arıf mommodov
Transkript
arıf mommodov
195 Aneolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika Tarix va onun problemlari, N9 1 2011 ARIF MOMMODOV ″ィ bη ″″ ″■イ″′:lう機あ′I″ s″′ ″′ ″ S″″?αッtt `α ′ α rr″ ル″ ′ F′ ″ ″あ ″に 中 ′′ `″ "α aras′ ″ ″″atri,la凛 ′ ノ “″ ″ Mα ″″α ″ ο ′/電 應 払 ″ `―"α "α , `″ BORDO TOPONIMINЭ DAIR MllLAHIZOLOR Asar s6210r: Bordo,Horunl)yasayl,yeri,qazintl,toponi:n К ЛЮ ЧeBЬ Ie c」 IoBa: БapД a,XapyM,Π oceЛ eHИ e,pacК onoК ,ToΠ OHИ M Key words: Barda,Harum,scttlclnent,cxcavation,toponirn Э ho● oldugu gostorllir Tanxi monbolordЭ Bordonin qЭ dim Albanlyanin Uti vilayotinin ba§ 。 yanin paytaxtl, 462(464)‐ cl ildOn Orob morzballginin (187)V os● n Ortalanndan Albaniyλ iqalnЭ tgahlna 9cvHlon Bordo ,oho■ 552‐ ci (1l iン u1 552‐ 10 1yu1 553)(551)1ldOn Albaniya patHaxllこ lnin da morkЭ zi olur(29;343)Akadcmik V V.Bartold tosadifl dcmomi,dir ki,Bordonin mimkindi(416)Dinyanm bir 9ox taHxini ёyЭ nlnodon Azorbaycanin tanxini byronlnok qcン 嗣― moh,ur oohorlЭ H kimi Bordo haqqlnda da mixtolif yozmalar vЭ rovayotlor vardlr Bordonin tanxindЭ mJum olan adlm Эsason Panav(56),Horum(6236),Baruka(78),PeruZabad(87),(Firuzabad, Firuzqubad),Bardos(98),Bardaxan12(Bardahdan)(107),BorZЭ 。(1183),Bord。 (12.236)vo s― dir Lakin bu adlann etimalogiyasl ilЭ bagll geni,m。 lurnatlara no antik dOw,no do bir 9ox orta osrlor d6v嗜 no aid monbolЭ rdo rast golinlnomi,dir Bitun Conubi Qafqttda on qodim,ohoriordon biH olan Bordonin taH対 ,onun adinin mona"vo mon,oyl(CtimJoJyお 1)haqqinda nk milahizJor XIX osHn oltalanndan yaralml,dir Xalq etimalogoyasina gOrЭ lohoHn adl Azorbaycan dilindЭ ``bir dЭ " sё zindon allrml,dir Yoni,ohor o qЭ dor gozol olmu,dur ki,onu bir dofo goronlor ikinci dofo bir do, ycnidon g011::ok istomi51or(13 190) Bordo sё tt soslontno mon,oylno帥 ro dO mixtolifdir l)Qafqaz mOn,Ji,2)Yunan mon,oli,3)Tirk man,011,4)Orob‐ fars mon,Ji qui satllan yer',“ qul saxlanllan yer"monasml Fars mon,oli toponim kimi Bordo sOハ “ ov,A E Knmski mixtolif da,lylr Bordo tennini haqqinda akad.=11lk Fren N Delbyudcr, M M Teb鍬 flkirlor sbylomi,lor(14.13)Akadulllk Fren(1782-1851)Yaqut ol Homo宙 nin vo ibn ol― vOdinin osorlonno istinad edorok ,ohЭ Hn adinin mixtolif monbolordo honl ``BordЭ ", hom do ``BorzoЭ " kimi 。ldugunu g6stoHr(1514)Obu SOOdO g6ro,halnl BordO sOzindoki“ dol''vЭ ``ayn''horn3五 ni noqtosiz `Ъ olod" i,lodir ki, ba da Bordo kimi oxunur Bu iso Azorbaycanin ucqannda olan ,ohordir, yonl― monasml vc」 r Lakin bu nkirlo razll鉛 maq mimttin dcyll, 9散 よi Qorbi Azorbaycan(indiki Ermonistan)VЭ indiki sorqi Gむ cistanm tanxi Azorbaycan torpaqlan olduttunu nЭ zoro alsaq onda BЭ rdo Azorbaycanin ucqarlnda yox,ortasinda yerlo,ir(16.137) Homzoyo gOro“ Borzoo''``BOrdodar" s6ガ nin oroblo,mi,fol11lasldlr,monasi fars dilindЭ Эsir saxlanilan ycr delnokdir Bu ona g6rodir ki, bozi fars h6klndarlan i,3al ctdiklo五 61kolordon tutaaq gotirdikloH osirlЭ H burada ycrio,di五 rlor(17137)Akadenlik Fren bu,ohohn adinln``Bordehdan'' toroflndon``qunar''■ 9in salinml, Olduttunu vo SOZun fars mon,oll olub,guya fars,ahlanndan bi五 ya,ayl,ye● monasini verdiゾ ni SOylodiklo五 ni bildillllisdir V.M SlsoyevЭ g6ro``Bordo''adini fars 句 哺nin mohsuludur Bu d6vrdon llo olaqolondillllok diz〔 夢m。 lardl,“ Bordahan''sё ハ iso oゎ b dё 、 Э vvol iso orЭ b qaynaqlannda“ Bordo'',ぬ o● ``Patav''adlandlnlml,dl(1856)V M SiSOycV do bu rlkirl。 五sё yloyorkЭ n Yaqut ol Homovidon qaymaqlanlnl,vo Bordo s6zinin fars dilindo ``qul ye五 " monasinl verdiyl bildiHlmisdir Y A QrantOVSkl,gOro dO bu sOz irandilli tattara moxsusdur O, sё zloH 196 Arxeolo giy a, Etno qrafty a, Numizmatika Tarix vo onun problenllori′ N01 2011 BЭ rdo sё ziiniin lnonasina vallllayaraq onun conubdakl“ Pordo''toponiini ilo cynilik tЭ § kil etdi】 バ ni vo irandilli olduこ unu gё stЭ 五r(19,273;20.126). 50rq§ iinas` /.Minorski Bordonin adinl“ palan''sё zii ilЭ olaqЭ londirdiyl halda,orob monbЭ lo五 ndЭ onun“ dustaq saxlanllan yer'',“ qul,ohЭ H"monasinl verdiyi vЭ Iran mon,oli olduЁ u g6sto五 lir((21.11). Guya orOblЭ r rntixtolif ycrlordon gotirdiklo五 osirlori burada qul kimi saxlaml,dllar,Yaqut ol I・ Iomovi qonin olduЁ unu qeyd edir. ёz Э sЭ Hndo ii9 yerdO BOrdo adh inontЭ MoS.Ordubadi orЭ b mtionino五 no istinad edorok yazlr ki,lran hё bdarlan 011ュ lonyyoni i,こ al etdikdon sorlra satqlnllq edon oyanlan osir cdib, BЭ rdo § Э hoHnin yc五 ndЭ tikilon dii,orgolordЭ saxlaml§ dllar.Buna gё ro dЭ hЭ min yer o zamandan etibaron Bordo adlarml,dlr(22.122). NЭ bi NЭ biycv“ CoЁrafl adlar"kitabinda V.M.Slsoyevin flkrini tokrarlayaraq Bordo§ Э horinin osasinln IV osrdo qoyulduЁ unu gё sto五 r.T,Solilnov da Bordo sё ziinti lran dilloH ilЭ baこlamatta hЭ 五 n qЭ dim adlanndan birinin― Hortlm``qlz,ohoH"monaslnl verdiyini sё yloメ r(23.38). 9all§ araq,§ Э T.SЭ limov bu qЭ dim coЁ ra■ adin ilkin,oklini“ hirhum'7 kimi bЭ rpa edib onun qadina sitayis ayini i10 olaqЭ dar``qlz,ohЭ dillЭ Hndo 五"monasl verdiyini gё sto五 r.0,Bordo sё ziindoki ``qadlnllq", ikinci torof``do‐ nin iso Hind‐ Avropa di1lo五 mЭ naslnl bildirdiyini gё bi五 nci torof``bor''in qЭ dim iran ndo “ ёlko", ``FnOSkOn", “ Inokan" storir. TaHxdon molumdur ki,Bordo bir lniiddЭ t iran,ahl Firuzun adinl da,1■11,dlr.Bununla olaqЭ dor olaraq― Aガ ln MommOdOv yazlr:``sOhOrO Bordo adinln ve五 lmosino goldikdo,holo IV osrdo o, ,ohor “Firuz", tSPcrozopatenl"kilni molunl idi. Ehtiinal ki, “Pcroz", “Partav", Эhor Sasani ,ahl Firuzun adl ilЭ Эlaqodardlr. Sollralar § ,okillorino dii§ orok, nohayot “Bordo" ``BarZa" olmusdur''(MommOdOV.A:Cottran adlar,Bakl 1969,soh.32).E.Ozizova gё ro``Horiir''sё zii fars dilindЭ ``ipЭ k", ``Ipok par9a","hё riim9ok toru'', “ tor'', ``zO五 f par9a" monalannda i§ lonir. Miiasir sivЭ IЭ Hnlizdoki“ horo''(corgo,slra)vЭ ``hOrolln" (qobrin Otraflna 9okilon hasar)sё Z10五 ni do hё llllok proscsi ilo olaqЭ dar hesab ctlnok olar. T.RosuloЁ lunun flkrinco Bordo adi Ohomoni hё kmdan KiHn(c.O VI Osr)oこ lanlanndan bi五 nin adl ilo ―Bisiitun qayalannda yazllmls “ IBardiya'' ilo olaqЭ dardlr vo monasl ``nЭ hong" , `Ъ ahadlr", giicliil:,``qiiwOtli''dclnokdir(RasuloЁ lu T.Giino§ donizdon doЁ ur,Bakl 1993,soh.72‐ 73). “ Orta osr(XI OSr)giirci monbolo五 ndo Bordo s6zi,oxs adl ilЭ (BardOS)battlanllaraq qeyd cdilir ki,Tarqamos ёz ёlkosini sokkiz o色lu araslnda bё li,d0111lt,,Ktrdon conubda Arazln Kiirlo birlЭ ,diyi ycro qodor olan Э razini oЁ lu BardOsa vellllis,o,iso ё z adl ilЭ Bardos(BOrdЭ ),ohЭ Hnin 3SaSInl qoン mu'dur.Q.Meliki,vili Conubi Azorbaycan vo simali Azorbaycan,DaЁ lstan tOponim paralello五 ndon bЭ hs edorkon Ⅳlanna orazisindoki Pordo ilo Albaniya orazisindoki Bordo toponilnloH なaslnda bagllllこ ln 01duttunu g6stolllll,dir(26.5)。 Akademik Y.A.Paxomov numuzmatik doli1loro BordЭ "sё ziiniin ke91nisin dЭ HnlikloHno gedib 91xdlElnl,miiasir dё vrdo rnё vcud olan asaslanaraq “ QafqaZ dinO● ailosino daxil olan dillЭ 五n he9 biri ilo ba言 11 01lnadlこ lnl bildilllli,dir(27.81;28.67). I.SOpen BOrdo sё ziinii yunan dili osasinda izah ctmЭ yo 9all,ml,dlr.Bu sё zii tiirk dillЭ H Эsaslnda izah ёz edonlЭro gё ro“ Bordo"tcllllinini conub tayfalarl,imala goti11lli,vo moskunla,dlqlan oraziyo vvЭ lki Э orazilЭ Hnin adinl,amil etmi,dilor(29.384). Q.Qeybullaycv do bu flkrin dЭ qiqliylno istinliik vclllli,dir.Bu ada(Parda,POrdo)biZim e.0 VIII osrЭ aid Assur hё kmdan II Sarqonun ``Tontonoli Yazl''sinda da rast goliHk. Burada yazlhr: Zikcrtulu Mitatti moniln silahlmdan bork qorxdu vЭ “ ёz ёlkosinin adamlan ilo birlikdo me,olik daElara qa9dl,belo ki,onlann yeH tapllmadl.Onun hё kmiidar,ohЭH Pardanl mon alovda yandlrdlm, onun otraflndak1 23 mё hkЭ Inlondi五 1lnis,ohoH foth etdiin vo onlann qo,unlannl osir etdiin.Mannahlar ёlkЭ sinin Mitattiyo bcl baЁ layan suandahul vo Durdukka,ohOrlo五 ni mon foth etdim vo onlann qoounlann1 0sir etdinl". Ad1 9okilon bu Эyalot indiki Ordobil‐ Malma bё lgosi ilo lokalizo cdilir. iibhOsiz bu bё lgodo lran mOn,oli Э hali(indiki ta11,lann vo giloklЭ 五n ulu Q.QCybunaycv yazlr: “§ ocdadlari sorlrakl parsilor)ya,aylrdl. Lakin Saqarti adl altinda tokcЭ Irandilli ohalini sapaq olmaz, Saqa■ i tOponilninin ёzii do irarlmon,oli dcyil,9iinki bu toponiindo qЭ diln tiirkco art― ``datthq Orazi" sё zii vardlr.Saqarti oyalotindЭ yalotin morkЭ zi Parta,ohЭ 五 dЭ albanca idi. alban utilor ya,aylrdl vЭ Э Arxe rarix vo Onun ProblemloH′ o lo giy a, Etno 197 qrafiy a, Numizmatika N01 2011 MЭ hz utiloHn conubdan ,imala'gOlmosi ilo Albaniyada indiki Bordo bё lgosindЭ Uti mahah yaranlnl,dlr'' Q QCybullayev daha sonra yazlr:“ ¨burasl,oksizdir ki,BЭrdo vo Arazbaldakl Uti mahallannda ya§ ayan Utilor turk utilor idilor(30.136)M BarXudaryan yazlrdl ki,TortЭ五n sa言 sah■ indo ya§ ayan Scysulan kondindo ohalinin dili tcrk(turk― AM)dilidir,alnma onlar 6zlo五 nl udin saylrlar" Bordo adinin monasl kimi Horum adl llo ba薔 1l elmi odЭ biyyatlarda da mixtЭ lif cむ ■kiriOr m6vcuddur Ov、 ゎllor Horum(Harum)tOpOnOminin ttrk mon,oli“ Korllm''(da,1lq,91nqll)sOハ ndOll mcydalla goldiyl ehtimal edilirdi(31H;3264)MK■ tannin“ D市 ani LigЭ t tttk''osЭ HndO V0 Yusif Xas Hacibinin``Kitadqu bilik" os昴 nin Herat nisxosindЭ ``komm''sOzu`Э d∞ 1lq,qaya par9alan monoslnda indido l,lonlnЭ kdodir(33.12;34159) “Karum'', ``Konlm" s6zlo五 nin doylsikliklorЭ ugrayaraq“ Xarum",“ Horum"follllaSina dismosi 9ox yoqin kl,uzlln bir zalnan tolob ctmi,dir ``rum'',eloco do Orxon B SahSOylu Horum toponimini amazonluqla bttlaylb,Onun``urum"vЭ Yenlsey abid』 oHndoki“ porum"(aparum)s6zloH ilo yaxml屯 in'S6プ 。 mi,dir A Axundov Bordo toponilnini qodiln turk dlindo``qab,piyalo,kuzЭ "monalannda islonon .(ban'' s6zt lo bttlaylr BOrdonin piyalolor,kuzolor,ohoH adlandl■ lmasinl♪ stЭ H● “ GOriin女 AzЭ rbaycana golon xalqlar qOdim Harum (Honlm),Oh。 五nin piyalolorlЭ ,saⅨ sl qablarltt kuzo10rlЭ zongin oldugunu go威 b,Onu``piyaloli'',``kuzoli''monasmi bildiron``Bordo"adlandllll11,lar Soralal , bu ad k6hno ycr adinl slxl§ dinb aradan 91xarml,dtr" A Axundov daha sonra yazlr:''… faktlar gё storir ki,BordЭ y∝ adl kimi,yalnlz AzЭ rbaycanla mЭ hdudla,mlr''(3699) Bordo vo Horum toponimloH llo ba言 1l fII。 loq Elbrus Ozizov yazlr: ``Qodim BordodЭ toxuculutta aid sё zlor izoHndoki mi,allidoloro osaslanaraq ``Horum'' toponiminin do bu pe,oylo olaqЭ dor yarandiこ inl sё ylomok olar Horum adinin osasinda``qar",“ ar',``。 r'',“ cr'',“ ir"kOklo■ ndon biH dayanlr Homin kё klor qodiin vo miasir ttrk dillo五 ndo `loxunrnaq",``h6111lok prosesi''1lo vЭ ya azaclq doゾ 5ikliklo miasir dilimizdo dЭ i,lonir¨ Om"(im) “ sё zlori i,lonlni,dir “ Er''bur帥 ,``6m''(uln)iS。 ,alvar d.11lokdir ``Er''s6zinin``bur酔 "monaSinl horlomЭ k,hё llllok,toxumaq kimi b∞ a dismok lazlmdlr“ Qaつ L“ qCr'',“ r',“ ё r''(hOr),“ Э r",(hOr) kё klo五 nin i,tirakl ilo yaralml,toXuω luq leksikasl● zo五 ndoki misahidolor a,agidakl nЭ ticolЭ H 91Xal==laga imkan vc五 r Horum toponimi ya 6zum(qaba paltar),s6zunin fonetik doブ ,ikliyo ugraml, Turk dillo五 ndo qodim yaz11l abidoloHn do mistЭ qil,leksik vahldi kimi``cr'',vЭ ,okli,ya da“ cr''(burgu)VЭ ``6m''― `■ m''(,alV10 S6ZloHnin birio§ mosi ola bilor Dil qanunlan baxlmmdanン uxanda gostoHlonloHn hor ikisi mumkun oldu帥 ■9in HЭ rum topomminln hansl,1la yarandlttinl qol,okildo sOメ omOk 90indir Ancaq bir ikir aydindir ki,hor iki halda“ HoruFn''SOzu toxuculuqla ЭlaqЭ dar mЭhfumu bildiHr '' Elblus Ozizova gё ro toponimin duzgun,Э kili“ Horum''ンox,mohZ``Honlmdむ ''OsiindЭ o, bunu tirk sё zloHndo ahong qanunun gozlonilmosi ilo olaq。 10ndi五 rdi MiolliS g6rO``Qodim BOrdo nahiFiЭ H Э halisinin toxuculugundakl mЭ harotinin Э nonЭ vi olmaslnl homin sёttn lcksik monasl da tosdiq edir“ Qodim● Ik littЭtindO''`Ъ crdi''sOzunin``iplik sap''monasl var Morkozi A“ yadakl tirk dlloH Jo miqay71sodo Azorbaycan dlindЭ a91q sdJi sOzlЭ Hn、 ぬnmoSi tlsttln olduguna gё ro,“ bcrdi'',sOzi dilil■ izdo BordO fottnasinda tЭ zahir ctmi,dir Qodim tirkcodЭ ki bar‐ ber kOkt toxuculuqla olaqodar bir nc9o sOzin osasinda dayanlr olan berdi'' s6カ ndon gOittidiyini “ sё ylomok olar' E Ozizov Bordo s6zunm etimal。 」yasinin hom do 9ay,ya,aン ,yeH kimi daha geni,yayIImasinl Bcloliklo , BЭ rdo cografl adinin ``iplik sap" monasinda nЭ zoro alaraq bu chtimallardan yan ke9ib,Bordo sё bonzor 9ay'',``tel"monasinl vcrdiガ ni sby10mi,dir 血 面 qЭ dim mrk dilindo``qOl'',“ ensiz 9aプ ',``Sapa 01l Haqvcrdiyevo gorЭ Bordo sё 2強 toponim vO hidronim kimi tokco Azorbaン canda dc"1, tllrkdJli xalqlann ya,adlqlan orazilordo do gcni,yayllinl,dlr.O yazir:``MorkЭ zi Asiya,Ural,Altay vo baoqa ycrlordo BЭ rdЭ adll yasayl,moskonlo五 v。 9ay adlanna tosadifedilir.(376) Arxeologiy a, Etno qrufiya, Numizmatika larix vo onun problemlen′ No1 2011 ЭVIH osHn sonu― vvolloHndo Azorbaycana golorok,Bordo orazisi do daxil olmaqla Kむ vo Araz 9aylan VII osrln Э BordЭ adinin saklarla bagh。 ldugunu gostoron flkirlor dЭ vardir SJdar c aasinda 6z padOral11lqlannl yaratml,dllar Onlann adlan bir slra toponimiordo(sokl,Arsaq,Zaqatala do bordo tayfasl olmu,vo Vo S)qalml,dlr coX gllman ki,saklann torkibino daxil olan tayfalardan bi五 onlar adlanni bir slra toponim vo hidronimloro vcnni,lor Saklann torklbino dax‖ dЭ olan tayfalar barodЭ qlq molumat yoxdur Lakin hunlann torkibindo bordor adli tayfanin olmasl molurndur cOX v、 ′ lo ald cin ya7_11l monboloHndo usun,xun tayfalannin sak tayfalan ilo bir slra Э maraqlldlr ki,eradan Э hЭ tdon yaxin oldutt gOStOnlir D口 1loll,cin mOnb。 loHndo xun kimi qey7d olunan hunlar eradan cЭ vv」 Э sak taン 金lannin on ttCli qollanndan biHni to゛ hlemi,lor onlarln torkibindo olan tayfalardan bi五 si iso bordorlar olinusdur:Biltin bunlan nozoro alsaq g6roHk ki,Bordo,ohoHnin adl cradan ovvol sak tab/faЫ nin torkibindo Azorbarana g。 lmi,bordor taメ がlnln adindan allnlnl,,sonralar 9ox c● zi 咀ordo doメ ,iklik10ro momz dOブ ,ikliyO ugrayaraq Bordo adlandinlml,dlr sohoHn adl mixtolif dё 、 qalsa da zomanomizЭ qЭ dor ё z llkin follllaSinl rnmaflzo cdib saxlatnl,dir'' tizansh Stefall da Bordo s6Anin etimaloglyasini skiisak ta/hian ilo battlatrnl,dir Ona gё ro “Partiei''― midiyalllara pOnah gOtillllio qЭ dim skiftayfasldlr(38) Bordo adinin bilavasito bu sOzlo― ``Partiel''ilo bagll olmasl vo``portov" s6zino uygun。 laraq ・`agzl qa9aq'',“ agzl ba§ lna''vЭ ``iti"monasi vermosi haqqinda flkirlor rnOvcuddur Guya bu s6z``islqh'' anlaml monasma golir.Y R CofoЮ v da Bordo adinl Bordor adh hun tむ k tayfasinin adl lo battlaml,dlr(3932) MЭ hour rus sowahl Q Qrum‐ QnJmり 10ya gOro Morkozi Asiyada saklann ya,atnl,Olduqlan naoto golmisdir ki,BordЭ Sakistan vilayotindo Bordo adh,ohor olinu,dur Dalla sonra miollif belo qЭ tt Bordo toponlmi do saklar toroindon bu tirk mon§ oli sOzdir Elo indiki Azorbaycan orazisindЭ Э raziyo gotiHlmodir(407) Bordo toponimi sak tayfalanndan olan partici tayfasinin adindan allnlnl, qa9maq"monasinl vcrdiyi■ kn dЭ bozi todqiqat91lar toroindon qobul olunub Bu tayfalann irandilll parflya tayfasl llo olmalnasl bu ttn do c)milo,diHlmosi mosolosi do m6vcuddur Bunun iso hans,dorocodo dogru Olub‐ mllbahisoli problcnl mosololordon biH olaraq qalmaqdadir R Yizba,ov da hc9 bir fakta osaslalmadan Bordo sё zint eンmon tayt adl ilo bagiaml,dir(4167).Nizalni Goncovi BЭ rdonin qodim dOヽ 引hdon bohs cdorokon onun adlnin Horum oldu31nu qeyd Cdir ``IIorum adlanlrdi bu yurd hor ycrdЭ , indヽ Эadina dc,r10r BOrdダ (N Gonco宙 ,isgondomalno,soh 236) Bordonin adinin Homm olmasl haqqlnda molumatlar Obilqasim Firdovsinin“ Sammn。 " pocmasindan da molumdur(Б cpTeЛ Ьc E E Φ ИpД oBcИ Ш axHaMc MaTH c exTИ r″ 口 ,MocК Ba 1971 cTp ll) hali toroindon Э Bclo chtimal edilir ki, Roma lcgionlannin di,Orgo sald191an Bordo ycrli z Oz fonnasinl doyl,orok Horum roma11lann dt,orgosi kimi Orrum adlandinlml,,sonra isa bu sё 5oklini alml,vo NizaFninin osЭ Hno dЭ bu folillada daxil olmu,dur Orrum sOzundo or qodim ttrk dilindo“ ki51''“ adaln'',``i」 d'',“ rum"iso mmlular vo ya``rumlu adam''monasinda izah cdilo bilor Bu iso Orrum s6zin如 rtlln adamlan,rllm dё yu,9uloH monぉ l dω ldlこ lnl bildi五 r Mil duzonliylnin bir hissЭ J indinin 02血 ldo do Hararnl dizonli,adlandinllr Horum adinm sonralar indiki Haratlal di菱 nkindO『 olan oraziyЭ ,amil cdilmosi faktl da mも 〔 So● lldo g6stoHr ki,bordollloHn,ohЭ rdon konarda 。 1-Qlub''。 izhЭ t― Homdullah QoZVini`ヽ gё zЭ l istirahot yerlon vall.11,kl,yayln isisindo onlar orada dincololllll,10r Bu rriSo Xank(HirOk) adlanlrdl QЭ ZVininin verdiyl molumttlara"ro Xaruk"x sofall olub,orada 9oxlu bulaqlar,otlaqlar r ya“ a oraF,ql'da iS0 6z osas yc■ orl。 lan Bordoyo qayldlrdlar Antik vo ov yerloH vardlr BЭ rdol■ Э monb』 Э rdo Bordonin ad1 9okilmoso do,onun yerlo,diゾ Albaniyanin Ui vilaFtindo olan ya,ayl, Эhaliyo malik bir 01ko montoq。 10H barodo mioyyon molurnatlar vardlr Bu monbolordo Albaniya slx ya,ayl, kimi tosvir edilir Klavdi Ptolomey iso Oz solnamosindo Albaniya orazisindo olan 29,ohor VЭ montЭ qЭ IЭ H haqqlnda molumt verorkOn Onlann kordinatlanni gOstolll10y0 9ah,ml,dlr Ptolomcyin II Atxe ologiya, Etnoqrafiya, Numi zmatika 199 Tarix vo onun pЮ blemloJ′ N01 2011 osro aid edilon xantosindoki Bamka kimi qcyd edi10n,oho五 n iso bozi todqiqat91lar toroflndon mtasir Bordo olmaЫ 」man cdilir Burada,ohЭ 五n Kayd vo Albanus 9aylan arasinda ycrlo,di" g6stO五 lmi,dir ki, bu da hom orob miollinЭ Hnin verdiklo五 molulnatiara_ hom do miasir Bordo sohЭ 五nin yerlo,diブ kordinatlara yaxln roqomlo五 6zundo oks ctdi五 r Mohz yunan dilindo bu sё zin monasina diqqot yetirsok onda toponiinin 6yЮ nilmosino mioyyon qodor xidmot cbmi, olarlq OslindЭ ad1 9okilon tenninin qodim yunan qralnmatikasinda ollnasl vo miasirン unan dilino iso bunun he9 bir aidiン γatinin olmalnasl bЭ hs edi10n mё vzunun bir nё v a91masina xidmot edir.Belo k,yunan olifbasindakl(β )hOrft qodim yunancada(B)sOSi亜 Venrso bu miasir yunancada(V)soSini venr.Qodim yunancada“ βoρ ω"00ru)yenilmomok,mo」 ub edilmomok, ObKα (uka)iSO fClo qo,ulan sifot,oki19isini bndiHr Beloliklo dЭ ,ohonn aiinln monasinin orada ya,aml,ohalinin」 c101● こlubedilmЭ zliylno i,aro vllmus olur Klavdi Ptolomeydon"nO,m。 ow● l yttarnl,Strabon da Albaniyada Uti宙 layotino aid iki,ohor haqqinda ёzinin“ Cograflya''osoHnin 17-ci b61imundo molumat vcllllisdir ki,bu」 arda Aynian vo AnaHaka ,ohorloHdir Strabon"stOHr kl,aynianlann saldlqlan qala divarlan olan,Ohor Aynian adlanlrdl; digor sohor iso Ananakdlr.Antik ymman miollifl olan Strabon bclo hesab edir ki,bu,ohorlor yunan tayね lan toroindon sallnlnl,Vo Oniann adi da homin tayfalann adl ilo adlandinlml,dlr(42481)Bu ■kirlo Юmalllar Albaniyanin orazisii olo ke● 11110yo cohd Ananak,oho■ orlndo Roma L」 Onlanmn disorgoЫ hontin ,ohorioHn osasinin qoyulmaslni yunanlann adl ilo baこ 11 01i Haqverdiyev yazl=``E o l osrdЭ Ctnヽ 10r ola Ыヽin ki,Uti vilayotindoki Aynian vЭ 01mus, Strabon buna osasianaraq baglaml,dl「 BЭ zi orob monbol● nndo do Bordo ilo BeylЭ qan arasinda Yunan(Muyan― )adll,OhoHn olmasl haqqmda molumatlar vardlr Z.I Yarnpolski Yunan ,OhOHni Strabonun Cograflya''sindakl “ ' Albaniyanin Aynian,Э hoH ilo eynilo,di五 r Yatnpolskiyo gё ro homin,OhOr Qarabag yaメ aSinda,Uti nahiyγosindo ycriЭ ,mi,, vaxti10 burada moskunl● ml, ン unan k09kinlo五 nЭ gё rЭ Yunan adlalldirllml,dir Todqiqat91 TЭ vЭ kki1 01iyev Aynian,ohonni indiki Agcabodi rayonundakl QalatOpЭ abidosi ilЭ cynilo,di五 r Ananak,Э hЭ ● 1lo baこ 1l milahizolor iso tanx゛ nasllqda mibahisoli mosololordon biH olaraq qalmaqdadlr(43)Oli Haqvcrdiycv Strabonun tos宙 r ctdiゾ Ananaka ,ohЭ 五ni BЭ rdo ,oho五 ilЭ cン milo,dinnoyln mimbn oldu卸 ユflknni daha inandincl sapr O,eyni zarnanda Nizarni Goncovinin “ IsgЭ ndomamo"po。 11lasindakl Honlm tenninini do roma leglonlarl ilo baglayaraq yazli“ BOrdonin qЭ dim zalnanlarda Honlm adlandinlrnasina ancaq Nizatninin``Isgondomamo''pocmasinda tosadif edi五 k Ola bilsin ki,Roma lcgloniannin disorgo saldlqlan BЭ rdo yerli ohali toroindon rotta11lann yeni moskЭ ni kirni Orrum adlandinlml,,sonra isЭ bu sё z ё z follllaSinl doyl,orok Hotuln,Э klini alml, Nizaminin oso五 no do bu follllada daxll ol:nusdur'' Oli Haqvcrdiyev BordЭ toponimini “ sak tayセ larlnln torkibindo Azorbaycan orazlsho g。 lmi,bordor tayfaЫ lo bttlaヌr vo onun sonralar 90x cuzi doガ 。 ikliyo ugrayaraq BOrdo adlandinldl=inl qcyd edir Saklann bu oraziloro g● lisinin e o VIII oshn sonlan― VII osHn ovvollo五 no aid olduttunu nЭ ZЭ ro alsaq,onda bu,ohoHn adinln hЭ lo e Эbu ad altmda(“ BordЭ "adina yaxin bir fonlnada)9agnlmasl■ b ortaya 9xml,olur Belo olan halda isO c ЭI (64)― bc l(24)osrlOnndЭ ya,arnl,Strabonun“ BordЭ "(bOrdOr),oh。 」ni(Vo ya ya,ayl§ yenni) AnaHak adlandinlmasina hc9 bir liztlm qalmazdir NЭ zoro alsaq ki,N.Goncovi Makcdoniya11 lsgOndOr dё vini qolomo alml,dir vЭ bu Strabonun ya,adigl l10rdon xcyli owoldir,ycno dЭ bu■ kir,ibholl gё runtr Odur ki,oν volki Hommun,sonrakl Bordonin Anarlak adlalmasl yainlz i,ga191lann,yaxud solnamo9iloHn bu s6zi 6z dilloHno uywnl■ dl・ 11lalan ilo ba言 1l ola bi10r Bizco Bordo sohЭ 五no HЭ rum adl oroblor toroindon venlmisdir OЮ b i,tanan dぃ Thdo BordO QafqaZ Albaniyaslnln paytaxtl 01duttundan OrOblor osason bitporost vo x五 stian albanlann ya,adlこ 1 ,ЭhЭ 五 dagitlnl,vo onu Horum allan (Haraln,dinsiz,kair adatnlarln ya,adlqlan yer)adlandl....1,lar.Tanxdon molumdur ki,orob i。 こ dё vrundЭ Qafqaz Albaniyasinda dOvlot dini xHstianllq,paytaxt iso BOrdO sЭ hoH idi.Lakin ノ ヽ lbanlyanin duzon, o cumlodon Bordo Э halisinin coxu xHstianllgl qobul emir vo kё hno dini ctiqadlaHni saxlaylrdllar Orob i,gallan zallnanl bitporost halinin ya,adlこ l yer10r daこ ldlllr,10-15 km Э vЭ Arx e o lo giy a, Etno qr afiy a, N umizmatika 200 Tarix vo onun problemloH′ N色 1 2011 arahqda yeni ya,ayl,InOntoqolo五 meydana golirdi. Bununla batth i五 9aylardan 9okilon arxlar vo ticarot yollannm istiqamoti doyisirdi. BordЭ § Э hЭ Hnin adl yaz11l mЭ nbolordo ilk dofo V osrlo ba色 1l hadisolorlo 9okilir.XVHI osrdo tЭ rtib olunmu§ yalЭ tinin miifossol do■ o五 "ndo do Bordo nahiyosinin kondloH “GoncЭ … Qarabatt Э araslnda`'Horun" adh kondin ad1 9okilir.Kondin Tortor 9ayl■ ln konatlnda yerlo,diyi,cyni zaFnanda vrlordЭ bo,olduttu,Orada ya,ayl§ ollnadlこ lnl bildiHr.Buradan bclo qonaoto gollnok olar ki,miioyyon dё BordЭ vЭ Horum ayn― aynllqda ya,ayl,montOqЭ dё vriinil IЭ ●olmu,lar.5ortopO qazmtllan,oho五 n daha qodim az da olsa i,lqlandlllllatta imkan vcrrni,dir.Antik,ohoHn lniiasir,ohor orazisindon 6 1α n arall ycrlosmosi nk五 ni satlrll kOndi yaxmll量 mdakl sOrtOpo qazlntllan zamanl oldo oluFllnu,zongin maddi― mЭ doniyyot niimunЭ IЭ HnЭ osason sё ylomok olar.Buradan tapllml,nadir sЭ not incisi olan mcdalyon ytik Э honliyyot kosb edir ki,gё rkornli arxooloq tipli‐ 1/ulkan ktliindon hazlrlannll,qadin flquru bё M.Hiseynov,orti olaraq onu Nizaminin qohromanl Bordo hё 飾 dan Ni§ abonin,oroino``ilahЭ Nti,abЭ " adlandllllll,dlr. Fiqur 9ox inco hazlrlanlnl, sa91an, ba,lndakl ё rpok mOharЭ tlo ve五 IIIni,dir (44).Fiqurun taplldlЁ l yCrdO Roma sorkordolori Antoni vo Avqustun adina kosilmi,sikkloro dЭ tosadif edilmi§ dir.Tapllan maddi― modoniyyot nimunolo五 nЭ osason M.Hiseynov sortOpo ya,ayl' ye五 ni Nizaminin tosvir ctdiyi Horum (qodim BOrdЭ )olmaSl■ hini iroli siimt,diir.Bir daha qЭ tiン γ Э tlo sё ylЭ yЭ biloHk ki,bu zona qЭ dirn dё vriin Bordosidir.M.Hiiseynov gё storir ki,sortOpo tunc z inki§ aflnln on dё vindon,ohortipli ya,ayl, moskoni ollnu§ ,antik vЭ ilk orta osrlor dё vrtindo iso ё hatЭ υksok morhЭ losino 9atml,dlr. Homin ya§ ayl, ycHnin orazisi 4 ha olub, otrafl ikiqat hasarla Э ン olunmu§ dur.Torpaq soddin hiindtrityii 3-4 metro 9atlr.simal― qЭ rb torofdo yerlo,on darvazanln cni 6 metrdir(45.59‐ 60).Arxooldi todqiqatlar sibut edir ki,antik vo ilk orta osrlor dё vriindo ytiksok inki,af Э hor orta osr Bordosinin olduЁ u yerO all i10 daЁ ldlinll, VЭ § Э hЭ H oroblЭ Hn i§ 邑 ctrni, Bordo § rdЭ si iso osason siavyanlann X osrdo olan hiiclunlan ilЭ olaqoli tonЭ zzul kё 9iimii,diir.()rta osr BЭ ctini§ dir. Son illordo apanlan arxeol● i qazlntllann noticoloH Bordodo,ohor modoniyyotinin 3000 ildon artlq ya,l olduttunu sё yloFnOyЭ Osas ve● r(46.47-52;47.21-22) ODOBIYYAT 1 l.Mornmodova F,C.Albaniyanin siyasi tanxi vo cottraflyasl,BJ(11993 2.Mxitar Qo,AЛ 6aHcKaE XpOHИ Ka(Π peД ИCЛ .Π ep.И KOMMeHT.3.Б yHИ ЯToB)БaKy 1960. 3.Binyadov Z.M.Azorbaycan VH‐ IX osriordo,Bakl 1990 4. БapToЛ ЬД B.B. MecTo Π pИ KaCΠ ИЙcKИ X 06Л acTeЙ B ИcTopИ И MycyЛ MaHcК o「 o MИ pa, 1994 5.MoИ ceЙ KaraHKaTBaTcИ И cTopИ Я cTpaHЫ AЛ 6aH(ncpeB.И КoMMcHT,3.M.Б yHИ ЯToB)Б БaKy aKy 1993. 6.Nizarni GoncЭ 宙 lsgondOmamo,Bakl 1981. 7.HypИ cB A.Б .CpeД HeBcKOBЫ Й opoД БapД a, БaKy 1986. 「 8.Nu五 yev A.B.Gё sto五 lon oso五 9.Nu五 ycv A.B.Gё stoHlon osЭ H. 10。 Nuriyev A.B.Ycno orada. ll.Я KyT aJI― XaMaBИ ``lⅥ yД ЖaM a」 6yЛ ДaH''(cЛ OBapЬ cTpaH)Π cp.Π ,K Xy3e.HAИ И,И HB,N‐ . I… 504. 12.Nizami Goncovi G6stЭ Hlon oso● 13.OcИ ΠoB「 .“ CeЛ cHИ c БapД a''CⅣIONIIΠ K,TИ фЛИCЬ 1893. , 14.Nu五 ycv A.V.,Babayev O.H.Bordo,oho五 nin 13ak1 2001, 15 Nu五 ycv A B,Babaycv O.H Gё storilon ЭsЭ H. tarixi‐ arxool● i o9Crki.(Antik vo orta osrior), Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatikq Tarix vo onun Problemlori′ 201 N21 2011 16.Volixanll N.Orob Xilafoti'vo Azorbaycan,Bakl 1993, 17.Volixanh N.Gё stoHlon oso五 18, CЫ coeB B.Ⅳ I “БapД aa.Д peBHOcTЬ ccЛ・ БapД a,「 ЯHДЖ a , ye3Д a, Cro ИcTOpИ Я''И 3B. A3ep6aЙ ДЖ aHcKO「 O apxeoЛ oFИ ЧeCК oFO КOMИ TeTa.BLIIIycК 2.Б aKy 1925, 19.「 paHToBcKИ Й E.A, PaHHaЯ ИcTopИ Я ンIpaHcKИ X ΠЛeMeH CpcД HeЙ A3И И MOCKBa 1960. 20.Qcybullayev Q.Azorbaycan tiirklorinin to,Э kkiil tarixindon,Bakl,1994 21.MИ HopcК ИЙ B.И cTopИ Я luИ pBaHa И Д ep6eHД a,MocKBa,1963 22.Ordubadi M.S,NizarFn dё Vrii vo hoyatl.Nizanu l kitab,Bakl,1940 23.NЭ biyev N.Cografl adlar,Bakl,1983 24.CttИ MoB T.O TonoHИ Me БapД a.ヽ MaTcpИ a」 IЫ ДoKЛ 狐 OB ЬIЬ I HaFHoЙ КOHф epCHЦ ИИ HOCBЯ Щ CHHOЙ И3ン ЧeHИ Ю TOnoHИ MИ A3ep6aЙ ДЖ aHcК oЙ CCP,Б aKy,1981 25.Kalankatll M.Albaniya tarixi,Bakl,1993 26. MeЛ ИKИ Ш BИ ЛИ .A. HaceЛ eHИ e ceBepHЬ Ix o6Л acTcЙ HaИ pИ ―ypapTy И eFO pOЛ Ь B 「 ДpcBHcBocTOЧ HOЙ ИcTopИ И,34ocК Ba,1960 27.Π oxoMoB E.A.Б aШ HИ MaB30Л eИ B БapД c И Иx HttΠ ИCИ .TpyД ЬI A3ep6aЙ ДЖ aHcKO「 O Φ AH CCCP(CepИ ЯИcTopИ ЧecК 〔 口)T.XXB.Б aKy,1936 28.Π oxoMoB E.A.MoHeTЫ БapД aゝ И3B.A3Cp6.Φ AH CCCP地 4.Б aKy,1943 29.LLloneH H.II.HoBЬ Ie 3aMeTК И Ha ДpeBHИ e ИcTopИ И KaBKa3a И e「 O o6И TaTeЛ cЙ CΠ 6 1864 30.「 cЙ 6yЛ ЛaeB F.ToΠ oHИ MИ Я A3Cp6aЙ ДЖ aHa,Б aК y,1986 31.Э liyarov S.S.,Mahmudov Yハ 4.Azorbaycan tarixitizro qaynaqlar.Bakl,1989 32.Qasqay S.Manna dё vloti.Bakl,1993 33.Qo,qari M.D市 ani‐ tirk littoti(TOrC.Mitollibov C.M.).Da,kond,1961.H hissЭ 34.Yusif Has Hacib《 Kitab Biliq》 (torc.Arat R.R.)Ankara,1988 35 0zizov E.Bordo toponilni,〈 く Elln vЭ hoyat》 jurnah.ヽ ● 6.Bakl,1987 . 36.Axundov A.Torpa言 ln kё lgosindo tarixin izlori.Bakl,1983 37.Haqverdiyev O,s.Orta Э sr Bordo,ohori.Bakl,1991 〈 38.EHi Nl.Bordoヽ ヽ〈 Odlar yurdu〉〉qozeti,15 avqust 1969 39.Soforov Y.Hunlar vo Azorbaycan.Bakl,1985 40.「 pИ Ж MaЙ Лo F.3aΠ aД Htt MoHFOЛ ИЯ И ypЯ HxaHcKИ Й КpaЙ .ЛeHИ HFpaД ,1926,T.2 41.Yizba,ov R.,01iycv K.,Sodiycv M.Azorbaycanin cottrarl adlarl.Bakl,1972 42.CTpa6oH.「 eoFpaф ИЯ,Л eHИ HFp狐 ,1964 43.Haclyev Q.0.BOrdo§ Эhorinin tarixi(b.C.0,H一 b.c.XVHI).Bakl,2008(soh.56). 44.Hiseynov M.M.BЭ rdЭ dЭ く 〈 Odobiyyat vЭ incosonot》 qozcti,H yeni arxeokガ i tapintllarヽ ヽ noyabr 1978 45.Oslnanov F.L.Posclenic sortcpC bliz scl.satlrll V Bardcヽ ヽAzorbaycan Arxeologiyasl, Bak1 2002,卜 ●1-2.sЭ h.59‐ 60 46.Mommodov A.,Coforov P.,Hasilov s.,Oliyev T.Dinya ticarotindo Bordo§ Э horinin rolu, ヽ ヽAzЭ rbaycan Arxcologiyasi vo Etnoqraflyasl,Bak1 2005,か 02,soh.47‐ 52 47. Nuriyev A.B., Mornlnodov A.M. Bordonin orta osr doyirmanlarl, ヽ く ヽく Elrn vЭ hOyat〉〉 jurna11.Bakl 1986,N6.soh.21‐ 22 202 Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika 'I'arix va onun problemlari, Ne 1 201.1 API{(D MAMEAOB Cynza umc xufi Qtut uan llucmumyma If o dzomo a k u ytt umene fi Awp6 a fid uca n a e-m ail : Mamm ad ov.Ari@n ail ru O TOIIOHI'IME (EAPAA) I-opog Eapaa oxoJro 500 ner 6ur croruqefi Kasxa3crofi A.u6auuu. Cpe.aHeBeKoBbIe aBTopLI r{a3brBruru Eapay <Marepuo Appanu. HaquHa.s c 552 roAa ropoA Eapaa cran raKxe IreHTpoM An6aHcroff qepKBr,r. flo otul,ro.norur{ cJIoBo Eapaa o3Haqaer <eu1€ pal>, ((Mecro ,ulr pa6on>), (ropoA l{eBy[tKr.r), <cuoulsuft>), (oopoA rraul)), (cuecro u3roroBJIeHLI.s npsxfi)) I AP. B cpeAHeneKoBblx Hcror{Hr.rxax Eapaa yrroMunaercfl I{ KaK <d(apyu>. ARiF MAMEDOV SumgaitslE branch of Instinte Preparations of teachers of Azerbaijan e-m ail : Mamm ad ov. A rifunail ru ABOUT TOPONiMS BARDA The city of the Bard about 500 years was capital of the Caucasian Albania. Medieval authors named to the Bard <Mother of Arran>. Since 552 years the city of the Bard became also the center of thc Albanian church. On etymology the word of the Bard means "once again", <a place for slaves>>, <the city of the girl>>, "powerful", <a city of thickets>>, <<a place of manufacturing of a yarn>>, etc. In medieval sources of the Bard is mentioned and as by "Harum". Raygilar: t.e.d. Q.O.Haayev va.t.e.d. Q. ismaikada AMiA-run Sumqayrt filialmtn ictimaifannlar kafedrasmtn 06 dekabr 2010-cu il tarixli iclavrun qaran ila gapa maslahat giiriilmiisdiir (Protokol JYgl2).