Hitit Kenti Ankuwa`nin Tarihcesi ve Lokalizasyonu Hakkinda.
Transkript
Hitit Kenti Ankuwa`nin Tarihcesi ve Lokalizasyonu Hakkinda.
BELLETEN PßRIODIQpE T R I M E S T R I E L REVUE PUBLIEE PAR LA SOCIETß TURQJJE D'HISTOIRE Tome : XLV/2 No. 180 Octobre 1981 ANKARA — IMPRIMERIE DE LA SOCIETß TURQUE D'HISTOIRE 19 8 1 Proprietaire : L A SOCI£T£ T U R Q U E D'HISTOIRE D i r e c t e u r responsable : U L U G T A B L E D E S IGDEMIR M A T I £ R E S Articles, Etudes: Page Ü N A L , A H M E T : A U Sujet d'Ankuwa, Ville Hittite, et sa Localisation (en turc) 4 3 3 BAYRAM, D R . MiKÄiL: Qui Etait Fatma Baci, Fondatrice de POrganisation "Les Soeurs Anatoliennes (Baciyan-i Rum)", au Temps des Seldjoukides d'Anatolie? (en turc) 457 G A L L O T T A , PROF. D R . A L D O , (Traducteur): A k d e m i r , D r . S a l i h : Gazavät-i 473 Hayreddin Päsä (en turc) AKYÜZ, PROF. D R . Y A H Y A : L'Influence de Namik Kemal sur Atatürk, et Deux Documents Relatifs aux Livres Interdits sous le Regne d'Abdülhamit (en turc) 5 0 1 T ANSEI., FEVZIYE: Les Chronogrammes Goncernant Mustafa Kemal, et leurs Valeurs Litteraires et Historiques (en turc) 513 Conferences : GROTHUSEN, PROF. D R . K L A U S - D E T L E V : Emigration en Turquie des Hom- mes de Science Allemands apres 1933 (en turc) 537 Necrologies : §AKIROGLU, D R . M A M M U T H . : Prof. M . Tayyib Gökbilgin (1907-1981) (en turc, avec 1 fig.) 551 Bibliographie: ÖZERDIM, S. N . : M . T ü r k e r A c a r o g l u , B i b l i o g r a p h i e E x p l i q u e e d'Atatürk (en 573 turc) §AKiROÖLu, D R . M A H M U T H . : Ugo a n o n i m a ottomana M a r a z z i , Tevärih-i i nIrascrizione FÜRAT, PROF. D R . A H M E T SUPIH: A b u takhab §iwän ebraica A L - i 'Osmän. Cronaca (en turc) 575 Sulaimän as-Sijistänl, T h e M u n - a l - H i k m a h (en turc) KARADENTZ, § A D A N : Information sur les livres (en turc) 577 581 Information: O T K A N , PULAT: Le I X Gongres Turc d'Histoire (en turc) e 587 BELLETEN Üg AYDA BIR giKAR ABONE V E SATI§ §ARTLARI Sayisi Y i l l i k abonesi : 1 0 0 0 l i r a ( Y a b a n c i memleketler : 4 0 0 0 l i r a ( Y a b a n c i memleketler i g i n 16 d o l a r ) igin 6 4 dolar) Belleten ve Türk Tarih Kuruinu yayinlarmin sati§ i§leri icin : Ankara'da : TÜRK T A R i H KURUMU'na, Kizilay, Kocabeyoglu Pasaji 67/68'de T U R H A N KtTABEVl'ne Istanbul'da : Ankara caddesinde, INKILÄP, ANIL Kitabevlerine, Bayazit, Sahaflarda E L t F Kitabevine. Yazi ve abone isleri icin : Ankara'da TÜRK TARtH KURUMU'na müracaat edilmelidir. BELLETEN PUBLICATION TRIMESTRIELLE CONDITIONS D ' A B O N N E M E N T Le Numero L' Abonnement Pour : 1 0 0 0 Livres a n n u e l : 4 0 0 0 Livres Turques Turques E TD E VENTE (pour (pour VEtranger VEtranger 1 6 Dollars) 64 Dollars) l'acbat de Belleten et des Publications de la Societe d' Histoire Turque, s'adresser : ä Ankara : TÜRK T A R t H K U R U M U , TURHAN K l T A B E V I : Kizilay, Kocabeyoglu Pasaji 67/68. ä Istanbul : INKILÄP et ANIL Kitabevi, Ankara Caddesi, E L t F Kitabevi ä Sahaflar, Bayazit, Pour la correspondanee et Pabonnement, au TÜRK T A R t H KURUMU (Societe Turque d'Histoire), Ankara. T Ü R K T A R t H K U R U M U BELLETEN Cilt: XLV/2 Ekim 1981 Sayi: 180 HITlT KENTl ANKUWA'NIN TARIHQESt VE LOKALlZASYONU HAKKINDA AHMET ÜNAL I. GiRi§ M . Ö . I I I . b i n y i l m sonlanyla i l g i l i efsanevi nitelikte ve sonraki devirlerde H i t i t l i kätipler tarafmdan H u r r i etkisiyle kaleme a l m a n b a z i kaynaklar b i r tarafa birakilacak olursa, en erken A n a d o l u t a r i hine 151k tutan otantik y a z i h belgelerin, M . Ö . I I . b i n y i l m ba§larmda A s u r l u tüccarlarm K a p p a d o k y a ' y a gelip ticaret k o l o n i l e r i k u r m a l a n y l a ba§ladigi görülür. Q i v i yazisi ve eski A s u r §ivesiyle yazilmi§ olan ve Kültepe - Kanis/Nesa, Bogazköy - H a t t u s a ve Ali§ar'da ele gegen b u beigeler, gogunlukla ekonomik karakterdedir ve b u n d a n dolayx O r t a A n a d o l u ' n u n o z a m a n k i siyasi t a r i h i h a k k m d a 50k kit ve ancak d o l a y h olarak bilgi vermektedir. B u n a ragmen K a p p a d o k y a Tabletleri denilen ve gegen asrm s o n l a n n d a n itibaren b i r gok dünya müzeleri ve özel kolleksiyonlara dagilan b u beigeler, bize A n a d o l u ' n u n o z a m a n l a r 50k sayida §ehir beyliklerinden olu§an (en az 20 adet) siyasi t a r i h i ile H a t t i l e r , H i t i t l e r , L u v i l e r , Palalar, H u r r i l e r , Samiler v. s. g i b i oldukga renkli etnik bir görünüm arzeden kavimler toplulugu h a k k m d a deger bigilmez b a z i bilgiler vermektedir. Sonradan a y n i topraklar üzerinde k u r u l a n H i t i t devleti z a m a n m d a önemli r o l oynayan A n a d o l u kentlerinden hemen hepsinin kökeninin H i t i t öncesi devirlere g i t t i g i n i , gene b u tabletlerden ögreniyoruz. Arkeolojik verilerin de gösterdigi g i b i , b i r kag istisna di§mda, H i t i t l e r tarafmdan kurulmu§ b i r A n a d o l u kenti mevcut d e g i l d i r ; günkü d a h a neolitik gagda ( M . Ö . BeiUten C. XLVja, 2 8 AHMET ÜNAL 434 V I I - V I . binyil) kcntsel kültüre gegen A n a d o l u insani, H i t i t göglerinden gok daha önceleri, kent k o n u m u n a elveri§li bütün önemli noktalara birer yerle§im merkezi kurmu§tur . A n k u w a d a b u H i t i t öncesi kentlerden b i r i d i r ve - u w a suffixiyle türetilmi§ olmasmm gösterdigi g i b i , (Proto) H a t t i kökenli bir kenttir . 1 2 3 Son y i l l a r d a belli ba§h bazi A n a d o l u kentlerinin bagimsiz birer monogrofi §eklinde incelenmesi, gok y a r a r l i sonuglar vermi§tir. B u n l a r arasinda N e r i k , S a m u h a gibi kent monografilerini ve A h h i y a w a , K i z z u w a t n a , A r z a w a , Kaska , P a l a , K i b n s - Alasya , I s u w a v. s. gibi cografi böige monografilerini sayabiliriz. A n k u w a , A r i n n a , H a k m i s , H a t t i n a , Hattusa - Bogazköy, H u p i s n a , H u r m a , Istahara, K a n i s /Nesa - Kültepe, K a r a h n a , K a r g a m i s , K a s t a m a , K a t a p a , K u s sara, L a ( h u ) w a z a n t i y a , T a h u r p a , T a w i n i y a , T u r h u m i t t a , Z a l p a , Z i p p a l a n d a , Z i t h a r a v . s. g i b i gok önemli eski A n a d o l u - H i t i t kentleri ise henüz yeterince ara§tinlmami§tir. 4 5 7 6 8 9 1 0 n 1 2 A n c a k hemen belirtmek gerekir k i , gerek K a p p a d o k y a ve gerekse Bogazköy metinleri arasinda A n k u w a ile i l g i l i k a y i t l a r m nitelik ve niceligi, a§agida görülecegi g i b i , b u konuya maalesef ideal b i r "kent monografisi" görünümü kazandiracak gapta degildir. Böyle b i r konuyu ijlerken, tabiatiyla en ba§ta, t a r i h i n a y n l m a z iki ögesini olujturan zaman ve mekändan, y a n i kronoloji ve t a r i h i 1 Bk. A . U n a t , H i t t i t e C i t y a n d i t s Forerunners City: A n U r b a n Reader 2 E . Bilgify (1981) i n A n a t o l i a : R . T. M a r c h e s e , Ancient [Baskida]. Ayrica krs. asagida s. 4 4 0 . A f O 15 ( 1 9 4 5 - 5 1 ) 11; E . von S c h u l e r , D i e K a s k a e e r (1965) 1 0 4 ve a . n . 90. 3 4 5 6 Diger kriterier i$in bk. asagida s. 435 vd. V. H a a s , D e r K u l t von N e r i k . E i n B e i t r a g z u r h e t h i t i s c h e n R e l i g i o n s g e s c h i c h t e R . L e b r u n , S a m u h a . F o y e r R e l i g i e u x de V E m p i r e H i t t i t e F. S o m m e r , D i e Ahhijavä - U r k u n d e n (1932) (1970). (1976). [Degistirilmemis yeni baskisi 1975]- des 7 A . G o e t z e , K i z z u w a t n a a n d the P r o b l e m of H i t t i t e Geography 8 F . Kinal, Arzava pays d* A r z a v a G e s c h i c h t e nach 9 1 0 (1953); S. H e i n h o l d - K r a h m e r , den h e t h i t i s c h e n Qiiellen, E . von S c h u l e r , D i e K a s k a e e r THeth. 8 Arzawa. z u seiner (1977)- (1965). (1980). Kibris'la ilgili filolojik malzemenin toplanmis oldugu en yeni arastirma i^in bk. J . V i n c e n t e l l i et a l . S t u d i C i p r i o t i e R a p p o r t i d i S c a v o , F a s c i c o l o D u e 1 2 et V H i s t o i r e Untersuchungen H . E r t e m , H i t i t D e v l e t i n i n I k i E y a l e t i : p a l a - T u m ( m ) a n a l l e Y a k i n Qevresindeki Terlerin Lokalizasyonu Uzerine Teni Denemeler 1 1 (1940). M e m l e k e t l e r i n i n M e v k i i ve T a r i h i = G e o g r a p h i e H . Klengel, O A 7 (1968) 6 3 v d . ; O A 15 ( 1 9 7 6 ) 8 5 vd. ( 1 9 7 6 ) 9 vd. HiTtT KENTl ANKUWA 435 cografyadan, ikincisinin öne almmasi gerekirdi. N e var ki, A n k u w a ' n m lokalizasyonuyla i l g i l i metin yerlerinin pck gogu tarihi nitelikteki belgelerle a y m o l d u g u n d a n , t a r i h i rekonstrüksiyonumuzu yaparken bir tekrardan kagmmak amaciyla, önce kentin tarihgesini ele alagagiz ve b u n d a n sonra lokalizasyona gegecegiz. A n c a k burada, b i r 50k ara§tinci tarafmdan k a b u l edilen A n k u w a = Ali§ar tezinin kesin o l m a d i g m i ve a§agida sunacagimiz t a r i h i olaylari, k a b a b i r tahminle Yerköy - Ali§ar arasmdaki bölgede gegmi§ g i b i k a b u l etmek gerektigini, önceden belirtmekte yarar v a r d i r . II. A N K U W A ' N I N A . A s u r Ticaret TARlHgESI K o l o n i l e r i Qaginda Ankuwa: Ali§ar'da bulunmu§ olan t o p l a m 53 tabletten y a l m z n ' i n d e , , Kültepe giki§h o l m a l a n muhtemel tabletlerden de 5 tanesinde kentin adi A m - k u - a , A m - k u - w a , A - a m - k u - a , A - a m - k u - w a , A - k u - a ve A - k u - w a yazih§lanyla kar§imiza gikmaktadir. Bogazköy'de b u l u n a n 40 adet eski A s u r c a tablette kentin a d i gegmemektedir . I l k hecedeki m'nin dü§mesi veya n ile yer degi§tirmesi kolayca agiklanabilmekte ve böylece b u k e n t i n sonraki H i t i t metinlerinde gegen A n k u w a ile ayni oldugu konusunda b i r ku§ku k a l m a m a k t a d x r . Esasen Hititge bir metindeki ] A - k u - w a y a z i l i § i , n ünsüzünün H i t i t l e r devrinde nazal oldugunu göstermektedir . 13 14 U R U 15 16 H . G . Güterbock'un b i r t a h m i n i n e d a y a n a r a k A . G o e t z e * ve L a r o c h e * , K B o X 24 I V 22 ve 30'da A n k u w a ve H a n i k k u i l degi§i17 E. 1 1 3 nopisnye K T P 2 6 . 6 ; Hr. 3 1 b . 13; 3 7 b . 6 ; T M H I 3 3 8 . 2 7 ; N . B . C o l o n i e s i n Cappadocia (1970) v d . \ M . T. L a r s e n , J C S 2 4 ( 1 9 7 2 ) 1 0 0 . 1 4 Bk. G e l b , y . a . g . e. s. 9 . G e l b orada A . Götze, M V A G atifta bulunuyor. Ayrica bk. W. von S o d e n , G A G H E Jankowskaja, KU- T e k s t y i z K j u l - T e p e v S o b r a n i j a c h ( 1 9 6 8 ) N r . 1 0 . 1 , 4 . Bk. / . G e l b , O I P 2 j ( 1 9 3 5 ) 9 ; E . B i l g i g , A ^ O 15 s. 3 2 ; L . L . O r l i n , Assyriern 76 1 P (1974) paragraf 34.2 (1930) 5 pJ.'na (1969) paragraf 31, 33; J . Friedrich, 31. KUB XLVI 30.5. A(n)kuwa unsuru ihtiva eden Nenisankuwa yer adi (KBo I 5 8 . 1 ; K U B V I 4 6 III 29) bir keresinde N e - n i - s a - k u - w a olarak yazilmaktadir. Krs. Aku(w)a ve Ankuwaziti sahis adlari, E . Laroche, N H (1966) N r . 19,81. 1 5 1 6 1 7 JNES 20 ( 1 9 6 1 ) 89 ve a . n . 2 2 . » J C S 16 ( 1 9 6 2 ) 2 9 . 1 9 OLZ57 (^975) 2 1 4 . ( 1 9 6 2 ) S p . 2 9 ; R H A 3 1 ( 1 9 7 3 ) 8 3 v d . ; A c t e s du C o l l o q u e de S t r a s b o u r g 436 AHMET ÜNAL m i n d e n hareketle ve b i r b i r i n d e n bagimsiz olarak, A n k u w a ' n m H a t t i kökenli b i r i s i m oldugunu ve ashnin H a n i k k u (wa) o l d u g u n u kanitlami§lardir. A n c a k b u r a d a h ve z'nin dü§mesini agiklamak güg o l m a k l a beraber, L a r o c h e ' u n K U B X X X I I 135 + R s . I V 29'daki H a n i k k u n ' a kar§in b u n u n paraleli K B o X X 70 + I I 6'da Ankuwas Katahhan degi§mesine d i k k a t i gekmesi , b u e§itleme igin önemli b i r i p u c u d u r . B u d u r u m d a , H a t t i c e ' n i n , d i l l e r i struktur b a k i m m d a n tamamen farkh olan A s u r l u ve H i t i t l e r i n agizinda nasil b i r degi§iklige u g r a d i g m i n ibret verici b i r örnegidir. K e n t i n ba§ tanngasmm H a t t i kökenli K a t a h h a ( S A L . L U G A L olarak d a yazihyor) " k r a l i g e " olmasi da, A n k u w a ' n m b i r H a t t i kenti oldugunu k a n i t l a m a k t a d i r . Büyük gapta ticaret merkezleri olan ve Burushattum, D u r h u m i t , H a h h u m , Hattus(a), H u r a m a , K a n i s , N i h r i a , S a m u h a , S u p u l u l i a , T a m n i a , T a w i n i a , T i m i l k i a , U r s u , Wahsusana ve Z a l p a igin tesbit edilebilen kärum'lar ile d a h a kügük ticaret merkezleri olan B a d n a , H a n a k n a , K a r a h n a , Kussara, M a m a , Salatuar, S a m u h a , T a h p i a , U l a m a , W a s h a n i a ve Z a l p a g i b i ubärtum/wabärtum'lar arasinda D U R U D 20 2 1 22 2 3 20 H . Otten, 2 1 R H A 3 1 s . 8g. Bk. ayrica A . Kammenhuber, H d O ( 1 9 6 g ) 448 vd. Buna karsin RIA 4/2-3 ( i g 7 3 ) 107, Hanikku yer adinin mevcudiyetini reddediyor. Hanikku KBo X V I I 4 6 . 1 2 ; K U B X X V I I I 114 Vs. i 'de de gecmekte2 dir. Krs. sahis adi Hanikkuili, L a r o c h e , JVH N r . 2 7 2 ; H e t h i t i c a I V ( i g 8 i ) 1 2 . 2 2 E . Laroche, Recherches s u rles N o m s des D i e u x Hittites, R H A 7 (^46-47) 28; H . S. S c h u s t e r , D i e h a i t i s c h - h e t h i t i s c h e n B i l i n g u e n I ( i g 7 4 ) 8 7 , 1 2 4 v d . - u w a suffixi 15m bk. yukarda s. 4 3 4 ve a.n. 2. Bu Zalpa, yukardaki kärum Zalpa'dan tamamen farkhdir. A . Goetze'mn hakh olarak belirttigi gibi ( J C S 1 8 , i g 6 4 , 1 1 6 v d . ) , en basta Zalpa/Zalpuwa yazilislari, cograf i ve diger kriterier göz önünde tutularak, birbirinden ayri iki Zalpa'nm 2 3 varhgi kabul edilmelidir (Ayrica bk. H . O t t e n , S t B o T 17, i g 7 3 , 5 8 v d ; A . A r c h i , SMEA 22, ig8o , 8vdd.). Daha yaymlanmadan önce büyük sensasyon yaratan ve Zalpa'nin lokalizasyonuyla ilgili olarak bir takim kesin ipuclari vaadeden önemli, fakat maalesef tamamen efsanevi nitelikteki KBo X X I I 2 ve paralelleri {Otten, op. cit. s . 6 v d . ) , arastiricilarin dikkatini hemen Marassanta/Marassantiya'nin (Kizilirmak) Kara Deniz'e döküldügü bölgeye gekmis ve a priori bazi lokalizasyon tekliflerinin dogmasma sebep olmustur. Ancak adi ge$en bölgede yapilan kazi ve yer üstü arastirmalari, en basta Zalpa ile esitlenmek istenen Ikiztepe de dahil olmak üzere tum bu bölgenin hafir P r o f . D r . U. B . A l k i n C i n deyimiyle ( i Ara Devri; E r Hittit; Gegis D e v r i " ( = Übergangsperiode)nden, yani Kanis kärum'u IV'ten sonra ( M . Ö . 20. yy.) iskan edilmemis oldugunu göstermistir. ( U . B . A l k i m , Belleten 1 5 1 , i g 7 4 553 vd.; y *55> 1975> 7, ig7g, I 2 v d . ; 1 6 0 , 1 9 7 6 , 717 v d . ; 1 6 3 , 1977, 6 2 4 v d . ; 167, 8 g o v d . ; 175, i g 8 o , 6 2 1 v d . ; A n S t . K o n g r e s i I i g 7 g , 151 v d . , özellikle 1 5 6 v d . ; T A D 28, ig78,32 XXV-1, jg78, vd.; VIII. 542 vd.; Türk Tarih i g 8 o [81] 1 vd.; J . Takar, HlTlT KENTl ANKUWA 437 A n k u w a ' n m a d i yoktur. J . L e w y n m , fotograflara dayanarak O I P 27 N r . 18'de w a - b a - [ a r - t u m ] [[#]] sa [ A - a n ] - k u ( \ ) - w a okumak istem e s i , b a z i ara§tincilar tarafmdan k a b u l edilmekle b i r l i k t e 50k §üphelidir. A y n i tabletin A n k a r a ' d a b i r k o l l a t i o n u n u y a p a n 0 . R . Gurney, gerek b u okunu§u ve gerekse b u n d a n Qikarilan sonuglan reddetmektedir . J . M e l l a a r t ' m Ali§ar'da b i r kärum o l d u g u n u i l e r i sürmesi, herhalde b i r h a y a l ürünü o l a c a k t i r . Böylece, yayinlanmami§ yeni Kültepe metinleri arasinda b u n u n aksini k a n i t l a y a n i p u g l a n b u l u n madigi sürece, A n k u w a ' d a ne b i r kärum, ne de wabärtum k a b u l etmek gerekecektir. Y u k a n d a sözü edilen ve K a n i s kärum u i b ile $agda§ olan tabletlerden, A n k u w a ' d a agagidaki kurulu§ ve idarecilerin b u l u n d u g u n u ögreniyoruz : a) rubä'um (adi b i l i n m i y o r ) . b) H a r p a t i w a a d h ünvani a n i l m a y a n b i r kimse k i , b u n u n A n k u wa'da hüküm sürmü§ b i r k r a l veya bey olmasi m u h t e m e l d i r . c) rubätum ve o n u n y a r d i m c i s i rabi s i m m i l t i m ve b e l k i de a y n i rubätum'un ikametgähi olarak ekallum " s a r a y " * * . B u arada, K o l o n i 24 25 2 6 27 y 2 8 2 9 30 3 1 M D O G 1 1 2 (1980) 8 4 ve rahmetli Prof. AlkirrCm Eylül i98o'de bize sözlü olarak verdigi bilgiler. Ikiztepe'nin Zalpa olabilecegi, Bayan H . A l k i m tarafmdan Eylül 1981 'deki IX. Türk Tarih Kongresinde hi^bir gerekge gösterilmeden tekrarlanmistir). Buna karsm Zalpa, gerek Eski Asur Ticaret Kolonileri Qagmin orta ve gec devrinde, gerekse I. Labarna'dan sonraki Hitit caginda (M. ö . 1670) gok önemli rol oynamis ( V . Haas, M D O G 109, 1 9 7 7 , 1 5 vd.) ve ancak Hitit Imparatorluk $aginda bu önemini yitirmistir. Bundan dolayi Zalpa'nin gene Hatti ülkesinin kuzeyinde ve Kara Deniz bölgesinde, yani sonraki Kaska hakimiyet sahasmda olmakla birlikte, baska bir yerde aranmasi gerekir. 2 4 45 A H D O 2 (1938) 128 a . n . i ; H U C A 27 ( 1 9 5 7 ) 6 1 ve a . n . 2 5 7 ; H U C A 3 3 (1963) n . 5. 2 5 Mektup 2 6 27 K .Balkan, M a m a K i r a l i A n u m - H i r b i ' n i n Kanis ( 1 9 5 7 ) 42 a . n . 5 4 . CAH* I I / i ( 1 9 7 3 ) 2 3 4 ve a . n . 6 . AnSt. 7 (1957) K i r a h War§amd ya Gönderdigi > 5 9 vd. Bk. Z ^ ' n i n H U C A 3 3 s . 45 a . n . 5'teki tenkidine. B a l k a n , y . a . g . e . s . 5 4 v d . ; P . G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s en Cappadoce ( 1 9 6 3 ) 71 v d . ; L . L . O r l i n , A s s y r i a n C o l o n i e s i n Cappadocia (1970) 7 6 vd.; M .D a r g a , Eski Anadoluda Kadin (1976) 5 vd. OIP 2 7 , 17. 4 , 6. OIP 2 7 , 5 3 . 14. Krs. G a r e l l i , op. c i t . s. 7 1 . OIP 2 7 , 5 . 12. OIP 2 7 , 25 Ay. 13, 19-20. 2 8 2 9 3 0 3 1 3 2 438 A H M E T ÜNAL Devrinde A n k u w a , K a n i s , L u h u s a t i a , T i m e l k i a ve Wahsusana kentlerinde hüküm sürdükleri b i l i n e n ve H i n t - A v r u p a i k a v i m l e r i n A n a d o l u ve A k d e n i z H a v z a s m a göglerinden önce m a t r i a r k a l A k d e niz kavimleri arasinda k a d m ejitliginin simgesi olan b u kraligelerin kendi ba§larma m i , yoksa H i t i t l e r gagmdaki T a w a n n a n n a ' l a r d a o l d u g u g i b i k r a l l a birlikte m i hüküm sürdükleri, bugün t a r t i j m a k u n u s u dur . N e v a r k i , H i t i t l e r d e k i T a w a n n a n n a l i k müessesesinin kökeninin Hattilere geri gittigi, b i l i n e n b i r g e n j e k t i r . 3 3 3 4 35 Bu k r a l ve kraligelerin Kussara k r a l l A n i t t a ' n m y a y i l m a p o l i t i kasindan sonra v a r h k l a n n i devam ettirememi§ o l d u k l a n g ö z önünde tutuldugunda, b u n l a n n kesinlikle A n i t t a ' n m A n k u w a ' y i i§galinden önce hüküm sürmü§ o l m a l a r i g e r e k i r . d) A n i t t a , rubä'e* ve A n i t t a t o p r a k l a n n i geni§letip "büyük k r a l " ünvanini aldiktan sonra: A n i t t a , rubä'um r a b f u m * . 36 7 2 A n i t t a A n k u w a ' y i i§gal ettikten s o n r a , kentte §u memuriyetlerin v a r h g i tesbit e d i l e b i l i y o r : a) rabi simmiltim " s i t a d e l §efV\ B u n l a r d a n P e r u w a a d i n i ta§iyan birisi, A n i t t a ' n m hizmetinde gözükmektedir . b) purullum rabüm* . B u yüksek m e m u r d a A n i t t a ' n m emrindedir ve b i r tanesi H a b u a l a a d m i ta§imaktadir . c) nibüm* . 39 40 1 42 3 3 3 E . Kornemann, D i e Stellung der Frau i n d e r vorgriechischen 3 4 G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s s. 2 1 4 ; D a r g a , K a d i n s. 5. 3 5 K . K . Riemschneider, Schriften ( 1 9 7 1 ) 7 9 v d . ; S. R . B i n - N u n , T h e 3 6 3 7 3 8 3 9 4 0 4 1 B a l k a n , op. c i t . s. 5 4 ; z u r Geschichte u n d Kultur Mittelmeerkultur des Alten Orients T a w a n a n n a i n the H i t t i t e K i n g d o m , T H e t h . 5 G a r e l l i , op. c i t . s. 7 1 ; O r l i n , o p . c i t . s. 7 6 v d . 1 (1975). 1 OIP 2 7 , 1.1, Ay. 2. OIP 2 7 , 4 9 A . 2 4 - 2 5 ; B. 27-28. Tuhaftir ki, meshur Anitta metninde bu isgalden hic söz edilmemektedir. OIP 2 7 , 4 9 A . 2 5 ; B. 27-28. W. von S o d e n , A H w s. 1 4 2 " e i n e A r t G e w e r b e p o l i z i s t " ; O r l i n , loc. cit. "Majori, p o l i c e c h i e f ? " ; G A D B 3 4 4 " A n o K i c i a l w i t h p o l i c e d u t i e s " ; B a l k a n , o p . c i t . s. 5 5 " s e h i r d e k i en yüksek 4 2 otorite, vali". OIP 2 7 , 4 9 A . 9-10, 15, 16; B. 11-12, 15-16. Bu ünvanin Hattice " y e r , anlamina gelen /wur/'dan bk. B i l g i g , AÜDTCFD Istorii 1 (1975) VI[5 ( 1 9 4 8 J 5 0 4 ve a . n . 7 3 ; V . G . 1 7 9 ve ona dayanarak Hethiter I . Vegetationskulte 4 3 türetilmis olan E Z E N purulliyaV. H a a s , und Pflanzenmagie O r l i n , op. c i t . s. 7 6 v d . " T h e appointed (1977) Magie toprak" ile olan iliskisi hakkinda Ardzinba, und Mythen 80 ve a . n . 7 2 . o n e ? " ; OIP 2 7 , 2 3 . 1 . Vestnik Drevnei i m R e i c h e der H l T l T KENTt ANKUWA d) 439 GA-su-um . u Bu saydigimiz otoritede ve memuriyetler A n k u w a ' n m , A n i t t a ' nin i§galinden önce belki de b i r konfederasyon sistemi iginde mütev a z i kügük b i r k r a l h k oldugunu gösteriyor . B u §ahsiyetlerden H a r p a t i w a ' n m , b a z i yerli köle k i z l a r i sahverdigini ögrenmekteyiz . Ba§ka b i r Ali§ar metninde ise E n n a - Assur, Ali§ar'daki ar§ivin sahibi N a b i - E n l i l ' d e n , hapishanede tutulan h a p i r u ' l a r m ne z a m a n ve nasil serbest b i r a k i l a c a k l a r m i , muhtemelen A n k u w a ' d a hüküm süren prenses ve o n u n sitadel §ef inden sormasmi i s t e m e k t e d i r . Ba§ka bir metinde ise A n i t t a ve o n u n büyük p u r u l l u m ' u m m h a k i m i y e t i sirasinda tutsak edilen ve A n k u w a ' d a tutulan ki§ilerin sahverilmesinden söz e d i l m e k t e d i r . 45 4 6 47 48 Görüldügü g i b i y u k a r d a deginilen b u olaylar, k u l l a n i l a n metinlerin niteligi dolayisiyla, b i r " t a r i h " o l m a k t a n 50k uzaktir. §imdiye kadar yaymlanmi§ o l a n K a p p a d o k y a metinleri arasinda A n k u w a ile i l g i l i t a r i h i b i r olay niteligi ta§iyan tek haber, b u g ü n Sovyetler B i r l i g i n d e b u l u n a n ve bayan JV. B . Jankowskaja tarafmdan y a y m l a n a n bir tabletten g e l m e k t e d i r . O l d u k g a silik ve okunaksiz olan b u tablette, Larsert'm okuyu§una göre, " A m k u w a ' h adam, Sinahuttum prensi (rubä'um) ve K a p i t r a ' l i adam birle$erek, H a t t u s c t h adama kar§i isyan etmiflerdir" . B u k o m p l o c u l a n n K a n i s ' t e n y a r d i m istedikleri de, gene kirik metinden cjikanlabilmektedir. K a n i m i z c a b u o l a y m z a m a n ve cereyan tarzi §u §ekilde rekonstrüe e d i l m e l i d i r : B i l i n d i g i gibi Kussara k r a l l A n i t t a , K r a l Piyusti tarafmdan yönetilmekte olan H a t t u s a ' y i zaptetmi§ ve lanetlemi§tir . Büyükkale'de I V d tabaka49 50 51 4 4 4 5 4 O r l i n , loc. cit. " M a g i s t r a t e ? , Habiru 4 8 OIP 27,23.2. 27,53. ° OIP 4 7 Eider?"; Krs. B a l k a n , op. c i t . s. 5 4 ; G a r e l l i , o p . c i t . s. J i . OIP 2 7 , 5 . 9 (1954) v c 8 vd.; l- B u Orlin, sekilde bir yorum icin bk. J . BottSro, L e Probleme des op. c i t . s. 5 4 . OIP 2 7 , 4 9 A . Ticaret Kolonileri ve Hititler gaginda hapis cezasi ve hapis- hane igin bk. K . K . R i e m s c h n e i d e r , J o u r n a l qf the E c o n o m i c a n d S o c i a l H i s t o r y of the O r i e n t X X (1977) 4 9 Veenhof, JCS 115 v d . Klinopisnye Teksty i z K j u l - Tepe N r . 1 0 . Bk. K . H e c k e r , Aspects o ? O l d Assyrian T r a d e a n d its Terminology 2 4 (1972) A n O r . 4 4 s. X V ; (1972) 3 6 8 ; M . T. K. R . Larsen, 100 v d . i-täk-ru fiilinin okunusu kesin degildir. Ancak metinden Hattusa'ya karsi bir komplo düzenlendigi agik bir sekilde anlasilmaktadir. 50 5 1 KBo III 22 Vs. 36 vd. = E . N e u , StBoT 1 8 (1974) 12. 440 AHMET ÜNAL smdaki yangin izleri, Bogazköy häfirleri tarafmdan b u ijgalle i l g i l i görülmektedir. A n i t t a ' n m elimize gegen Hititge metninde telgraf stiliyle ge$i§tirdigi b u geni§ gaptaki i§gal ve y a y i l m a p o l i tikasmi tek ba§ina gergeklejtirdigi dü§ünülemez, $ünkü o z a m a n l a r A n a d o l u ' s u n d a kendisinden daha gücjlü §ehir beyliklerinin b u l u n d u g u bilinmektedir. Eger §imdi tabletin k i n k olan ba§ kismma, A m k u w a , S i n a h u t t u m ve K a p i t r a ' d a n olu§an üglü koalisyona ek olarak " K u s sarcfh adarrC\ d a tamamlayacak olursak, b u olay, A n i t t a ' n m H a t t u s a ' y i i§gal ve tahrip etmesiyle i l g i l i gergek bir haber niteligi kazanacaktir. Böylece A n i t t a ' n m , H a t t u s a ' y i aldiktan sonra, koalisyon ortagi A m k u w a ' y i ve diger kentleri de sirasiyla ilhak etmi§ oldugu anla§ihyor. B . E s k i H i t i t Qaginda Ankuwa: Samsi - A d a d ' i n ölümünden sonra (tak. 1782) A n a d o l u ' d a k i A s u r Ticaret kolonileri sona ermekte ve b u n a paralel olarak A n a d o l u , E s k i H i t i t devletinin i k i n c i k r a l l I. H a t t u s i l i / I I . L / T a b a r n a ( M . Ö . 1650) devrine dek, y a n i b i r asirdan fazla b i r süre icjin, yazisiz b i r devre girmektedir. Dar a n l a m d a H i t i t cografi bölgesi iginde §imdiye kadar kazilmi§ ve ara§tinlmi§ olan k i r k i n üzerindeki yerle§im yerlerinden sadece onunda, y a n i Bogazköy, A l a c a Höyük, Ma§at, Eskiyapar, I n a n d i k , Gävur K a l e s i , Tarsus, M e r s i n , K o r u c u t e p e ve Arslantepe'de gergek H i t i t eserleri ve m i m a r i izleri bulunmu§ olup, diger yerle§imlerin tümü H i t t i t öncesi, y a n i H i t i t l e r i n siyasi b i r güg olarak r o l o y n a m a d i k l a r i döneme aittir ve b u b u l u n t u l a r i n , henüz b i r devlet kuramami§, ve A n a d o l u ' d a k i 50k sayidaki kavimlerden sadece b i r tanesi olan H i t i t l e r e maledilmek istenmesi, biraz y a n i l t i c i olmaktadir. B i r 50k eski A n a d o l u kentinin, H i t i t devleti k u r u l u r k e n , d a h a dogrusu k u r u l d u k t a n sonra tarih sahnesinden silinmesi, 50k dü§ündürücüdür ve b u n u n sebepleri henüz bilinmemektedir. Arkeolojik b u l u n t u l a r d a k i b u k o p u k l u g u , sonraki H i t i t metinleri de teyid etmekte, H i t i t öncesi $aglarda 50k önemli kentler oldugunu b i l d i g i m i z Kültepe - K a n i s / N e s a , K u s s a r a , Purushanda v. s.'nin H i t i t l e r döneminde y a tamamen terkedildigi, y a d a sadece kült, anane, efsane ve siyasi ideolojide v a r h g m i sürdürmü§ oldugu görülmektedir . Bundan dolayi insanm akhna, bu 52 6 2 (1980) Bk. Ünal, 7 vd. yukarda s. 4 3 4 a . n . l ' d e k i e s e r . Ayrica krs. A . A r c h i , S M E A XXII HlTtT KENTt 441 ANKUWA kadar önemli kentlerin tahrip veya terkedilmesinde H i t i t l e r i n katkil a n n m ne oldugu sorusu geliyor ve Oyle anla§ihyor k i , b u kentler H i t i t devletinin dogu§unu h a z i r l a y a n olaylar, sava§lar ve degi§en ekonomik ko§ullar sonucu v a r h k l a r m i yitirmi§lerdir . 53 Eski H i t i t gagmin a n a k a y n a k l a r m i olu§turan m e t i n l e r d e A n k u w a ' n m a d i gecjmemektedir. T a r i h i igerikli olmayan diger metinlerde geQtigi yerler ise s m i r h d i r . B u n u n sebebi, A n k u w a ' n m H a t t i ülkesinin kaibinde yer almasi ve sonraki i m p a r a t o r l u k gagi belgel e r i n i n de gösterdigi g i b i , herhangi b i r muharebe veya yabanci i§gale sahne olmami§ bulunmasidir. 54 B u arada A n k u w a ' n m t a r i h i n i ara§tinrken kar§imiza $ikan ba§ka b i r gü$lük de, b e l i r l i b i r k r a l a d m a baglanamayan d i n i , ekonomik ve ritüel metinlerin tarihlenmesidir. B u r a d a d i l , ifade tarzi, duktus, ortografi v. s. y a n m d a en önemli kistas, kentin a d i n m yazih§ §eklidir. Gerenkten de, eski Hititge metinlerde, b u kent a d i n i n bazi istisnalarla, ünlü türemesiyle (Pleneschreibung), y a n i A - a n - k u - w a bigiminde y a z i l d i g i n i görmekteyiz k i , diger tarihleme kistaslari d a " k u m u l a t i f " olarak dikkate a l m d i g m d a b u d u r u m , tarihleme igin önemli b i r i p u c u vermektedir. A n - k u - w a v. s. g i b i ünlü türemesiz yazan ve eski H i t i t gagina tarihlenebilen metinleri gecj kopyalar, ünlü türemeli ve imparatorluk gagina tarihlenen metinleri de a r k a i z m i h t i v a eden metinler olarak k a b u l etmek z o r u n d a y i z . 55 B u kisa bilgilerin i§igmda, eski H i t i t gagmda A n k u w a ile i l g i l i §u metinleri görüyoruz: Bazen gülüng, bazen de tüyler ürpertici anekdotlar i^eren ve I. H a t t u s i l i devrine tarihlenen " S a r a y K r o n i k l e r i " n d e n b i r tanesinde , A n k u w a i l e i l g i l i t a r i h i b i r §ahsiyeti i l k kez tanimaktayiz: B u r a d a , H u r m a kentinde bey ( E N ) olan A s g a l i y a adh birisi, anla§ilan metnin 5 6 5 3 Eski Hititge efsanevi nitelikteki bazi belgelerde, bu fetih ve isgal devrinin anilarini tasiyan bazi haberler bulmak mümkündür, krs. G T H Nr. 4 , 7, 8, 9-17 v. s. 5 4 Örnegin I. Hattusili'nin yilliklari, I. Hattusili'nin Vasiyetnamesi Telipinu Fermani v. s. 55 U R U A n - k u - w a - a s , A-an-ku-wa-a(s), bk. G . F . d e l M o n t e und J . T i s c h l e r , (1978) 5 6 An-ku-u-wa, An-ku-wa D i e O r t s - u n d Gewaessernamen 19 vd. G T H Nr. 8 : KBo III 3 4 Vs. II 8-13//36 Vs. 16 vd. (HAB), grafigi igin der h e t h i t i s c h e n Texte AHMET 442 ÜNAL yazannm babasi tarafmdan b u beylikten almmi§ ve A n k u w a kenti vekilharcjhgma getirilmi§tir. Asgaliya b u r a d a yokluk i^inde ölmü§, k r a l onun r u h u n a K u z u r u w a kentinde keklikler k u r b a n etmi§, günkü A n k u w a ' n m keklikleri cilizmi§ . 57 5 8 59 O l d u k g a kötü korunmu§ olan K U B X X X V I 105 R s . 1 v d . ve V B o T 33 d e , biraz daha detayh olarak, a y n i olaydan bahsetmektedir. X X X V I 105 R s . i o ' d a A s g a l i y a ' n i n babasmdan söz e d i l i y o r . 6 0 6 1 a t t i - m i . Ancak burada I. Hattusili'nin " b a b a m a " 5 7 demekle kimi kasdettigi bilinmiyor. Bu, I. Labarna olabilir, ama I. Hattusuli'nin Tawannanna'nin erkek kardesinin oglu olmasi gerekir. k a k k a p a - , bk. H . E r t e m , Bogazköy M e t i n l e r i n e Göre H i t i t l e r D e m i 5 8 Faunasi (1965) Anadolusifnun 190 vd. KBo III 3 4 Vs. II 8 vd. (A)// 6 Vs. 16 vd. (G): 5 9 3 (8) A-as-ga-li-ya-as m 16 : - k ] a - l i - y a - a s ) (G Vs. a - p a - a - a s - s a (G Vs. 1 6 : a - p a - a s - s a ) a d - d a ) LÜ-es (G Vs. 1 6 : Ltö-es) ] 7 U R U H u - u r - m i e-es-ta sa-na-as-ta (G Vs. 17: n a - a s - t a ) a t - t i - m i (G Vs. 17: a t - t i m - m i ) (10) p a - a k - n u - i r s a - a n a r - n u - u t s a - a n (11) s a - a n An-ku-i-pät (G Vs. 1 8 : i X l - e s ) e - e s - t a (12) a - k i - i s - m a - a s w a - a n - n i (G Vs. 19: t e - i ] p - s a - w a - a n - n i ) ru-ti-i) (13) k a - a g - g a - p u - u s wa ka-ag-ga-pi-is 6 0 A - B I ya-ari] (5) [ A-N]A? l [ ] D V T U - w a ma-a-an a-us[-ta? ]-q-an ] (21) [ ' mi ku-e-da-ni [ 6 1 ]x-se-it i-e-it (9) [ a-pa-as-s[a ] La-ah-hu-e-ri-in su-x[ [ L U ] e-es-ta sa-an 1 He-es-ta-ya-[ri [ - ] a s ? tap-su- ] (19) -]ha-an-di-li-is-ki-it[ ] (22) [ ] x - ]x-kal/dan-sa ]-ah-ri-iz ] (6) [ ] x ü-wa-te-ir [ [ ] (2) [ (9) [ ] i-e-it LU]GAL ] ] . - n ] a har-mi ] (4) [ ] (5) [ ] e-es-ta (11) [ a-pa-a-as-sa ] x-ta-an na-at-ta x [ ] (7) [ (8) [ AGRIG e-es-ta x [ (20) [ ]ki?-it-ta x [ ] (3) [ APIN. L A L p i - e n - n i - i s A - B I L U G A L [ (8) (12) ] (17) [ (26) [ h u - u p - r a - m a - a s e-es-ta A - B I LUGAL [ m ] ] ] / / (24) [ VBoT 3 3 . 1 - 1 3 : (1) [ ] x ] ] xku-it na-at-ta ki-i-sa [ ]x-us n u LUGAL-w|7 ] (2) ] (6) [ ] xi-e-it ku-it hu-u[r- ] URU!An-ku- t]ap-su-wa-la-as ] (18) [ ] x si-wa[- K u - u z - z u - ™A-as-k[a-li- qt-ta-a[s ] i - e - i t / / (15) [ ] (23) [ te-ip-sa-uU fi[ ]* N U M U N - t o l i - e k u - e [ - d a - n i x [ R ]x-ü-ir da-a-ir (13) [ - i ] t ka-a-as-wa-mu? [ (4) [ ]A-as-ka-li-ya-sa ] U ma-ra-ak-ta sa-sa-a[l?-pa-tal-la-as [ ] (14) [ [ I R - D I A - B ] I LU[GAL -i]s-ki// (7) [ m an-tu-wa-ah-ha w[a-la-as (25) ) [ (10) [ me-mi-i]s-ki-iz-zi An-ku-i J (14) m a - a k - l a - a n - t e - e s . pi-i]-e-ir a-pa-a-as-sa an-t[u?-wa-ah-ha ] (16) 3 Ha-as-ta-ya-ri pi-i[-e-ir]// x[ na-at-ta (G Vs. 1 9 : k a - a k - k a - p u - u s ) ] ( I-ya-ra-as'(-)sa-an l l (GVs. 1 9 : 105 Rs. 1-26: (1) [ KUB XXXVI K (C Vs. 1 8 : a - k i - i s - s a - a n ) Kit-j^u-ru-ü-i VRJJ (G Vs. 2 0 : k a - k a - p u - u s ) LUGAL x [ V A G R I G - a w (G Vs. 18: om. - a n ) i - e - i t s a r - k u - u s LU URlJ EN-a/ e-es-ta (9) k u - w a - a t - t a k u - w a - a t - t a (G Vs. 1 6 : k u - w a - ] ]*nu GUD. U ] R U Hu-ur-ma-az sa-an pi-di-is-s[i ] x - a na-pi-e ] pa-ak-nu-e-ir HtTlT KENTl ANKUWA 443 Gergekten de Asgaliya ve babasinin kraliyet ailesiyle akraba, önemli birer §ahsiyet o l d u k l a r m i , Inandik tabletinden ögreniyoruz . B u r a d a Asgaliya " p r e n s " sifatiyla gegmekte ve b u bagi§ belgesinin §ahitleri arasinda sayilmaktadir. Saray kronigi ve Inandik tabletinde gegen A s g a l i y a ' n m a y n i §ahsiyet oldugunu ve I. H a t t u s i l i devrinde ya§adigini , K . B a l k a n ku§ku birakmayacak bir §ekilde kanitlami§tir . A n c a k , yukarda degindigimiz " b a b a m a " (atti-mi) ibaresinin i§igi altmda Asgaliya ile i l g i l i b u o l a y m I . H a t t u s i l i ' d e n biraz daha erken bir devre, y a n i I . L a b a r n a devrine (tak. 1670) tarihlenmesi gerekecektir. 62 6 3 6 4 A n k u w a ' d a b i r v e k i l h a r c m ( A G R I G , abarakku) hüküm sürdügünü, gene eski H i t i t gagina tarihlenen b i r K I . L A M b a y r a m i , bir M E L Q E T l i s t e s i ve i k i adet b a y r a m tasviri m e t i n l e r i n d e n ögrenmekteyiz. B u memuriyetin derece ve yetkileri henüz yeterince ara§tinlmami§ o l m a k l a b i r l i k t e , acaba o n u n , A s u r Ticaret K o l o nileri gagmda A n k u w a igin tesbit edilen purullum rabüm'un b i r ge§it devami oldugu dü§ünülebilir m i ? K r a l i y e t ailesiyle akraba olan ki§ilerin A n k u w a ' d a vekilharg v. s. olarak hüküm sürmü§ o l m a l a n , Imparatorluk gaginda b i r yanilgiya sebep olmu§ ve b u devirde karma§ik b i r §ekilde düzenlenen " K r a l Listeleri"nde, "Ankuwtfnin oglunun masasina" d a , sanki kralmi§ g i b i , k u r b a n sunulmu§tur . Diger taraftan, H i t i t tarihinde A n k u w a kökenli veya A n k u w a ' d a hüküm sürmü§ b i r k r a l bilinmemektedir. 6 5 66 67 68 69 s[a-an [ (13) ] (10) [ ] x ki-sa-at [ 6 2 Belgesi 6 3 6 4 6 5 ] x t ' 6 7 6 8 i S - K U - N U (12) Ü Ü-NU-TE [ m ] // ( A-as-k]a-li-ya-as M [ ) ] ]• K . Balkan, InandikHa 1966 Tilinda Bulunan Eski H i t i t Qagina A i tB i r Bagis (1973). DUMU.LUGAL, sat. 2 4 . I n a n d i k s. 3 3 . KBo X 31 (ve par.) Vs. II 8 ; KBo X 24 IV 22 vd. / . Singer bayrami üzerine 6 6 ] t . G A L L i M tap-su-w[a-la-as] detayh bir galisma yayinlamak KI.LAM üzeredir. KBo X V I 82 Vs.? 8 . KBo X X 4 Vs. I 3 ; Bo 5005 = H . O t t e n , K B o X X s . V I a. n . 2 . Krs. A . Götze, R H A A f O 1 0 s. 1 5 0 a . n . 4 8 . I (1930) 1 8 vd.; B . Landsberger, Hitit Kanunlarinin 35. ve 175. maddelerinde, evlenme hukukuyla ilgili olarak bu memuriyetin bir gobanla esit muameleye tabi tutulmasini aciklamak gügtür. 6 9 KBo XIII 4 2 . 1 2 ; K U B X X X V I 124 Vs. 12 = G T H Nr. 6 6 1 . A H M E T ÜNAL 444 Gene eski H i t i t gagina tarihlenen arazi bagi§ b e l g e l e r i , M E L Q E T l i s t e l e r i ve b i r majik r i t u a l , " e v , mal mülk, depo, saray, ekonomik b i r i m " v. s. olarak anla§ilmasi gereken b i r evden (£ ^ A n k u w a ) söz etmektedir k i , b u d a herhalde v e k i l h a r c m ikametgähi ve o n u n i d a resindeki depolar o l a c a k t i r . 70 71 7 2 U R T J 73 Eski H i t i t gagmda A n k u w a ile i l g i l i son kayit, C T H N r . 13'te bir soru ijaretiyle "Guerres de M u r s i i i I contre les H o u r r i t e s " diye t a r i h lenen bir metinden gelmektedir . Maalesef gok k i n k o l a n b u metinde A n k u w a ü-wa-te-ir " A n k u w a ' y a g e t i r d i l e r " (Rs. 9), Ankuwa h a - l u - k d [ n - " A n k u w a ' y a elgi [gönderdiler?]" (Rs. 24) ve nihayet DUMU A n k u w a " A n k u w a ' n m o|w//an"gegmektedir . I . M u r sili'nin H u r r i l e r e kar§i yürüttügü muharebeler sirasinda A n k u w a bir muharebe sahasi olamayacagma göre, acaba M u r s i i i b u r a d a gegici olarak b i r karargäh kurmu§ o l a b i l i r m i ? B i r garnizon k e n t i olarak A n k u w a , a§agida görecegimiz g i b i , I I . M u r s i i i devrinden gok i y i b i l i n mektedir . e r 7 4 U R l J ] U R 1 J ] M E § V R l J 75 7 6 bir luk Eski H i t i t gagi igin toplamaya gah§tigimiz k i t bilgiler de gene " t a r i h " o l m a k t a n uzaktir. I . M u r s i i i devrinden H i t i t I m p a r a t o r gagina kadar A n k u w a ile i l g i l i beigeler tekrar susmaktadir. C. H i t i t imparatorluk Qaginda Ankuwa: H i t i t i m p a r a t o r l u k gagmda A n k u w a ' n m gegtigi m e t i n yerleri arasinda d i n ve kültle i l g i l i o l a n l a n n gogunlugu olu§turdugu d i k k a t i gekmektedir. A z sayidaki t a r i h i nitelikli haberler, maalesef k e n t i n bu devirdeki tarihgesini rekonstrüe etmek igin gene yeterli degildir. KUB X X I 24.10-12'de k i r i k b i r yerde A r i n n a ve A n k u w a ' n m , tarihi bir olayla i l g i l i olarak gegmesinin, I . S u p p i l u l i u m a ' y a atfi gügtür. B u n d a n dolayi A n k u w a ile i l g i l i i l k haberler, I I . M u r s i i i devrinde 7 0 7 1 7 2 7 3 7 4 7 5 LS Nr. 3 Rs. 2 7 ; 4 Vs. 3 . KBo X V I 6 8 Vs. I 12, 17; 82 Vs.? 8 . KUB XLVI KBo III 4 6 (ve par.) Rs. 7 v d . Krs. V. jV. C h a t a t r j a n , nomiki), Jerevan K r ahmer, 7 6 kaydi. 30.18. Hattusa'daki Ankuwa evi igin bk. asagida s. 4 5 0 ve a. n . 107. (1971) Vostocnye P r o u i n c i i Chettskoj Imperii (Voprosy 9 . Bu güg metnin Vs. 31-48 satirlari igin bk. S. Topo- Heinhold- T H e t h . 8 ( 1 9 7 7 ) 2 7 8 v d . Krs. ayrica C. Kühne, Z A 67 ( 1 9 7 7 ) 2 4 6 v e a . n . n . Krs. Vs. 36'da Sukziya kentindeki kislama ve Rs. 26'daki "Ülkede kisla[di]" HtTlT KENTl ANKUWA 445 ba§lamaktadir k i , b u n l a n n d a pek <jogu k r a l i n orada ki§lamasiyla ilgilidir. M . Ö . 1345-1315 y i l l a n arasinda hüküm sürmü§ olan I I . M u r s i i i , A r z a w a , Hattusa ve K a t a p a y a n i n d a , saltanatmm 2., 9., 11. ve 19. y i l l a n n d a , anla§ilan ordusuyla birlikte, dort kez A n k u w a ' da d a ki§lami§tir . B u ki§lamalann, sava§ y a p i l a n ülkelere y a k i n olma gibi b i r sebebi yoktur, aksine, imparatorluk devrinde nüfusu yakla§ik 15 bine ula§an ba§kent H a t t u s a ' y i ia§e, yeterli ki§lalar v.s. saglama g i b i oldukga agir b i r yükten k u r t a r m a gayesi gütmektedir. Gergekten de, sava§ mevsiminin sonunda, vasal ve diger y a r d i m c i askerlerin terhisinden sonra geriye k a l a n ve sayilari binleri bulan devamli askerlerin ki§i u y g u n ki§lalarda gegirmeleri, iajelerinin saglanmasi, büyük b i r sorun yaratmi§ olacaktir. F a l metinleri b u n u n l a i l g i l i sorularla doludur. B u n l a r d a n b i r tanesinde, askerlerin onarlik veya yirmi§erlik gruplar halinde kogu§lara yerle§tirilmelerinin uygun olup olmayacagi ögrenilmek istenmektedir , günkü saghk §artlarinm elveri§siz oldugu d u r u m l a r d a , b i r saigin hastahgm t u m askerleri k i n p gegirmesi olasihgi d a 50k dikkat edilmesi gereken b i r k o n u y d u . K U B V 3 R s . I V 10 v d . ; 4 R s . I I I 1 v d . ' n d a k r a l m Hattusa'da m i , H a l e p F i r t m a tannsi t a p m a g i n i n y a n i n d a m i , K a t a p a ' d a m i , yoksa A n k u w a ' d a m i ki§i gecjirmesi gerektigi sorulmakta ve her keresinde olumsuz yanitlar a l m m a k t a d i r . A n c a k b u fal s o r u l a n n i n I I . M u r siii devrine m i , yoksa oglu I I I . H a t t u s i l i devrine m i tarihlenmesi 7? 78 7 9 80 i K U B X I V 15 Vs. I 21 vd. = A M s. 3 6 ; KBo IV 4 Rs. III 56 = A M s. 130; KBo IV 4 Rs. IV 54 vd. = A M . s. 140; KBo V 8 Vs. II 7 = A M s. 152; krs. ayrica 7 7 A. Goetze, Kleinasien 7 8 (1957) 2 K U B V 3 + XVIII 109 ve a.n. 5 . Bk. asagida s. 4 5 5 ve oradaki sema. 52 Vs. I 4 2 - 4 8 : DUTU-fr k i - e - d a - n i M U - l i I N A ma-an ^UTU^ u (44) ÜSA E R i N (45) i S - T U UL a-ri??] DU-n U U R U P A - ü * §E -ya-zi (43) m a - a - a n - m a - k d n k u - i t - 12 K Ü . B ABB A R - / i s e - i r m a - a - a n - m a S A E R f N [ M UKU.U5pa-an-ku~ÜS-an U L DÜ-ri M E § 10 L Ü M E § 20 L Ü (46) m a - a - a n - m a - k d n (47) [...] da-u-wa-as R URU M E § U R U ma-a-an an-na-as E § GAM-an \JD-za sa-ri-ku-iva] ar-ha[GAR-™?] ku-e-da-ni [MU-/i K Ü . BABBAR-.fi s e - i r p a - a n - k u J J ^ - a n Ü-UL K Ü . B A B B A R - - T 0 na-as-kän ÜS-&T (48) Ü-UL w a - a t - k u - n u - u z - z i GAM pa-an-ku-us mar-kis- nu K I N SIG -ra Bu fal 5 metninde ayrica Hattusa'da cikabilecek vebanin oradan baska yerlere sigrayip sicramayacagi da sorulmaktadir. 7 9 8 0 ku-wa Bk. A . Ünal, Belleten 175 (1980) 485 vd. K U B V 3 + Rs. I V 10-11: (10) U T U # D §E -ya-zi 12 (n) nu K I N SIG -rw 5 ki-e-da-ni MXJ-ti VRU Krs. ayrica KBo X V I I I A-an144.1-3. 446 AHMET ÜNAL gerektigi henüz kesin degildir. K i n k b i r mektupta A n k u w a ile i l g i l i olarak I N I M E R f N ^ S U - T I gegmesi , I I . M u r s i l i ' n i n o r a d a ki§lamasina atfedilebilir. K r a l m Hattusa di§inda ki§lamasmin yarattigi sorunlardan en önemlisi, ba§kentte kutlanmasi gereken b a y r a m l a r m ihmaliyle i l g i l i d i r . N i t e k i m I I I . H a t t u s i l i oldukga kötü k o r u n mu§ b i r fal metninde, babasi I I . M u r s i l i ' n i n A n k u w a ' d a ki§lamasi yüzünden ortaya gikan d i n i b i r ihmalle i l g i l i olarak sorujturma y a p maktadir . Gerek tarihlenmesi, gerekse y o r u m l a n m a s i oldukga g ü g i k i metinde A n k u w a gegmektedir. B u n l a r d a n veraset ve saray entrikal a n y l a i l g i l i olan ve b i r protokolu a n d i r a n m d a , kirn oldugu b i l i n meyen bir kimse, k r a l K i z z u w a t n a ' d a b u l u n d u g u bir sirada annesine, kraligenin oglunu tutup, kendisinin b u l u n d u g u A n k u w a ' y a getirmesini söylüyor. B u n d a n d o l a y i annesi o n a k i z i y o r ve anla§ilan o n u evden kovuyor. B u n u n üzerine Katteshapi a d h b i r b a y a n o n u h i m a yesine veya evlathga ahyor: 5 81 8 2 8 3 " B u n d a n ba§ka, kral K i z z u w a t n a ' d a oldugundan, anneme sürekli olarak [föyle] d e d i m : 'Kraligenin oglunu tut kaldir ve onu Anku[wa?ya geti]r. Bunun üzerine annem bana k i z d i ve beni [kovdu? ve 0], bayan Katteshapi'ye y a l v a r d i ( ? ) (kelime k e l i m e : biat e t t i ) ve Katteshapi beni dogurmu$ oldu ( = evlathga aldi ? ) . (Annesine h i t a b e n ) : '§imdi sen [beni] nasil [ken]di oglun olarak kabul etmiyorsan, [ayni §ekilde~\ kraligenin kölesin[i] ( d e ) kabul et[me / ] " ' . r 8 4 B u r a d a konu§an kimsenin annesinin, kraligenin o g l u n u k e n d i öz ogluna yeg tuttugu ve o n u kesinlikle A n k u w a ' y a göndermek 8 1 Hqffner, Krs. KBo X V I I I 3 9 . 7 - 9 . E R l N M E § SU-TI icin bk. detayh olarak H . S t u d i o , M e d i t e r r a n e a P. M e r i g g i d i c a t a I ( i g j g ) 2 6 1 v d . Hqffner orada bu ke- limeyi " k a b i l e " olarak yorumlamakta ve Hititge l a t t i - ile esitlemektedir. Krs. ayrica Chicago 8 2 8 3 Hittite Dictionary 3/1 (ig8o) 47 v d . K U B X V I I I 67 Rs. (?) 1-9. K U B X L V I I I 1 0 6 . 1 5 vd. E . F o r r e r , F o r s c h u n g e n I I ( i g 2 6 ) 2 bu metni II. Mursiii devrine tarihlemektedir. 8 4 K U B XLVIII 106.15-20: (15) an-da-ma »UTU^ ku-it ^^Ki-iz-zu- w a - a t - n i e - e s - t a A - N A A M A - L 4 [ k i s - a n ] (16) m e - m i - i s - k i - n u - u n S A S A L . L U G A L wa-az DUMU-fl« k a r - a p ma-wa-mu-kdn te-es-ha-pi [tu-e]l lK-a[n nu-wa-ra-an U R U An-ku[-wa-i?] (17) [ü-d]a kar-di-mi-ya-it-ta-at nu-wa-mu-us-sa-a[n...] a-ru-wa-it nu-mu 1 Kat-te-es-ha-pi-is DUMU-Ö« ma-ah-ha-an Q A - T A M - M A li-e] Ü-UL ha-as-ki-it da-a-at-ti (20) d a - a - a t - t i . nu-wa-az A M A - I A - (18) [ n a - a s ? ] i nu[-wa-mu-za] (19) Kat- S A SAL.LUGAL HITiTJCENTi ANKUWA 447 istemedigi anla§iliyor. B u n u n üzerine gazaba gelen söz konusu k i m senin, kraligenin ogluna kar§i olan k i n ve öfkesi, o n u "kraligenin kölesi" olarak vasiflandirmasindan d a görülüyor. A n c a k o n u n b u israrli t u t u m u n u n sebepleri ve perde arkasinda dönen gizli entrikal a n n ig yüzü maalesef karanhkta kaliyor. "Kraligenin oglu"n<L vasilik ve hükmetme yetkisine sahip b u kimse ve annesi, muhakkak k i , kraliyet ailesinin yüksek düzeydeki üyeleri ve belki de prens ve ana kralige T a w a n n a n n a olacaklardir. A n c a k metin maalesef b i r 'crux interpreturri'dur. Ikinci metin, gene kirn oldugu bilinmeyen b i r T u t h a l i y a ' n i n kraligeye gönderdigi b i r m e k t u p t u r . T u t h a l i y a burada beyine hakaret ettigini, b u n d a n d a büyük pi§manlik d u y d u g u n u , fakat onu b i r türlü teskin edemedigini, i n s a n l a r m ne kadar d a güvenilmez o l d u k l a r m i , günkü kendisinin E N - I A dedigi beyinin A n k u w a ' d a hastalandigini duyar duymaz isyan ettiklerini, k r a l m hayatta oldugunu duyduklarmdaysa tekrar yati§tiklanni, ancak beyi ölünce tamamen asilegtiklerini v.s. samimi b i r dille a n l a t m a k t a d i r . A n c a k T u t h a l i y a ' n i n " b e y i m " veya " k r a l " dedigi ve A n k u w a ' d a hastalanan ve sonra ölen b u §ahsm k i m l i g i n i tesbit etmek gügtür. F . Cornelius bu §ahsm I I . A r n u w a n d a oldugunu öne sürmektedir k i , ayni mektubun R s . 5-6'da a d i gegen H a n n u t t i ' n i n A§agi Ülkenin valisi olan ve I I . M u r s i i i tahta giktigi y i l ölen "seyislerin ba$i" Hannutti ile ayni §ahis oldugu dü§ünüldügünde, C o r n e l i u s ' u n b u görü§üne katilmak gerekecektir. A n c a k m e k t u b u n ölüm igin " t a n r i o l m a k " ( D I N G I R - z 7 k i s - ) degil, "mahvolma, y o k olma, ölüm'" ( h a r g a - ) 85 8 6 87 88 8 9 L / M K U B X I X 23. Rs. 13'te U T U & ' y e karsm Rs. 15'te EN-J^4 yazilmasmdan, vanin da ayni sahis icin kullamldigi anlasihyor. 8 5 8 6 D bu iki ün- K U B X I X 23 Rs. 10-16: (10) m a - a n - m a - k d n UJ § ^ La-la-an-da-ma ku-i-e-es U R T J Ö a - a r - r u - u / [ - s d ] (11) p q - a - i r nu U N ^ - u s mar-sa-anie-es a n - n a - l a - z a - p d t - k d n G K M - a n p i d - d a - e s - k [ u - w a - a n t i - e - i r ? ] (12) E N - L 4 pdt ku-wa-pi A n - k u - w a i s - t a r - k i - i t a - p u - u - u s - m a - k a n a - p i - y \ a . . . .] (13) k a ru-ü a-ar-ru-ü-sa p a - a - i r G I M - a n - m a $ A U T U ^ [?] (14) T l - t a r i s - d a m - m a a s - s i r n a - a t - k d n n a m - m a a r - r u - s a U L [ p a - a - i r ] (15) k i - n u - u n - m a GIM-ß/z S A E N - L 4 h a r - g a - a n i s - d a m - m a - a s - s i r (16) [ n ] a - q t n a m - m a ar-ru-ü-s[a] p a - a - i r . Bk. S. H e i n h o l d 8 7 ME D I D L I Ü R I A R l J N E U D Krahmer, THeth. 8 (1977) 3 1 3 . K U B X I X 22'de de ayni Hannutti ile ilgili olarak benzer olaylardan söz edilmektedir, ancak metin gok kiriktir. 8 8 8 9 Geschichte der H e t h i t e r (1973) 170 vd. K U B X I X 29 Rs. IV 11 vd. = A M s. 1 8 . 448 AHMET ÜNAL terimini kullanmasi, U T U ^ ünvaniyla hitap edilmesinc ragmen bu §ahsm b i r k r a l o l m a d i g m i a k l a getirebilir. Fragmenter b i r p r o tokolda "agag tablet kätiplerinin ba§i ölünce [ . . . ] . ben A n k u w a ( ? ) ' y a gittim" k a y d i gegmekteyse de, b u haberin y u k a n d a k i mektupla ili§kiye gegirilmesi gügtür. D / 9 0 I I I . H a t t u s i l i ve k a n s i P u d u h e p a d a A n k u w a ' y a a§iri b i r i l g i duymu§lardir. B u k r a l ve kralige, kültle i l g i l i olarak b i r gok kez A n k u w a ' y a gitmi§ler , orada konaklami§lar ve rüya görmü§lerd i r . M a h k e m e t u t a n a k l a r m d a n birinde A n k u w a ' n m a d i g e g i y o r . Gene a y n i k r a l gifti, tannga K a t a h h a ve Z i p p a l a n d a kenti firtma tannsma, A n k u w a ' n m tamamen yanip kül olmamasi ve kurtulmasi halinde kentin gümü§ten b i r m o d e l i n i yapip adak olarak sunmayi vaad etmektedir k i , b u d u r u m A n k u w a ' n m daha önce b i r yangma k u r b a n gitmi§ olabilecegini kamtlasa g e r e k t i r . 91 9 2 93 94 H i t i t imparatorluk gagmda A n k u w a ile i l g i l i t a r i h i nitelikteki kayitlar maalesef sadece b u kadardir. C o g r a f i k o n u m u dolayisiyla siyasi tarihte olmasa bile, H i t i t d i n i ve kültünde A n k u w a ' n m ne kadar büyük b i r r o l o y n a d i g m i , d i n , iktisat ve fal metinleri ortaya koymaktadir: I B o T I 31 Ö y . 12, a y a k l a n arslan pengesi §eklinde olan b i r sandigm, A n k u w a ' d a n harag ( M A N D A T T U M ) olarak a l m d i g m i kaydetmektedir . 9 5 K U B X X V I 4 9 Vs. 8 - 9 : (8) [ GA]L DUB.SAR.GlS-wa k u - w a - p i ] (9) [ ] A n - k u - w a p a - a - u n . . . . Bk. F . P e c c h i o l i D a d d i , Mesopotamia 13-14 (1978-79) 2 1 0 a . n . 4 3 . 9 0 B A . Ü S nu [ 9 1 9 2 9 3 9 4 V R l J Krs. K U B X X I I 4 0 Rs. III 19 vd. K U B X X X 71 Rs. I V 1 vd.; X L I X 9 0 . 4 . KUB XXXIV 4 5 + Vs. 4 = R . Werner, K U B X V 1 Rs. III I K - R U - U B (18) m a - a - a n - k d n ' StBoT 4 (1967) 17-21: (17) U T U ^ - t o A - N A D U K l } D A n - k u - w a - a s ' URU-a/ i s - p d r - z a - z i d a - p i - a n - z a B I L - n i (20) nu A - N A K a - t a h - h a 50. Ka-tah-ha (19) kis-an Ü-UL-as 1 URXJLUM KÜ.BABBAR DÜ-mi (21) K I . L A L . B I N U . G Ä L / G U D 8 V D U - y a p i - i h - h i Metnin devaminda kralige, gögün günes tannsina ve Zippalanda kenti firtma tanrisina ayni adagi vaadetmektedir. K U B X V I 3 6 . 9 ^ anlasilabildigi kadanyla Ankuwa'da bir salgm hastaligin ( h e n k a n l ) cikip gikmayacagi, fal araciligiyla sorulmaktadir. / GÄ.DIR.GAL GIR U R . M A H M A - A N - T A - A T URUAn-ku-wa, A . Goetze, J C S 1 0 (1956) 3 2 . D 9 5 G I H l T l T KENTI ANKUWA 449 KBo X V I I I 161 R s . 4 v d . ' n d a A n k u w a ' d a n elde edilen veya orada b i r depoda korunan 153 mine (tak. 60 kg.) b a k i r m , 4 adet harp arabasmin y a p i m m d a kullanilacagi belirtiliyor. fjarkici kadinlar listesi H T 2 R s . V 14, t o p l a m 5 §arkici k a d i n i n (SAL S t R ) , herhalde gerektiginde d i n i ayinlerde k u l l a m l m a k üzere A n k u w a ' d a b u l u n d u k l a r m i y a z i y o r . M E § 90 A n k u w a ' d a ta en eski devirlerden beri H a t t i kökenli ve " k r a l i g e " a n l a m m a gelen K a t a h h a k u t l a n i y o r d u k i , b u t a n n g a n m kültü sonradan, A n k u w a c i v a n n d a aranmasi gereke K a t a p a , Salampa ve T a w i n i y a ' y a d a yayilmi§tir". K e n t i n b u ba§ tanngasi y a n m d a a y n i zamanda S a m u h a ' h tannga A p a r a , A r i n n a ' n m güne§ tanngasi, H e p a t ' m türlü f o r m l a n , evin, gögün ve y a g m u r u n f i r t m a t a n n l a n (DU £ ™ # D U £ D U h e w a ! ) , k i r l a n n Sausga'si ( I§TAR.LfL), H a l k i , ay tannsi, N i k k a l , Z i t h a r i y a , Z a w a l l i , diger "tannlar, tanrigalar, daglar ve i r m a k l a r " d a tebcil e d i l m e k t e y d i . 97 9 8 A D N 1 0 0 101 Bu t a n n l a r d a n K a t a h h a ' n m , kentin ba§ tanngasi olarak A n k u w a ' d a b i r tapmaga sahip oldugunu, b i r A N . T A H . S U M bayr a m i metninin kolofonundan b i l i y o r u z ( I - N A £ Ka-tah-ha) . M e t i n l e r d e agik olarak gegmemekle birlikte, diger t a n n ve tanngal a r d a n b a z i l a n n m d a burada tapmaklara sahip o l d u k l a r i dü§ünüleb i l i r k i , bunlar arasinda "yagmurun f i r t i n a t a n n s i " t a p i n a g m m , yagmur b a y r a m i n m k u t l a n d i g i yer olarak önemli b i r r o l oynami§ olmasi gerekir. S A R D 1 0 2 K e n t i n lokalizasyonu, k o n u m u , geni§ligi ile i d a r i ve d i n i önemi agisindan ba§ka b i r faktör de, orada b u l u n a n m i m a r i yapilardir. B u n l a r arasinda kan§ik bir siralamayla tapinaklar, bir s a r a y , büyük p u r u l l u m ' u n i k a m e t g a h i , v e k i l h a r c i n e v i , k r a l ve karaligenin ge103 104 9 6 97 9 8 9 9 Krs. KBo X X I 7 1 . 4 . A . Ünal, 1 0 1 1 0 2 (1976-1980) 477 vd. E . L a r o c h e , R e c h e r c h e s s u r l e s noms SlBoT 16 (1971) des dieux hittites, R H A ekallum: 104 oiP 27, 5.17 vd. 27, 4 9 A . 9 ; 49B.11 vd. OIP 7 (1946-47) 28; H . 4 9 vd. Zawalli igin bk. detayh olarak A . Archi, K U B V I 4 5 II 6 0 vd. = 4 6 III 27 vd. K U B X I 27 V I 3 . 1 0 3 1 0 5 R I A5 K U B X X X I I 92 Vs. 5 . O t t e n - C. Kühne, 1 0 0 1 0 5 A o F 6 (1979) 8 1 vd. Örnegin KBo X V I 82 Vs.? 8 ; L S 3 ; 4 v.s. BeiUten C. XLV/s, 2 9 AHMET 450 ÜNAL gici olarak o t u r d u k l a r i yapilar, h a l e n t u w a , ki§lalar ve b u n u n l a i l g i l i olarak 50k sayida silo ve mühimmat d e p o l a r m i n var oldugu d o l a y h ve dolaysiz olarak gikarilabilmektedir. A y r i c a Hattusa'da, T u w a n u w a evi y a n i n d a bir de " A n k u w a e v i " n m b u l u n m a s i , kentin H[ititler igin ne kadar önemli oldugunu göstermektedir. 1 0 6 1 0 7 Son olarak kentin H i t i t d i n i ve kültünde nc derecede önemli bir r o l oynadigini göstermek igin, orada y a p i l a n a y i n ve k u t l a n a n b a y r a m l a r a da deginmek gerekecektir. B u n l a r arasinda tannga K a t a h h a ' n m tapmagmda k u t l a n a n A N . T A H . S U M bayrami, en detayh olarak ele g e g e n i d i r . M u h a k k a k k i A n k u w a ' d a tebcil edilen "yagmurun f i r t i n a tanrisi"yla. i l g i l i olarak i l k b a h a r d a k u t l a n a n yagmur b a y r a m i , §imdiye k a d a r k i bilgilerimize göre y a l n i z c a A n k u w a ' y a özgüdür. Sadece fal sorunlarmdan, b i r etiket ve diger bazi metinlerden v a r h g m i ö g r e n d i g i m i z bu b a y r a m m aki§mi tasvir eden b i r i n c i tabletten elimize maalesef sadece kolofon gegm i § t i r . Y a g m u r b a y r a m m i n i k i n c i tabletini i h t i v a eden V A T 7458'in ise sadece kolofonu yayinlanmi§tir . B u tabletin b a y r a m m aki§mi tasvir eden k i s i m l a n n m ne derece korunmu§ oldugunu bilemiyoruz. A n c a k bu i k i n c i tablet de henüz bitmemi§ o l d u g u n d a n , yagmur b a y r a m i n m en az üg tablet üzerinde tasvir edilmi§ olmasi gerekir. S A R 108 1 0 9 110 m 112 B u n l a r d a n ba§ka K I . L A M b a y r a m i , Z i p p a l a n d a ve D a h a dagi b a y r a m l a r m i n bir k i s m i , tag giyme b a y r a m i , d o g u m bayraminin bir k i s m i ve niteligi bilinmeyen b i r ba§ka b a y r a m 1 1 3 1 1 4 1 1 5 1 1 5 a 10 H. « KBo 1 1 6 X 20 (ve par.) 1 0 7 A . Archi, Dialoghi 17; K U B IV Otten, I s t M i t t . 2 6 (1976) d i Archeologia KBo X 20 IV 17; X X I V 96 Vs. III 20. 1 0 8 1 0 9 EZEN Z U N N I , XI 27 V I 6; V A T 7458 Rs. IX-X bewas. KBo X X I I 214 VI H . Otten, StBoT 13 1 IV 8 ; X 20 1 vd. (1971) 3 8 ;IstMitt. 2 6 (1976) 14. KBo X 31 (ve par.) Vs. II 8 ; KBo X V I I 9 + X X V 12 Rs. III 3 0 . "4 KBo XIII 214 IV? 15 vd. K U B XII 54 III 23 vd. K U B LI 57 Vs. 13 vd. ve paraleli IBoT I 29 Vs. 11 vd. 1 1 3 1 1 5 1 1 5 a vd., (1976-77) 1 0 4 . KBo X X I V 128 Rs. 1 vd.; K U B X X X 7 3 . 1 - 2 ; KBo II (ve par.) IV 18 vd.; K U B X X X V I I I 12 I 22. 1 1 2 13 112 Rs. 11; K U B X I 27 (par.ABoT 2 4 ) ; X X 1 1 0 1 1 1 VI 14. HITIT KENTI ANKUWA 45i da A n k u w a ' d a kutlanmaktaydi. ^ k u r s a s ve a n i y a t t - , A n k u w a ' y a mahiyeti pek belli olmayan b i r kült gezisi y a p m a k t a d i r . K l J 117 III. ANKUWA'NIN COGRAFI MEVKÜ Grek - R o m a Qagi öncesi A n a d o l u tarihi cografyasmm ne kadar güQ b i r konu olduguna, $agda§ k a y n a k l a r m gözlem ve tasvirden yoksun olmasi dolayisiyla M . Ö . I I . b i n y i l A n a d o l u ' s u n d a ba§kent Hattusa, K a n i s , bazi kuzey Suriye kentleri ve son zamanlarda Prof. Sedat A l p \ n $ah§malari sonucu I n a n d i k ve Ma§at'ta lokalize edilen H a n h a n a ve T a p i g g a di§mda k a l a n diger kent ve cografi bölgelerin lokalizasyonu konusunda ne kadar az ve yetersiz bilgimiz olduguna, burada u z u n u z u n deginmek gereksiz olacaktir. H i t i t metinlerinde K U R U R U veya sadece U R U ile determine edilen yakla§ik 1500 d o l a y m d a kent, kügük kent, köy ve diger yerle§im yerlerinin gegtigi göz önünde tutuldugunda, b u k o n u d a k i bilgilerim i z i n daha emekleme gagmda oldugu kendiliginden ortaya 51kmaktadir. N e var k i , Grek - R o m a k a y n a k l a r m m aksine, H i t i t metinlerinin niteligi dolayisiyla, b u yer a d l a n n m hepsini lokalize etmek hig b i r zaman mümkün olmayacaktir. Diger taraftan, tarihi cografy a n i n kagmilmaz b i r unsuru olan yer üstü ara§tirmalarmm ülkemizde hemen hig y a p i l m a d i g i d i k k a t i cekmektedir, günkü A n a d o l u ' d a mevcut binlerce höyük ve düz iskän yerlerinin, tabiatiyla kisa zamanda mümkün olmayan arkeolojik ara§tirilmasi §öyle dursun, b u n l a r m envanter ve arkeolojik haritasi d a h i yapilmami§tir. B u n d a n dolayi, M . Ö . I I . b i n y i l tarihi cografya ara§tirmalan, 19. yüzyil gezginleri, H . H . von der Osten, R . J . Braidwood, J . M e l l a a r t ve /. K . K o k t e n i n minnetle anilmasi gereken " s u r v e y " l e r i ile K e b a n ve K a r a k a y a baraj bölgelerindeki zoraki (jali§malar di§inda, önemli b i r kaynaktan yoksun kalmaktadir. Sistematik kazilar y a n i n d a b u tür gali§malarm da yürütülmesi kaginilmaz b i r sorundur. B u tür ön Qali§malar, Irak, Suriye, M i s i r , Y u n a n i s t a n , Italya v.s. g i b i ülkelerde goktan t a m a m lanmi§tir. 1 1 8 9 K U B X X 96 III 5-IV 18. K U B X 78 + X X 25 I 10 vd.; K U B X X V 28 Vs. I 1 vd. icin bk. asagida s. 454. 1 1 6 1 1 7 Belleten 1 1 8 164 (1977) (1979) 2 164 (1977) 6 4 9 vd. = Festschrift E . Edel 6 3 8 vd. = F l o r i l e g i u m A n a t o l i c u m . M e l a n g e s 9 ^. offerts (1979) 13 v d . ; Belleten ä Emmanuel Laroche 452 A H M E T ÜNAL A n k u w a sik sik Ali§ar tabletlerinde gcgtigi igin ve Bogazköy ile Ali§ar arasmdaki yakla§ik uzakhk d a H i t i t metinlerinden elde edilen bilgilere u y g u n oldugundan, i l k kez /. Gelb A n k u w a ' n m , Ali§ar Höyük'te lokalize edilmesi gerektigini öne s ü r m ü § ve b u görü§ en ba§ta J . Lewy olmak ü z e r e diger b i r cok ara§tirici tarafmdan k a b u l edilmi§tir . A n c a k 1927-1932 y i l l a n n d a Ali§ar'da gerek terasta ve gerekse höyük üzerinde y a p i l a n kazilar, b u r a s i n i n H i t i t i m p a r a t o r l u k $agmda b a z i seramik ve mühür b u l u n t u l a n di§mda yeterince iskän edilmedigini göstermi§ ve b u d u r u m , häfir H . H . von der O s t e n ' i n , söz konusu tabaka 10 T ' n i n sonradan kente yerle§en "Post - H i t i t - F r i g l e r " tarafmdan temizlenip tesfiye e d i l d i g i g i b i pek i n a n d i n c i o l m a y a n önerisine ragmen, b a z i ara§tincilan, h a k h nedenlerle b u identifikasyona kar§i k o y m a y a i t m i § t i r . Genjekten de y u k a r d a saydigimiz büyük y a p i l a r m , geride i z birakmayacak §ekilde tesfiye edilmi§ olabilecegini düjünmek b i r a z gügtür. A n c a k Ali§ar'm yeterince kazilmami§ olduguna ve tepede agilan cjukurda H i t i t m i m a r i k a t l a n y l a kar§ila§ilmamasinm b i r rastlanti olabilecegine de deginmek gerekir. B u lokalizasyonu reddeden ara§tincil a r d a n sadece b a z i l a n , A n k u w a igin §u l o k a l i z a s y o n l a n önermi§lerdir : 119 1 2 0 121 122 1 2 3 1 — A l i j a r ' a y a k m b i r yerde, K a n a k S u vadisindeki H a m a m = Basilica T h e r m a y a k m m d a . Terziii 1 2 4 OIP 27 (1935) 9 vd. R H A 5 ( 1 9 3 4 ) 7 ve a . n . 3 0 ; A H D O 2 ( 1 9 3 8 ) 1 2 8 v d . ; H U C A 27 ( 1 9 5 6 ) 60 v d . ; H U C A 3 3 ( 1 9 6 2 ) 45 a . n . 5. H . T h . B o s s e r t , Königssiegel ( 1 9 4 4 ) > Asia (1946) 4 1 ; F . Cornelius, R H A ^3 ( 9 5 5 ) 5 7 ve a . n . 2 ; A . G o e l z e , J C S 1 0 ( 1 9 5 6 ) 3 8 ; J . J . F i n k e l s t e i n , J C S 1 0 ( 1 9 5 6 ) 1 0 4 v d . ; K . B a l k a n , M a m a K i r a h A n u m - H i r b i ' n i n K a n i s K i r a l i Warsamctya Gönderd i g i M e k t u p ( 1 9 5 7 ) 4 2 ; P . G a r e l l i , L e s A s s y r i e n s en Cappadoce ( 1 9 6 3 ) 65, 71 v d . ; H . Otten, F W g3 ( 1 9 6 6 ) 1 0 9 ;E . Laroche, N H ( 1 9 6 6 ) 2 6 8 ; L . L . O r l i n , Colonies ( 1 9 7 0 ) 7 6 ; H . L e w y , C A H * 1/2 ( 1 9 7 1 ) 7 0 9 . 1 1 9 1 2 0 1 2 1 2 2 J K . Bittet, A r A n z . (1939) S p .1 0 6v d . ;R . S . Hardy, A J S L 5 8 (1941) 1 8 1 a . n . 1 4 ; E . B i l g i g , A f O 75 ( 1 9 4 5 - 5 1 ) 3 0 v d . ; F . C o r n e l i u s , A n a t o l i c a I ( 1 9 6 7 ) 7 2 ; G e schichte der H e t h i t e r ( 1 9 7 3 ) 8 2 . 1 2 2 1 2 3 Forschungen E . Forrer^m Ankuwa'yi Ankyra ile esitlemesi burada anmaya degmez, I I ( 1 9 2 6 ) 4 ; R I A I ( 1 9 3 8 ) 1 0 9 . Krs. M . S. A r , T A D X - 2 { i 9 6 0 [ 6 1 ] ) 4 9 vdd. Ayni sekilde E . Cavaignachn Ankuwa'yi Amasya civarinda aramasi da artik eskimistir, R H A 4 ( 1 9 3 1 ) 1 0 1 . 1 2 4 M . Forlanini J . Garstang - O . R . G u r n e y , T h e Geography o * the H i t t i t e E m p i r e ( 1 9 5 9 ) 5, 17- ( S M E A 2 2 , 1980, s . <9/'deki harita) Ankuwa'yi Terziii Hamam'm güney 453 H t T l T KENTt ANKUWA 2 — Hattusa'nin güneyinde . 3 — Kizilirmak havzasmda . 125 126 4 — Hattusa - H a k m i s y o l u üzerinde ve Bakirbogaz, M a m u r e , Haciköy bölgesinde, y a n i Qekerek v a d i s i n d e . 127 5 — Bogazlayan c i v a r m d a 1 2 8 veya A l i j a r ' i n b a t i s m d a 1 2 9 . A n k u w a ' n m i l l a d a Ali§ar'da aranmasi gerektigi kesin o l m a d i g i n d a n ve ba§ka b i r yer de gösterilemedigi gergegi kar§isinda, metinlerin verdigi bilgiler i§iginda önce §u genel bilgileri tesbit etmek y a r a r h olacaktir: 1 — Ankuwa bir dar anlamdaki Hitit bölgesinde aranmalidir. 2 — A n k u w a ' n m y u k a r d a sayilan y a p i l a n n k o n u m u i$in uygun yerde bulunmasi gerekir. 3 — Q o k sayida ki§lalan ve müstahkem mevkileri olmasi gerekir. 4 — Ula§imi kolay ve önemli askeri y o l l a r i n gegtigi b i r y o l üzerinde o l m a h d i r , günkü A n k u w a ' d a A N . T A H . § U M bayrami kutlanirken "be§ y o l kav§agindaki t a p i n a k l a r " ' d a n söz edilmektedir (I-NA V KASKAL £ DINGIR ). S A R M E § M E § 1 3 0 5 — B i r karargäh kenti olmasi nedeniyle, i y i korunmu§, sulak ve yeterli gida maddelerini saglayan bereketli topraklar üzerinde bulunmasi gerekir. B i r eins y a g m u r duasi olarak yorumlanmasi gereken " Y a g m u r B a y r a m i " n m gösterdigi g i b i , A n k u w a ' n m hinterl a n d i n m büyük gapta b i r t a n m bölgesi olmasi gerekir. B u n d a n dolayi J . L e w y m n Ali§ar'daki A s u r l u kolonistlerin t a n m l a ugra§mi§ o l d u k l a n görü§ü yabana a t i l m a m a l i d i r . 131 6 — H i $ b i r z a m a n dü§man, özellikle K a s k a i§galine ugramami§ olmasi nedeniyle H a t t u s a ' n i n güneyinde ve H a t t u s a - K a n i s h a t t m m batismda yer almi§ olmasi gerekir. dogusuna yerlestirmektedir ki, bu da Hattusa'dan olan 3 günlük mesafe igin oldukga uzak düsmektedir. F o r l a n i n i Alisar Höyüg'e de Sanahuitta'yi koymaktadir. 1 2 5 1 2 6 1 2 7 (1971) 1 2 8 1 2 9 1 3 0 1 3 1 H.G. Güterbock, J N E S 20 ( 1 9 6 1 ) 9 2 . L . L . O r l i n , A s s y r i a n C o l o n i e s i n Cappadocia ( 1 9 7 0 ) 75. V . N . Chacatrjan, VostoSnye 11. F . Cornelius, Anatolica I Provincii Chettskoj (1967) 7 2 . C o r n e l i u s , Geschichte der H e t h i t e r K U B X I 27 V I 5 . Krs. O r l i n , op. c i t . s. 1 7 4 . (1973) 8 2 . Imperii (Voprosy Toponomiki) AHMET 454 ÜNAL 7 — Ilerde A n k u w a k a z i l d i g m d a , I I I . H a t t u s i l i - P u d u h e p a devrinden k a l m a yangin izleri b u l u n m a h d i r . A n k u w a ' n m lokalizasyonuyla i l g i l i diger i p u g l a r m i d a a§agidaki §ekilde siralamak mümkündür: 1 — a n i y a t t - denilen " k u r b a n malzemesi" n i n Hattusa'dan A n k u w a ' ya götürülmesi sirasmda ikisi de hapax olan I m r a l l a ve Hupigassa kentlerinde birer kez gecelendikten sonra ügüncü gün A n k u w a ' y a vanlmaktadir: " K d h y a l a r i n evinin kurban malzemesi gömlekgi de onunla birlikte gider. geceler. I l k günü Imralla'da uyur, Ügüngü gün Ankuwa'ya vanrlar me§aleyi y a \ k a r l a r \ " . Hattufa'dan Ankuwa'ya giderken, Kurban malzemesi y o l d a i k i kez ertesi gün ise Hupigassa'da uyur. (ve) A n k u w a h l a r orada [ ] 132 B u n d a n dolayi A n k u w a ' n m Hattusa'ya 90-100 k l m . b i r uzakhkta olmasi gerekir. 2 — Z i p p a l a n d a ' y a b i r günlük u z a k h k t a d i r . 3 — Z i p p a l a n d a y a k m m d a yer alan D a h a ve P i s k u r u n u w a d a g l a n n d a n da pek uzakta d e g i l d i r . A N . T A H . & U M bayram m i n 37. gününde k r a l D a h a d a g m d a gerekli a y i n ve merasimleri yaptiktan sonra ayni gün, anla§ilan dag ko§ullarma daha 50k elveri§li hafif arabadan ( ^hulukanni-) i n i p , genellikle "sava$ arabasi" olarak tercüme edilen ve sava§ arabahgi di§mda düz ve u z u n yollarda binek arabasi olarak d a k u l l a n i l a n ba§ka b i r arabaya ( G I G I R ) binerek A n k u w a ' y a v a r m a k t a d i r . B u n d a n dolayi A n k u w a ' n m D a h a dagma ve dolayisiyla Z i p p a l a n d a ' y a b i r günden az b i r u z a k h k t a bulunmasi gerekir. B i r arazi bagi§ b e l g e s i n d e " A n k u w a m " n d e n sonra ( £ A n k u w a ) Sithana dagi ve b u dagm gevresinden söz edilmesi, Sithana d a g i n m da A n k u w a c i v a r m d a yer aldigini gösterir. B u n d a n dolayi D a h a veya Sithana d a g l a n n d a n birisini, Ali§ar gevresine h a k i m olan Sümrük S i v r i s i ile e§itlemek gerekecektir. 133 1 3 4 S A R G 1 G I § 135 136 U R I J 1 3 7 K U B X X V 28 Vs. I 1 vd. KBo X 20 IV 14 vd.; X X 4 Vs. 3; X X I V 112 + Rs. 10 vd.; K U B X X 96 Vs. III 14 vd.; X X X V I 124 Vs. 12 vd. KBo X 20 IV 5 vd.; X X I V 112 + Rs. 2 vd.; K U B X X 96 Vs. III 12 vd. K U B X X 96 Vs. III 12 vd. 1 3 2 1 3 3 1 3 4 1 3 5 1 3 6 LS Nr. Riemschneider, 1 3 7 3 Rs. M I O 6 2 7 ; 4 Vs. (1958) K . Bittet, D i e Hethiter 3 vd. = H . G . Güterbock, S B o I ( 1 9 4 0 ) 77 v d . ; K . K . 3 6 0 vd. (1976) 57. HITlT KENTl ANKUWA 455 4 — I I . M u r s i l i ' n i n y i l h k l a n n a göre A n k u w a , A r z a w a , P a l a ve A z z i ülkelerine kolayca ulajilabilen önemli askeri yollar üzerinde bulunmahdir : 1 3 8 AZZI PALA J HATTI (ANKUWA) ARZAWA 5 — B a z i metinlerde K a t a p a , L a l a n d a , A r i n n a , K u l i (w)usna, T a m e n i g a , T a w i n i y a ve Salampa ile yanyana gegmesi, b u kentlerin A n k u w a ' y a y a k m oldugunu gösterebilir. A y n i §ekilde metinlerden H a i t t a , H a n h a n a , Harranassa, Hupigassa, H u r m a , I m r a l l a , Pi/uskurunuwa dagi, Samuha, D a h a dagi, T u h u p p i y a , D u r m i t t a , T u w a n u w a , Z a l p a , Z i p p a l a n d a ve Z i s p a r n a ile olan y a k m ili§kisi, cografya ara§tirmalan igin b i r ipucu vermemektedir, günkü bu yer a d l a r m d a n b i r gogunun yeri bilinmemektedir. B u n d a n ba§ka cografya ara§tirmalannda sik sik k u l l a n i l a n listeler, örnegin K B o I V 13; K U B V I 45 (paralel metin 4 6 ) ; X I V 13 v. s., y a n i l t i c i d i r , günkü oralarda sayilan kentler düz b i r hat üzerinde olmayip, sistemsiz olarak siralanmaktadir. 1 3 9 1 4 2 1 4 0 1 4 1 1 4 3 SonuQ olarak A n k u w a ' n m , pek kesin o l m a m a k l a birlikte, Yerköy yöresinde veya onun dogusunda Deliceirmak - Bogazlayan Suyu vadisinde ve hatta Ali§ar bölgesindeki K a n a k S u vadisinde aranabilecegi, y u k a n d a kisaca degindigimiz güglüklerin i§igi altmda, O r t a A n a d o l u d a henüz ara§tinlmami§ binlerce höyük arasinda A n k u w a i l l a d a §urasidir diye kesin b i r sonug gikanlamayacagi anla§ilmaktadir. 1 3 8 II. Mursili'nin Ankuwa'da dort kez kislamasindan ^lkarilan genel sonug, bk. yukarda s. 4 4 5 ve a. n. 77. KBo XIII 214 IV? 15 vd.; krs. Katapa'da Katahha kültü K U B X X X I I 92 Vs. 5. K U B X I X 23 Rs. 10 vd. K U B X X I 2 4 . 1 0 vd. K U B X X V I I 1 Vs. II 4 8 vd. KBo IV 13 Vs. I 20 vd. 1 3 9 1 4 0 1 4 1 1 4 2 1 4 3