‹Ç‹NDEK‹LER
Transkript
‹Ç‹NDEK‹LER
‹Ç‹NDEK‹LER SUNUfi 10 B‹R‹NC‹ BÖLÜM PEK‹N Ç‹N: DÜN VE GELECEK 12 ‹K‹NC‹ BÖLÜM fiANGHAY KAP‹TAL‹ZM YOLUYLA MODERNLEfiME 38 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUZEYDO⁄U SOVYET SANAY‹ M‹RASI 66 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM fiANGHAY’IN GÜNEY‹ ÖZEL G‹R‹fi‹MC‹L‹K 98 BEfi‹NC‹ BÖLÜM ‹NC‹ NEHR‹ DELTASI KÖYDEN KENTE GÖÇ 128 ALTINCI BÖLÜM ORTA Ç‹N TARIMSAL YAfiAM VE REFORMLARIN BAfiLANGICI 160 YED‹NC‹ BÖLÜM SAYFA 2–3 Çin bir yandan ekonomik geliflmeye yelken açarken zenginle fakir aras›ndaki uçurum —fianghay’da çekilen bu foto¤raftaki gibi— hiç bu kadar büyük olmam›flt›. YUNNAN EYALET‹ Ç‹N’DE ÇEVRE 194 SEK‹Z‹NC‹ BÖLÜM Ç‹N VE DÜNYA 224 KARfiI SAYFA Komünist Çin’i demokratik bir gelecek bekliyor mu? 7 Ülke sınırı Eyalet sınırı Tartıflmalı sınır BEEE R 0 KAZAKİSTAN 100 200 300 M 400 200 300 U R K I U N S H N N I S M Q N G H A Hu ang ( arı) S I A G N gt ze ) IN Three Gorges Dam Hangzhou CH E Ningbo E Wenzhou JIANGXI ı H U N A N ÇİN ZH EJIA N G Dongting Hu Liuyang E ) ze gt D O G U DENİZİ Yiwu EE Dongyang ha g n g J i an O Wuhan EC FUJIAN G UIZHOU Quanzhou E Xiamen E (Amoy) Kunming E GUANGXI ZHUANGZU Y U N N A N GUANGDONG Dongguan Guangzhou E E E Shantou (Swatow) (Canton) EShenzhen Zhuhai E E Macau E Hong Kong VİETNAM ) EJDER fiAHLANIYOR Q MACAU (AOMEN), S.A.R. Tonkin K¨o rfezi TAYVAN Çin Halk Cumhuriyeti, adanın 23. Eyaleti oldu˘gunu ¨one s¨urerken, Tayvan iki farklı siyasi varlık olduklarına dair iddiasını ısrarla savunuyor. HONG KONG (XIANGGANG), S.A.R. Zhu (İnci) D HAINAN TAYVAN İ ey ¨u n G Dian Chi L A O S 8 N g M kara mili R Mandalay E Shigu EELijiang n nca g) La ekon (M Spratly Adaları Yulongxue Shan K 5596 m Baoshan E Ruili E A E Z Çi BANGLADEŞ U Songjiang E SHANGHAI SHI Haining E ANHUI İ n D eniz i HİNDİS. O K YANUS U 1600 hou E Yangz E E ai Nanjing Hu EŞanghay Hefei E H U B E I G Chongqing E EZhongdian Tiger Leaping Gorge (Hutiao Xia) U kilometre 800 e Bengbu EE njia n Fengyang N BUTAN H Ya n R Çin tarafından iddia edilen sınır C Jins ha ( N A (B 1600 Zh HENAN U TA L I ) İS n) ee ND S ong ek N E P A LA J A P O N Y A J Zhengzhou (Chengchow) G ) M g( can 0 800 N E g N T R MA MYAN 0 DENİZ S E w al (S Malakka Bo˘gazı SARI G A B PA SİF İK O K YA N U S U Panlong N İ Nu Hİ HİNT SH A N D O N G E A Z (T Lan I Y Do˘gu Çin Denizi GÜNEY KORE I U L X A B Ç İ N (Tientsin) n Hua E A Pekin Tianjin BO HAI SH A N X I Jinghua E Xi'an Çin tarafından iddia edilen sınır KUZEY KORE E Taiyuan NINGXIA HUIZU N yan g E H EB EI Gaoyang E (Y an İ A İ B Pekin (Beijing) EPianguan ng d od a o z L Hindistan tarafından iddia edilen sınır Ç EShenyang L I A O NEI N EG Anshan Eao Benxi a H N O M A U HİNDİS. Ç S H A A N X I PA KİS TAN N İ E N G A B O G P E N l a m a D İ k a n Ç ¨o l ¨u AFGAN. T g˘ G S JILIN o Y İ L B ai a o n U L u B G O T a y v a n N G Ü L ¨O w ) A O A Son g Changchun E (Y el lo I M Y g J T A R I T a M k E Urumci N R 400 Fen N A U a I Ç Li X TACİKİSTAN Ş A HEILO NG JIANG G 100 Y hu KIRGIZİSTAN N E Y İ N Harbin E Songh kara mili T A kilometre 0 S L Pendi ................................................ Havza S.A.R. .............................. Özel ‹dare Bölgesi Shamo .................................................. Çöl Shan ................................................ Da¤lar U a RUSYA Yerleflimler O EJDER fiAHLANIYOR Y N E G Ü Ç İ N E FİLİPİNLER SUNUfi ekin Baflkent Havaalan›’ndan beni alan taksi floförü, “Ne dersiniz, yetifliyor muyuz?” dedi. E¤er yabanc›, hele Bat›’dan gelen bir yabanc›ysan›z, Çin’in heryerinde karfl›laflaca¤›n›z soruydu bu. Genelde böyle sorular› iltifat ederek nazikçe yan›tlard›m, bu sefer duraksad›m. Bu kitap için araflt›rma yapmak amac›yla birkaç ayd›r yollardayd›m; sa¤lam bir fikir belirtmenin zaman› gelmiflti. “Yetiflmekten kast›n›z nedir?” diye karfl›l›k verdim. “Modern olmaktan ne kastetti¤inize ba¤l› çünkü.” “E, flu yeni binalara, yollara ve arabalara baksan›za,” dedi beriki gururla. “Amerika veya ‹ngiltere kadar geliflkin olmam›z ne kadar sürecek?” Geçen on iki y›l boyunca Pekin’in altyap›s› de¤iflmiflti. Döküntü Ortaça¤ kenti silinmifl, yerini cam ve çelik bloklardan bir orman alm›flt›. Yollar par›lt›l› yeni arabalarla doluydu; her yan› yeni bilgisayarlar›, cep telefonlar›n› ve villalar› duyuran reklam panolar› sarm›flt›. fioför sohbeti sürdürüyordu. “Ne kadar kazan›yorsunuz? Çin’de halk hâlâ yoksul. O kadar az kazan›yoruz ki…” “Mesele s›rf para de¤il,” diyerek sorusunu bir daha savuflturdum. Yozlaflmas›yla nam salm›fl ve cesaretle sesini yükselten insanlarla görüfltü¤üm Kuzeydo¤u Çin’deki Shenyang flehrinden dönüyordum. “fiimdiki hükümet uzaya insan yollayabiliyor, ama hâlâ hapse girmeden ses ç›karam›yorsun. 20 y›l önce geldi¤imde de aynen böyleydi.” fioförün yorumum üzerine düflünmesiyle sohbet bir süre kesildi. Aç›k sözlülü¤ümden rahats›z de¤ildi. Dediklerim do¤ruydu, çünkü Pekin’deki taksi floförleri sahiden çok az kazan›yordu ve benzin fiyatlar› f›rlad›¤› için mesafe ücretlerinin artt›r›lmas› gerekiyordu. Greve gitmeleri halindeyse tutuklanma riskiyle karfl› karfl›yayd›lar. P 10 EJDER fiAHLANIYOR “Çin di¤er ülkeler gibi de¤il,” dedi biraz s›kk›n. “Haberlerde Fransa veya Almanya’da halk›n nas›l protestolar yapt›¤›n› görüyoruz. O ifller burada zaman alacak biraz.” Evimin önünde dostça ayr›ld›k ya, gaddar davrand›¤›m› düflünerek suçluluk duydum. Sanki onca çabaya ra¤men Çin halk›n›n s›navda çakt›¤›n› aç›klam›flt›m. “Aferin. Ama daha çok çal›flmal›s›n.” Mesela neden Kanada de¤il de Çin hakk›ndaki tart›flmalar›n (ve kitaplar›n) bu flekilde çerçevelendi¤i iflte tam bu yüzden aç›klamay› hak ediyor. Çinliler kendilerini büyük ve kadim bir uygarl›¤›n yeniden canland›r›lmas› ve modernlefltirilmesi yolunda görüyor. Oysa bir yüzy›l›n sonunda, yolculuklar›, modernleflmenin tüm ülkeye yay›lmas›ndan çok uzakta. Bu kitab›n ilk bölümü son imparatorluk hanedan›ndan sonra tutulan yolu sunuyor. Sonraki bölüm ise Çin flehirlerini dönüfltürme ve piyasa ekonomisi yaratmadaki yo¤un çabay› incelemek üzere fianghay’a geçiyor. Halihaz›rdaki modernleflme u¤rafl›n›n Çin toplumunun her kesimine de¤iflim getirdi¤i yads›namaz, ama kaybeden ve kazananlar›n varl›¤› da son derece bariz. ‹zleyen bölümlerde, Kuzeydo¤u’nun devasa sosyalist fabrikalar›ndaki iflçiler, Yangtze Nehri deltas›ndaki özel giriflimcilerin zenginleflmesi, güneydeki ihracat ürünleri fabrikalar›nda çal›flan k›zlar ve orta Çin’deki çiftçilerin çetin yaflamlar› inceleniyor. Çin’in büyük bir üretim ve ihracat makinesi olarak ortaya ç›k›fl›, inan›lmaz enerji ve hammadde tüketimi güneybat›daki Yunnan Eyaleti bölümünde inceleniyor. Son bölüm ise daha güneye inerek flahlanan ejderin Myanmar (eski Burma) gibi küçük komflular›n› ve genelde dünyay› nas›l etkiledi¤ine bak›yor. — JASPER BECKER SUNUfi 11 B‹R‹NC‹ BÖLÜM odern Çin bir gizemle bafllar. 1900 yaz›nda dul imparatoriçe Cixi, ülkelerindeki yabanc› etkisine isyan eden asilerden kurulu Boxer ordusu* temsilcilikler mahallesinde s›k›fl›p kalm›fl yabanc›lara sald›r›rken, Yasak fiehir’de yafl›yor ve d›flar›dan gelen top gümbürtüleriyle tüfek seslerini dinliyordu. 12 temsilcili¤e mensup 900 kadar yabanc› ve H›ristiyanl›¤› seçmifl 3.000 Çinli, 14 A¤ustos’a kadar, tam 55 gün boyunca Boxerlar’a karfl› savaflt›. Sald›rganlara sevecenli¤ini göstermek amac›yla taze meyve göndermekle beraber, dul imparatoriçe, yabanc›lar› yok etmek veya kurtarmak için haz›r bekleyen birliklerine emir vermedi. Sadece bekledi. Bunun nedenini kimse aç›klayamad›; ama karars›zl›¤› hanedan için ölümcüldü. 76 yabanc› ve binlerce Çinlinin hayat›na malolan iki ayl›k süre içinde savafla ne denli yak›n oldu¤unu kavramak zor de¤il: Göksel Bar›fl Kap›s›’ndan ‹ngiliz temsilcili¤ine 15 dakikadan k›sa bir sürede yürünebiliyor. Bugün, ‹ngiliz temsilcili¤i binas›n› Güvenlik Bakanl›¤› kullan›yor, ama giriflteki aslan ve tekboynuz amblemi hâlâ yerinde. Duvar›n üzerinden, Kraliçe Victoria’n›n ellinci y›ldönümü onuruna dikilen fl›k çan kulesi hâlâ görülebiliyor. Tam karfl›s›ndaysa, bugün Çin Komünist Partisi’nin ve Pekin askeri garnizonunun merkezi olan büyük Japon temsilcili¤i bulunuyor. 1900’lerde Frans›z temsilcili¤inin giriflini süsleyen iki aslan da hâlâ yerinde. Hemen yak›nlar›nda eski M Çin ‹mparatorlu¤u teknik aç›dan imparator Puyi’nin tahttan indirilmesiyle sona erdi; ama günümüzde, Halk Cumhuriyeti k›l›¤›nda hâlâ yafl›yor. ÖNCEK‹ SAYFALAR Çin kuvvetlerinin 1900’de yabanc›lar taraf›ndan afla¤›lanmas› bugün hâlâ devam eden askeri güç saplant›s›na yol açt›. * Dövüfl sanatlar›yla u¤raflmalar›ndan dolay› bu ad› alm›fl gizli örgüt (ç.n.). PEK‹N 15 Frans›z k›fllalar› ve Aziz Michel kilisesinin yan›ndaki Frans›z Okulu bulunuyor. O y›llarda dünya imparatorluklara bölünmüfltü; Temsilcilikler Mahallesinin yerleflimi de bunu yans›t›yordu. Frans›zlar, ‹ngilizler, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u, Belçikal›lar, Hollandal›lar, Portekizliler ve Ruslar; hepsi orada, kendi yerlerindeydi. Almanlar, ‹talyanlar ve Japonlar kendilerine bir yer talep ediyordu. Amerikal›lar, Karayipler ve Latin Amerika’da çöken ‹spanyol ‹mparatorlu¤u’nun yerini al›yor ve Filipinler’i iflgale haz›rlan›yordu. Çin de bir imparatorluk, belki dünyadaki en büyük imparatorluktu. Düzinelerce ›rktan 350 küsur milyon insan ve pek çok bölge dul imparatoriçeye ba¤l›l›k bildirmiflti. Dul imparatoriçe Cixi, Çinlilere hükmedebilmifl iki kad›ndan biriydi; aslen bir Mançu odal›¤› olmas›na ra¤men, yar›m yüzy›l boyunca ülkeyi “perde arkas›ndan” demir yumru¤uyla yönetmeyi bilmiflti ve kelimenin gerçek anlam›yla perde arkas›nda oturarak, kocas› imparator Xianfeng’in ölümünden sonra yerini alacak imparatorlarla ilgili bütün ifllemleri yönetmiflti. Tianjin’den itibaren savaflarak vatandafllar›n› kurtarmaya gelen sekiz yabanc› ordunun gücüyle kuflatma kald›r›l›nca, 65 yafl›ndaki dul imparatoriçe k›l›k de¤ifltirerek kaçt›. Yabanc› ordular›n Yasak fiehir’de zafer geçidi yapmalar›ndan sonra Qing ‹mparatorlu¤u’nun çökmesi ve bölünmesinin kaç›n›lmazl›¤› anlafl›ld›. Mançular yabanc› bir hanedanl›kt› ve boyunduruklar›n›n simgesi olarak tüm Çinli erkeklerin saçlar›n› uzat›p örmesi veya atkuyru¤u yapmas› zorunluydu. 1911’deki devrim, hem Çin’i 1644’te iflgal eden Mançulara karfl› bir isyan, hem de Çin milliyetçili¤inin iflbafl› yapmas›yd›. 1900’de bir Avrupal› için, yüz y›l içinde Çin hariç tüm imparatorluklar›n tarihe kar›flaca¤› fikri akla yatk›n de¤ildi. Çin bugün kendini bir imparatorluk olarak tan›mlam›yor, ama Çin Halk Cumhuriyeti halen Mançular taraf›ndan fethedilmifl bütün topraklar üzerinde hak iddia ediyor ve bir milyar 350 milyon insan›n kaderlerini elinde tutuyor. Bu durum, en parlak döneminde Britanya ‹mparatorlu¤u’nun ulaflt›¤› yerden de ötededir. ‹mparatorluk yönetim sistemi günümüzden 2.000 y›l öncesine, Çin’in ilk imparatoru Qin Shi Huangdi’ye dayan›r. Bugünkü Xian yak›nlar›ndaki küçük bir askeri devletin kral›, komflular›n› zapt etmifl ve 16 EJDER fiAHLANIYOR merkezi bir imparatorluk kurarak totaliter yöntemlerle hükmetmiflti. Söz konusu yap›lanma ölümünden sonra çökünce, yerine geçen Han hanedan›, daha müflfik bir felsefeyi, Konfüçyüsçülü¤ü mürflit belleyerek gaddar yönetim sistemini de¤ifltirmiflti. Ömür boyu sivil hizmet hakk› kazanmak isteyenler üç günlük “cehennem s›nav›”ndan geçmek zorundayd›. Bu bilgelerin Konfüçyüs üzerine denemelerini yazd›klar›, Yasak fiehir’in bir buçuk kilometre bat›s›nda, Çin Sosyal Bilimler Akademisi’nin karfl›s›nda yer alan kulübeler, 1920’lerde hâlâ varl›klar›n› sürdürüyordu. Bu bilge-memurlar›n en yeteneklileri flehrin kuzeybat› köflesindeki Konfüçyüs Tap›na¤›’n›n yan›ndaki ‹mparatorluk Akademisi’nde e¤itiliyordu. Son s›navlar 1905’te yap›ld› ve tap›nak müzesindeki tablet s›ralar›n›n üzerinde yüzy›llar boyu gelip geçmifl en baflar›l› memurlar›n oyulmufl isimleri hâlâ görülebilmektedir. PEK‹N Dul imparatoriçe Cixi, yabanc› güçlerin imparatorlu¤un kudretini parçalad›¤› 20. Yüzy›l’›n debdebeli bafllang›ç döneminde hüküm sürdü. 17 Türkiye, Balkanlar ve Ortado¤u’da hüküm sürmüfl Osmanl› ‹mparatorlu¤u gibi, Çin de, teknolojik ve ticari üstünlü¤ünü hayat›n her yönünde gösteren Bat›’n›n bask›s›na maruz kald›. Türkiye’nin I. Dünya Savafl›’nda kaybeden tarafta yer almas›ndan sonra, bafl›n› Mustafa Kemal Atatürk’ün çekti¤i reformcu “Jön Türkler” imparatorlu¤u y›kt› ve yeni Türk ulusunu yaratmak için zorlay›c› bir modernleflme program›n› uygulamaya koydu. Oysa Çin’de, kendine yar› flaka yar› ciddi “Yafll› Buda” ad›n› takan dul imparatoriçe de¤iflim bask›lar›na direndi. ‹mparatoriçe, en yak›n dan›flman› yoz ve s›ska bir harema¤as› Li Lianying olan cahil ve kibirli bir kad›nd›; Bat›’n›n meydan okumas›na dayanacak donan›ma sahip de¤ildi. Bat›’dan gelen ilk misyonerler Pekin’e Ming hanedan›n›n ilk dönemlerinde ulaflt›. Bugün flehrin bat› kesimindeki Komünist Parti e¤itim kurumunun ortas›nda bulunan Büyük Cizvit Matteo Ricci’nin mezar› ziyarete aç›kt›r. Saray, yabanc›lar›n fazla etki kazanmas› konusunda her daim gönülsüz olmufl ve Çin’in onulmaz üstünlü¤üne dair inanç, 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Çin’e ait herfleyin afla¤› oldu¤una dair ayn› güçte bir di¤er inançla tersyüz edilene kadar varl›¤›n› korumufltur. Dul imparatoriçe Qing saray›na kat›ld›¤›nda, Qing ‹mparatorlu¤u muhtemelen tarihinin en kanl› savafl›yla, bu misyonerlerin ö¤retileri sayesinde atefl alan Taiping ‹syan›’yla u¤rafl›yordu. ‹syan 1850’de, kendini Hz. ‹sa’n›n kardefli ilan eden Hong Xiuquan taraf›ndan bafllat›ld› ve 20 ila 30 milyon insan›n can verdi¤i 15 y›l›n sonunda bitti. Güneybat›daki Müslüman az›nl›klar›n ve güneydeki Yunnan ve Guizhou eyaletlerindeki di¤er az›nl›k baflkald›r›lar›n›n da aralar›nda bulundu¤u di¤er ayaklanmalar, imparatorlu¤u daha da zay›flatt›. 1763’ten 1795’e kadar hüküm süren büyük Mançu imparatoru Qianlong, Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’ndan toprak alarak imparatorlu¤unun büyüklü¤ünü ikiye katlam›flt›. 1741 ile 1851 aras›nda nüfus 143 milyondan 432 milyona yükselmiflti. Qianlong, gücünün zirvesindeyken, 1793’te Pekin’e, yan›nda mekanik saatler gibi teknolojik mucizelerle gelen Britanya elçisi Lord Macartney’i tüm haflmetiyle kabul edip geri çevirmiflti. Britanya, Çin pazar›na girme umudu tafl›yan imparatorluklardan sadece biriydi. Ama Qing mandarinleri, tüccarlar› 18 EJDER fiAHLANIYOR imparatorlu¤un güney ucunda bulunan Kanton’daki küçük bir adaya (bugünkü Guangzhou) hapsettirmeye devam etti. Avrupa, sofistike sanattan hükümet sistemine kadar Çin’e ait herfleye hayranl›k besliyordu. Voltaire’den Gottfried Leibnitz’e pek çok Avrupal› filozof Çin’i iyicil despotizme örnek gösterip etkin bürokrasisi ve dinsel hoflgörüsüne hayranl›klar›n› ifade ediyordu. Avrupal› aristokratlar, mutlu ve endiflesiz Çinlileri resmeden porselenleri hevesle topluyordu. ‹mparatorlu¤un her aç›dan en müreffeh flehri Pekin, Londra veya Paris standartlar›na göre muhteflemdi. 1700’de Pekin’de bir milyon kifli yaflarken Londra’n›n nüfusu 100.000’den fazla de¤ildi. Lord Macartney sadece ticareti bir anlaflmayla sa¤lamlaflt›rmay› de¤il, Pekin’de kal›c› bir temsilcilik kurmay› da umuyordu. Bu fikrin önemli bir engel oldu¤u ortaya ç›kt›: Çünkü göklerin o¤lu s›fat›n› tafl›yan Çin imparatoru, Yerküre üzerinde hiçbir hükümdar› dengi görmüyordu. Britanya kral› III. George, imparatorun sadece vergi ödeyen tebaas› say›labilirdi. Lord Macartney, bu durumun kabulünü sa¤layacak töreni yapmay› tüm gururuyla reddetti. Ç›kar çat›flmalar›, Birinci Afyon Savafl›’na (1840–1842) ve Qing ‹mparatorlu¤u’nun yenilgisine yol açt›. ‹lkin, Çinlilerin “Eflitsiz Anlaflmalar” ad›n› verdi¤i anlaflmalarla Qing hanedan›, yabanc› tüccarlara befl “anlaflma liman›” açmay› ve Britanya’n›n baflkentte temsilcilik kurmas›n› kabul etti. Yabanc› tüccarlar sözlerin tutulmad›¤›na dair flikâyetlerde bulununca, ‹ngilizlerle Frans›zlar güçlerini birlefltirip ‹kinci Afyon Savafl›’n› bafllatt›. 1860’da, Lord Elgin komutas›ndaki birleflik güçler Pekin’e girdi ve Yazl›k Saray’› ele geçirdi. ‹mparator Xianfeng, cariyesi Yi’yi —gelece¤in dul imparatoriçesi Cixi— barbarlarla anlaflmak üzere geride b›rakarak kaçt›. Qing ‹mparatorlu¤u bu sefer Hong Kong adas›n› Britanya’ya b›rakt› ve nihayet Britanya ve Fransa’n›n Pekin’de temsilcilik açmas›na izin verildi. Bu olay, Temsilcilikler Mahallesi’nin temelini att›. Fransa, güçten düflen Mançu soylular›n›n harap saraylar›n› alarak Qin Dukal›¤›’n› kurdu. ‹ngilizler, imparator Kangxi’nin 36 o¤lundan biri olan Prens Chun’un saray›n›, her Çin Yeni Y›l›’nda gönderilen bir araba dolusu gümüfl külçelik kira karfl›l›¤›nda ald›. Ruslar›n, bugün Büyük Halk Meclisi’ne ev sahipli¤i yapan, bir temsilcili¤i ise zaten mevcuttu. PEK‹N 19