bürokratik olarak düzenlenmesine sonras›nda ise kapitalistleflmesine yol açm›flt›. Zizek’in seçerek de¤erlendirdi¤i kavramsal referans noktalar› 1980’lerde Yugoslavya rejiminin ideolojik ayg›t›n›n dokusunda gömülüydü. Zizek’in kendisi de o zamanlar bu ayg›ta yerleflikti. 1971’de Ljubljana Üniversitesi’nde felsefe ve sosyoloji alan›nda lisans›n› tamamlad›ktan sonra ders vermesinin otoriteler taraf›ndan ideolojik olarak uygunsuz bulunaca¤›n› varsayd›¤› için master tezini 1975 y›l›nda “Frans›z yap›salc›l›¤›n›n teorik ve pratik ilgilili¤i” konusu üzerine yapt›. O dönemde ailesi taraf›ndan desteklendi. Almancadan yapt›¤› felsefi çevirilerle 1977’de Slovenya Komünistler Derne¤i Merkez Komitesi’nde güvenceli bir ifl bulana de¤in bir süre daha yaflam›n› sürdürdü. Bu ifl komite toplant›lar›nda dakika tutmaktan, yap›lan tuhaf konuflmalara asistanl›k yapmaya, bürokratlar için konuflmalar yaz›lmas›na ya da Zizek’in sonradan elefltirel yaklaflaca¤› sembolik ayg›t›n farkl› biçimlerinin üretilmesi sürecine kadar bir dizi görev içeriyordu. Ayr›ca bu görev Zizek’in parti ayg›t›n›n cumhuriyet düzeyinde ifllemesi hakk›nda ileride teoriler üretmesine katk› sa¤layacak içeriden bilgiler almas›n› sa¤lamakla kalmam›fl ayn› zamanda yurtd›fl›nda akademik konferanslara kat›labilmesi için gerekli maddi deste¤i de sa¤lam›flt› (Parker, 2004: 18). Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak fleyleri bulmas› Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k noktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etkisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Bundan dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir aç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma sürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n baflrolü oynad›¤›’ imgelemi kapitalizmin yaratt›¤› çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur. Zizek’e göre Emir Kusturica filmleri, örne¤in Underground filmi, Bosna Hersek’te muhalif gruplar aras›ndaki çekiflmeyle ayn› ideolojik iflleve sahiptir. Zizek, Kusturica’n›n kendisinin flöyle bir iddias› oldu¤undan söz eder: “Balkanlar’da savafl do¤al bir olgudur, kimse ne zaman ortaya ç›kaca¤›n› bilemez, sadece olur. Savafl genlerimize ifllemifltir” (Lovink, 1995). Zizek bu ideolojik ifllevin bir benzerini de Bat›’da birtak›m radikallerin savaflan bütün taraflar› ümitsizce suçlamalar›nda görebilece¤imizi söyler. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak konular bulmas› bak›m›ndan SIRA S‹ZDE Bat›’n›n nas›l bir etkisi olmufltur? D Ü fi Ü N E L ‹ Mda¤›lmas› sürecinde Zizek’in yaz›lar›nda s›kça karfl›m›za ç›kan Yugoslavya’n›n bir baflka durum söz konusudur. Bu koflullarda ulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik S Ove R Ugelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleri olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›nda D‹KKAT Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri Konferans› kurulmufltur. 1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta bir SIRA S‹ZDE olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja tür korunma yöntemi karfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlan- N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 157 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür m›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki “Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl karfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar aras›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu olgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret eder. “Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn› zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›n a盤a ç›kmas›na neden olmufltur (Parker, 2004: 19). Resim 7.2 Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde büyük can kay›plar› yaflanm›flt›r. Kaynak:http://www. gunaydinhaber.co m/dunya/yugoslavy a-da-15-bin-kisikaybolmus13998.html. Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde kad›nlar›n yaflad›klar›na iliflkin SIRAZizek’in S‹ZDE yorumlar› neler olmufltur? D Ü fi Ü N E L ‹ M Devlet nas›l kurulmufltur ki onu oluflturan bileflenler aras›nda olanaks›z bir iliflki ortaya ç›km›flt›r ve ayn› zamanda bu boflluk düflmanl›k ve intikam gibi kötücül S O RYugoslavya’n›n U fantezilerle doldurulmufltur? Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için da¤›lmas›na ve S›rp sorununun ortaya ç›kmas›na do¤ru odaklanmam›z gerekiyor. Sosyalist Yugoslavya Federasyonu ile ilgili pek çok sorundan biri devletin müD‹KKAT kemmeliyetçili¤inin Federasyon’daki her bir ayr› devletin birbiriyle mükemmel olmayan iliflkiler kurmas›n› gerektirmesiydi. Kendine ait bir Cumhuriyete sahip olan SIRA S‹ZDE Makedonve vatan olarak kendilerini iflaret eden 5 ayr› “ulus” vard›: H›rvatistan, ya, Karada¤, S›rbistan ve Slovenya. Buna ek olarak 1980’lerin bafl›na kadar dokuz farkl› etnik grup vard› ve bunlar›n bir k›sm› kolayca co¤rafi AMAÇLARIMIZ bir alana karfl›l›k gelmiyordu. Tito’nun bayatlam›fl “kardefllik ve birlik” söylemi- sonras›nda Milofleviç taraf›ndan çok daha kötü bir flekilde zerk edilen- Yugoslavya’n›n birK federasyon oldu¤u ‹ T A P projesiyle efl zamanl› olarak S›rbistan’›n egemenli¤i ve sonras›nda baflvurdu¤u etnik temizlik politikas›yla ifade edildi. Kapitalist aç›kl›k ve dengesizlik karfl›s›nda Zizek’in “ulusal flovenizmin Do¤u Avrupa’da yeniden ortaya ç›kmas›” yaz›laT E L E V ‹ Zile Y O ilgili N r› Bat› dünyas›nda bir tür tampon görevi gördü. ‹ç savaflla ilgili Zizek’in vurgusu “e¤er gerçeklerin yanl›fl bilinmesini istemiyorsak teorik bir çerçeveye ihtiyac›m›z vard›r” olmufltu. “Neyin, nas›l oldu¤una TERNET dair” basit bir ezber hem kavramsal hem de olgusal hatalar‹ Nyapmam›za neden olur. Psikanaliz gibi teorik bir çerçeveye baflvuruyorsak onun içindeki kavramsal 3 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 158 Psikanalize göre bilinçsiz olarak peflinde kofltu¤umuz arzu nesnesi, gerçekli¤ini deneyimlemedi¤imiz ve sanki bir zamanlar hoflland›¤›m›z bir fleymiflçesine fantezi bir cezbedicilik ifllevi gören, her zaman “kay›p bir nesne” olmufltur. Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler varsay›mlar›n nas›l ifller hale geldi¤ini aç›klamak zorunday›z. Her türden psikanalitik aç›klamaya baflvurdu¤umuzda onun farkl› ö¤elerinin nas›l bu kadar güçlü hale geldi¤ini bilmemiz gerekiyor. Siyasal alan›n yap›lanmas› öyle bir eklemlenmifltir ki psikanalitik aç›klama ifller hale gelir. Psikanalitik öznellik- birinin deneyiminin gündelik söylemin d›fl›nda kalmas›- halklar›n topraklar›ndan ayr›lmas› ve kapitalist geliflme sonucu emek güçlerinin kendilerine yabanc›laflmas› ile ortaya ç›kar. Bu geri dönüflsüz biçimde bölünmüfl özneler, bu yeni olanaks›zl›k koflullar›nda onlara “bilinçsiz” görünen bast›r›lm›fl›n dönüflüne tan›kl›k ederler. Tam da bu koflullarda toplulu¤a duyulan organik bir ba¤ kurmaya özlem ulus motifiyle gelir ve sadece ideolojik düzeyde de¤il ayn› zamanda ideolojik çekicilik düzeyinde etkilidir. Teorinin rolü konusundaki ayn› nokta Hegel için de geçerlidir. Buna göre üç ana s›n›f aras›ndaki ayr›m mükemmel bir ideolojik imgelem ve Do¤u Avrupa’daki tampon devletlerin yöneticileri olan bürokratlar için bir avuntu sa¤lam›fl görünür. Hegel’e göre “tar›m s›n›f›” aristokratlar ve köylülerden, “iflletme s›n›f›” kapitalistler ve iflçilerden, “evrensel s›n›f” ise memurlardan oluflur. Toplumu bu biçimde iflçi ve iflverenlerin ortak ç›karlar› varm›flças›na bir arada resmetmek oldukça çekicidir ve Zizek’e göre Marks’›n karfl› ç›kt›¤› da tam da “iflletme s›n›f›”n›n bileflenlerinin bu biçimde ortak ç›karlara sahip olduklar› fikridir (Parker, 2004: 26). Yugoslavya devletinin kavramsal yap›s› pek çok ideolojik e¤ilimi sürdürebilecek niteliktedir ancak devlet çözülmeye bafllad›¤›nda yaflam dokusu içindeki hatal› çizgiler bürokrasi alt›nda mücadele çizgilerine dönüflür. Bundan sonrad›r ki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar› Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hem meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar. Zizek’in, hiç sahip olunamayan›n baflkalar›nca çal›nd›¤›n›n fark edilmesini tan›mlamak üzere Lacanc› bir “afl›rman›n hazz›” çerçevesini kulland›¤› 1990’larda Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin de¤erlendirmesi öncelikle New Left Review’da bas›lm›flt›r. Esas olarak Zizek’in de¤erlendirmesi Yugoslavya devlet ayg›t› ve onun ideolojik meflruluk biçimlerinde yap›lanan ulusal antagonizman›n aç›klamas›d›r. Zizek, “afl›rman›n hazz›” görüflünün yaln›zca “geri kalm›fl” Balkan ülkelerine de¤il 1980’lerde ABD ideolojisinin oluflturdu¤u örneklere de uyarlanabilece¤i konusunda ›srarc›d›r. Bu bak›mdan, ne zaman kapitalizm krize girse, tehdit alt›nda hissedilen ideolojik fantazinin üzerinde kümelendi¤i kendi özel ulusal ‘fieyimiz” hayatadi¤erlerince ölümüne nefret edilen- do¤ru patlar. Zizek’e göre kapitalizmin en önemli özelliklerinden biri de her zaman krizde olmas›d›r. Kapitalizmin içsel karakteri onu öyle bir ekonomik sistem olarak sunar ki ihtiyaçlar asla tam anlam›yla karfl›lanamazlar (Parker, 2004: 27). Öte yandan Zizek, Yugoslavya’y›, “her ulusall›¤›n ‘sahip olmalar› halinde hayatlar›n› dolu olarak yaflayacaklar› yaflamsal bir hazdan di¤er uluslar›n kendilerini mahrum b›rakt›klar›na dair kendi anlat›lar›n› infla etmeleri” sürecine iliflkin meselenin küçük bir resmi biçiminde bir “örnek olay” olarak önerir. Zizek’e göre, 1980’lerin sonunda Bat›’n›n çok da hoflland›¤› Do¤u Avrupa’da “demokrasinin yeniden icad›” kapitalist ekonomik organizasyon için gerekli olan antagonizman›n yeniden sunumudur: Zizek’in ifadesiyle Adeta Komünist yüzeyin alt›nda patolojik fantaziler zenginli¤i par›ldayarak yüzeye ulaflma an›n›n gelmesini bekliyordu” (Parker, 2004: 28). Burada odaklanmam›z gereken nokta Zizek’in de¤erlendirmesinde yer alan küçük ama önemli uyar›lard›r. Sanki yüzeyin alt›nda patolojik fantaziler vard›r ve sisteme dengesizlik zerk edildi¤inde farkl› düflmanlar›n inflas› belli bir türden düfl- 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür manl›k fikrinin yükselifline yol açar. Etnik düflmanl›¤›n psikanalitik aç›dan de¤erlendirilesi söz konusu oldu¤unda dört elle sar›l›nan biyolojik içgüdünün keflfedilmesi gibi bir tehlike her zaman vard›r ve ayn› tehlike Zizek’in yaz›lar› için de söz konusudur. Ortaya ç›kan manzara Yugoslavya devletinin belli yap›sal dengesizlik biçimleri çerçevesinde ve cumhuriyetler aras›ndaki farkl›l›klar›n etnik düflmanl›klar›n ay›rt edici baz› biçimleriyle kuruldu¤udur. Zizek konuyla ilgili olarak daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist rejimin bunalt›c› fantezisinden ve ona efllik eden ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan “milliyetçi popülizme” daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bulunur (Parker, 2004: 28). 159 “Totaliteryanizm” kapa¤› kald›r›ld›¤›nda, Bat›’n›n umdu¤u türden demokrasi arzusunun kendili¤inden f›flk›rmas› yerine “farkl› ‘haz h›rs›zlar›na’ dayanan etnik çat›flmalar›n yükselmesiyle” karfl›laflt›k. Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet Esas olarak Slovenya Bat›’n›n, yakas›na yap›fl›p kapitalizme kazand›rd›¤› önemli bir ödüldü. 1991’de Yugoslavya nüfusunun % 8 ini kaplayan Slovenya gayrisafi gelirin % 18 ine sahipti. Ayr›ca Slovenya ile Bat› aras›ndaki ticari ba¤lar da Yugoslavya’n›n ihracat›n›n önemli bir bölümünü oluflturuyordu. Yugoslavya’y› bölme ve en karl› sektörleri kendi üretim döngüsüne katma konusundaki emperyalist istekler belirli ulusal ç›karlarla ve Slovenya’n›n serbest piyasaya boyun e¤mesiyle çak›flt›. Zizek 1991’e kadar Bat›’n›n Yugoslavya’y› bir arada tutmaya çal›flt›¤›n› öne sürer. Ne var ki, ABD yönetiminin kamuya aç›klad›¤› isteklerinin Bat› Avrupa’n›nkilerle örtüfltü¤ü konusunda kuflkular vard›r. 1991’de S›rbistan ile Slovenya aras›nda 10 gün süren çat›flma, Belgrat’›n muhalif güçleri Ljubljana içinde s›k›flt›rmak için son bir teklif vermesiyle bir parça çözülmüfl oldu. Slovenya üç ay için bölünme fikrini erteledi. Zizek’e göre, ABD Yugoslavya’n›n bölünmesini önlemek istemiflti, bunun nedenlerinden biri de Almanya’n›n arzular›n› denetim alt›nda tutmakt›. ‹ngiltere, Fransa, Yunanistan gibi Avrupa’n›n di¤er ülkeleri de Almanya’n›n arzular›ndan duyduklar› kuflku sonucunda Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n› önlemek için 1980’lerde ve 1990’lar boyunca S›rbistan ile ekonomik ve siyasal nedenlerle görüflmek için s›raya girdiler.1991’e kadar Milofleviç de Slovenya’dan kurtulma iste¤indeydi. O noktada Kosova Belgrat için çok daha s›k›flt›ran bir sorundu. 1991 y›l›nda Slovenya Yugoslavya’dan ayr›ld›¤›nda 1.7 milyon nüfusu ile büyük bir ülke de¤ildi. Ayr›l›¤›n siyasi yaflam›n dokusunda önemli sonuçlar› oldu ve Zizek’in yar›flan siyasal gruplar aras›ndaki flu ya da bu isimle kiflisel karfl›tl›¤› ile ilgili olarak verdi¤i pek çok röportaja da yans›d›. 1980’lerde farkl› muhalif gruplarla ilgili bir tahmin yapmak gerekirse bar›fl hareketi 20 kifliden, feminist hareket ise bir düzine kad›ndan olufluyordu. Bu rakamlar göz önünde bulundurulursa 1988 y›l›nda ‹nsan Haklar›n› Koruma Komitesi’nin radikal gençlik dergisi Mladina’n›n tutuklanan editör ve gazetecilerinin serbest b›rak›lmas› için toplad›¤› 100.000 imzan›n ve o zamanlar siyasal konularda halk› harekete geçiren “Slovenya Bahar›”n›n ne anlama geldi¤i daha iyi anlafl›l›r. Bu muhalif grubunun yükselifle geçmesi oldukça h›zl›yd› ve Slovenya muhalif hareketine iliflkin bir de¤erlendirmeye göre 1970’ler bir yanda toplumun apolitikleflmesi” ile tan›mlan›rken öte yanda okuma ve ö¤renmeye genifl bir ilgi söz konusuydu. Siyasi-teorik bir ak›m Marksist ekonomi politikle ilgilenirken, di¤er ak›m Problemi dergi çevresini oluflturuyordu ve Althusser, Foucault, Derrida ve Lacan’dan etkileniyordu. Zizek ve ‘Slovenya Lacan Okulu’ bu ikinci teorik gruba dâhildi ve Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen post-yap›salc›l›k ak›m›ndan besleniyordu. Ne var ki Zizek ve arkadafllar› Reneta Salecl ya da Zupanzic’in çal›flmalar›n› post-yap›salc›l›k içinde de¤erlendirmek yanl›fl olabilir, onlar da- Zizek’in çal›flmalar›na etki eden iki önemli teorik özelli¤i vard›. Birincisi Fransa’dan yükselen teorik kaynaklard›, ikincisi ise popüler kültürün önemiydi. 160 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ha çok on yedinci yüzy›l felsefesi ile ilgileniyorlard›. 1970’lerde ortaya ç›kan teorik çal›flmalar üç zorunluluk üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da içeren ekonomi politik ve öz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluflumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi. Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘muhalifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflünme biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarak bürokratik seçkinlerinkine benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel direniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Zizek ve arkadafllar›n›n SIRA S‹ZDE 1970’lerdeki teorik çal›flmalar› hangi zorunluluklar üzerinde yükseliyordu? D Ü fi Ü N E Ldirenifl ‹M Slovenya’daki hareketi belli bir grup kültürel referans noktalar› ve popüler kültürün bir tür direnifl biçimiyle eklemlenmesiyle tan›mlan›yordu. Bu direnifl birtak›m Skendine özgü ve ilginç biçimler alm›flt›. Bafllang›çta punk öne ç›kt› ve O R U 1977’de punk ülkede bürokrasiye karfl› ç›kan ilk yeni toplumsal hareketin do¤uflunun iflareti olarak sivrildi. Çarp›c› bir örnek 1980’lerde müzik, tiyatro görsel projeD‹KKAT leriyle öne ç›kan bir grubun do¤ufluydu. Laibach müzik grubunun Nazi sembollü kostümleri do¤rudan devlete, Slovenya ‘alternatif kültürü’ne ve ‘muhalif’ kesime SIRA ve S‹ZDE bir karfl› ç›k›flt› bireylerin kendilerini devlet ayg›t›ndan ve onun etkilerinden ayr›flt›rabileceklerinin bir tür manifestosuydu. Laibach taraf›ndan öne sürülen ana strateji devletin sosyalist, ilerlemeci, karfl› konulmaz oldu¤u iddialar›n›- üstbelirleAMAÇLARIMIZ nim olarak- yap›bozuma u¤ratmakt› (Parker, 2004. 31). Üstbelirlenim rejim savunucular› ve çok da fark›nda olmadan muhalefete sad›k olmak Karas›ndaki açmaz› k›rmak için bir yol önerir ve rejimin bir di¤er öz‹ T A P rünü oluflturan sad›k muhaliflerin “muhalefetini” tahrip eder. 1980’ler boyunca temel odak noktas› devlet ritüelleriydi ve bu grup 1990’larda kendi büyükelçiliklerini ve konsolosluklar›n› kurdu. Bu grubun aktivistleri Zizek’in derslerine TELEV‹ZYON kat›ld›lar ve sonras›nda üstbelirlenim yönetimini ilk kullananlar›n Laibach oldu¤unu ve Zizek’in sonradan bunu teoriklefltirdi¤ini iddia ettiler. Esas olarak Zizek’in üstbelirlenimden kastetti¤i fleyden bir sapma söz konusu. Zizek’in üstbe‹ N T E R N E‘muhalifli¤in’ T lirlenim kavram› örtülü bir devlet-onayl› pozisyonunu reddetmesi sadece iktidar› kökten reddetmek için bir tür zaman kazanmakt›r ve böylesi bir kökten reddedifl kolektif siyasal alanda tasarlanmam›flt›r ve bireysel ‘eylem’ yoluyla gerçekleflir. Slovenya muhalefetinin baz› kesimleri ‘sivil toplum’ alan›n›n kuruluflunu ‘demokrasi için gerekli koflul’ olarak görmüfllerdir. Bu, yaln›zca devletin bütün faaliyetleri kendi alan› içine eklemlemesi ile ‘her türden özdefl topluluk fikrine’ milliyetçi ve yabanc› düflman› diye karfl› ç›kmas› aras›ndaki fark› oluflturmamal›. Bu seçeneklerden ilki olan sivil toplumdaki her türden faaliyetin muhalefeti bo¤mak amac›yla asimile edilmesi 1980’lerde devlet taraf›ndan uygulanan güçlü bir stratejiydi. Slovenya Komünist Derne¤i 1980’lerde sol bir muhalefet oluflturmak için Gramscici sivil toplum retori¤ine s›¤›nm›flt›. Belki de bundan dolay› Zizek ilerici bir siyaset anlay›fl›na varmak için Gramsci’nin sivil toplum iddias›n› reddederek Hegelci sivil toplum- devlet ayr›m›na dayanm›flt›. Zizek’e göre as›l olarak sivil toplu- N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Üstbelirlenim stratejisi Hegelciler ve Marksistlerce Gramsci’den sonra ortaya ç›kan Avrupa komünizmi gelene¤inin ‘sivil toplum’un devlete karfl› anlafl›lma biçimlerinde de anahtar rol oynar. 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür mun kendisi sorunlu görünüyordu ve Slovenya’da sivil toplumu muhalefet e karfl› harekete geçirmek sivil toplumu devlet karfl›s›nda idealize edenlere yönelik bir uyar›yd› (Parker, 2004: 33). 1990’da Slovenya’da ilk serbest seçimlerde befl farkl› muhalif grubun oluflturdu¤u birlik % 55 oy ald› ve H›ristiyan Demokrat bir baflbakan seçildi. Slovenya’y› Bat› ile ittifak halinde kapitalist bir ülkeye dönüfltürme projesi farkl› sivil toplum kavramlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden oldu ve Slovenya Zizek’in deyifliyle yeni bir ‘faziletli ço¤unlu¤un’ geliflmesine sahne oldu. Bu sivil toplum hareketlerinin programlar› yaln›zca kültürel flovenizm tafl›makla kalmay›p ayn› zamanda aile yaflant›s›n›n ve ulusun ço¤almas›n› sa¤layacak çocuk yetifltiricisi olarak annelerin özendirilmesini ve sonuçta kürtaj hakk›n›n k›s›tlanmas› ve eflcinsel ‘sapk›nl›¤a’ sald›r›y› da içeriyordu. “Bu aç›dan Slovenya’daki ‘faziletli ço¤unlu¤un’ art›fl› Yugoslavya’n›n di¤er cumhuriyetlerindeki sa¤›n yükselifline de paralel bir geliflmeydi. Ayn› zamanda S›rbistan’›n Ortodoks Kilisesi’ne ba¤l› olmas›na karfl›n Slovenya’n›n ço¤unlu¤unun Katolik oluflu da önemli bir etkendi. H›ristiyanl›k ulus inflas›nda harekete geçirilebilecek haz›r kuvvetlerden biriydi. 1991’de Ljubljana’dan yazan bir yorumcunun vurgulad›¤› gibi kad›nlar neredeyse siyasetten tamam›yla d›fllanm›fllard›, onlara verilen yeni görev mümkün oldu¤unca çok say›da Sloven do¤urmakt› ve yeni demokrasi bir erkek demokrasisiydi. Irak’ta 2003 y›l›nda meydana gelen savaflta Slovenya Do¤u Avrupa’daki yeni kapitalist devletler içinde ABD müdahalesine onay vermede tereddüt etmeyen on ülkeden biriydi (Parker, 2004: 34). 1990’larda Zizek, kolektif adayl›k için Liberal Parti’nin cumhurbaflkanl›¤› adaylar›ndan biriydi ve seçimi k›l pay› kaybetmiflti. Seçimlerden sonra Zizek iktidardaki partiyi destekledi ve bu deste¤i “hiçbir iyi solcu böyle yapmazd›” diye niteledi. Asl›nda Zizek içinde bulunulan kapitalist ortamda Hegelci devlet ve sivil toplum aras›ndaki ayr›mda aç›kça bir seçimde bulunmufltu. Hegel’in sivil toplum konusunda kuflkular› vard› ve Zizek de bu aç›dan Hegel’e dayanm›flt›. Gerçekte sivil toplum bir tür ‘faziletli ço¤unlu¤un, muhafazakârlar›n ve milliyetçi bask› gruplar›n›n kürtaja karfl› oluflturduklar› bir tür a¤’ ifllevi görüyordu ve afla¤›dan gelen bu bask› Zizek’e göre devlet taraf›ndan dengelenmeliydi: “Slovenya’da sivil topluma karfl› devletten yanay›m” (Parker, 2004: 35). Burada Zizek devletle ilgili olarak ‘üstbelirlenim’ aç›klamas›n› terk ederek devletin do¤rudan belirleyici olmas›n› ye¤ler. Zizek Bosna’daki iç savafl s›ras›nda Bat›l› liberallerin Saraybosna’daki ‘savafl kurbanlar›na’ büyülenmifl halde bak›fllar› karfl›s›nda yeniden savaflmaya bafllarlarsa bir bak›fl›n kurbanlar› desteklemeye yetmeyece¤ini ileri sürer. Zizek kendisine ‘tan›k rolünü’ uygun gören ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan savafl›n ‘Avrupa’n›n kültürel dinamiklerinin kesin sonucu’ oldu¤unu görmekten uzak olan ‘görünürdeki çok kültürlü, tarafs›z, liberal’ tutuma karfl› son derece küçümseyicidir. Parker’a göre (2004: 36) Zizek’in kendisi de kimi zaman izleyiciye oynar. Zizek, S›rbistan’›n 1999’da bombalanmas›na New Left Review’da yay›nlanan ‘Çifte fiantaj’ isimli yaz›yla yan›t verdi ve NATO bombalamas›n›n ‘Birleflmifl Milletler ve Güvenlik Konseyi’nin oynayaca¤› herhangi bir ciddi role son verdi¤ini’ yazarak Washington ya da Belgrad aras›nda taraf tutmay› reddederek ‘ulus ötesi siyasal hareketler’e ça¤r› yapt›. Emperyalist giriflimlere karfl› ç›kan sol hareketlere çok iyi gelen bu aç›klama o zaman için Zizek’in savafl karfl›t› harekete destek verdi¤ini gösteriyordu. 161 162 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Esas olarak Zizek’in politik görüflleri yaz›m kariyeri boyunca en çok de¤iflen fley olmufltur. ‹lk baflta liberal olarak adland›r›labilecek bir konumda temel olarak totalitercili¤e karfl› yazmaktan kendisinin de itiraf etti¤i Marksist bir bak›fl aç›s›yla kapitalizme karfl› yazma noktas›na geldi (Kay, 2006: 182). “Unutmay›n ki her fley benimle göründü¤ünün tam tersidir”. Zizek’i bu sözlerinde de ifadesini bulan flekliyle de¤erlendirirsek Zizek ayk›r›d›r ve Yugoslavya’n›n k›y›s› hayat›n ayk›r›l›¤›n› en iyi resmeden yerdir (Parker, 2004: 37). POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK Zizek, Freud’un rüya çözümlemelerinden ve sineman›n da yönetmenin bak›fl›yla toplumun bilinçalt›n› deflen bir rüya endüstrisi oldu¤undan hareketle buradaki görüntüler kadar diyaloglar›n da analize tabi tutulmas› gerekti¤ini görerek film analizlerini bafllatm›flt›r. Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. 1970’lerden bu yana film analizlerine egemen olan göstergebilimsel yöntemin tek katmanl› bir çözümleme yaratt›¤›n› ileri sürer ve filmin yüksek metin kurgusu nedeniyle çok katmanl› yap›s›na vurgu yapar. Görüntüler ve diyaloglar›n birleflmesiyle oluflan filmin neredeyse ikinci el bir yaflam oldu¤unu öne sürer ve psikanalizi bir film çözümleme yöntemi olarak kullan›r. Asl›nda Freud psikanalizin babas› olarak bu yöntemi klinik bir yöntem olarak rüyalara uygulayan ilk düflünürdü. Lacan ise psikanalizi dil üzerinden çözümlemelerine katm›flt›r ve 1951’den itibaren Freud’un yol göstericili¤inde dil kullan›m› ve dil sürçmeleri üzerinde çal›flarak Freud’a dönüfl seminerleri bafllatm›flt›r. Lacan psikanalizi dile uygulayan ilk bilim insan› olmufltur. Lacan’›n gelifltirdi¤i yöntemi Zizek klinik çal›flmalar›n d›fl›na alarak popüler kültüre ve sinemaya uyarlam›flt›r. Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›n içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun görmüfltür (Rigel vd, 2005: 299). Zizek’in bunu nas›l gerçeklefltirdi¤ine temel kavramlar› eflli¤inde bakal›m. Anamorfoz (Yamuk Bakmak) Zizek’in psikanalitik film çözümleme yöntemini anlamak için Freud’dan ve Lacan’dan ald›¤› kavramlar› nas›l dönüflümlere u¤ratt›¤›na bakmak gerekiyor. Öncelikle bak›fl kavram› üzerinde dural›m. Bakmak, ak›p giden sürekli bir eylemlilik halidir. Bak›flsa bu devaml›l›¤›n içindeki, akl›n sessizli¤inin gözün müzi¤ine dönüfltü¤ü and›r. Bu an’› yakalayan ise bir ressam›n, bir sinemac›n›n ya da bir foto¤rafç›n›n gözü olabilir. Bak›fl kavram› bir sorunsal olarak Foucault ve Lacan’da ayr› ayr› incelenir. Foucault, bak›fl› panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik, görülmeden gören, hükmedici iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n› nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤in bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›nda da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise durum tam tersidir. Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir. Lacan için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas› sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakan noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen bak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim, gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi hükümdar, tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleri ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdar bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n 163 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. Bütün bu aktar›mlardan yola ç›karak bak›fl iki temel üzerinden ele al›nabilir: Tasar›mlanm›fl bak›fl ve tasar›mlanmam›fl bak›fl. Tasar›mlanm›fl bak›fl içindeki temel de¤iflkenler, iktidar mücadele, denetim, gözetim ve yönetim iken tasar›mlanmam›fl bak›fl’taki temel de¤iflkenler; anl›k olmas›, ruh yans›mas› ve içeri¤inin gerçe¤i bar›nd›rmas›d›r (Rigel vd, 2005: 303). “Bak›fl”›n iktidar ile iliflkisi konusunda neler söylenebilir? SIRA S‹ZDE 5 Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i Anamorfik cisimler, ancak belirli bir ayD Ü fi Ü N E L ‹ M k›r› bak›fl aç›s›ndan ‘yamuk bakarak’ alg›lanabilir. Zizek, ‘yamuk bakmak’ kavram›yla tasar›mlanm›fl bak›fl ile gelen, iktidar›n ön-belirlenmifl iletisini çözümlemeyi, S O R U bizi gerçe¤e bunu, tasar›mlanmam›fl bak›fla çevirmenin yolunu açar. Bir anlamda götürmeye çal›fl›r ve Zizek ‘yamuk bakmak’ kavram›n› gerçe¤i görmek anlam›nda kullan›r. Zizek, psikanalitik film çözümlemelerine ilk olarak ‘yamuk D ‹ K K A T bakmak’ ile bafllar. Ancak burada, ileti çözümlemesinde dairesel iletiflimi kullanan kayna¤›n bilinçalt› kurgusuna yönelir. Sözgelimi; Charlie Chaplin filmlerinde esas özelli¤in çoSIRA S‹ZDE cuklara karfl› tak›n›lan sadistçe, kötü, afla¤›lay›c› tutumlar oldu¤unu söyler. Chaplin’in filmlerinde çocuklara genelde al›fl›lm›fl s›cakl›kla davran›lmaz. Baflar›s›z olduklar›nda onlarla dalga geçilir, alay edilir. Burada sorulmas› gereken soru bize AMAÇLARIMIZ korunmaya muhtaç, yumuflak varl›klar de¤il de alay etme nesneleri olarak görünmeleri için çocuklara hangi noktadan bak›lmas› gerekti¤idir. Bunun yan›t› çocukK ‹ T A davran›r. P lar›n kendi bak›fl›d›r. Çünkü sadece çocuklar çocuklara bu flekilde Zizek’e göre Chaplin, çocuklu¤unun geçti¤i sokaklar›n etkisini üzerinde tafl›maktad›r ve bilinçalt›nda yaflayan sokak çocu¤unu film kameras›nda çocu¤un bak›fl› ile TELEV‹ZYON izleyiciye yans›tmaktad›r (Rigel vd, 2005: 305). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Anamorfoz kavram› SIRA görme S‹ZDE duyusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime sahip de¤ilmifl gibi AMAÇLARIMIZ görünen nesnelerin özel bir bak›fl aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. K ‹ T A P TELEV‹ZYON Semptom (Belirti) Asl›na bak›l›rsa semptom kavram›n› ilk ortaya atan Marx’d›r. Marx, burjuva ‘haklar ‹NTERNET ve görevleri’ olarak ortaya konan fleylerin evrensel oldu¤u iddias›n› yalanlayan bir asimetri, belli bir patolojik dengesizlik oldu¤unu saptamas› sayesinde semptomu icat etmifltir. Bu dengesizlik, bu evrensel ilkelerin “eksik biçimde gerçeklefltirildi¤i” ni – yani bu yetersizli¤in ilerideki geliflmelerle ortadan kald›r›laca¤›n›- ilan etmek flöyle dursun bu ilkelerin kurucu u¤ra¤› ifllevini görür. fiöyle ki; ‘semptom’ tam olarak kendi evrensel temelini y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan bir türdür. Bu anlamda Zizek’e göre en temel Marksç› ‘ideoloji elefltirisi’ iflleminin zaten semptomatik oldu¤u söylenebilir. “Bu ifllem, verili bir ideolojik alanda hem heterojen olan hem de ayn› zamanda bu alan›n kapan›m›n›n tamamlanmas›, son biçimine ulaflmas› için zorunlu olan bir bozulma noktas› saptamaktan ibarettir. Dolay›s›yla bu ifllem belli bir istisna mant›¤›n› gerektirir: Örne¤in özgürlük: Bir dizi türden oluflan ifade ve bas›n özgürlü¤ü, ticaret özgürlü¤ü, siyasi özgürlük, vb.) evrensel bir anlay›flt›r; ama ayn› zamanda yap›sal bir zorunluluk sayesinde, bu evrensel anlay›fl› y›kan özgül bir özgürlüktür de (iflçinin piyasada kendi eme¤ini satabilme özgürlü¤ü). Yani bu özgürlük fiili özgürlü¤ün tam z›dd›d›r: ‹flçi eme¤ini ‘özgürce’ satarak özgürlü¤ünü kaybeder- bu özgür sat›fl ediminin gerçek içeri¤i, iflçinin sermayeye köle olmas›d›r. Buradaki can al›c› nokta flüphesiz fludur: “Burjuva özgürlükleri” çemberini kapatan, tam da bu paradoksal özgürlüktür, kendi z›dd›n›n biçimidir.” (Zizek, 2004a: 36, 37). ‹NTERNET Her türlü ideolojik evrensel –örne¤in özgürlük, eflitlikzorunlu olarak bütünlü¤ünü bozan, yanl›fll›¤›n› a盤a ç›karan özgül bir durum içerdi¤i sürece ‘yanl›fl’t›r. 164 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Psikanalitik bir semptom sadece temelde yatan bir tür rahats›zl›¤›n varl›¤›n› ele veren bir iflaret olarak t›bbi bir semptom de¤il rahats›zl›¤›n kendisidir. Semptom ayn› zamanda öznenin keyfi, bir uzuv ya da tekrar eden bir davran›fl kal›b› ile temsil ederek inkâr etme ve uzaklaflt›rma yoludur. Zizek kad›n› erke¤in semptomu olarak gördü¤ü yaz›s›nda erke¤in simgesel varolufluyla iletiflimi ve varl›¤›n›n gerçe¤i ile iliflkisini sadece kad›n sayesinde kurabilece¤ini ifade eder. Oysa bunun tersi geçerli de¤ildir. Kad›n erkekten tamamen ba¤›ms›z olarak var olur (Kay, 2006: 118). “‘Kad›n›n erke¤in bir semptomu olmas›’, erke¤in sadece semptomu olan kad›n arac›l›¤›yla var olabilece¤i anlam›na gelir” (Zizek, 2001: 155). Asl›nda bu aç›klama herhangi bir erkek bireyin sadece bir kad›n birey ile iliflki kurdu¤u takdirde var olabilece¤ini öneriyor gibi görünmekle beraber kastedilen bu de¤ildir. Zizek’in kastetti¤i fley esas›nda konuflan varl›klar aras›nda, eril konumu üstlenmifl bir ‘Ben’in varl›¤›n›n, diflil konumunu üstlenmifl baflkalar›n›n var olmas›na ba¤l› oldu¤udur. Bir baflka deyiflle ‘erkek’ olarak adland›r›lan fleyin var olabilmesi için hazla iliflkileri yeterince farkl› bir flekilde düzenlenmifl olan varl›klar›n yani kad›nlar›n olmas› gerekir ki bunu erkekler ad›na içersinler (Kay, 2006: 118). Semptom bafllang›çta bize, analiz epey uzun bir yol kat edene kadar, biz anlam›n› fark edene kadar anlafl›lmamay› sürdürecek bir iz olarak görünür. Lacan, semptomu ‘bast›r›lm›fl›n geri dönüflü’ olarak tan›mlar. Bast›r›lm›fl›n geri dönüflü olarak semptom tam da kendi anlam›ndan önce gelen bir sonuçtur ve semptomu ifllerken tam da geçmifli yarat›r›z. Geçmiflin uzun zaman önce unutulan simgesel gerçekli¤ini üretiriz (Rigel vd, 2005: 309). Buna gören bast›r›lan, ezilen her ne ise hiçbir zaman ayn› biçimde geri dönmeyecek ancak bir semptom, yara, sorun olarak dönecektir. Zizek, do¤ruyu ele geçirmemizi sa¤layan semptom’un ‘yanl›fl tan›ma’n›n içinde sakl› oldu¤unu göstermek için Jane Austen’in ‘Gurur ve Önyarg›’ isimli eserini örnek olarak verir: “Elizabeth ve Darcy, farkl› toplumsal s›n›flara ait olmalar›na ra¤men (Darcy son derece zengin bir aristokrat aileden, Elizabeth ise yoksullaflm›fl orta s›n›ftand›r) güçlü bir karfl›l›kl› çekim hissederler: Darcy, gururu yüzünden, duydu¤u aflk› de¤ersiz bir fley olarak görür. Elizabeth’e evlenme teklif etti¤inde onun ait oldu¤u dünyaya duydu¤u hor görüyü aç›kça itiraf eder ve Elizabeth’in onun teklifini eflsiz bir onur olarak kabul etmesini bekler. Ama Elizabeth, önyarg›s› yüzünden, Darcy’yi gösteriflçi, ukala ve kendini be¤enmifl biri olarak görür: Darcy’nin oan tepeden bakan bir eda ile evlenme teklif etmesinden incinir ve onu reddeder. Bu çifte baflar›s›zl›k, bu karfl›l›kl› yanl›fl tan›ma, her öznenin kendi mesaj›n› ötekinden tersine çevrilmifl biçimde ald›¤›, çifte bir iletiflim hareketi yap›s›na sahiptir: Elizabeth kendini Darcy’ye görgülü, zeki, bir genç kad›n olarak sunmak ister ve ondan “sen sahte incelikler yapan, zavall›, bofl kafal› bir yarat›ktan baflka bir fley de¤ilsin” mesaj›n› al›r. Aralar›ndaki iliflkinin kopmas›ndan sonra, ikisi de bir dizi rastlant› sayesinde, ötekinin, gerçek mizac›n› – Elizabeth Darcy’nin duyarl› ve hassas mizac›n›, o da onun gerçek onur ve zekâs›n›- keflfederler ve roman -bitmesi gerekti¤i gibimutlu sonla biter” (Zizek, 2004a: 78). Zizek bu hikâyenin teorik aç›dan ilginç yan›n›n kahramanlar›n ilk karfl›laflmalar›n›n baflar›s›zl›¤›n›n, ötekinin gerçek mizac› hakk›ndaki çifte yanl›fl-tan›man›n, nihai sonucun pozitif bir koflulu rolünü oynamas›d›r. Bir baflka deyiflle Zizek’e göre do¤ruya dolays›zca gidemeyiz ve Elizabeth ve Darcy ‘daha en bafl›ndan, birbirleri- 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür nin gerçek mizaçlar›n› tan›m›fl olsalard› hikâyeleri hemen evlilikle sonuçlan›rd›’ diyemeyiz. Diyelim ilk karfl›laflmalar› baflar›l› oldu ve Elizabeth, Darcy’nin ilk teklifini kabul etti. Ne olurdu? Zizek’e göre o zaman birbirlerine gerçek bir aflkla ba¤lanmak yerine, kendini be¤enmifl, zengin bir adamla yapmac›k, bofl kafal› bir genç k›zdan oluflan kaba, alelade bir çift olurlard›.Hegel’in terimleriyle ifade edilirse her biri, ötekinin kusurunu alg›larken,- fark›nda olmadan- kendi öznel konumunun sahteli¤ini de alg›lar. Semptom, kusursuz bir simgesel oluflum, kendisi de bir gösteren oldu¤u için yorumlama yoluyla feshedilebilen flifreli, kodlanm›fl bir mesajd›r. Felsefi tart›flman›n genel referans› ço¤unlukla üçgen bir dünyad›r- dil, özne, öznenin nesneler dünyas›yla iliflkisi, dil yoluyla dolay›mlan›r. Zizek’e göre Lacan s›k s›k “göstereni mutlaklaflt›rmakla” suçlan›r- bu suçlamaya göre Lacan nesnel dünyay› hesaba katmamakta, sanki nesnel dünya yokmufl gibi, sanki bu dünya gösterenin hayali etkisinden- yan›lsamas›ndan ibaretmifl gibi, teorisini özne ile dilin etkileflimiyle s›n›rlamaktad›r. Ancak Lacan bu suçlamaya verdi¤i yan›tta, verili bir nesneler bütünü olarak dünyan›n var olmad›¤›n› söylemenin ötesinde, dilin ve öznenin de var olmad›¤›n› söyler: Lacan’›n “Büyük Öteki [yani tutarl›, kapal› bir bütünlük olarak simgesel düzen] yoktur,” tezi çoktan klasikleflmifltir. Zizek bu noktada flöyle bir soru sormam›z gerekti¤ini söyler: E¤er dünya, dil ve özne yoksa var olan nedir? Lacan’›n yan›t›, semptomdur ve bu yan›ttaki postyap›salc› vurgu üzerinde durmak gerekir. Buna göre postyap›salc›l›¤›n temel önermesi, her türlü tözel kimli¤i yap›bozuma tabi tutmak, kat› tutarl›l›¤›n›n ard›ndaki simgesel afl›r›belirlenim etkileflimini gözler önüne sermek, bir baflka deyiflle, tözel kimli¤i çözerek tözel-olmayan, farkl›l›¤a dayal› iliflkilerden oluflan bir a¤ haline getirmektir. Sermptom kavram› ise bu etkileflimin etraf›nda yap›land›¤› gerçek çekirdektir (Zizek, 2004a: 87). Sinthome Lacan, üç düzeni; gerçek, imgesel ve simgesel düzenleri bir araya getirme ifllevi görebilecek unsura yeni bir isim vermifltir. Frans›zca’da bir söz oyunu yaparak, bu unsuru Saint (aziz) ve Saint Thomas’a gönderme yapan ‘Sinthome’ olarak adland›rm›flt›r. Lacan’›n kuram›nda bu kavram bir yönüyle ‘Baba’n›n- Ad›’n›n yerini al›r: Baba’n›n- Ad› özellikle simgesel düzen aç›s›ndan büyük öneme sahiptir, oysaki Sinthome kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belirlenir. Dü¤ümler, kifliye, bir psikozdaki sabuklama ve kuruntu yapmalar›n› anlama olana¤› verdi¤i için klinik aç›dan çok önemlidir. Bu yap›lanmalar gerçek imgesel ve simgeseli bir araya getirmeye yarayabilirler. Bundan yola ç›karak baz› psikoz hastalar›nda makineler, bilgisayarlar ve bilimsel ürünlerle ilgili temalar›n bu denli yayg›n oluflu yeni bir yoldan aç›klanabilir. Nesneler beden imgesini (imgelemsel), dilsel ya da bilgisayar döngüselli¤ini (simgesel) ve afl›r› uyarma ya da ac›y› (gerçek) bir araya getirmek için kullan›labilir. Bu anlamda psikozun hastada yaratt›¤› sistem baflar›l›ysa üç düzeni bir araya getiren bir dü¤üm ya da daha çok bir özel isim ifllevi görür. Sinthome olarak semptomla özdeflleflme konumu, özellikle Lacanc› psikanalizin en temel noktas›d›r ve asl›nda bu öznenin de mutlak dayana¤›d›r. Çünkü üç düzeni bir araya getiren ve tüm belirtileri olmas›na karfl›n, özneyi bir psikoz durumuna düflmekten al›koyan sinthome’dur ( Rigel vd. 2005: 312). 165 Zizek’in deyimiyle e¤er yanl›fl- tan›madan gecen ac›l› dolambaçl› yola düflme zahmetine girmek istemezsek Do¤ru’nun kendisini kaç›rm›fl oluruz. 166 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler “Baba’n›n Ad›”: Lacan Freud’un anne- baba- çocuktan oluflan Oidipus üçgeninin temel özelli¤ini, simgesel düzeyde Baba’n›n- Ad› ile tarif eder. Baba’n›nAd›, gerçek babaya ya da imgesel babaya (baba imge’sine) ba¤›ml› olmayan, simgesel düzene ait bir kavramd›r, o düzenin (dilin ve Yasan›n) kurucu kavram›d›r. Lacan “Baba’n›n Ad›/Baba’n›n Hay›r’›” söz oyunu ile baban›n “Hay›r!” demesiyle, yani koydu¤u yasaklar ve s›n›rlarla, simgesel düzenin, Yasa düzeninin kurucu kavram› oldu¤una iflaret eder. Gerçek baban›n kimli¤inden, hatta varl›¤›ndan ve yoklu¤undan ba¤›ms›z olarak, Baba’n›n Ad› çocuk için tanr›n›n ve devletin, yasa koyucu ve yasaklay›c› otoritenin simgesellefltirilmesi anlam›na gelir. Zizek’e göre sinthome bir a¤a/flebekeye ba¤lanm›fl olmayan ama hemen keyif taraf›ndan doldurulan, nüfuz edilen belli bir gösterge oldu¤u için, statüsü tan›m gere¤i ‘psikosomatik’tir; hiçbir fleyi ya da kimseyi temsil etmeden i¤renç bir keyfe tan›kl›k eden dilsiz bir flahadetten baflka bir fley olmayan korkunç bir bedensel iflaretten ibarettir. Zizek’ e göre tam da bu yüzden Franz Kafka’n›n ‘Köy Hekimi’ hikâyesi, en saf- deyim yerindeyse imbikten geçirilmifl – biçimiyle bir simpthome’un hikâyesidir. “Çocu¤un bedeninin üzerinde büyüdükçe büyüyen aç›k yara, bu bulant› verici, haflaratvari aç›kl›k, canl›l›¤›n kendisinin, anlams›z keyfin en radikal boyutu içinde yaflam tözünün cisimleflmesinden baflka nedir ki?” diye sorar Zizek (2004a: 90). Ridley Scott’›n Alien (Yarat›k) filmini ele alal›m: Zavall› John Hurt’ün vücudundan d›flar› f›rlayan o i¤renç asalak tam da bu tür bir semptom de¤il midir? Tam da Amfortas’›n d›flsallaflm›fl yaras›yla ayn› statüye sahip de¤il midir? Bilgisayar hayat alametleri oldu¤unu kaydetti¤inde uzay yolcular›n›n girdikleri çöl gezegeni üzerindeki ma¤ara, polipvari asala¤›n Hurt’ün surat›na yap›flt›¤› ma¤ara, simgesel öncesi fiey statüsüne, yani anne bedeni, keyfin yaflayan tözü statüsüne sahiptir. Bu ma¤aran›n uyand›rd›¤› rahim- vajina ça¤r›fl›mlar› neredeyse kör kör parma¤›m gözüne vurgulan›r. Nitekim Hurt’ün surat›na yap›flan asalak bir tür “filiz vermifl keyif”tir, anneye ait fiey’in bir kal›nt›s›d›r ve sonra da uzay bofllu¤unda dolaflan gemiye s›¤›nm›fl grubun- keyfinin Gerçek’i- semptomu ifllevi görür: Onlar› hem tehdit eder hem de kapal› bir grup olarak kurar. Bu asalak nesnenin sürekli de¤iflmesi, sadece anamorfik bir statüde oldu¤unu do¤rular. Kat›ks›z bir suret varl›¤›d›r. “Yarat›k”, sekizinci ilave yolcu, kendi bafl›na hiç bir fley olmad›¤› halde, yine de anamorfik bir fazla olarak ilave edilmesi gereken bir nesnedir. En saf haliyle Gerçek’tir: Bir suret, kat› simgesel düzeyde hiçbir biçimde varolmayan ama ayn› zamanda filmde gerçekten varolan tek fley olan bir fley, karfl›s›nda bütün gerçekli¤in tamamen savunmas›z oldu¤u bir fley. Doktor neflterle kestikten sonra polipvari asalaktan f›flk›ran s›v›n›n uzay gemisinin metal zeminini eritti¤i sahneyi hat›rlamam›z yeter…Simptom’un bu perspektifiyle bak›ld›¤›nda, hakikat ve keyif birbirleriyle kesinlikle ba¤daflmazlar. Hakikat boyutu, imkâns›z jouissence’› cisimlefltiren travmatik fiey’i yanl›fl-tan›mam›z sayesinde aç›l›r. Kaynak: Slavoj Zizek (2004), ‹deolojinin Yüce Nesnesi, çev: Tuncay Birkan, ‹stanbul: Metis Yay›nlar› 7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 167 ‹deolojik Fantazi Zizek’e göre fantezi arzular›m›z› flekillendiren fleydir. Zizek cinsel farkl›l›¤›n fantazide nas›l çal›flt›¤›n› televizyondaki bir bira reklam›n› örnek vererek aç›klar. Reklamda genç bir kad›n bir kurba¤a bulur ve kurba¤ay› öpünce kurba¤a genç ve yak›fl›kl› bir adama dönüflür. Genç adam genç kad›na dönüp öper ve kad›n bir flifle biraya dönüflür. Kad›n›n arzusu kurba¤ay›, onun erkek fantazisi olan “erkekli¤i” simgeleyen bir nesneye dönüfltürür. Erkek ise kad›n› kendi tatmin arac› ve arzusunun nesne-nedeni olan bir nesne fantezisine indirger. Zizek’in yorumuna göre “Bu asimetriden dolay›, ‘cinsel iliflki yoktur’: Ya kurba¤as› olan bir kad›n vard›r ya da bir flifle biras› olan erkek. Zizek’e göre asla var olamayacak olan fley, güzel kad›n›n ve güzel erke¤in oluflturdu¤u ‘do¤al çifttir’ (Kay, 2006: 115). Zizek’e göre ‹deolojik fantazi boyutunu kavramak için ise Marx’›n “bilmiyorlar, ama yap›yorlar” formülüne dönmemiz ve çok basit bir soru sormam›z gerekir: ‹deolojik yan›lsaman›n yeri neresidir, gerçekli¤in kendisini “bilmek”te mi yoksa “yapmak”ta m›? Yan›t ilk bak›flta bariz görünür. ‹deolojik yan›lsama “bilmek” te yatar. ‹nsanlar›n fiilen yapt›klar› fley ile yapt›klar›n› düflündükleri fley aras›ndaki uyumsuzlukla ilgili bir sorun söz konusudur. (Zizek, 2004a: 46). Zizek’e göre insanlar›n bilmedikleri fley, faaliyetlerinin, toplumsal gerçekliklerinin kendisinin bir yan›lsama, fetiflist bir tersine çevirme taraf›ndan yönlendirildi¤idir. Gözden kaç›rd›klar›, yanl›fl tan›d›klar› fley gerçeklik de¤il, kendi gerçekliklerini, kendi gerçek toplumsal faaliyetlerini yap›laflt›ran yan›lsamad›r. fieylerin gerçekte nas›l oldu¤unu gayet iyi bilirler ama yine de bilmiyormufl gibi davran›rlar. Burada bir çifte yan›lsama vard›r. O da gerçeklikle kurdu¤umuz gerçek, fiili iliflkimizi yap›laflt›ran yan›lsamay› gözden kaç›rmay› içerir. Bu gözden kaç›r›lan bilinçd›fl› yan›lsamaya da “ideolojik fantezi” ad› verilir. Yayg›n ideoloji sinizm ideolojisidir. Buna göre insanlar art›k ideolojik do¤ruya inanmazlar, ideolojik önermeleri ciddiye almazlar. Ancak ideolojinin temel düzeyi, fleylerin gerçek durumunu maskeleyen bir yan›lsama düzeyi de¤il, tam da toplumsal gerçekli¤imizi yap›laflt›ran bilinçd›fl› bir fantezi düzeyidir (Rigel vd, 2005: 320) ‹deoloji tam da insanlar›n “asl›nda ne yapt›klar›n›” bilmemelerinden, ait olduklar› toplumsal gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir tasar›ma (ayn› gerçekli¤e iliflkin çarp›tma yüzünden) sahip olmalar›ndan ibarettir Jouissance (Keyif) Zizek’in Lacan’dan ödünç ald›¤› Frans›zca “jouissance” kavram›n› di¤er dillere çevirmek oldukça güçtür. Türkçe yaz›nda “keyif” ya da “haz” olarak, ‹ngilizce yaz›nda ise “enjoyment” olarak karfl›m›za ç›kan kavram kimi zaman da bu sözcüklerin anlam› tam olarak karfl›lamamas› sonucu oldu¤u gibi “jouissance” olarak b›rak›l›r. Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan ibarettir. Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissance basit bir tatminin ötesinde, bir “dürtü tatmini”dir; dolay›s›yla olanaks›zd›r. Sözgelimi; anneden kopar›lm›fl olmak anlam›ndaki ilksel eksi¤in giderilmesi arzusunun gerçek bir tatmini yoktur. Böyle bir tatmin olabilmesi için psikotik bir durumun söz konusu olmas› gerekir ancak. Oysa jouissance bu eksi¤in giderilmesi fantezisini yaratarak kendini Gerçek’te temellendirir. Ac›da, ölümde, semptomlar›n sürdürülmesinde bulundu¤u varsay›lan paradoksal haz, asl›nda haz de¤il jouissance’d›r. Zizek’e göre jouissance, simgesellefltirmenin üzerinde iflledi¤i temel simgesellefltirme taraf›ndan boflalt›lan cisimsizlefltirilen, yap›lanan temeldir. Ancak bu süreç ayn› zamanda bir art›k, bir kal›nt› üretir ki bu da art› keyiftir. Haz, benli¤in iç dengesini kurmaya ya da korumaya yöneliktir. Jouissance ise bu dengeyi daima bozarak ‘haz ilkesinin ötesine’ geçer. 168 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Zizek’in jouissance kavram› ile medya içeriklerine bak›ld›¤›nda bilgi ve enformasyon aras›ndaki farktan yola ç›k›ld›¤›nda, enformasyonun temel etkisinin keyif, yani e¤lence oldu¤u söylenebilir. Buna karfl›n medya içeriklerinde bilgiden kaç›fl›n temel nedeni ise keyfin kaybedilmesi biçiminde aç›klanabilir (Rigel vd. 2005: 322). Gerçek Üzerine Çözümlemeler Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n “gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü sorgulamalard›r (Kay, 2006: 16). Lacan, Freud’un insan›n geliflim sürecinde üç ana evre ortaya koyar: Oral, anal ve genital dönem. Bu dönemlere karfl›l›k gelecek biçimde üç farkl› kavram öne sürer: Gereksinim, istem ve arzu. Bu üç kavram da insani geliflim sürecinin üç farkl› ö¤esine denk düfler: Gerçek, imgesel ve simgesel (Rigel vd, 2005: 282). Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”. Gerçek, simgesel ve imgelemseli insan gerçekli¤inin üç kayd› olarak adland›r›r. Bir baflka deyiflle günlük dilde “gerçeklik” olarak söz edilen fley, simgesel ve imgeselin bir birleflimidir. Gerçek, tam olarak bizim gerçekli¤imizin d›fl›nda b›rak›lan›, anlams›z olan›n s›n›r›n› ve yerlefltirmekte ya da keflfetmekte baflar›s›z oldu¤umuz noktay› temsil eder (Rigel vd, 2005:312). Zizek için gerçek dilin s›n›r› olarak, hatta konuflan varl›klara dönüflmekle, dilimizle birlikte kaybetti¤imiz her fley olarak düflünülebilir. Gerçek hem orada, yan› bafl›m›zda hem de ulafl›lmaz oland›r. Zizek’in gerçe¤e dikkat çekmek için en s›k kulland›¤› sözcükler: “antagonizm”, “travmatik”, “olanaks›z”, “çekirdek” ve “ç›kmaz”d›r. Müstehcen f›kralardan dini inançlara ve bilim- kurgu filmlerden kuantum fizi¤ine kadar tart›flt›¤› bütün alanlar›n panaromik görünüflü, gerçe¤i ayn› anda hem d›fllad›klar› hem de kulland›klar› için Zizek’in ilgisini çeker. Zizek’e göre gerçek ne kadar anlafl›lmaz olsa da, etkilerini gizlice üzerimizde gösterir; gerçek olumsuzdur ama kendisine hazla ba¤land›¤›m›z bir dayanak noktas› b›rak›r. Ayn› biçimde gerçek, Zizek’in siyasal duruflunun merkezinde yatar. Buna göre ideoloji, keyfin toplumsal örgütlenmesine dayal›d›r. Politik uyumun korunmas›, düzenin devam ettirilmesi ise keyfe ba¤l›d›r. Ancak Zizek’e göre “eylem” yoluyla itaatsizli¤in içine dal›nabilir, ideoloji rahats›z edilerek ideolojinin kiflilerin üzerindeki denetimi gevfletilebilir (Kay, 2006: 18). 7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 169 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilmek. Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesinin ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir. Zizek ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu yöneliminden hem de muhalif Heideggercilikten uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere do¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar› Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Frans›z düflünüründen etkilendiler. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal Psikanaliz Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi: 1. Klasik ve modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lakanc› bir bak›flla çözümlenmesi 2. ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi 3. Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi. Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› de¤erlendirebilmek. Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibi ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini Freud’a yan›t olarak gelifltirmiflken Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Ne var ki, Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p onun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir. Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek, Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›k aç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli aç›klama çabas›na girer. Zizek için evrensellik cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki dü- flünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre “evrensel düzen, onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen ya da büyük Ötekidir. Zizek’e göre tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen standart diyalektik bak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl de¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflan kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda görüldü¤ü gibi Hegel ve Lacan’›n düflüncelerini ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya çal›flm›flt›r. N AM A Ç 3 Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›klayabilmek. Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki ve bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur. Burada, yaln›zca bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Zizek “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na, Bat›’n›n Do¤u Avrupa’da kapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz. Bundan sonrad›r ki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar› Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hem meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar. Psikanalize göre bilinçsiz olarak peflinde kofltu¤umuz arzu nesnesi, gerçekli¤ini deneyimlemedi¤imiz ve sanki bir zamanlar hoflland›¤›m›z bir fleymiflçesine fantezi bir cezbedicilik ifllevi gören, her zaman “kay›p bir nesne” olmufltur. Zizek konuyla ilgili olarak daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist 170 N AM A Ç 4 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler rejimin bunalt›c› fantazisinden ve ona efllik eden ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan “milliyetçi popülizme” daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bulunur. Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebilmek. Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›n içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun görmüfltür. Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i anamorfoz kavram› görme duyusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime sahip de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. “Semptom” tam olarak kendi evrensel temelini y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan bir türdür. Bu anlamda “Sinthome” kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belirlenir. Zizek’e göre “fantazi” arzular›m›z› flekillendiren fleydir. ‹deoloji tam da insanlar›n “asl›nda ne yapt›klar›n›” bilmemelerinden, ait olduklar› toplumsal gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir tasar›ma (ayn› gerçekli¤e iliflkin çarp›tma yüzünden) sahip olmalar›ndan ibarettir. “Jouissance” Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan ibarettir. Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n “gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”. 7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 171 Kendimizi S›nayal›m 1. Zizek’in çal›flmalar›nda temel baflvurular›n› yönlendirdi¤i, Psikanaliz alan›nda ismini duyuran düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gothe b. c. d. e. Schiller Hegel Marx Lacan 2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zizek ve Slovenyal› arkadafllar›n›n etkilendi¤i Frans›z düflünürlerden biri de¤ildir? a. Lacan b. Derrida c. Foucault d. Habermas e. Althusser 3. Zizek’in, Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rd›¤› filozof afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Kant d. Heidegger e. Aristo 4. Zizek’in cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki düflünceleri için bir merkez oluflturan kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Evrensellik b. Yücelik c. Bilgelik d. ‹nsanl›k e. Kardefllik 5. Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen Art›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu afla¤›daki kavramlardan hangisi ile tan›mlanabilir? a. Anti-kapitalist b. Anti -totaliter c. Sosyalist d. ‹dealist e. Materyalist 6. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, hangi karfl›tl›k üzerine kurulmufltur? a. Özne ve nesne b. Öteki ve bilinçd›fl› c. Bilinçalt› ve bilinçd›fl› d. Do¤a-madde e. Aktif- pasif 7. Zizek, 1990 y›l›nda yap›lan ilk çok partili seçimlerde afla¤›daki ülkelerden hangisinin baflkan aday› olmufltur? a. Makedonya b. Slovenya c. H›rvatistan d. S›rbistan e. Bosna- Hersek 8. Afla¤›dakilerden hangisi Yugoslavya’y› oluflturan befl cumhuriyetten biri de¤ildir? a. H›rvatistan b. Makedonya c. Karada¤ d. S›rbistan e. Estonya 9. Hegel’e göre iflletme s›n›f› afla¤›daki kesimlerden hangisi taraf›ndan oluflmaktad›r? a. Kapitalistler ve iflçilerden b. Köylüler c. Köylüler ve esnaflar d. Memurlar e. Aristokratlar ve iflverenler 10. 1990’larda Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen, afla¤›daki ak›mlardan hangisi ile besleniyordu? a. Marksizm b. Postyap›salc›l›k c. Hermenetik d. Psikanaliz e. Olgusalc›l›k 172 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2 Ortado¤u ‹çin Mütevazi Bir Teklif Irak sald›r›s›n› destekleyenlerin hat›rlatt›¤› bir neden, bu sald›r›n›n h›z›n› kaybeden Ortado¤u bar›fl sürecine yeniden h›z kazand›raca¤›yd›. –kazand›rd› m›? Ortado¤u’ya iliflkin yap›lacak ilk fley, bu krizin toprak yetersizli¤inin co¤rafi gerçe¤iyle ilgili oldu¤u gibi görüflleri bir kenara atmakt›r. Afl›r›n›n kendisi k›tl›k içinde temellendi¤i ve onu doldurmaya çabalad›¤› için bolluk (saf sevgiden do¤an afl›r› ba¤›fl, herkes için yeterli olan) ve dikkatle “kemerleri s›kma” tavr›yla k›tl›k (sadece baz›lar›n›n sahip oldu¤u, herkes için yeterli olmayan) basitçe birbirlerine karfl›t olarak konulamaz. Bir baflka deyiflle, k›tl›k (bir fleyin eksik oldu¤u “herkese yetmedi¤i” düflüncesi) basit bir olgu de¤il yap›sal bir gerekliliktir: O, kesinlikle var olan bir fleyin eksi¤i olmadan önce saf biçimsel bir eksiktir ve o, tam da ihtiyaçlar›m›z›n afl›r› derecede tatmin oldu¤u anda flafl›rt›c› kat›ks›z haliyle ortaya ç›kan bir eksiktir. Ayn› çizgide, ölümcül günah›n en ilginç olanlar›ndan üçü; haset, cimrilik ve melankoli tam da arzunun biçimsel yap›s› içine yaz›lm›flt›r: Bir melankolik arzulad›¤› objenin varl›¤›nda arzusunu muhafaza edemezken; cimri objesine s›k›ca sar›l›r ama tüketemez; haset olan ise ötekinin arzusunun objesini arzular. Böylece ya komflunun çay›r›n›n otlar› seninkinden daha yeflildir, ya kendi yeflil otlar›ma o kadar hayran›md›r ki hayvanlar›m›n yemesine izin vermem, ya da çay›r›ma bir melankoli¤in üzüntülü, lakayt bak›fl›yla göz atar›m… Bu paradokslar flöyle masallar›n gerçe¤ine tekabül eder: Çiftçinin birine görünen cin “Dile benden ne dilersen ama sana ne yaparsam iki kat›n› komfluna da yapaca¤›m!” dedi¤inde, çiftçi kötülük dolu s›r›tarak “Bir gözümü ç›kar!” diye cevaplar. Ya da fakir bir çiftçi kar› kocan›n nas›l zengin olma flanslar›n› teptiklerine iliflkin bir hikaye flöyledir: Bir cin onlar›n üç isteklerini gerçeklefltirece¤ini söyledi¤inde kocan›n düflünmeden “Taba¤›ma bir sosis!” demesine kad›n k›zg›nl›kla atlar: “Seni budala, sosis burnuna yap›fls›n!”. Böylece üçüncü istek ancak mütevazi bir “sosis burundan taba¤a düfl!” olabilir. Lacan ile ilgili bilgilerimizi hat›rlayal›m Jacques Lacan, hem Frans›z psikanalistidir ve psikanaliz alan›nda dünya ça¤›nda en önde gelen isim olmufltur. Lacan 1901 y›l›nda burjuva Katolik bir ailenin evlad› olarak dünyaya gelmifltir. Lacan, Sorbonne Üniversitesi’nde t›p e¤itimi ald›ktan sonra 1930’larda psikiyatri hastalar› üzerinde çal›flt›.1938 y›l›ndan itibaren Paris Psikanaliz Derne¤i’nde dersler vermeye bafllad› ve 1950’lerde kendi özgün kuram›n› gelifltirmeye bafllad› ve yay›nlar› ile psikanaliz alan›nda en üretici ve özgün kuramc›lardan biri oldu¤unu kan›tlad›. Lacan’›n kuram› genel olarak yap›salc› dilbilimi üzerine yap›lanmakta ve Levi- Strauss’un yap›sal antropoloji çal›flmalar›ndan etkilenmifltir. Keza, Hegel, Heidegger gibi düflünürler de Lacan’›n kuram›nda etkisi olan isimlerdir. Esas olarak Lacan’›n amac› Freud’un kuram›n› de¤ifltirmek ya da revizyondan geçirmek de¤ildir. Onun istedi¤i “yeni bir okuma” yapmakt›r. Psikanalizin kuramsal ve uygulama alan› Lacan taraf›ndan yap›bozuma u¤rat›l›r ve bundan dolay› anadamar psikanaliz çevrelerince elefltirilir. Lacan’›n Freud’un çal›flmalar›ndan yola ç›karak gelifltirdi¤i kuramlarda önceli¤i bilinçd›fl› üzerine yapt›¤› çal›flmalar al›r. Lacan psikanalizi “bilinçd›fl›n›n bir bilimi” haline getirir. Dahas› yap›salc› dilbilimin etkisiyle, dilin önemini vurgulayarak “bilinçd›fl›n›n dil gibi yap›land›¤›n› söyleyerek ana odak noktalar›n› bilinçd›fl› ve dil olarak belirler. Bundan yola ç›karak Freud’u yeniden okur ve yorumlar. Lacan’›n temel olarak ele ald›¤› konular›n bafl›nda “özne sorunu” gelir. Lacan Freud’un kurgulad›¤› anlamda “sabit” bir öznenin olanakl›l›¤›n› reddeder. Freud’un “ego”yu güçlü k›lma amac› tafl›yan “ben” bilinci ve “ego”nun (bu anlamda bilincin) bilinçd›fl›ndan daha güçlü k›l›nmas› tezini reddederek bilinçd›fl›n›n önceli¤ini ve ego’nun (ben’in) bir yan›lsama oldu¤unu ve esas olarak “ben”in bilinçd›fl›n›n bir ürünü oldu¤unu ileri sürer. Bilinçd›fl›, insan varl›¤›n›n tüm ifllevleri üzerinde etkin bir yap›ya ve aynen dil gibi yap›lanan bir özelli¤e sahiptir. Buna ek olarak bilinçd›fl› kendini “yok” ile ifade eder. Lacanc› düflüncede “eksik”, “yok” olan temel bir belirleyicili¤e sahiptir. Tüm sistem bunlar›n etraf›nda örgütlenmifltir. Bilinçd›fl›, bu anlamda dil, kendini eksik olarak söyledi¤inde, söylemedi¤inde, bir baflka deyiflle sessiz kald›¤› yerde ifade eder. Lacan’›n sosyal bilimlere kazand›rd›¤› önemli kavramlardan biri de “öteki” dir. Lacan’a göre “öteki” süre¤en olarak tüm iliflkilerde belirleyici, temel ö¤e olarak bu- Kaynak: Slavoj Zizek (2004). Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. ‹stanbul: Encore Yay›nc›l›k. Çev. Mehment Öznur, Sibel Erduman. S. 39. 7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür 173 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› lunmaya bafllar. Bu ba¤lamsa sevgi iliflkisi geçmiflte (bebeklikte) yaflanan bütünsellik, ayr›lmam›fll›k sürecinin yeniden yaflanmas› iste¤inin ifadesidir. Öteki “ben”in kendini gerçeklefltirdi¤i, dolay›mlad›¤› nesnedir. Ben’in kendini gerçekleyebilmesi için “öteki”nin varl›¤› zorunludur Öteki ile uzamsal alan giren “ben”, kendi uzamsal alan›n› yarat›r, kendini d›fl dünyan›n nesnelerinden farkl› olarak kurgular. Öteki, ben’in varolmas›n›n ön koflullar›ndan biridir ve “özne iz kimli¤ine ulaflmak için, kendini imgesel öteki ile özdefllefltirmeli, kendini yabanc›laflt›rmal›d›r. Bu ise özne için çeliflik bir durum yarat›r. Kendini varedebilmek için kendinden vazgeçmek zorundad›r. Kendini kurdu¤unda ise art›k tam bir “kendilik” durumundan söz edilmez. Kurdu¤u kendilik, içinde kendini varetmeye çal›flt›¤› ve tüm imgesel, simgesel dünyas›n› oluflturan ö¤eleri edindi¤i toplumun ürünüdür. Dolay›s›yla özne daha do¤madan önce bu simgesel düzen taraf›ndan önbelirlenmifltir. Lacan’a göre Öznenin kendini kurgulamas› kendinde “eksik” olanlar üzerinden yürür. Öteki ile olan iliflki içerisinde, onun kurgusunun, oyunun parças› olarak, ancak onun d›fl›nda onu içsellefltirerek kendilik kurgusuna ulaflmak bir zorunluluk olarak okunabilir. Asl›nda Öteki de tam de¤ildir o da “eksik”tir ve bu eksik onun varolufluna iliflkindir. Zizek’in de belirtti¤i gibi özne Lacan’a göre “bölünmüfl, üzerine çarp› at›lm›fl oldu¤u, anlamland›rma zincirindeki bir eksi¤e özdefl”tir. Esas›nda öznenin Lacan taraf›ndan ayr›lma ad› verilen bir tür “yabanc›laflmadan ar›nma” ya ulaflabilmesini sa¤layan fley tam da Öteki’deki bu eksiktir. Kaynak: Bar›fl Çoban (2005). “Aynalar fiövalyesi ya da Bilinçd›fl›n›n Kaflifi: LACAN” içinde Kadife Karanl›k. Edt. Nurdo¤an Rigel vd. ‹stanbul: Su Yay›nlar›. ss. 277- 291. 1. e 2. d 3. a 4. a 5. b 6. b 7. b 8. e 9. a 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek’teki Hegel ve Lacan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evrensel ve Tikel” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek”konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Zizek, “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre ‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu ama ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik” hale getiriyordu. Zizek, politik alan› klasik anlamda iktidar arac›l›¤›yla, iktidar› dayatma, kullanma, ya da ona karfl› direnme biçimleri; iktidar›n kimin ç›karlar›na hizmet etti¤i ya da kötüye kulland›¤› ve iktidar›n üretim ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerindeki etkileri olarak tan›mlar. Dolay›s›yla kimlik politikalar›n› siyasetin bu tür bir tan›m›n› es geçip sadece belli tür ezme- ezilme iliflkilerine odaklanmas› nedeniyle elefltirir. 174 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler S›ra Sizde 2 Zizek, Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›nda ve en önemlisi Do¤u Avrupa’da kapitalizmin oluflmas›nda Bat›’n›n do¤rudan bir rol oynad›¤›n› düflünür. Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›nda Bat›’n›n oynad›¤› bu rolün pay›n› do¤rudan hissetmek mümkündür. Zizek’e göre Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k noktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etkisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda yine Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Zizek’e göre bundan dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir aç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma sürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n baflrolü oynad›¤›’ imgelemi Bat› kapitalizminin yaratt›¤› çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur. S›ra Sizde 3 Zizek’e göre da¤›lman›n gündeme geldi¤i koflullarda ulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik ve gelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleri olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›nda Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri Konferans› kurulmufltur. 1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta bir tür korunma yöntemi olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja karfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlanm›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki “Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl karfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar aras›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu olgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret eder. “Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn› zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›n a盤a ç›kmas›na neden olmufltur. S›ra Sizde 4 1970’lerde ortaya ç›kan teorik çal›flmalar üç zorunluluk üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da içeren ekonomi politik ve öz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluflumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi. Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘muhalifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflünme biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarak bürokratik seçkinlerinkine benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel direniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi. S›ra Sizde 5 Foucault, bak›fl› iktidarla iliflkisi içinde panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik, görülmeden gören, hükmedici iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n› nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤in bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›nda da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise durum tam tersidir. Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir. Lacan için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas› sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakan noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen bak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim, gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi hükümdar, tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleri ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdar bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. 7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Lovink, Geert (1995) “Civil Society, Fanaticism and Digital Reality: A Conversation with Slovaj Zizek. http://www.ctheory.com/article/a037.html (Eriflim tarihi: 09.05 2011). Kay, Sarah (2006) Zizek: Elefltirel Bir Girifl. Çev: Zeynep Kuyumcu. ‹stanbul: Encore Parker, Ian (2004) Slavoj Zizek: A Critical Introduction. Londra: Pluto Press. Rigel vd. (2005) Kadife Karanl›k. ‹stanbul: Su Yay›nlar›. Wright. E. &E. Wright (1999) The Zizek Reader. Blackweell Publishers. Zizek, S. (2004a). ‹deolojinin Yüce Nesnesi. Çev. Tuncay Birkan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Zizek, S. (2004b) Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. Çev. Mehmet Öznur ve Sibel Erduman. ‹stanbul: EncoreYay›nc›l›k. Zizek, S.(2003) G›d›klanan Özne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi. Çev. fiamil Can. Ankara: Epos Yay›nc›l›k. Zizek, S. (2001). Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out. Londra: Routledge. Zizek, S. (1991) For They Know not What They do: Enjoyment as a Political Factor. 175 SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER 8 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra David Harvey’in; Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilecek, Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilecek, Postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilecek, Kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendirebilecek, Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Ayd›nlanma Modernite Modernizm Postmodernizm Fordizm • • • • Esnek birikim Zaman Mekân Zaman-mekân s›k›flmas› ‹çindekiler Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Postmodernizm ve Mekân: David Harvey • • • • G‹R‹fi MODERN‹TE VE MODERN‹ZM POSTMODERN‹ZM KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ • ZAMAN VE MEKÂN • SONUÇ Postmodernizm ve Mekân: David Harvey G‹R‹fi Marxist co¤rafyac› ve teorisyen David Harvey’in çal›flmalar›, co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kabul edilmeye baflland›¤› 1960’l› y›llara dayanmaktad›r. Buna ba¤l› olarak Harvey’in, 1969 y›l›nda yay›nlanan çal›flmas› Explanation in Geography (Co¤rafyada Aç›klama), co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kuramsal ve metodolojik temellerini inceleyen ilk kitap olarak kabul edilmektedir (Johnston, 1983). Harvey daha sonra Social Justice and the City (1973) (Toplumsal Adalet ve fiehir) ve Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) kitaplar›nda Marxist ekonomi politik yaklafl›m temelinde mekânsal çözümlemeler yapm›flt›r. Sonraki çal›flmalar›nda (1985a, 1985b) ise kapitalist sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya aras›ndaki iliflkiyi ele alarak sermayenin mekânsall›¤›n› vurgulam›flt›r. Harvey’in The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in Durumu) bafll›kl› kitab› postmodernizmi, Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde de¤erlendiren oldukça önemli bir çal›flma olarak kabul edilmektedir. David Harvey (1935- ) 1935 y›l›nda ‹ngiltere do¤an David Harvey, lisans ve lisansüstü e¤itimini Gillingham Grammar School for Boys ve St John’s College, okullar›nda görmüfl ve 1961 y›l›nda Cambridge Üniversitesi’nde co¤rafya alan›nda doktoras›n› tamamlam›flt›r. Akademik çal›flmalar›n› ‹ngiltere’de Bristol Üniversitesi, Oxford Üniversitesi ve ABD Baltimore’daki Johns Hopkins Üniversitesi’nde sürdürmüfltür. 2001 y›l›nda, Graduate Center of the City University of New York (CUNY) Antropoloji Bölümü’ne geçmifltir. Harvey son çal›flmas›nda, Marxist teori temelinde, küresel kapitalizmin neoliberal biçiminin elefltirisini yapmaktad›r. Harvey’in en önemli çal›flmalar› aras›nda Explanation in Geography (1969) (Co¤rafyada Aç›klama), Social Justice and the City (1973) (Sosyal Adalet ve fiehir), Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›), The Condition of Postmodernity (1989) (Postmodernli¤in Durumu), Spaces of Hope (2000) (Umut Mekânlar›), The New Imperialism (2003) (Yeni Emperyalizm) ve A Brief History of Neoliberalism (2005) (Neoliberalizmin K›sa Tarihi) adl› eserleri yer almaktad›r. 178 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Postmodernizmi, farkl› bak›fl aç›lar› do¤rultusunda farkl› yönleriyle ele alan teoriler ayn› zamanda postmodernizmi kavray›fl sürecinde baz› ortak kabullere sahiptirler. Bu teoriler, ça¤dafl toplumlarda temel de¤iflimlerin yer ald›¤› ya da yer almaya bafllad›¤› ve toplumlar›n çeflitli aflamalardan geçiyor oldu¤u görüflüne kat›lmakla birlikte, modernitenin, postmoderniteye do¤ru ilerleyen bir aflama oldu¤u anlay›fl›n› benimsemektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Harvey (1997: 7), 1970’lerin ilk y›llar›ndan itibaren ekonomik, politik ve kültürel faaliyetlerde köklü bir de¤iflimin yafland›¤›n› ve bu köklü de¤iflimin, “mekân ve zaman alg›lay›fl›m›zda yeni hâkim biçimlerin” ortaya ç›kmas›yla iliflkili oldu¤unu belirtmektedir. Harvey, The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in Durumu) kitab›nda temel tezini flu flekilde sunmaktad›r: Zaman ve mekân›n de¤iflmekte olan boyutlar›yla eflzamanl›l›k, zorunlu ya da nedensel bir ba¤›nt›n›n varl›¤› için bir kan›t olarak gösterilemezse de, postmodernist kültürel biçimlerin yükselifli, sermaye birikiminde daha esnek tarzlar›n ortaya ç›k›fl› ve kapitalizmin örgütleniflinde “zaman mekân s›k›flmas›”n›n yeni bir at›l›m› aras›nda bir tür zorunlu iliflki oldu¤u görüflüne güçlü birtak›m önsel kan›tlar getirmek mümkündür (Harvey, 1997: 7) Buna karfl›n, kapitalist birikimin temel kurallar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu de¤iflimler, tamam›yla yeni bir kapitalizm sonras› (post-kapitalist) ya da sanayi ötesi (post-endüstriyel) toplumlar›n ortaya ç›kmas›ndan daha ziyade, bir tak›m yüzeysel de¤ifliklikler gibi görünmektedir (Harvey, 1997: 7). Harvey’e (1997: 9) göre postmodernizm, post-yap›salc›l›kla ve post-endüstriyalizmle iliflkili görünmekle birlikte, ayn› zamanda yeni fikirlerin oluflumlar›yla ba¤lant›l› flekilde ve giderek artan bir biçimde, baz› yeni duygu ve düflüncelerin bir bileflimi olarak ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Ekonomik, politik ve kültürel geliflmede “kafa kar›flt›r›c› bir evre” açm›fl olan postmodernizmin do¤as›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirten Harvey (1997: 9), bu araflt›rma konusunun bir dizi fikir olarak ele al›nmas› yerine tarihsel durumun aç›klanmas› gerekti¤ini ileri sürmektedir: “E¤er postmodernizmin dönem dönem giriflti¤i aray›fllardan bir ders ç›karacak ve bu derslerden giderek de eylem biçimleri gelifltireceksek, postmodernizmin yöneldi¤i aray›fllar›n son derece önemli oldu¤unu kavramam›z gerekir” (Harvey, 1993: 55). Bu araflt›rma önerisi do¤rultusunda Harvey (1997) öncelikle, postmodernizm konusunda kabul gören fikirleri gözden geçirmekte ve politik-ekonomik arka plan› incelemektedir. Sonras›nda kapitalizmin tarihsel ve co¤rafi gelifliminin dinamikleri ile kültürel üretim ve ideolojik dönüflüm süreçleri aras›ndaki ba¤› oluflturan zaman ve mekân deneyimini ele almaktad›r. Ancak bu flekilde Bat› dünyas›nda ortaya ç›kan yeni baz› söylemlere bir anlam vermenin mümkün olaca¤›n› ifade etmektedir. Harvey’e (1997: 21) göre, ‘postmodernizm’in anlam› konusunda tam olarak bir anlaflma sa¤lanamamakla birlikte postmodernizm, modernizme karfl› bir tepki ya da modernizmden bir kopufl olarak kavranmaktad›r. Modernizmin anlam›n›n da kar›fl›k olmas› nedeniyle, postmodernizmi kavramak daha da zorlaflmaktad›r. Harvey, modernizm ve postmodernizm iliflkisine yönelik olarak bir mimarl›k dergisinin editörlerinin görüflünü iflaret eder: “Genellikle pozitivist teknoloji merkezli ve rasyonalist e¤ilimli olarak alg›lanan evrensel modernizm, do¤rusal geliflmeye ve mutlak do¤rulara inançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlanmas›yla ve bilgi ve üretimin standartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilir.” Buna karfl›t ola- 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey 179 rak postmodernizm, “kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda, heterojenli¤i ve farkl›l›¤› özgürlefltirici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r. (PRECIS6, 1987: 7-24’ten aktaran Harvey, 1997: 21). Bu anlamda postmodernizm, modernizmle karfl›tl›k iliflkisi çerçevesinde ifade edilmektedir. Dolay›s›yla bu iliflkinin anlafl›lmas› için öncelikle modernitenin (modernlik) çözümlenmesi gerekmektedir. Modernitenin anlam› üzerine yürütülen tart›flmalar›n büyük bir bölümünde modernitenin temelini oluflturan Ayd›nlanma düflüncesi yer almaktad›r (Harvey, 1997: 25). MODERN‹TE VE MODERN‹ZM Harvey, moderniteyi, Jürgen Habermas’›n kavramsallaflt›rmas› olan “modernite projesi” do¤rultusunda aç›klamaktad›r (Habermas, 1983: 9’dan aktaran Harvey, 1997: 25): 18. yüzy›lda beliren bu proje, Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bilimi, evrensel ahlak ile hukuku ve kendi ayaklar› üzerinde duran sanat›, kendi iç mant›klar› temelinde gelifltirme” yönünde gösterdikleri ola¤anüstü bir düflünsel çabay› ifade etmektedir. Bu ba¤lamda, çok say›da bireyin, özgür ve yarat›c› bir flekilde çal›flmalar›yla katk› sa¤lad›klar› bir bilgi birikiminin, “insanl›¤›n özgürleflmesi ve günlük yaflam›n zenginleflmesi” yönünde kullan›lmas› amaçlanmaktad›r. Ayd›nlanma düflüncesi temelinde geliflen modernite projesi; Do¤a üzerinde bilimsel hâkimiyet, kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al afetin rastgele darbelerinden kurtuluflu vaat ediyordu. Rasyonel toplumsal örgütlenme biçimlerinin ve rasyonel düflünce tarzlar›n›n geliflmesi, efsanenin, dinin, bofl inanc›n ak›l d›fl›l›¤›ndan, iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve kendi insan do¤am›z›n karanl›k yan›ndan kurtuluflu vaat ediyordu. Ancak bu tür bir proje arac›l›¤›yla, bütün insanl›¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez nitelikleri ortaya ç›kabilirdi (Harvey, 1997: 25). Ayd›nlanma düflüncesi, temel unsur olarak ilerleme fikrine dayanmakta ve ayn› zamanda modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedeflemektedir. Harvey’e (1997: 26) göre bu düflünce, en çok insanlar› özgürlefltirme amac›yla “bilginin ve toplumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay› hedefleyen laik bir hareketti.” Ayd›nlanma düflüncesini miras alan 19. yüzy›l›n önemli sosyologlar›, yaflanan toplumsal de¤iflmelerin nas›l bir gelecek yarataca¤› yönünde düflünceler gelifltirmifller, bu sürecin aç›klanmas› için bilimsel bir analizin kullan›lmas› gerekti¤ine inanm›fllard›r. Bu anlamda, insanl›¤›n gelifliminin büyük hikâyesini a盤a ç›karma çabas›, baz› postmodern teorisyenler taraf›ndan ‘meta anlat›’ olarak adland›r›lmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Büyük düflünürler aras›nda yer alan Marx ve Durkheim, bilimsel ve rasyonel düflünceye daha az vurgu yapmalar›n›n yan› s›ra toplumun ilerleme ve geliflme sürecinde oldu¤una yönelik güçlü bir inanç beslemifllerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Marx, s›n›flara dayal› olan kapitalist geliflmenin bask›c› ve ayn› zamanda çeliflkili mant›¤›n›n nas›l insanl›¤›n evrensel kurtulufluna yol açaca¤›n› göstererek, “ütopik düflünceyi, materyalist bir bilime dönüfltürmeyi” hedeflemifltir (Harvey, 1997: 28). Bununla birlikte Comte ve Weber, bu de¤iflimi bilimsel rasyonaliteyi içeren bir de¤iflim olarak görmüfllerdir. Comte, modern toplumun, bilimin egemenli¤inde olaca¤›na, din, bat›l inanç ve felsefenin etkisinin, pozitivist bilimle yer de¤ifltirece¤ine inanm›flt›r. Weber, modern öncesi toplumsal yaflam›n temelini Modern düflünce biçiminin köklerinin dayand›¤› 18. yüzy›l Ayd›nlanma düflüncesi, öncesindeki gelenek ve önyarg›lar› yok ederek, yerine toplumsal yaflam›n rasyonel temellerini kuran önemli bir Avrupa entelektüel hareketidir. 180 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler oluflturan geleneksel eylemlerin önemini kaybetti¤ini ve modern ça¤›n, daha etkili olan rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine inanm›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907). Bernstein’e göre Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin bilimin ilerlemesi, ak›lc›l›k ve evrensel insan özgürlü¤ü aras›nda kurduklar› zorunlu iliflki do¤rultusunda, “umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir yan›lsama” oldu¤unu ve Ayd›nlanma miras›n›n asl›nda “amaçl› ve araçç› ak›lc›l›¤›n zaferi” olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir (Bernstein, 1985: 5’ten aktaran Harvey, 1997: 28-29). Bu nedenle böyle bir ak›lc›l›k anlay›fl›, ekonomi, hukuk, bürokrasi ve sanat› kapsayan bir flekilde toplumsal ve kültürel yaflam› etkilemekte ve zehirlemektedir. Bu ba¤lamda ak›lc›l›¤›n ilerlemesi, “evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesine de¤il”, kaç›lmas› mümkün olmayan bir ‘demir kafes’in, baflka bir deyiflle, “bürokratik ak›lc›l›¤›n bir kafesinin yarat›lmas›na” neden olmaktad›r. Modernizmin, fabrika sistemi, makinelerle üretim, kentleflme, yeni ulaflt›rma ve haberleflme sistemleri, kitlelere yönelik piyasa ve reklamc›l›¤›n ortaya ç›kmas› gibi üretim, dolafl›m ve tüketim alanlar›nda yeni koflullar›n yarat›lmas›nda öncü bir rol oynad›¤› kabul edilmektedir. Harvey’e (1997: 37) göre, asl›nda modernizm, bu koflullar›n yarat›lmas›nda öncü rolü oynamaktan daha çok bu koflullara bir cevap niteli¤i tafl›maktad›r. Modernizmin, daha sonra ald›¤› biçimin bu h›zl› de¤iflimlerin içsellefltirilmesi, düflünme ve kodlaflt›rma konular›nda küçümsenmeyecek derecede bir etkiye sahip oldu¤unu belirten Harvey, ayn› zamanda bu de¤ifliklikleri de¤iflikli¤e u¤ratma ya da destekleme yönünde düflünceler ortaya koydu¤unu da vurgulamaktad›r. Ayr›ca 1848’den sonra modernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu olmufl, “patlamal› kentsel büyümeyle, k›rdan kente yo¤un bir göçle, sanayileflmeyle, makineleflmeyle, mimari çevrede devasa bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle huzursuz ve karmafl›k bir iliflki içinde” varl›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997: 39). ‹lerleme inanc›na ve bilime olan güven temeline dayanan modernlik, 20. yüzy›lda, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketlerle karfl›laflm›flt›r. Bunula birlikte, “standartlaflm›fl bilgi ve üretim koflullar› alt›nda, do¤rusal ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzenlerin rasyonel biçimde planlanmas›na” olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r (Harvey, 1997: 50). Avrupa ekonomilerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü Dünya Ülkelerinin, uluslararas› politika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modernleflme süreci” yaflamad›klar› ifade edilmifltir. Modernist sanat, mimarl›k, edebiyat ve benzeri alanlar›n, tekelci kapitalist bir sistemin sanat› ve prati¤i haline gelmeye bafllad›klar› görülmüfltür (Harvey, 1997: 50). Bu yaflananlar do¤rultusunda Ayd›nlanma projesinin amaçlad›klar›na karfl› duyulan güven sars›lm›fl, bir tak›m flüpheler ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle Ayd›nlanma projesi, “insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini insanl›¤›n kurtuluflu ad›na evrensel bir bask› sistemine” dönüfltürmesine yönelik bafllayan tart›fl›lmalar›n merkezinde yer alm›flt›r (Harvey, 1997: 26). Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflme arac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlikte Ayd›nlanma projesinin gerçekleflmemifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görmektedir. Habermas gibi baz› düflünürler, Ayd›nlanma projesinin hedefleri konusunda “yüksek derecede bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki iliflki konusunda epeyce tereddüt ve böyle bir projeyi günümüzün ekonomik ve politik koflullar› alt›nda gerçeklefltirme olana¤› konusunda bir ölçüde karamsarl›k” tafl›malar›na karfl›n, bu projeyi desteklemeye devam etmektedir (Harvey, 1997: 27). 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey Postmodern teorisyenler ise Ayd›nlanma düflünürlerinin amaçlar›n›n ça¤dafl toplumlarda terk edilece¤i yönünde bir yaklafl›ma sahiptirler. Bu teorisyenlere göre insanlar art›k, ilerlemenin kaç›n›lmazl›¤›na, bütün sorunlar›n çözümü için bilimin gücüne, insanl›¤›n mükemmelli¤ine ya da toplumlar›n rasyonel bir süreç içerisinde ilerleme olas›l›¤›na inanmamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). ‹nsanlar gelecek hakk›nda daha karamsar olmufllar ve gerçe¤in, Marxizm gibi ideolojiler ya da büyük teorilerde bulunabilece¤ine olan inanç zay›flam›flt›r. Art›k inançlar daha fazla çeflitlilik göstermekte ve ço¤u insan, mutlak gerçek ile yanl›fl olan di¤erleri aras›nda oluflan düflünceleri kabul etmekte isteksiz görünmekte, dünyan›n sorunlar›n›n çözülmesi için basit bir formül ya da yöntemin olmad›¤›n› görmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve modernizm karfl›t› ak›mlar›n ortaya ç›kmas›, yeni bir hareketin belirmesine yol açm›flt›r (Harvey, 1997: 53). POSTMODERN‹ZM Harvey, birçok postmodern teorisyenin Ayd›nlanma projesinin terk edilmesi gerekti¤i kan›s›n› reddetmekte ve modern toplumlar›n sistematik olarak çal›fl›labilir ve anlafl›labilir oldu¤unu ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Harvey (1997: 57), postmodernizmin ne oldu¤unu, farkl› yönleriyle kavrama amac›yla flu sorular› sorar: • Postmodernizm, modernizmden radikal bir kopufl mudur? • Postmodernizm bir üslup mudur? Yoksa dönemlefltirmeye s›k› s›k›ya ba¤l› bir kavram m›d›r? • Her meta anlat›ya karfl› muhalefeti hep susturulmufl olan “baflka seslere” ve “baflka dünyalara” gösterdi¤i yak›n ilgi dolay›s›yla devrimci bir potansiyeli var m›d›r? Yoksa modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyonu mudur? Harvey (1993: 55) postmodernizmin, hem bir uslüp hem de “hayal güçlerimizi sadece belli ülkelerde, belli bir süre ile etkisi alt›na alan tarihsel bir hareket” oldu¤una dikkat çekmektedir: Geliflmifl kapitalist ülkelerde 1960 ortalar› ile 1970 ortalar› aras›nda bir tarihte ortaya ç›kan ve 1990’larda da zay›flamaya bafllayan ve belli üslûp ögelerinin hâkim oldu¤u bir dönem. Üstelik postmodernizmin kurdu¤u bu hâkimiyetin, çok say›da habercisi ve tarihsel öncülü de vard›. Öyleyse bu üslûbun temel elemanlar› neydi? Burada verilecek cevaplar, hangi çal›flma alan› ya da disiplini ele ald›¤›n›za ba¤l› olarak farkl›l›klar gösterecektir. Harvey, postmodernizm konusunda Huyssens’in flu önermelerine kat›ld›¤›n› belirtmektedir: Huyssens’e (1984 aktaran Harvey, 1997: 754) göre, postmodern terimi, Bat› toplumlar›nda bu yeni hareketle birlikte beliren kültürel bir de¤iflimi ifade etmektedir. Ancak bu durum, kültürel, toplumsal ve ekonomik düzenlerde bir paradigma de¤iflimi yafland›¤› anlam›na gelmemektedir. Bununla birlikte, kültürün önemli bir kesiminde duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda yaflanan bu de¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›, deneyimi ve önermeyi daha önceki dönemden ay›rmaktad›r. Benzer bir flekilde, Frederic Jameson, postmodernitenin büyük toplumsal ve kültürel bir de¤iflim olmad›¤› görüflünü ifade edenler aras›nda yer almaktad›r. Jameson, postmodernizmin, geç kapitalizm ça¤›n›n kültürel mant›¤›n› ifade etti¤ini 181 182 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ileri sürmektedir. 1960’l› y›llardan itibaren kültür üretiminin genel anlamda meta üretimiyle bütünleflti¤i yeni bir ça¤a girdi¤imizi belirtmektedir. Jameson’a göre, giysilerdenD Üuça¤a bütün mallar, yeni görünüfller alt›nda daha büyük miktarfi Ü N E L ‹kadar M larda üretilmektedir. Bunun sonucu olarak daha önce sadece üretim alan›nda verilen mücadeleler, kültürel üretimi de toplumsal çat›flmalar›n bir alan› haline getirS O R U mifltir (Harvey, 1997: 80). D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Frederic Jameson’›n D ‹ K K A T postmodernizm hakk›ndaki görüflleriyle ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Resim 8.1 Pruitt-Igoe Toplu Konutlar›. Kaynak: http://vicisitudysord idez. blogspot.com SIRA S‹ZDE Postmodernizm terimi, ilk olarak mimarl›k alan›nda benimsenmifltir. Daha sonra bu terimin, sanat ve kültür çal›flmalar›nda kullan›lmaya baflland›¤› görülmüfl, daAMAÇLARIMIZ ha sonra ise siyaset, ekonomi, sosyoloji gibi çal›flma alanlar›nda etkili olmufltur Modern mimari, kent nüfusunun ihtiyac› olan kitlesel konut ve ofis üretimini karfl›lamak için yeni, ucuz ve etkili materyallerin kullan›m›yla karakterize edilmiflK ‹ Tanlay›fl, A P tir. Bu mimari çelik, beton, cam gibi materyallerin kullan›m›nda bilimsel bilginin uygulanmas›n›n, insanlar›n yerleflim sorunlar›n›n çözümüne imkân sa¤layaca¤›n› iddia etmifltir. Modern mimarinin en önemli temsilcilerinden biri olarak T E L ELe V ‹ ZCorbusier, YON kabul edilen mimariyi “modern yaflam için makineler”in üretimi olarak görmüfl, dünya çap›nda kasaba ve kentlerin ortak özelli¤i olan ifllevsel ve yüksek blok tiplerini savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 908). 1970’li y›llarla birlikte, modern mimarinin temsilleri olan yüksek bloklar göz‹NTERNET den düflmeye bafllam›flt›r. Bu durum ayn› zamanda postmodernizmin, mimarl›k alan›nda kabul görmesi anlam›na gelmektedir. Baz› teorisyenlere göre, modern mimari, postmodern mimariye yol açm›flt›r. Bu anlamda Harvey (1997: 54), mimarl›k alan›nda Charles Jencks’in modernizmin sonunu bildiren ve postmodernizme geçiflin sembolik tarihini, “Le Corbusier’in ‘modern yaflam makinas›’n›n ödül kazanm›fl bir versiyonu olan St. Louis’deki Pruitt-Igoe toplu konut bloklar›n›n, içinde yaflayan düflük gelirli insanlar için oturulamaz bir çevre oldu¤u gerekçesiyle dinamitle havaya uçuruldu¤u 15 Temmuz 1972 günü saat 15:32” olarak verdi¤ini vurgulamaktad›r. (Resim 8.1 ve 8.2). 183 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey Resim 8.2 Pruitt-Igoe toplu konutlar›n›n y›k›lmas›. Kaynak: http: //mizzoumag. missoumag.missuri.edu Harvey, geçifl sürecinde modern ve postmodern mimari aras›nda görülen farkl›l›klar› flu flekilde ifade etmektedir: Her kentsel çevrenin üzerinden bir silindir gibi geçmesi kader gibi görülen cam gökdelenler, beton bloklar, çelik kalaslar ve ... her tür romantizmi kitsch gibi gören anlay›fl, yerini süslenmifl bloklara, imitasyon ortaça¤ meydanlar›na ya da bal›kç› kasabalar›na, siparifl üzerine yap›lm›fl ya da geleneksel konut yap›m›na, yenilenmifl fabrika ve ambarlara ve yeniden kullan›ma kazand›r›lm›fl her çevreye b›rak›yordu (Harvey, 1997: 55). S‹ZDE nelerdir? Harvey’e göre, mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda postmodernizminSIRA özellikleri D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1 SIRA S‹ZDE ResimD Ü8.3 fi Ü N E L ‹ M Postmodern mimari örnekleri. S O R U Kaynak: http:// weburbanist.com D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 184 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Harvey (1997), postmodern ça¤›n birçok yönünün tamam›yla yeni olmad›¤›n› vurgulamaktad›r. Kapitalizm daima, tarihi boyunca görülen çeliflkili e¤ilimleri içermektedir. Bu nedenle hiçbir zaman sabit bir düzene sahip olmam›flt›r. Bunun yan› s›ra, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum, hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik aras›nda bir ileri, bir geri sallanmaktad›r (Tablo 8.1). Harvey kapitalizmin daha ileriye, postmoderne do¤ru sallanmakta oldu¤unu ve modernden ve onun özelliklerinden uzaklaflt›¤›na inanmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Tablo 8.1 Modernizm ile Postmodernizm Aras›ndaki Farklar MODERN‹ZM POSTMODERN‹ZM Romantizm/ Simgecilik Parafizik/ Dadac›l›k Form (birlefltici, kapal›) Antiform (ay›r›c›, aç›k) Amaç Oyun Tasar›m Rastlant› Hiyerarfli Anarfli Hâkimiyet / Logos Tükenme/ Sessizlik Sanat nesnesi/ Bitmifl yap›t Süreç/ Performans/ Happening Mesafe Kat›l›m Yaratma/ Bütünsellefltirme/ Sentez Yaratmay› imha/ Yap›bozum/ Antitez Mevcudiyet Yokluk Merkezlenme Da¤›lma Tür/ S›n›r Metin/ Metinleraras› Semantik Retorik Paradigma Sentagma Hipotaksi Parataksi Mecaz Mecaz› mürsel Seçme Bileflim Kök/ Derinlik Rizom/ Yüzey Yorum/ Okuma Yoruma karfl›/ Yanl›fl okuma Gösterilen Gösteren Okunakl› (okuyucuvari) Yaz›labilir (yazarvari) Anlat›/ büyük tarih Anlat› karfl›t›/ Küçük tarih Ana kod ‹diyolekt (kiflisel dil) Belirti Arzu Tür Mutasyona u¤ram›fl Tenasül uzuvlar›/ Fallik Çok biçimli/ Androjin Paranoya fiizofreni Köken/ Neden Fark-fark/ ‹z Tanr› Baba Ruhülkudüs Metafizik ‹roni Belirlenmifllik Belirsizlik Aflk›nl›k ‹çkinlik Kaynak: Hassan, I. (1985: 123-124 aktaran Harvey, 1997: 59) Tablo 8.1’de, postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki olarak ortaya ç›kmas›na dayal› bir biçimde sunulan karfl›tl›klar, bu tepkinin hangi alanlara iliflkin oldu¤unu göstermektedir (Hassan, 1985 aktaran Harvey, 1997: 59). 185 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey Harvey’e (1993: 55) göre, disiplinler aras› fikir al›fl veriflleri ve karfl›l›kl› etkileflim olmas›na ra¤men mimari, felsefe, sosyoloji, co¤rafya, antropoloji gibi farkl› disiplinler, postmodernizmi kendi de¤iflkenlerini kullanarak tan›mlamaktad›r. Buna karfl›n baz› ortak yönleri s›ralaman›n mümkün oldu¤unu belirten Harvey’e (1997) göre bu ortak yönler; • Teoriler, meta-anlat›lar, evrensel üsluplar gibi genel geçerlilik iddias› tafl›yan önermelerin reddedilmesi, • Dil oyunlar›nda, ilgi kaynaklar›nda ya da bilim insanlar› topluluklar›nda ço¤ulculu¤un ve parçalanman›n kabul edilmesi, • Farkl›l›¤›n ya da baflkal›¤›n ve çeflitlili¤in vurgulanmas›, • Her fleyin geçici oldu¤unun ruhsuzca ve alayc› bir flekilde kabul edilmesidir. Harvey (1997: 21), postmodernist düflüncenin temel özelliklerinin parçalanma, belirlenemezlik ve bütün evrensel ya da bütüncül (totalizing) söylemlere karfl› duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unu belirtmektedir. Bu anlay›fl içerisinde yayg›n S‹ZDE ve derin de¤iflimi ifade edenlerin ortak yönü “meta-anlat›lar”› SIRA reddetmeleridir. Bütüncül olmalar› nedeniyle meta-anlat›lar› reddeden teorisyenler aras›nda Michel Foucault, “iktidar-söylem” oluflumlar›n›n ya da Jean-Francois Lyotard, dil D Ü fi Ü N E L ‹ M oyunlar›n›n ço¤ullu¤unu vurgulamaktad›rlar. Özellikle Lyotard, postmodernizmi, aç›k bir flekilde “meta-anlat›lara inanmamak” olarak tan›mlamaktad›r (Harvey, S O R U 1997: 60). Harvey’e göre, postmodernist düflünceyi yayg›n ve derin bir de¤iflim olarak kabul edenlerin ortak yan›, evrensel iddialara sahip oldu¤u düflünülen genifl ölçekli teorik yorumlar›n, baflka bir deyiflle ‘metaanlat›lar’›n reddedilmesidir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Michel Foucault’nun çal›flmalar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›nD “Post-Yap›salc›l›k” ‹KKAT ünitesinde bulabilirsiniz. SIRA S‹ZDE D‹KKAT N N Frans›z teorisyen Lyotard’›n Postmodern Condititon (1984 ), (Postmodern Durum) adl› kitab›, postmodernizmle ilgili görüfllerini içermektedir. Lyotard, post-endüstriyel toplum ve postmodern kültürün 1950’lerin sonundaAMAÇLARIMIZ geliflmeye bafllad›¤›n› ve hem ülkeler aras›nda hem de ülkelerin kendi içinde farkl›l›klar gösterdi¤ini savunmaktad›r. Bu geliflmeleri teknoloji, bilim ve baz› toplumsal geliflmelerle iliflki SIRA K ‹ TS‹ZDE AvurgulamaktaP olarak ele alan Lyotard, özellikle dil ile ilgili de¤iflimlerin önemini d›r. Toplumsal yaflam, “dil oyunlar›” etraf›nda örgütlenmekte ve ‘dil oyunlar›’, toplumda insan davran›fllar›n›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r.D ÜLyotard, fi Ü N E L ‹ M toplumsal T E L E V ‹ Z Y O N postmoilerleme ve insan›n özgürleflmesine yönelik gelifltirilen meta-anlat›lar›n, dernizmin gelifliyle önemini kaybetti¤ini ve meta anlat›lara flüpheyle bak›lmaya S O R U baflland›¤›n› belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908-909). D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ SIRA K ‹ TS‹ZDE A P ‹NTERNET D‹KKAT Jean-Francois Lyotard’›n postmodernizme iliflkin düflünceleri hakk›nda bilgiyi kiD ‹ Kayr›nt›l› KAT tab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz. N N Harvey (1993: 56), Charles Jencks’in postmodern ve geç modern aras›nda yapt›¤› ayr›m› önemli görmektedir. Postmodernizm asl›nda, “gelenekle yak›n geçmiflin eklektik bir kar›fl›m›” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda postmoAMAÇLARIMIZ dernizm, modernizmin devam› olman›n yan› s›ra, modernizmi aflan bir durum sergilemektedir: “Postmodernizm kapsam›nda yap›lm›fl en iyi çal›flmalar, ço¤unK ‹ süreksizlik T A P lukla çifte kodlu ve alayc› bir özellik tafl›r; birbiriyle çeliflen ve gösteren çok say›da gelenekten yararlan›r; ço¤ulculu¤u sa¤layan da en baflta bu çeflitliliktir” (Harvey, 1993: 56). T E L Ede¤erlendirildi¤inV‹ZYON Di¤er taraftan geç modernizm ise, toplumsal ideoloji aç›s›ndan de, hem pragmatik, hem de teknokratik bir hal almaktad›r ve kuru ya da klifleleflmifl SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Harvey, modernizmin, metaAMAÇLARIMIZ anlat›lar›yla, farkl›l›klara, ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat göstermemesine karfl›n, postmodernizmin, K ‹ ötekilik, T A P öznellik, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› TELEV‹ZYON birçok farkl›l›¤› temsil etti¤ini belirtmektedir. ‹NTERNET 186 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler bir dili yeniden canland›rma amac›n› tafl›yan 1960’l› y›llardan itibaren, “modernizmin stilistik düflünce ve de¤erlerini uç noktalara götürmektedir” (Harvey, 1993: 56). Postmodernizmin farkl›l›k, iletiflim, kültür ve yer konular› üzerinde durmas›, Harvey taraf›ndan olumlu etkiler olarak kabul edilmektedir. Modernizmin metaanlat›lar›, önemli farkl›l›klar› görmezden gelmifl, üzerini örtme e¤ilimi göstererek ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat göstermemifltir. Buna karfl›n postmodernizm, ötekilik, öznellikte farkl›l›k, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi yerleflmeler ve yerinden kopmalardan kaynaklanan birçok biçimi temsil etmesi aç›s›ndan önemli hale gelmifltir (Harvey, 1997: 134). Harvey bu anlamda postmodern düflüncede bir önem görmekte, fakat di¤er taraftan Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde postmodernizmin ciddi güçsüzlükleri oldu¤unu ifade etmektedir. Postmodernist teori, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas› ve onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi nedeniyle elefltirilmektedir. Bu durumda en önemlisi, postmodern teorinin, postmoderniteyi kabul eder görünmekle birlikte modern dünyan›n zorluklar›n›n üstesinden gelme yollar› önermekten çok onun problemleriyle birleflmektedir (Smelser, 1994: 321). Bu nedenle, “Postmodernizmin retori¤i tehlikelidir, çünkü ekonomi politi¤in ve küresel iktidar koflullar›n›n gerçekli¤iyle yüz yüze gelmekten kaç›n›r.” (Harvey, 1997: 138). KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ Harvey, kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler olarak iflleyiflinin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu vurgulamaktad›r. 20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde bir dönüflüm yafland›¤› ileri sürülmektedir. Bu nedenle Harvey (1997: 143), iddia edilen bu de¤iflimin ne kadar derine indi¤inin ve hangi temellere dayand›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler olarak iflledi¤ini ifade eden Harvey, de¤iflimi araflt›r›rken, bu iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu göstermeyi amaçlamaktad›r. Marxist teoriye dayal› olarak ‘Limits to Capital’ (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) adl› kitab›nda Harvey, sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya aras›ndaki iliflkiyi ele alm›flt›r. Bu çal›flmas›nda gelifltirdi¤i ‘kriz kuram›’nda kapitalizmin kriz dönemlerinin kaç›n›lmaz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Sermaye birikiminin bu krizleri, ekonomide de¤iflimlere neden olmakta ve bu de¤iflimler, toplumsal ve kültürel anlamda önemli sonuçlara yol açmaktad›r. Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi Harvey, postmodernizmin, kapitalizmin krizlerinden birine tepki olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmekte ve bu durumu 1973 y›l›yla tarihlendirmektedir. Savafl› sonras› dönemde ilk büyük ekonomik krizin görüldü¤ü 1973 y›l›ndan itibaren bir dizi ekonomik sorun, dünya kapitalist ekonomisini vurmufltur. Petrol üreticileri, petrol fiyatlar›n› artt›rm›fl, iflsizlik artmaya bafllam›fl, kârlar düflmüfl ve birçok ülkede durgunluk, örne¤in ekonomik büyüme olmadan yüksek enflasyon görülmüfltür (Haralambos ve Holborn, 1995: 912). Harvey (1993: 57), kapitalizmin 1973-75 y›llar› aras›nda yaflad›¤› bu büyük ölçekli krizin, bir dizi düzenlemeyi gerekli k›ld›¤›n› ve bu düzenlemelerin de, geliflmifl kapitalist ülkelerde yaflamakta olanlar›n yaflamlar›n› kökten de¤ifltirdi¤ini ileri sürmüfltür. II. Dünya Savafl›’n›n sonundan 1973 y›l›na kadar birçok ülkede yaflam standartlar›n›n artmas› ve toplumsal s›n›flar aras› uyum ile tutarl› ve güvenilir bir büyüme görülmüfltür. Harvey savafl sonras› dünyan›n ABD’nin askerî ve ekonomik hegemonyas› alt›nda ve So¤uk Savafl’›n ortaya ç›kard›¤› kesin bölünmelere dayanarak yarat›ld›¤›n› belirtmektedir. 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey Bu sistemin temelinde ulus devlete dayanan bir güç sistemi, Fordist seri üretim ve kitlesel tüketim ile Keynesci olarak adland›r›lan bir üretim sistemi ve politik sistem yer almaktad›r. Harvey (1993: 57) Keynesci sistemi, “müdahaleci devlet ve iflgücü, sermaye ve ulus devlet içinde yer alan di¤er güçler aras›nda politik dengeye dayanan bir sistem” olarak tan›mlamaktad›r. Bu durum, hâkim bir gücün olmas› ve oyunun temel kurallar› ile çeliflkilerin ana hatlar›n›n kolay anlafl›labilmesi nedeniyle büyük ölçüde “güvenli bir dünya” olarak nitelendirilmektedir: Bir sanatç› ya da ayd›n›n, siyasî iktidar ve kültürel otoritenin karfl›s›nda yer alarak ya da iktidar› destekleyerek tav›r almas› mümkündü. Politik iktidara karfl› olanlar, Berkeley’de konuflma özgürlü¤ü hareketini, ABD kentlerinde ayaklanmalar› ve insan haklar› hareketini, Woodstock’› ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68 hareketini bafllatt›lar (Harvey, 1993: 57). Harvey (1993: 57), 1970’li y›llar›n bafl›nda ortaya ç›kan ekonomik çöküntü ve sonras›nda gelen 1979-1981 y›llar›ndaki krizin yaratt›¤› bask›lar nedeniyle bütün istikrar ve belirlilik unsurlar›n›n çok çabuk bir biçimde da¤›ld›¤›n› belirtmektedir: “Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesi, savafl sonras› dünyan›n dayand›¤› temel ilkelerin kesin çöküflünün en belirgin elemanlar›yd›.” Bu dönemde yaflanan ve insanlar›n üretim ve maddi refaha eriflme araçlar›na iliflkin konumlar›n› ciddi bir flekilde etkileyen bu de¤iflimleri Harvey (1993: 57) flu flekilde ifade etmektedir: • De¤iflen ifl bölümüyle emek sürecindeki yeni parçalanmalar, • Üretimin Japonya’ya ve yeni sanayileflmekte olan ülkelere kaymas› ba¤lam›nda üretim mekân›ndaki co¤rafi kaymalar, • Enflasyonist bask›lar ve döviz kurundaki oynamalarla paran›n de¤erindeki h›zl› de¤iflmeler, • Artan bir h›zla çeflitlilik aray›fllar›. Bu çeflitlilik aray›fllar›, bir taraftan politik aç›dan feminizm, ekoloji, ›rkç›l›k aleyhtar› hareketler ve kültürel ba¤›ms›zl›k hareketleri, di¤er taraftan tüketim kal›plar› aç›s›ndan daha rekabetçi hale gelen bir dünyada tüketicilerin tutunabilecekleri daha güvenli dallar aray›fl› olarak görülmektedir. Bu sorunlar, büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama amac›yla farkl› yollar›n denenmesine yol açm›fl, farkl› bir “birikim rejimi”ne, “ürünün üretim ve tüketim aras›ndaki da¤›l›m›n›n uzun bir vade boyunca istikrar kazanmas›”na imkân sa¤lam›flt›r (Harvey, 1997: 143-144). Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan kültürel de¤iflimlerin baz›lar›n›n üretimine neden olmufl, “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›” üretmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 912). Harvey (1997: 146), savafl sonras› canl›l›k dönemi uygulamalar›yla, günümüz politik ekonomik uygulamalar› aras›ndaki karfl›tl›klar çerçevesinde, son dönem tarihini Fordizm’den, “esnek” olarak adland›r›lan bir birikim rejimine dönüfl temelinde aç›klamay› anlaml› görmektedir. 1945 y›l›ndan sonra kapitalizm kendi yeniden üretiminin temel koflullar›n› sa¤lamak amac›yla politik, kurumsal ve toplumsal düzenlemelere ulusal devletler çerçevesinde bir çözüm bulmufltur. Devlet yetkilerinin do¤ru biçimlendirilmesi ve kullan›lmas›, Fordizmin bütünüyle “olgunlaflm›fl ve özgül bir birikim rejimi” olarak ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›fl ve Fordizm, bu niteli¤iyle, 1973 y›l›na kadar uzun bir canl›l›k döneminin temelini oluflturmufltur (Harvey, 1997: 152). Bu dönem boyunca, geliflmifl kapitalist ülkelerde kapitalizm, yüksek ve nispeten istikrarl› bir ekono- 187 188 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler mik büyüme h›zlar›na ulaflm›flt›r: “Hayat standartlar› yükseliyor, kriz e¤ilimleri kontrol alt›nda tutuluyor, kitle demokrasisi korunuyor ve kapitalistler aras› savafl tehlikesi uzaklaflt›r›l›yordu. Fordizm güçlü ba¤larla Keynesçili¤e ba¤lan›yordu” (Harvey, 1997: 152). Harvey’e (1997: 158) göre, Fordizmin sadece bir kitle üretim sistemi olarak görülmemesi, ayn› zamanda bu sistemin, bütünsel bir yaflam tarz› olarak ele al›nmas› gerekmektedir. Kitle üretimi, kitle tüketimi anlam›n›n yan› s›ra ürününü standartlaflmas›n› da ifade etmektedir. Bu durum ise “yepyeni bir estetik ve kültürde bir metalaflma” anlam›na gelmektedir. Esnek birikim, Fordizm’in kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde belirlenmektedir. Bu birikim rejimi, “emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim kal›plar›” bak›m›ndan esnek bir biçime yaslanmaktad›r. Temel özelliklerinden biri “yepyeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yöntemlerin, yeni piyasalar›n ortaya ç›kmas› ve hepsinden önemlisi, ticari, teknolojik ve örgütsel yeniliklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›d›r (Harvey, 1997: 170). Esnek birikim, iflgücü piyasas›nda, ürünlerde, tüketim modellerinde h›zl› de¤iflimi, daha h›zl› teknolojik de¤iflimi, hizmet sektöründe istihdam art›fl›n›, sendikan›n gücünün azal›fl›n›, yüksek iflsizlik ve iflverenlerinin her de¤iflikli¤ine uyacak kadar yeterli derecede esneklik beklenen iflçilerin güvenli¤inin azalmas›n› içermektedir: “‹fller art›k düzenli ve uzun vadeli kârlara daha fazla güvenemez, baflar›ya uyarlamak zorundad›r” (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Esnek istihdam düzenlemeleri kendi bafl›na iflçilerde güçlü bir hoflnutsuzlu¤a yol açmaz çünkü esneklik bazen her iki taraf için de avantajl› olabilir. Ama sigorta sahibi olma, emeklilik haklar›, ücret düzeyleri ve ifl güvencesi bak›m›ndan bak›ld›¤›nda, çal›flan halk aç›s›ndan bütünsel etki hiç de olumlu görünmemektedir. (Harvey, 1997: 174) Harvey, kapitalist ekonomik sistemin, ça¤dafl bat› toplumlar›n›n merkezinde yer ald›¤›n› ve esnek birikim sisteminin kapitalizmin halen bir biçimi oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu nedenle, daha önceki Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) adl› çal›flmas›nda üzerinde durdu¤u baz› temel önermelerin geçerlili¤ini korudu¤unu vurgulamaktad›r. Harvey (1997: 199), kapitalist üretim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan 3 özelli¤ini flu flekilde s›ralamaktad›r: 1. Kapitalizm ekonomik büyümeye dayanmaktad›r. Düzenli bir büyüme oran›, kapitalist bir ekonominin sa¤l›¤› aç›s›ndan vazgeçilmez bir nitelik tafl›maktad›r. Büyüme, hem kaç›n›lmaz hem de iyi bir fley olarak iddia edilmekte ve kapitalizmin ideolojisinin köfle tafllar›ndan birini oluflturmaktad›r. Buna ba¤l› olarak büyümenin olmad›¤› durumlar kriz olarak tan›mlan›r. 2. Gerçek de¤erlerde art›fl, eme¤in üretim sürecinde sömürülmesine dayanmaktad›r. Bu durum, kâr sa¤lamak amac›yla iflçilerin üretti¤i metalar›n de¤erinden daha az›n›n iflçilere ödenmesi anlam›na gelmektedir. Hem üretim sürecinde hem de piyasada emek üzerindeki kontrol, kapitalizmin varl›¤›n› devam ettirmesi için yaflamsal bir önem tafl›maktad›r. 3. Kapitalizm, teknolojik ve örgütsel anlamda zorunlu olarak dinamiktir. Her zaman örgütlü iflin, yeni yollar›n› üretmekte ve teknolojik yarat›c›l›k ve geliflmeyle, rekabetçilerle bafl etme yollar›n› aramaktad›r. Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsal de¤iflimlerin de temelini oluflturmaktad›r. Kitle üretimi daha az kâr sa¤layan bir üretim fleklidir. Bu nedenle, esnek üretim sistemleri, çeflitlili¤in sa¤land›¤› yeni 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ürünleri piyasaya sürmekte ve yüksek derecede uzmanlaflm›fl küçük ölçekli piyasalar› sömürmektedir (Harvey, 1997: 179). Bu durum, kültürel farkl›l›¤›n teflvik edilmesine ve desteklemesine de imkan sa¤lamaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Kapitalizm tüketimi artt›rmak, canland›rmak amac›yla bofl zaman alan›na nüfuz ederek, bir ‘bofl zaman endüstrisi” yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünler sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim gibi alanlarda h›zl› de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Böylece, “Fordist modernizmin göreli olarak istikrarl› esteti¤i, yerini, farkl›l›¤›, gelip geçicili¤i, gösteriyi, moday› ve kültürel biçimlerin metalaflmas›n› yücelten postmodernist esteti¤in bütün mayalanmas›na, istikrars›zl›¤›na ve bir yan›p bir sönen özelliklerine” (Harvey, 1997: 180) b›rakm›fl olmaktad›r. Harvey’e göre, ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve toplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir. Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklar olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özel konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Sonuç olarak, Harvey’e göre Foridst birikim rejimi, savafl sonras› canl›l›k döneminde yaflad›¤› afl›r› birikim sorununu, esas olarak “mekânsal ve zamansal kayd›rma” yoluyla çözmüfltür. “Fordist üretim sistemleri olgunlaflt›kça, yeni ve ço¤u zaman rekabet gücü yüksek afl›r› birikim merkezleri” haline gelmifl, bu durum, co¤rafi olarak farkl› Fordist sistemler aras›ndaki rekabetin yo¤unlaflmas›na neden olmufltur. Bu nedenle “Fordizmin krizi, herhangi bir ülkenin içinde borçluluk, s›n›f mücadelesi ya da flirketlerin dura¤anl›¤› gibi etkenlerden do¤du¤u kadar, co¤rafi ve jeopolitik” bir kriz olarak da ortaya ç›km›flt›r (Harvey, 1997: 211). Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimlerin postmodern düflüncenin temelini oluflturdu¤unu belirten Harvey, bu anlamda, Fordist ve Post-fordist dönemler aras›nda birçok süreklilik oldu¤unu vurgulamaktad›r (Smelser, 1994: 322). Harvey (1997: 215), ulaflt›¤› sonucu flu flekilde ifade etmektedir: “Kapitalizmin yüzey görünümünde 1973 y›l›ndan bu yana bütünsel bir de¤iflim yaflad›¤›n›, ama kapitalist birikimin temelde yatan mant›¤›n›n ve kriz e¤ilimlerinin hala ayn› oldu¤unu ileri sürmüfl bulunuyorum.” Harvey, yeni bir ça¤a girdi¤imizi ve bu ça¤›n teorize edilmesi gerekti¤ini belirtmektedir. Bu ça¤da, modernizm ve postmodernizm, Fordizm ve Post-fordizm bir arada bulunmaktad›r (Smelser, 1994: 322). Harvey’e (1997: 334) göre, “Fordizm ve modernizm, ya da esnekli¤in ve postmodernizmin derecesi, hangi bütünsel bileflimin kârl› oldu¤una, hangisinin olmad›¤›na ba¤l› olarak, dönemden döneme, bir yerden di¤erine” de¤iflmektedir. ZAMAN VE MEKÂN Harvey’e (1997: 227-229) göre zaman ve mekan, insan var oluflunun temel kategorileri aras›nda yer alan önemli iki unsurdur ve fazla tart›fl›lmadan oldu¤u gibi kabul edilmektedir. Modern toplumlarda birçok farkl› zaman kavray›fllar›n› bir arada görmek mümkündür. Günlük kahvalt›, ifle gitme, kutlamalar, tatiller, aç›l›fllar gibi tekrarlanan hareketler insanda güven duygusu yaratmaktad›r. Benzer bir flekilde mekân da zaman gibi do¤al bir olgu olarak ele al›nmakta ve farkl› toplumlar›n ya da alt gruplar›n farkl› mekân alg›lar› bulunmaktad›r. Harvey (1997: 230), “zaman ve mekân konusundaki nesnel kavray›fllar›n, zorunlu olarak toplumsal yaflam›n yeniden üretimine hizmet eden maddi pratik ve 189 Harvey’e göre, 1970’li y›llardan itibaren sermaye birikim sürecinde yaflanmakta olan de¤iflimler, postmodern düflüncenin temelini oluflturmaktad›r. Harvey, kapitalizmin yaflad›¤› de¤iflimlere karfl›n, kapitalist birikimin temelde yatan mant›¤›n›n ve kriz e¤ilimlerinin ayn› kald›¤›n› vurgulamaktad›r. 190 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler süreçler arac›l›¤›yla yarat›ld›¤›n›” iddia etmektedir. Kapitalist üretim tarz›nda, toplumsal yeniden üretimin kapsad›¤› maddi pratik ve süreçler devaml› de¤iflmektedir. Bu nedenle, mekân ve zaman›n nesnel özellikleri ve bunun yan› s›ra anlamlar› da de¤iflmektedir. Mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemeler, deneyim için bir çerçeve sa¤lamaktad›r: “Toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu bu çerçeve arac›l›¤›yla ö¤reniriz” (Harvey, 1997: 242). Bununla birlikte, mekânsal ve zamansal pratikler, toplumsal iliflkilerin yeniden üretimi ve dönüflümü süreçleriyle yak›ndan iliflkilidir. Bu anlamda, toplumsal de¤iflme tarihinin, mekân ve zaman anlay›fllar›na ba¤l› olarak ve bu anlay›fllar›n ideolojik kullan›mlar arac›l›¤›yla kavranmas› mümkün görülmektedir. Harvey (1997: 248-249), mekânsal pratikleri, toplumlardaki farkl› görünümlerini kavramak amac›yla bir flema biçiminde göstermektedir. (Tablo 8.2). Tablo 8.2 Mekânsal Pratikler fiemas› Ulafl›labilirlik ve Mesafelendirme Maddi Mekânsal Pratikler Mallar›n, paran›n, insanlar›n emek gücünün, bilginin vb. dolafl›m›; ulafl›m ve iletiflim sistemleri; piyasa ve kentsel hiyerarfliler; y›¤›lma Mekân›n Gösterimi Mesafeye iliflkin toplumsal, psikolojik ve fiziksel ölçüler; harita yapma Gösterim Mekânlar› Cazibe/iticilik; mesafe/arzu; eriflme/d›fllanma; aflk›nl›k; “medya mesajd›r” Mekân›n Edinim ve Kullan›m› Mekân›n Hâkimiyet ve Kontrolü Arazi kullan›mlar› ve mimari çevreler; toplumsal mekânlar; iletiflim ve yard›mlaflma alanlar›nda toplumsal flebekeler Kiflisel mekân; iflgal edilen mekân›n zihinsel haritalar›; mekânlar›n sembolik gösterimleri; mekânsal söylemler Toprakta özel mülkiyet; mekân›n devletler aras›nda idari bölünmesi; “mutena” mahalleler ve semtler; d›fllay›c› bölgeleme ve baflka tür toplumsal kontrol biçimleri Yasak mekânlar; “topra¤a ba¤l›l›k”; mahalle toplulu¤u; bölgesel kültür; milliyetçilik; jeopolitik; hiyerarfliler Fiziksel altyap›n›n üretimi (ulafl›m ve iletiflim araçlar›; mimari çevreler; arazi açma vb.); toplumsal altyap›n›n mekânsal organizasyonu Tan›fl›kl›k; aile oca¤› ve ev; halka aç›k seyirlik yerler; (sokaklar, meydanlar, pazar yerleri); ikonografi ve duvar yaz›lar›; reklâmlar Yabanc›l›k çekmek; korku mekânlar›; mülkiyet ve sahiplik; an›tsall›k ve ritüel mekânlar; sembolik engeller ve sembolik sermaye; “gelene¤in” üretimi, bask› mekanlar› Ütopik planlar; hayali peyzajlar; bilim kurgu ontolojileri ve mekân›; sanatç›lar›n taslaklar›; mekân ve yer mitolojileri; mekân›n fliiri; arzu mekânlar› Mekân›n Üretimi Yeni haritalama; görsel gösterim; iletiflim vb. sitemleri; yeni sanatsal ve mimari “söylemler”; göstergebilim Kaynak: Harvey, D. (1997: 248-249). Tablo 8.2’de yukar›dan afla¤› do¤ru yer alan 3 boyut Henri Lefebvre’in Production of Space (1974) (Mekân›n Üretimi) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu çok önemli çal›flmas›nda Lefebvre (1991), fiziksel, zihinsel ve toplumsal düzeylerde mekân› 191 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey kavramsallaflt›rarak bütüncül bir mekân kuram› gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Lefebvre, bu kavramsal üçlüyü analitik bir araç olarak kullanarak tarihsel dönemlerde farkl› toplumlar›n mekân üretim sürecini analiz etmektedir. Lefebvre, mekân›n üretim sürecini nas›l analiz etmektedir? SIRA S‹ZDE 2 Lefebvre’in gelifltirdi¤i üç kavramsal düzey birbirlerinden farkl› ancak diyalekD Ü fi Ü N E L ‹ M tik olarak birbirleriyle iliflkilidir. Lefebvre (1991: 33-39) bu kavramsal üçlüyü flu flekilde aç›klamaktad›r: S O R U mekân içeri1. (Maddi) Mekânsal pratikler (spatial practices): Alg›lanan sinde, gündelik gerçeklik ile kentsel gerçeklik aras›nda kurulan yak›n bir iliflkiyi temsil etmektedir. Kentsel gerçeklik, özel hayat, Dçal›flma ve bofl za‹KKAT man için oluflturulan yerleri kapsayan a¤lardan oluflmaktad›r. 2. Mekân›n temsilleri (representations of space): Bilim insanlar›, planc›SIRA S‹ZDE lar, teknokratlar ya da toplum mühendisleri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lm›fl mekân olarak tan›mlanmaktad›r. 3. Temsil mekânlar› (spaces of representation): ‹maj ve sembollerle iliflAMAÇLARIMIZ kili olarak birlikte yaflayanlar›n, bir arada ikamet edenlerin mekân› olarak ifade edilmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Mekân›n temsilleri ve temsil mekânlar›n› karfl›laflt›r›n›z. K ‹ T A P SIRA S‹ZDE 3 Harvey (1997: 250) bu flemada, mekânsal prati¤in geleneksel T E L E V ‹ Z Yanlay›fllardan ON D Ü fi Ü N E L ‹ M devral›nan 4 yönünü sunmaktad›r: 1. Ulafl›labilirlik ve mesafelendirme: Mesafe insanlar aras› etkileflimlere bir O R savunma U taraftan engel olufltururken di¤er taraftan onun karfl›s›ndaS bir olufl‹ N T E R Nüretim ET turmaktad›r. ‹flbölümü, ticaret gibi her tür üretim ve yeniden sistemine maliyet yüklemektedir. Toplumsal etkileflimi olanakl› Dk›lacak bir flekilde ‹KKAT mekânsall›¤›n ne ölçüde afl›labildi¤ini göstermektedir. 2. Mekân›n edinim ve kullan›m›: Mekân›n iflgal edilmesinin biçimlerini inS‹ZDE celemektedir. Bu iflgaller evler, fabrikalar, sokaklar gibiSIRA nesneler, arazi kullan›m› gibi faaliyetler, bireyler, s›n›flar ya da baflka toplumsal gruplar taraf›ndan gerçekleflebilir. AMAÇLARIMIZ 3. Mekân›n hâkimiyet ve kontrol alt›na al›nmas›: Bireylerin ya da güçlü gruplar›n, mekân›n örgütlenmesini ve üretimini yasal ya da yasal olmayan araçlarla hâkimiyet alt›na almalar›n› göstermektedir. Hâkimiyet K ‹ T A P sa¤laman›n amac›, mekân›n kendileri ya da baflkalar› taraf›ndan mülk edinilme biçimlerinin kontrol alt›na al›nmas›d›r. 4. Mekân›n üretimi: ‹letiflim, ulafl›m, arazi kullan›m› gibi T E Lalanlarda E V ‹ Z Y O N yeni sistemlerin üretilme biçimleri ve biliflim teknolojisi, tasar›m gibi yeni gösterim tarzlar›n›n ortaya ç›kma flekillerini araflt›rmaktad›r. Mekânsal prati¤in bu 4 boyutu birbirinden ba¤›ms›z de¤il, birbirleriyle iliflki N T Emülk R N E T edinme ile içerisindedirler. Örne¤in mekân›n üretimi, mesafelendirmeyi ‹ve hâkimiyetin koflullar›n› de¤iflikli¤e u¤ratmaktad›r (Harvey, 1997: 250-251). N N Zaman-Mekân S›k›flmas› Harvey’e (1997: 270) göre, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde meydana gelen baz› devrimci de¤iflimler, bazen çok köklü biçimlerde dünyay› görüfl tarz›n› de- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 192 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler ¤ifltirmeyi zorunlu k›lmaktad›r. Bir taraftan kapitalizmin tarihine yaflam›n h›z›n›n art›fl› damgas›n› vurmakta, di¤er taraftan mekânsal engeller afl›lmaktad›r: Mekân, telekomünikasyonun yaratt›¤› bir “küresel köy”e ve ekonomik ve ekolojik karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klardan örülmüfl bir “uzay gemisi dünya”ya do¤ru küçüldükçe ve zaman ufkumuz sonunda içinde bulundu¤umuz andan baflka bir fley kalmamacas›na k›sald›kça, mekânsal ve zamansal dünyalar›m›z›n s›k›flmas› duygusunun hakimiyetiyle bafla ç›kma zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya kal›r›z (Harvey, 1997: 270). Bu de¤iflimler do¤rultusunda, “h›z kapitalizmi”nin büyümesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›, insanlar›n karmafl›k kitaplar› bafl›ndan sonuna kadar okuyacak denli yo¤unlaflmalar›n› ve tahammül göstermelerini her geçen gün daha da olanaks›z hale getirmektedir (Urry, 1999: 38-39). Harvey bu geliflmeleri, “zaman-mekân s›k›flmas›” (time and space compression) nitelemesiyle kavramsal bir çerçeveye yerlefltirmektedir. Böylece “zaman ve mekân s›k›flmas›” fikri, Harvey’in gelifltirdi¤i yaklafl›m›n merkezine oturmaktad›r. Harvey, bu tür geliflmelerle ilgili olarak daha ayr›nt›l› bir tarihsel-co¤rafi çözümleme sunmay› amaçlamaktad›r. Özellikle farkl› tarihsel dönemlerde kapitalizmin nas›l farkl› mekânsal sabitleyenlere ihtiyaç duydu¤u üzerinde durur. Bu sürecin incelenmesi, “her kapitalist dönemde mekân›n, üretimin büyümesini, emek-gücünün yeniden üretimini ve kâr›n azamiye ç›kar›lmas›n› kolaylaflt›racak biçimde örgütlenmesini” anlatmaktad›r (Urry, 1999: 39). Kapitalizm kendi kriz dönemlerinin, zaman ve mekân›n yeniden örgütlenmesi yoluyla üstesinden gelebilmekte ve böylece yeni bir birikim döneminin temellerini kurmufl olmaktad›r. Harvey, kapitalizmin krizleriyle bafl etme biçimini, “Fordizm”den “Post-fordist” esnek birikime geçifl sürecinin aç›klad›¤›n› vurgulamaktad›r. Bu süreci, Marx’›n teorisine dayal› olarak göstermeye çal›flan Harvey’e göre, Post-fordizm, yeni bir mekânsal sabitleyeni gerektirmekte ve bu sabitleyen, zaman ve mekân›n temsil edildi¤i en anlaml› biçimdeki yeni tarzlar› iflaret etmektedir (Urry, 1999: 39). Bu çözümlemede merkezi olan “zaman-mekân s›k›flmas›”d›r. Harvey (1997: 317), Fordizmden esnek birikim rejimine geçiflle birlikte mekân ve zaman›n kullan›mlar› ve anlamlar›n›n nas›l bir de¤iflim gösterdi¤ini sorgulamaktad›r. Co¤rafi hareketlili¤in artmas› ve turizmin büyük ölçekli geliflimi, dünya kültürlerinin artan bir flekilde birbirlerine kar›flt›r›lmalar›na imkân sa¤lamaktad›r. Daha h›zl› ve daha ucuz seyahat edebilme, kitle iletiflim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, insanlar›n zaman ve mekân alg›lar› üzerinde etkili olmaktad›r. Zaman ve mekân s›k›flt›r›lmaktad›r. Harvey bu durumu, üretim h›z›yla ve “tam zaman›nda” (just in time) gibi tekniklerin kullan›m›yla iliflkili olarak ele almaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Zaman ve mekân ayn› zamanda dünya finans sisteminde de s›k›flt›r›lmaktad›r: Hisseler, para birimleri ve metalar›n ticareti, günde 24 saat ve bilgisayar teknolojisiyle an›nda ifllem görerek devam etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Tokyo’da olanlar Londra, New York ve baflka yerlerin piyasalar›n› etkilemekte, dünyan›n bütün ülkeleri, Üçüncü Dünya’n›n Birinci Dünya’ya olan büyük borçlar› taraf›ndan etkilenmektedir. Harvey’e göre, bu flekilde oldukça karmafl›k hale gelen dünya finans sisteminin ulusal hükümetler taraf›ndan anlafl›lmas› ve kontrol edilmesi neredeyse imkâns›z hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). Yirmidört saat ticaretin gelifliminin anlam›, yat›r›mc›lar›n ve arac›lar›n, dövizler ve tahvillerin al›m sat›m› için asla beklemek zorunda kalmamalar›d›r. Ürünlerin elde 193 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey edilebilmesi, insanlar›n yeni tarz veya modalar› tüketmek için baflka bir yere gitmeyi beklemek zorunda kalmayacaklar› ölçüde ola¤anüstü artm›flt›r (Urry, 1999: 294) Bütün bu yaflananlara ba¤l› olarak yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evresinde oldu¤umuzu belirten Harvey (1997: 317), bunun “politik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç dengeleri ve kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde, insana yönünü flafl›rtan sars›c› bir etki yapt›¤›n›” ifade etmektedir. Fakat bu durum, kapitalizmin tarihinde ilk kez görülmemekle birlikte, kapitalizmin daha önceki dönemlerinde yaflanan zaman ve mekân s›k›flmas›, bu zamanki durumdan farkl› de¤ildir. Bu anlamda, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren demiryollar›n›n, telgraf›n ve günlük bas›n›n gelifli benzer bir sonuca yol açm›flt›r. Ayn› durum, I. Dünya Savafl› öncesinde yaflanan zor y›llarda “radyonun geliflimi, demiryolu a¤›n›n tamamlanmas›, büyük kartellerin ortaya ç›k›fl› ve ticaret imparatorluklar›n›n parçalanmas› döneminde” yaflanm›flt›r. Harvey (1993: 58) bunun sonucu olarak, toplumsal yaflam›n zaman-mekân koordinatlar›n›n, sa¤lam bir zemine oturmamas› nedeniyle bireyin kendini tan›mlad›¤› kimli¤inin kayd›¤›n› ve konumunun da ister istemez de¤iflti¤ini ileri sürmektedir. Resim 8.4, zaman ve mekân aras›nda1500-1840 ki mesafeye dayal› olarak kurulan iliflkinin tarihsel olarak nas›l bir de¤iflim geçirdi¤ini göstermektedir. 1500-1840 y›llar› aras›nda karayolu ulafl›m›nda atl› arabalar›n ve denizde yelkenlilerin h›z›yla ölçülen mesafeler, 1850-1930 y›llar›n› kapsayan dönemde buhar gücüyle çal›flan lokomotifler ve gemilerin h›z›na göre belirlenmeye bafllam›flt›r. 1950’li y›llarda pervaneli uçaklar, 1960’larda ise jet yolcu Best average speed of horse drawn coaches and sailing ships was 10 m.p.h uçaklar›n›n h›z›, mesafeleri daha da ya1850-1930 k›nlaflt›rm›flt›r. 1970’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren kullan›lmaya bafllanan uydu iletiflim sistemleri ise zaman› mesafeden ba¤›ms›z hale getirmifltir (Harvey, 1997: 326). Büyük ve çoSteam locomotives averaged 65 m.p.h steam ships averaged 36 m.p.h kuluslu flirketlerin, dünyan›n birçok nok1950 s tas›nda yer alan fabrikalarda, “finans, piPropeller aircraft yasa, girdi maliyetleri, kalite kontrolü ve 300-400 m.p.h emek süreci koflullar›na iliflkin kararlar›, 1960 s eflzamanl› biçimde alarak iflini yürütmesi Jet passenger aircraft 500-700 m.p.h art›k mümkündür” (Dicken, 1986: 110-113 aktaran Harvey, 1997: 327). Büyük kitlelerin televizyona sahip olmas›, uydu iletiflimiyle bir araya geldi¤inde herkesin farkl› mekânlardan gelen bir imaj ya¤murunu neredeyse an›nda yaflamas›n› olanakl› k›larak dünyan›n mekânlar›n› bir televizyon ekran›ndaki imajlara indirgemektedir. Olimpiyatlar›, Dünya Kupas›’n›, bir diktatörün düflüflünü, bir politik zirveyi, ölümle sonuçlanan bir trajediyi, bütün dünya [izleyebilmektedir]. (Harvey, 1997: 327). Resim 8.4 Mekân›n zaman taraf›ndan yok edilmesiyle küçülen dünya. (Harvey, 1997: 271). Kaynak: http://lewishistorical society.com 194 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Bu anlamda, “bafllang›çtan beri kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde var olmufl olan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesi sürecinin yeni bir evresine tan›k oluyoruz” (1997: 327). (Resim 8.4) SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDEs›k›flmas›n›n, posmodern yap›tlardaki temsillerini nas›l görmektedir? Harvey, zaman mekan Mekân›n, zaman taraf›ndan yok edilmesiyle, günlük yeniden üretime giren meD Ü fi Ü N E L ‹ M ta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini vurgulayan Harvey, küresel meta dolafl›m› ile bütünleflme yoluyla, birçok yerel yiyecek sisteminin yeniden örgütlendiS O R U Frans›z peynirlerinin “ABD’de 1970’te büyük kentlerde birkaç ¤ini belirtmektedir. lüx flarküteri d›fl›nda bulunamazken, bugün bütün ülkede yayg›n olarak sat›l›yor” olmas›, Harvey’in (1997: 334) bu konuda verdi¤i örneklerden biridir. D‹KKAT Zaman ve mekân hissi, postmodern ça¤da zay›flamaktad›r. Örne¤in, “dünyan›n co¤rafi karmafl›kl›¤›n›n her gece statik bir televizyon ekran›nda bir dizi imgeye inSIRA S‹ZDE dirgenmesi gibi, bütün dünyan›n mutfaklar› tek bir mahalde toplanm›fl durumdad›r.” (Harvey, 1997: 337). Avrupa ve Amerika’n›n büyük flehirlerinde, dünya ülkelerinin mutfaklar›n›n AMAÇLARIMIZ hemen hepsini görmek mümkündür. Japon suflileri, Amerikan doughnut lar›, Frans›z kruvasan lar› gibi dünyan›n her yerinden yemeklerin yan› s›ra, her k›tadan dünya müzi¤i, her ülkeden gelen sebze ve meyveler süpermarketlerdeK bulunmaktad›r (Harvey, 1997: 334-335). ‹ T A P Zaman gittikçe kar›flmaktad›r; insanlar Disneyland’da ‘Eski Dünya’y› ziyaret edebilmekte ya da Ortaça¤ kalesinde bir hafta sonuna kat›lmak için giyinebilmektedirler (Haralambos T E L E V ‹ Z Y O N ve Holborn, 1995: 913). Zamanlar, yerler ve kültürler, gittikçe yak›nlaflmakta ve birbirleriyle kar›flmaktad›r. Bu durum, sanat, felsefe ve toplumsal düflüncede yans›t›larak “geçicilik, kolaj, parçalanma, da¤›lma” taraf›ndan simgelenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913). N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Resim 8.5 ‹NTERNET Paris Disneyland e¤lence merkezi. Kaynak: http://pleasingvacat ions.com/tag/eurodisneyland Sonuç olarak Harvey (1993: 58), toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu ö¤rendi¤imiz mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemelerin de¤iflti¤ini belirtmektedir. Buna ba¤l› olarak toplumsal yaflam›n zaman-mekân koordinatlar› kayd›¤› za- 195 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey man ya da güvenilir olma özelli¤ini kaybetti¤i zaman, bireyin de kendisinin kim oldu¤unu tan›mlamas› güçleflmektedir: “Hangi zamanda yafl›yoruz? Borsa simsar›n›n 24 saatinde mi, ço¤u ulus devletin 100 y›l› geçmeyen tarihinde mi, yoksa küresel ›s›nman›n uzun dönemli zaman›nda m›? Hangi mekânda yafl›yoruz? Köyde, bir ülkede, Avrupa’da, Bat›’da, yoksa yerkürede mi?” (Harvey, 1993: 58). Harvey’e göre, zaman-mekân s›k›flmas›na yönelik ortaya ç›kan tepkiler SIRAnelerdir? S‹ZDE Bu anlamda Harvey’in araflt›rmas›nda, postmodernizmin kökleri, özellikle 1973 D Ü fi Ü N E L ‹ M çöküflünden sonraki dönemde de¤iflen zaman-mekân deneyimlerine dayanmaktad›r. Harvey (1993: 58), dünya olaylar›n›n zaman ve mekân›nda kayma meydana S O R U kimli¤imigelmesi ve insanlar›n dünyaya iliflkin konumlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle zi yeniden kurma aray›fl› içinde oldu¤umuzu vurgulamaktad›r: D ‹ Kdünyas›, KAT Uluslararas› borsac›l›¤›n ve küresel ticaretin hâkim oldu¤u bugünün dünya üzerinde üretilen ürünlere ve farkl› mekânlara eriflebilirli¤imizdeki h›zl› de¤iflim (kitle turizminin yayg›nlaflmas›, uzakl›k engelinin kalmamas›,SIRA vb.),S‹ZDE modadaki ve hayat tarzlar›ndaki de¤iflmeler, insanlar›n iflleri, sahip olduklar› de¤erler ve (zaman ve mekân içinde) baflkalar›yla olan iliflkileri gibi temel önemdeki konularda derin bir AMAÇLARIMIZ belirsizlik ve kiflisel güvensizlik yaratt›. 5 ÜNEL‹M Harvey, zamanD Üvefimekân›n tan›m›n›n, bireysel ya da toplu kimlik yarat›m› O R U aç›s›ndan temelSönem tafl›d›¤›n›, kim oldu¤umuzu büyük ölçüde, güvenilir zaman-mekân D ‹ K K A T koordinatlar›na dayanarak tan›mlad›¤›m›z› ileri sürmektedir. N N Kad›nlar›n özgürleflmesi, etnik eflitsizlikler ve Üçüncü Dünya’da yoksullukla il‹ T A P oluflmakgili konular›n önemi artmakta, bu konulara yönelik toplumsalKhareketler tad›r. Buna karfl›n Harvey, bu toplumsal hareketlerin büyük bir k›sm›n›n politik örgütlenme alan›ndan ziyade ‘Live Aid’ konserleri gibi saf anlamda imaj üretimi alan›nda yer ald›¤›n› belirtmektedir. Yine de postmodernizminT en E L E kötü V ‹ Z Y Osonuçlar›na N karfl› bir kontratak bafllang›c›n›n olas›l›¤›n› tafl›d›klar›n› ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Harvey, “›rkç›l›¤a, apartheid’e, dünya çap›nda açl›¤a, eflitsiz co¤rafi geliflmeye karfl› mücadelede” ve çevre alan›nda önemli hale gelme‹NTERNET ye bafllayan bu farkl› toplumsal hareketler alan›nda yeni enternasyonalizmin (uluslararas›c›l›k) iflaretlerinin yayg›n olarak görüldü¤ünü iddia etmektedir (1997: 392). SONUÇ Harvey (1993: 58), postmodernizmi “zaman-mekân s›k›flmas› çevresinde ve içinde kurulan genifl kapsaml› bir önermeler” dizisi olarak tan›mlamaktad›r. Bir taraftan postmodernizmin sunduklar›n›n, di¤er taraftan da postmodernizme yönelik elefltirilerin çok fazla çeflitlilik göstermesinin, ancak zaman-mekân koordinatlar› de¤iflen bir dünyada kimlik aray›fl›yla aç›klanabilece¤ini ileri sürmektedir. Bu anlamda postmodernizmin olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte ele almaktad›r. Harvey’e göre, postmodernizm, özgürlefltirici ve ayn› zamanda yeni fleyleri ortaya ç›karan bir yöne sahiptir. Bu bak›mdan, eskilerden s›k›lm›fl olanlar›n, yeni aç›l›mlar›n yarat›lmas›yla, kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme imkân› buldu¤unu ifade etmektedir: Ekonomide devrimci türde giriflimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan yeni yarat›c› çabalar›n ortaya ç›k›fl›, bu çabalar içinde yer alanlar aç›s›ndan kesinlikle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekân eksenleri kökten de¤iflmekte olan bir dünyada toplumun, mekân›n, politikan›n ve ekolojinin ne oldu¤una dair ciddi aray›fllar da insan çabas›n›n olumlu yan›n› kan›tlad› (Harvey, 1993: 58). SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 196 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Buna karfl›n, postmodernizmin olumsuz taraflar›n›n da güçlü bir flekilde ortaya ç›kt›¤›n› belirtmektedir: “Dar anlamda giriflimcilikle ve parasal de¤erlerle bu kadar s›k› f›k› olmas›; kültürel üretim, borsan›n bir flubesinden baflka bir fley de¤ilmiflcesine, geçici olan fleylere bu denli s›k› s›k›ya ba¤lanmas›; sanki gerçek tarih ve co¤rafya, ço¤u kez en a¤›r flartlar alt›nda yaflanan ve yitirilen hayatlar›n mücadelesi de¤il de, süpermarket raflar›ndaki metaforlarm›flças›na, tarih ve co¤rafyay› birkaç fikir ve görüntü u¤runa talan etmesi” (Harvey, 1993: 58). Harvey (1993: 58), en olumsuz anlamda postmodernizmin, kaybedilen zamanmekân anlay›fl›n›n yerine “sahte ve taklitçi bir zaman-mekân anlay›fl›” koymaya çabalad›¤›n› belirtmektedir. Kültür miras›yla alay etti¤ini ve yitirilen geçmifle vurgu yaparak nostaljiyi pazarlad›¤›n› ifade etmektedir. Bunun yan› s›ra, postmodernizm, oldukça dar kapsaml› bir yerellik politikas›na saplanm›flt›r. En önemlisi, eklektizmi, kültürel, politik ve toplumsal farkl›l›klar›n uzlaflt›r›lmas› çabalar›yla kar›flt›rm›fl olmas›d›r. Bunlar›n sonucunda Harvey (1993: 58), gelece¤e yönelik olarak nereye gitti¤imizi sorgulamaktad›r: Bu yeni zaman ve mekân kavray›fl›na, kimli¤imizi tan›mlayan yeni koordinatlara al›flmaya ve tart›flabilece¤imiz, yarat›c› faaliyetlere giriflebilece¤imiz daha güvenli bir konum tan›mlaman›n mümkün oldu¤una inanmaya m› bafll›yoruz? Acaba, çevremizi kas›p kavuran bu ekonomik, politik ve kültürel de¤iflim f›rt›nas›nda hâlâ eski, bildik sorunlar›n varl›¤›na m› tan›k oluyoruz? Bu anlamda Harvey, hem malî sistemde hem de uluslararas› medyada ekonomik ve politik gücün afl›r› yo¤unlaflmas›n›, Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya gibi yerkürenin birbirine düflman ticaret imparatorluklar›na ayr›lmas›n› ve tüm bunlar›n yan› s›ra dünyan›n her köflesinde hüküm süren yoksulluk ve çevre sorunlar›n› vurgulamaktad›r. Harvey’e (1993: 59) göre, postmodernizm bize esas olarak, farkl›l›¤›n ve çeflitlili¤in önemli oldu¤unu ve dünyay› betimledi¤imiz dil ve söylem üzerinde büyük bir dikkatle durup kafa yormam›z gerekti¤ini ö¤retmifltir. Di¤er taraftan, bütün bunlara karfl›n postmodernizm, farkl›l›klar›n üretken bir biçimde birbiriyle nas›l uzlaflt›rabilece¤ini belirtmemifl, ayr›ca her insan›n karfl›s›ndakinin “dilini parçalar›na böldükten sonra”, nas›l birbiriyle iletiflim kurabilece¤i hakk›nda hiçbir flekilde ipucu da vermemifltir: Bu aç›dan bak›ld›¤›nda da, “post” (sonra) öneki, neyin “öncesinde” (pre) oldu¤umuz gibi bir soruyla u¤raflmam›z› gereksiz k›ld›¤› için yerindedir. Bu aç›dan, realizme geri dönülmesi, metafor alan›ndan uzaklafl›lmas›, reel politika ve ekonomi ile yeniden ilgilenilmesi, hofl karfl›lanmas› gerekli fleylerdir. fiimdiden durup da geriye bakt›¤›mda, postmodernizmin hem çok fley ö¤retti¤ini, hem de geride, ard›ndan yas tutaca¤›m›z çok fley b›rakt›¤›n› söyleyebilirim. Harvey (1993: 59), daha özenli bir gelecek kurma amac›yla u¤rafl›rken, bu derslerin üzerinde büyük bir dikkatle durulmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey 197 Özet N AM A Ç 1 N AM A Ç 2 Harvey’in Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilmek. Harvey’e göre, 1970’li y›llardan itibaren ekonomik, politik ve kültürel alanlarda yaflanan önemli de¤iflimler, bu zamana kadar sahip oldu¤umuz mekân ve zaman› alg›lama biçimlerinin de¤iflimi ile yak›ndan iliflkilidir. Harvey, sermaye birikiminde yeni esnek bir tarz›n ortaya ç›kmas› ve kapitalizmin örgütlenme sürecinde görülen “zaman-mekan s›k›flmas›”n›n yeni bir biçimi ile postmodernist kültürel biçimlerin yükselifli aras›nda zorunlu bir iliflki oldu¤unu ve bu iliflkiye dair önsel kan›tlar›n sunulabilece¤ini savunmaktad›r. Harvey’in Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilmek. Modern düflüncenin gelifliminin temeli Ayd›nlanma düflüncesine dayanmaktad›r. Habermas’›n, gelifltirdi¤i “modernite projesi” kavram› 18. yüzy›lda görülmeye bafllanan düflünsel bir çabay› ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile sanat›n gelifltirilmesi fikrini savunmaktad›r. Bu görüfl do¤rultusunda modernite projesi, özgür ve yarat›c› çal›flmalarla sa¤lanan bilgi birikimi arac›l›¤›yla insanl›¤›n ilerlemesini, özgürleflmesini ve yaflam›n zenginleflmesini amaçlamaktad›r. ‹lerleme fikrini temel alan Ayd›nlanma düflüncesi, rasyonel toplumsal örgütlenme ve rasyonel düflünce biçiminin geliflmesiyle modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefleyen laik bir hareket olarak tan›mlanmaktad›r. Modernizmin 20. yüzy›lda karfl›laflt›¤› militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketler, Üçüncü Dünya ülkelerinin iddia edilen ilerici bir “modernleflme süreci” yaflamamalar›, Ayd›nlanma düflüncesinin amaçlar›na yönelik güveni sarsm›fl, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefinin, evrensel bir bask› sistemine dönüflmesi yönünde flüpheler ortaya ç›karm›flt›r. Bu nedenle bafllayan tart›flmalar›n odak noktas› Ayd›nlanma projesi olmufltur. N AM A Ç 3 Harvey’in postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilmek. Harvey, postmodernizmi farkl› yönleriyle kavrama amac›yla postmodernizmin, modernizmden radikal bir kopufl mu, bir üslup mu yoksa dönemlefltirmeye yak›ndan ba¤l› bir kavram m› oldu¤unu sorgulamaktad›r. Ayr›ca postmodernizmin meta anlat›lara muhalefet olan susturulmufl baflka sesler ve dünyalara yönelik ilgisi nedeniyle devrimci bir potansiyelinin olup olmad›¤›n› ya da modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyonu olabilece¤i ihtimalini ele almaktad›r. Harvey, postmodernizmi, hem bir uslüp hem de belli ülkelerde, belli bir süre etkili olan tarihsel bir hareket olarak görmektedir. Postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki olarak ortaya ç›kmas› görüflü do¤rultusunda, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum, hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik gibi bir tak›m karfl›tl›klar sunulmaktad›r. Harvey, postmodernizmin temel özelliklerinin parçalanma, belirlenemezlik ve bütün evrensel söylemlere yönelik duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unu vurgulamaktad›r. Harvey’e göre postmodernizmin olumlu yönleri ötekilik, öznellik, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› birçok farkl›l›¤› temsil etmesidir. Di¤er taraftan Harvey, Marxist bak›fl aç›s›yla postmodernizmin güçsüz yönlerini, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas›, onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi ve bu sorunlarla bafl etme yollar› önermemesi olarak ifade etmektedir. 198 N AM A Ç 4 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Harvey’in kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendirebilmek. Harvey, 20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde yaflanan dönüflümün araflt›r›lmas›nda kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler olarak iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu göstermeyi amaçlamaktad›r. Harvey, sermaye birikiminin kaç›n›lmaz krizlerinin ekonomide önemli de¤iflimlere yol açt›¤›n› belirtmektedir. Kapitalizmin 1973-1975 y›llar› aras›nda yaflad›¤› büyük ölçekli kriz, bir dizi düzenlemeyi gerekli k›lm›fl ve böylece büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama amac›yla farkl› bir birikim rejimine geçilmifltir. Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan bir tak›m kültürel de¤iflimleri ve “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›” üretmifltir. Yeni birikim rejimi olan esnek birikim, Fordizm’in kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan esnek bir biçime dayanmaktad›r. Yeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yeni yöntemlerin ve yeni piyasalar›n ortaya ç›kmas› ve ticari, teknolojik ve örgütsel yeniliklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›, esnek birikim rejiminin temel özellikleri aras›nda yer almaktad›r. Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsal de¤iflimlerin de temelini oluflturmaktad›r. Kapitalizm tüketimi artt›rmak amac›yla bir bofl zaman endüstrisi yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünler sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim, gibi alanlarda h›zl› de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r. Harvey’e göre, ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve toplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir. Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklar olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özel konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r. Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimler, postmodern düflüncenin temelini oluflturmaktad›r. N AM A Ç 5 Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n› aç›klayabilmek. Harvey, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde meydana gelen de¤iflimlerin, bazen ciddi bir flekilde dünyaya bak›fl biçimimizi de¤ifltirdi¤ini belirtmektedir. Kapitalizmin tarihinde yaflam›n h›z› artmakta, mekânsal engeller afl›lmaktad›r. Mekân, telekominikasyon arac›l›¤›yla “küresel bir köy”e dönüflmekte, zaman k›salmaktad›r. Bu durum zamansal ve mekânsal dünyalar›n s›k›flmas› hissine yol açmaktad›r. H›z kapitalizminin büyümesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas› gibi geliflmeleri Harvey, “zamanmekân s›k›flmas›” kavramsallaflt›rmas›yla ifade etmektedir. Turizmin büyük ölçekli geliflimi, h›zl› ve ucuz seyahat, yayg›n kitle iletiflim sistemleri, insanlar›n zaman ve mekân alg›lar›n› etkilemifltir. Bu anlamda yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evresinde oldu¤umuzu belirten Harvey bu durumun politik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç dengeleri ile kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde sars›c› bir etkiye sahip oldu¤unu ileri sürmektedir. Harvey, kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde yer alan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesinin, günlük yeniden üretime giren meta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini, zamanlar, yerler ve kültürlerin, gittikçe yak›nlaflt›¤›n› ve birbirleriyle kar›flt›¤›n› ifade etmektedir. 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey 199 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre kapitalist üretim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan özelliklerinden biri de¤ildir? a. Ekonomik büyümeye dayal› olmas› b. Teknolojik ve örgütsel anlamda dinamik olmas› c. Örgütlü iflin her zaman yeni yollar›n› üretmesi d. Üretim sürecinde emek üzerindeki kontrolünü sürdürmesi e. Yarat›c›l›k ve geliflmede çok geride kalmas› 2. Afla¤›dakilerden hangisi modernizmin özelliklerinden biridir? a. Da¤›lma b. Anarfli c. Retorik d. Metafizik e. ‹roni 3. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’in sundu¤u mekânsal pratiklerin bir yönü de¤ildir? a. Ulafl›labilirlik ve mesafe b. Mekân›n edinimi ve kullan›m› c. Mekân›n da¤›lmas› d. Mekân›n kontrol edilmesi e. Mekân›n üretimi 4. Afla¤›dakilerden hangisi ‘postmodernizm’ teriminin ilk kez kullan›ld›¤› aland›r? a. Ekonomi b. Mimarl›k c. Siyaset d. Sanat e. Kültür 5. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflünürlerinin hedeflerinden biri de¤ildir? a. ‹nsanl›¤›n özgürleflmesi b. Evrensel ahlak ve hukukun gelifltirilmesi c. Günlük yaflam›n zenginleflmesi d. Bilginin tekel alt›na al›nmas› e. Nesnel bilimin gelifltirilmesi 6. Afla¤›dakilerden hangisi gösterim mekânlar› ile mekân›n üretimi iliflkisini gösteren alanlardan biridir? a. Hayali peyzajlar b. Duvar yaz›lar› c. ‹letiflim sistemleri d. Zihinsel haritalar e. Kentsel hiyerarfliler 7. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre postmodernizmin temsil etti¤i alanlardan biri de¤ildir? a. Ötekilik b. Nesnellik c. Farkl›l›k d. Cinsiyet e. Öznellik 8. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin özelliklerinden biridir a. Hakimiyet b. Merkezlenme c. Belirsizlik d. Semantik e. Romantizm 9. Afla¤›dakilerden hangisi Lefebvre’in gelifltirdi¤i kavramsal üç düzeyden biridir? a. Mekân›n hakimiyeti b. Mekân-zaman iliflkisi c. Mekânsal süreçler d. Mekân›n temsilleri e. Mekânsal gerçeklik 10. Afla¤›dakilerden hangisi mimariyi “modern yaflam makinas›” olarak tan›mlayan mimard›r? a. F. Jameson b. D. Harvey c. J.F. Lyotard d. C. Jencks e. Le Corbusier 200 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 Harvey (1997: 84), mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda postmodernizmin, modernist düflünceden bir kopufl anlam›na geldi¤ini ileri sürmektedir. Modernist düflünceye göre, planlama ve geliflme, genifl ölçekli, teknolojik bak›mdan rasyonel ve etkin kent planlamas› üzerinde yo¤unlaflmal›d›r. Bu modernist anlay›fla karfl›t olarak postmodernizm, kentsel dokuyu parçalanm›fl, bölünmüfl bir flekilde görmektedir. Metropolün tamam›n›n hâkimiyet alt›na al›nmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bu nedenle sadece baz› yerlerin düzenlenmesinin mümkün oldu¤u görüflüne dayal› olarak postmodernistler, kent planlamas›yla de¤il, kent tasar›m› ile ilgilenmektedir. Basit bir biçimde “bölgesel geleneklere, yerel tarihçilere, tikel istek, ihtiyaç ve fantezilere duyarl› olmay›” amaçlamaktad›rlar. Buna ba¤l› olarak, uzmanlaflm›fl ve a¤›rl›kl› olarak “müflterinin zevkine göre biçimlenmifl mimari biçimler” yaratmaktad›rlar. Mahrem, kifliselleflmifl mekânlar, gösteri ve geleneksel an›tsall›k, bu mimari biçimlerin örnekleri olarak gösterilebilir. Bütün bunlar›, mimari üsluplar›n eklektik bir flekilde kullan›lmas› arac›l›¤›yla süslemektedirler. 2. d 3. c 4. b 5. d 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapitalizmin Politik ve Ekonomik Dönüflümü” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Modernite ve Modernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Lefebvre (1976: 21), mekân ve üretim iliflkilerinin yeniden üretimi aras›nda kurulan iliflki çerçevesinde kapitalizmin, “mekân› iflgal ederek ve mekânlar üreterek” kendi iç çeliflkilerinin üstesinden geldi¤ini vurgulamaktad›r. Lefebvre’in (1991: 26-33) oluflturdu¤u mekân kuram›n›n temeli, “(toplumsal) mekân› (toplumsal) bir ürün” olarak ele almas›na dayanmaktad›r. Bu anlamda, her toplum ve buna ba¤l› olarak her üretim biçimi kendi mekân›n› üretmektedir. Mekân›n toplumsal olarak infla süreci, üretim biçiminin mekânsal olarak örgütlenme sürecini de içermektedir. Böylece toplumsal mekânda, yeniden üretimin toplumsal iliflkileri ile üretim iliflkileri ve onlar›n temsilleri yer almaktad›r. Bu nedenle Lefebvre, çal›flma nesnesi olarak mekân›n kendisini de¤il, mekân›n üretim sürecini ele almaktad›r. Kapitalist iliflkilerin çözümlenmesi için toplumsal mekân›n üretim sürecinin araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir. 8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey 201 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 3 Mekân›n temsilleri, zihinsel haritalar, fiziksel ölçümler gibi toplumsal ve politik hayat›n soyut bir parças›n› ifade etmektedir. Buna karfl›n temsili mekânlar, ev, meydan, kilise, mezarl›k gibi duygu yüklü merkezler anlam›nda canl›, yaflayan mekânlar› içermektedir. S›ra Sizde 4 Harvey, postmodern kültürel nesnelerin, tasarlanma süreçlerindeki eklektizm ve konular›n›n anarflisi bak›m›ndan çok fazla çeflitlilik gösterdi¤ini belirtmektedir. Zaman-mekân s›k›flmas› temalar›n›n, postmodern yap›tlarda nas›l temsil edildi¤ini aç›klamak amac›yla sinama örne¤i üzerinde durmaktad›r. Harvey (1997: 342), “sineman›n (foto¤rafla birlikte) kültürel modernizmin ilk büyük at›l›m› ba¤lam›nda ortaya ç›km›fl bir sanat türü olmas›” nedeniyle böyle bir seçim yapt›¤›n› ifada etmektedir. Bütün sanat türleri aras›nda sineman›n, zaman ve mekân temalar›n› iç içe geçmifl biçimde ele alma aç›s›ndan en güçlü kapasiteye sahip oldu¤unu, bu nedenle ö¤retici bir de¤er tafl›d›¤›n› ileri sürmektedir. Bu amaca yönelik olarak Harvey (1997: 343), postmodernizmin özelliklerinin örneklerini sunana ve “zamana ve mekân›n kavramlaflt›r›lmas›na ve anlamlar›na özel bir ilgi” gösteren Blade Runner (B›çak S›rt›) ve Himmel über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü) adl› iki filmi çözümlemektedir. S›ra Sizde 5 Harvey’e göre, 1960’l› y›llardan itibaren yaflanmakta olan zaman-mekân s›k›flmas› ve ona efllik eden afl›r› gelip geçicilik ve parçalanma sonucunda ekonomik, politik ve kültürel tepkiler ortaya ç›kmaktad›r. Bu tepkiler, daha öncekilerden önemli ölçüde farkl›l›k göstermektedir. Harvey’e (1997: 383-384) göre, bu tepkilerden ilki, “yorgun, bitkin, her fleyden usanm›fl bir sessizli¤e çekilmek ve her fleyin ne kadar engin, kavranamaz ve bireysel ya da kolektif kontrolün d›fl›nda oldu¤u” duygusuna boyun e¤mektir. ‹kincisi, dünyan›n karmafl›kl›¤›n›n yads›nmas› ve basit retorik önermeler arac›l›¤›yla temsil edilmesidir. Bir di¤er tepki biçimi, politik ve ekonomik bak›mdan ara bir yer bularak bir taraftan meta-anlat›lar› reddetme, di¤er taraftan ise s›n›rl› mücadelenin mümkün oldu¤unu savunan tavr›n benimsenmesidir. Sonuncu tepki biçimi ise zaman-mekan s›k›flmas›n› yans›tacak ve denetim alt›na alacak bir dil ve imgeler bütününün infla edilmesidir. Berbero¤lu, Berch (2009). “Harvey ve Callinicos Postmodernizm ve Elefltirisi”, Klasik ve Ça¤dafl Sosyal Teoriye Girifl: Elefltirel Bir Perspektif. Çev. Can Cemgil, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Berman, Marshall (1994). Kat› Olan Her fiey Buharlafl›yor. Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Bernstein, R. J. (1985). (Ed.) Habermas and Modernity. Oxford: Polity Press. Dicken, Peter (1986). Global Shift: Industrial Change in a Turbulent World. London: Harper and Row. Giddens, Anthony (1994). Modernli¤in Sonuçlar›. Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Habermas, Jürgen (1983). “Modernity: An Incomplete Project”, The Anti-aesthetic: Essays on Postmodern Culture. H. Foster (Ed.), translated by. Seyla Benhabib, Port Townsend, Washington: Bay Press. Hall, S. and Gieben, B. (1996). (Ed.) Formations of Modernity. Cambridge: Polity Press in association with The Open University, pp. 1-16. Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives. London: Harper Collins. Harvey, David (1969). Explanation in Geography. London: Edward Arnold. Harvey, David (1973). Social Justice and the City. Oxford: Basil Blackwell. Harvey, David (1978). “The Geography of Capitalist Accumulation: Reconstruction of the Marxian Theory”, Radical Geography: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues. R. Peet, (Ed.), pp. 263-292. Harvey, David (1982). The Limits to Capital. Oxford: Blackwell. Harvey, David (1985a). The Urbanisation of Capital. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Harvey, David (1985b). “The Geopolitics of Capitalism” Gregory, D. and Urry, J.(Ed.), Social Relations and Spatial Structures, London: Macmillan, pp. 128163. Harvey, David (1993.) “Postmodernizme Bir Bak›fl”, Birikim Dergisi. May›s, Say› 49, ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›, s.55-59. Harvey, David (1997). Postmodernli¤in Durumu. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. 202 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler Hassan, Ihab (1985). “The Culture of Postmodernizm”, Theory, Culture and Society. Vol.2 Issue 3, pp.119-132. Hollinger, Robert (2005). Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m. Çev. A. Cevizci, ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›. Huyssens, Andreas (1984). “Mapping The Postmodern”, New German Critique. No.33, pp.5-52. Jameson, Fredric (1991). “Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mant›¤›”, Postmodernizm. N. Zeka (Der.), ‹stanbul: K›y› Yay›nlar›. Jeanniere, Abel (1994). “Modernite Nedir?”, Modernite Versus Postmodernite. Der. M. Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.15-25. Johnston, Ron J. (1983). Philosophy and Human Geography: An Introduction to Contemporary Debates. London: Edward Arnold. Lefebvre, Henri (1976). Survival of Capitalism. London, Macmillan. Lefebvre, Henri (1991). Production of Space. Cambridge: Blackwell. Lyotard, Jean Francois (1997). Postmodern Durum. Çev. Ahmet Çi¤dem, Ankara: Vadi Yay›nlar›. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O. Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Outhwaite, W. (2006). (Ed.) The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought. Oxford: Blackwell. Öztan, G. G. (2004). “David Harvey Üzerine”, E¤itim Bilim Toplum. Cilt: 3, say›: 9, s.46-54. Ritzer, George (1996). Sociological Theory. New York: McGraw-Hill. Sarup, Madan (1995). Post-Yap›salc›l›k ve Postmodernizm. Çev. A. B. Güçlü, Ankara: Ark Yay›nevi. Smelser, Neil J. (1994). Sociology. Oxford: Blackwell Publishers. Wagner, Peter (1996). Modernli¤in Sosyolojisi. Çev. M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Urry, J. (1999). Mekânlar› Tüketmek. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Sözlük 203 Sözlük A Ç A¤ toplumu: A¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, Çifte yorumsama: Toplumbilimin mant›ksal bak›mdan zo- hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir runlu bir parças› olarakmeslekten olayan yap›lar›n olufl- toplumsal örgütlenme biçimi. turdu¤u anlaml› toplumsal dünya ile sosyologlar taraf›n- Alan: Toplumsal mücadelelerin sürdü¤ü fiziksel olmayan dan ileri sürülen kavramlar›n anlam çerçevesi bak›m›n- mekan. Amaçsal-rasyonel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda bafla- dan birbiri ile örtüflmesi. r›ya yönlenmifl, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n ben- D merkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir Doxa: Bir alan›n sorgulanmamas› durumu veya o alana gir- eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Habermas amaç- mek için uyulmas› gereken ve sorgulanmayan kurallar›n sal-rasyonel eylemi her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem tümü. planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden koor- Düflünümsel modernleflme: Modernitenin öngörülemeyen dine edildi¤i araçsal eylem ve stratejik eylem olmak üze- sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik sebebiyle toplumun re iki alt eylem tipi alt›nda inceler. Araçsal eylem tek ak- kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi. törlü stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör ara- Düflünümsellik: Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla s›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylem- ilgili olarak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve bi- de kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay› manipüle et- rey aras›ndaki karfl›l›kl›l›¤› hesaba katmas› ve çal›flmas›- mekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›. araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na E karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesne- Ekonomik sermaye: Sahip olunan tüm maddi kaynaklar. lermifl gibi davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve Enformasyonel toplum: Enformasyon üretimi, ifllenmesi ve manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006: 73, 144). aktar›m›n›n ortaya ç›kan yeni teknolojik koflullar ile bir- Anamorfoz: Önceden analiz etmek için zor, tutars›z veya di- likte üretkenli¤in ve gücün temel kayna¤› haline geldi- rençli gözüken fleylere anlam kazand›ran geriye do¤ru bir göz at›flt›r. Bir baflka deyiflle anamorfoz, görme du- ¤i, özgül bir toplumsal örgütlenme biçimi. yusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime F sahip de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl Fantezi: Fantezi bizim gerçeklik olarak adland›rd›¤›m›z fleyi aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. Araçsal ey- kuran ve Arzu’nun s›n›r hatlar›n› belirleyen fleydir. Bir lem bkz. Amaçsal-rasyonel eylem. yandan bizi Gerçek’ten korurken bir yandan da Gerçe¤i Araçsal rasyonalite: Bir amaca ulaflmada en uygun araçlar›n ak›lc› seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Araçsal rasyonalite- iletme görevi görür. Fundamentalizm: Kiflisel davran›fl›n ve toplumun kurumla- de amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i söz konusudur. r›n›n kayna¤› olarak, tanr› ile toplum aras›nda arac›l›k Ayd›nlanma: 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan, gelenek- eden belirli otoritenin varl›¤›n› kabul eden kolektif kim- ten kopmay› ve toplumsal yaflam›n rasyonel temeller üzerinde kurulmas›n› hedefleyen laik bir hareket. B lik inflas›. G Gerçek: Zizek’in bütün yaz›lar›n›n etraf›nda döndü¤ü temel Bilimcilik (scientism): Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›n- sorunsal konu olarak gerçek yaln›zca gerçekli¤in z›tl›¤a dan salt birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti- dayal›- fark› olarak var olur ve dilin s›n›rlar›na iflaret eder. ¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bi- Gerçek üzerine düflünme yollar› onunla do¤rudan de¤il, limlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zo- yaln›zca kendi bafl›na var olmayan ancak bir dizi etkiyle runda oldu¤u yönündeki yayg›n kan›. ama her zaman çarp›t›lm›fl, yer de¤ifltirmeye u¤rat›lm›fl Bölgeselleflme: Bölgelerin yerellikler içinde ya da aras›nda zaman-uzam bak›m›ndan ayr›flmas›. bir biçimde mevcut olan bir neden olarak iliflkilenir. 204 Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler H Kimlik: Bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› Habitus: ‹nsanlar›n toplumsal yaflam içerisinde konum almalar›n› sa¤layan davran›fl kal›plar›, e¤ilimler ve yatk›nl›klar bütünü. anlam ve tecrübe kaynaklar›. Kültürel sermaye: Sahip olunan ve özellikle e¤itimle edinilen bilgi birikimi. Küresel kent: Enformasyonel toplumda finans, dan›flmanl›k I-‹ ve iflletme hizmetlerinin örgütlendi¤i mekanlar. Illusio: Kiflinin toplumsal bir mücadeleden elde etmeyi umdu¤u bireysel ç›karlar. ‹deal konuflma durumu: Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve M Meritokrasi: Yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne, liyakata dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolo- fleffaf iletiflimin önündeki her türlü engelin ortadan kald›- jik olarak bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde r›ld›¤› durumu tan›mlamada kullan›lan bir kavramd›r. ‹letiflimsel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri durum. Meflruiyet Krizi: Meflruiyet krizi düflüncesi Habermas’›n çal›flmalar›nda “örgütlü” ya da geç kapitalizmde önemli bir üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordi- role sahip olan devletin meflruiyet (meflru güç, otorite) ne edildi¤i durumlarda ortaya ç›kan eylem tipine verdi- sorunuyla ilgilidir. Habermas geç kapitalist dönemde ¤i bir ad (Habermas, 1981: 305). önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle eko- ‹letiflimsel rasyonalite veya iletiflimsel ak›l: Habermas’›n nomik krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devle- hakikat ve ahlaki iyilik ile ilgili problemlerin bireyler tin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal aras›nda özgür, aç›k ve zorlamaya dayal› olmayan bir alanlarda meflruiyetle ilgili düflünsel nitelikte yeni krizle- iletiflim sürecinde ak›lc› bir flekilde çözümlenmesini ifa- re yol açabilece¤ini düflünür ve geç kapitalist toplumu de etmek için kulland›¤› bir kavram (Edgar, 2006:23). vurabilecek as›l önemli krizlerin de ekonomik de¤il bir ‹mgesel: Zizek, Lacan’daki psiflenin ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ olarak terimlefltirilmifl üç grup iliflki ile ilgili olarak düzenledi¤i düflüncesini benimser. Bu ayr›mda im- anlamda düflünsel nitelikteki krizler oldu¤unu savunur. Modernite: Habermas’a göre ‘modernite’ tipik olarak Avrupa ve Amerikan tarihinde 17.yüzy›lda Rönesans’›n bitimiyle bafl- gesel ‘öz’ (benlik) dahil tüm nesnelerimin yap›lanmas›na layan dönemi tan›mlarken modernizm bu dönemi karakte- flekil verir. J Jouissance (Keyif): Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Fre- rize eden kültürü tan›mlar, Modernizm Bkz. Modernite O-Ö Ontolojik güvenlik: Birçok insan›n, kendi öz-kimliklerinin devaml›l›¤›nda ve etraftaki toplumsal ve maddi ortamla- ud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalma- r›n sabitli¤inde hissetti¤i güvenlik. (Ontolojik güvenlik ve s›ndan ibarettir. Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve ra- rutin birbiri ile ilgili olarak al›flkanl›k özelli¤i sergiler. Bu hatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissan- tür rutinliklerin kesintiye u¤ramas› kayg›lar›n artmas› an- ce basit bir tatminin ötesinde, bir ‘dürtü tatmini’dir; do- lam›na gelir ve kiflili¤inin sa¤lam olarak kurulmufl olan lay›s›yla olanaks›zd›r. K yönleri ise parçalan›r, bozulur. Bu nedenle rutine ba¤l›l›k belirsiz olmakla birlikte psikolojik olarak rahatlat›c›d›r) Kamusal alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n Öteki: Zizek’te ‘öteki’ esas olarak simgesel düzen ile iliflkili olmakla birlikte Zizek ondaki gerçe¤e iliflkin dehflet ve eflit bireyler olarak kat›l›p ortak toplumsal ve/veya pra- insanl›k d›fl›l›¤›n fark›na var›r. Buna göre öteki insanlar›n tik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu- indirgenemez ötekilikleri, Öteki’nin içine kaydedilifl olan ¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlara atfen kul- bir tür gerçektir. lan›lan bir kavram. Karar vericilik (decisionism): Karar vericilik (decisionism) ahlâk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir karara ulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Mautner, 2000: 122). P Postmodernizm: Evrensel söylemleri (meta anlat›lar›) reddeden, ço¤ulculu¤u, parçalanma ve belirlenemezli¤i kabul eden, ötekilik, öznellik, cinsiyet, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› farkl›l›klar› ve çeflitlili¤i vurgulayan bir düflünce biçimi. Sözlük Post-modernizm: Post-modernizm Habermas’›n çal›flmalar›nda modernizmden sonra gelen ve onun en temel varsay›mlar›na meydan okuyan bir kültürel dönemi tan›m- 205 Y Yap›n›n ikili¤i: Yap›n›n tekrarlanabilir olma özelli¤ini ortaya ç›karan davran›fl›n hem arac› hem de sonucu olma nite- lar (Edgar, 2006: 96). li¤i, yap› ve eyleyenin/failin birbirini dönüfltürme kapasitesine sahip olma durumu. Böylelikle yap› ve faillik R tam olarak ayn› kural ve kaynaklar›n kullan›m› arac›l›- Risk toplumu: ‹nsanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ve kötü amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar› sonucunda ortaya ç›kan yap›. ¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir. Yaflant›-dünyas› veya yaflama evreni (lifeworld): Toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime gir- Risk: Gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de- mek ve ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›kla- ¤erlendirilen tehlikeler. Rutinleflme: Gündelik yaflam›n etkinliklerinin büyük bir ço¤unlu¤unun al›flkanl›¤a ba¤l› olarak davran›fla dönüflme- r› bilgi beceri ve yetenekler stoku (Edgar, 2006, s.89). Yaflant›-Dünyas›n›n kolonileflmesi: Çok karmafl›k toplumlarda, büyük ölçekli toplumsal süreçlerin giderek daha si, s›radanlaflmas›, yüz yüze etkileflimlerin zaman ve uza- özerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini s›n›rland›r- m›n ötesine geçti¤i birincil yol. mas› sonucunda ortaya ç›kan ve ferdi özgürlük yitimine yol açan bir süreçtir (Edgar, 2006: 17). Yaflant›-dünyas›- S n›n kolonileflmesi özünde yaflant›-dünyas›n› temellendi- Semptom: Semptom vücudu temsil eden ve dolay›s›yla özne ren en önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile ile- için bilinmez kalan bir iletiflim biçimidir. ‹letiflimsel bir tiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim eylem olarak semptom simgesel Düzen’e aittir ve Öteki ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Haber- taraf›ndan yorumlanmak üzere tasarlanm›flt›r. mas’›n çal›flmalar›nda bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplu- Simgesel sermaye: Bir alanda hakim olan ve özgül bir habi- mun, bir ‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi” tusla birlikte ekonomik, toplumsal ve kültürel sermaye olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17). Habermas için yaflant›- tiplerinin çeflitli a¤›rl›klarla içinde bulundu¤u simgeler dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulafl- bütünü. mak için bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir ama- Simgesel fliddet: Bireyler üzerinde ya da bireyler aras›nda fiziksel olmaks›z›n uygulanan her türlü yönlendirme, bask› ve fliddete verilen ad. ca dönüflmesi sonucunda ortaya ç›kar (Edgar, 2006:19). Yeni kapitalizm: ‹letiflim ve enformasyon teknolojisinin geliflmesi sonucu ortaya ç›kan, küreselleflme süreci ile ilifl- Simgesel: Lacan’›n ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ ayr›m›nda kili, araflt›rma ve gelifltirme odakl› üretimin gerçekleflti¤i, simgesel Büyük Öteki ve Özne aras›ndaki etkileflimde çal›flanlar›n profilinde gözlemlenen de¤iflimleri de kap- gerçekleflendir. sayan süreçtir. Farkl› yaklafl›mlarca sanayi sonras› top- Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim: Hamermas’›n çal›fl- lum, bilgi-enformasyon toplumu olarak da adland›r›l- malar›nda toplumsal etkileflimin engellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› iletiflimsel eyleme ulafl›lamama durumunu tan›mlamada maktad›r. Yeni kapitalizmin kültürü: K›saca teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte örgütlenmesi, bunlara ba¤l› kullan›lan bir kavramd›r. Stratejik eylem bkz. Amaçsal olarak üretim yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimler, üretim rasyonel eylem. ve emek süreçlerinin esneklefltirilmesi, çal›flanlar›n kiflilik yap›lar› üzerinde meydana getirdi¤i de¤iflimler yeni T kapitalizmin kültürünü de oluflturmaktad›r. Toplumsal sermaye: Sahip olunan toplumsal iliflkiler a¤›. Totaliteryanizm: Tek parti egemenli¤i alt›nda, her tür siyasi, ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet taraf›ndan düzenlendi¤i ve muhalefetin bask› alt›nda tutuldu¤u ve ezildi¤i, özgürlü¤e yer b›rakmayan siyasi yönetim tarz›. Töz: De¤iflen durum ve niteliklere karfl› kal›c› olan; bir baflka fleyle ya da bir baflka fleyde de¤il, kendi kendisiyle, kendi kendisinde var olan. Öznede de¤il, kendinde var olan. Ba¤›ms›zca kendi içinde var olan. Z Zaman-mekân s›k›flmas›: Kapitalizmin yaflam h›z›n›n art›fl›, telekomünikasyon ve görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›yla, insanlar›n zamansal ve mekânsal dünyalar›n›n s›k›flmas›d›r. Zaman-uzam uzaklaflmas›/aralaflmas›: Toplumsal dizgelerinin, toplum ve dizge bütünleflmesi mekanizmalar›na dayanarak zaman-uzam boyunca yay›lmas›.