2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi
Transkript
2008 Enerji Raporu - Dünya Enerji Konseyi
TÜRKİYE ENERJİ RAPORU 2007 - 2008 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi Aralık 2008 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 1 ISSN : 1301-6318 DEK-TMK YAYIN NO : 0009/2009 Baskı : Poyraz Ofset - Tel : (0312) 384 19 42 Bu rapor Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi’ne ait olup rapordan kaynak gösterilmek şartı ile alıntı yapılabilir. Raporun tamamı ya da bir kısmı izinsiz yayınlanamaz. 2 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi YÖNETİM KURULU Başkan : Süreyya Yücel Özden Temsil Ettiği Kuruluş Gerçek Kişi Başkan Yardımcısı : Prof. Dr. H. Mete Şen İTÜ Rektörlüğü Genel Sekreter : Ömer Ünver Gerçek Kişi Sayman Üye : Ülker Aydın Gerçek Kişi Üye : Budak Dilli Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Üye : Atilla Gürbüz EİEİ Genel Müdürlüğü Üye : Sefer Bütün EÜAŞ Genel Müdürlüğü Üye : Mustafa Aktaş TKİ Genel Müdürlüğü Üye : Ali Oğuz Türkyılmaz TMMOB-Makina Mühendisleri Odası Üye : Gültekin Türkoğlu Gerçek Kişi Üye : Prof. Dr. A. Orhan Yeşin Gerçek Kişi Üye : A. Necdet Pamir Gerçek Kişi DENETİM KURULU Temsil Ettiği Kuruluş Başkan : Dr. Hacı Duran Gökkaya TETAŞ Genel Müdürlüğü Üye : Tülin Keskin Gerçek Kişi Üye : Muzaffer Başaran Gerçek Kişi Yayım Hazırlama Komitesi Başkan : Tülin Keskin Oğuz Türkyılmaz, Ülker Aydın, Necdet Pamir, Prof. Dr. A. Orhan Yeşin, Çetin Koçak, Hülya Peker, Yasemin Güleç, Ayşe Yasemin Örücü, Mücella Ersoy Teşekkür: Raporumuzda kullandığımız Türkiye temel enerji verilerini sağlayan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Müdürlüğü’ne teşekkür ederiz. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 3 İÇİNDEKİLER ÖZET ........................................................................................................................13 1. DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE 2008 YILINDA ENERJİ KONUSUNDAKİ ÖNEMLİ GELİŞMELER.................................................................................................................15 2.DÜNYA’YA BAKIŞ.................................................................................................17 2.1 MEVCUT DURUM ..............................................................................................17 2.1.1. Genel. .....................................................................................................17 2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi .................................................................17 o Petrol o Doğal Gaz o Kömür o Nükleer Enerji o Hidroelektrik Enerji 2.2 DÜNYA ENERJİ SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELİŞMELER ...........................20 2.3 DÜNYA ENERJİ SEKTÖRÜNDE UZUN VADELİ TAHMİNLER..........................24 3. TÜRKİYE ENERJİ SEKTÖRÜ GENEL GÖRÜNÜMÜ ........................................ 28 3.1.TÜRKİYE ENERJİ POLİTİKASI..........................................................................28 3.2. TÜRKİYE ENERJİ ARZ VE TALEBİ ..................................................................29 3.3. KAYNAKLAR BAZINDA ENERJİ .......................................................................34 3.3.1. KÖMÜR ....................................................................................................34 3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Geliştirlmesi ...............................................35 3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi ..........................................................35 3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri .............................................................. 39 3.3.1.4. Kömür İthalatı ...............................................................................41 3.3.2 PETROL ..................................................................................................41 3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri .....................................................42 3.3.2.2. Petrol Rezervleri .............................................................................42 3.3.2.3. Petrol Üretimi ..................................................................................42 3.3.2.4. Petrol Fiyatları................................................................................ 43 3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol İthalat ve İhracatı ............................................ 44 3.3.2.6. Rafineri Ve Dağıtım Faaliyetleri ....................................................45 3.3.2.7. Petrol Ürünleri Dağıtımı .................................................................46 3.3.2.8. Petrol Stokları ................................................................................46 3.4. HAMPETROL BORU HATLARI .........................................................................47 3.5. DOĞAL GAZ .....................................................................................................48 4 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 3.5.1. Doğal Gazın Üretimi ve Tüketimi ......................................................49 3.5.2. Doğal Gazın Sektörel Kullanımı.........................................................51 3.5.3. Doğal Gaz ve LNG İthalatı ...............................................................51 3.5.4. Doğal Gaz Depoları ..........................................................................54 3.6.DOĞAL GAZ BORU HATLARI ..........................................................................54 3.7 YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI ........................................................... 59 3.7.1 Hidroelektrik ........................................................................................62 3.7.2 Rüzgâr Enerjisi ................................................................................ 63 3.7.3 Jeotermal Enerji .................................................................................65 3.7.4. Güneş Enerjisi ..................................................................................67 3.7.5. Biyokütle Enerjisi (Biyogaz, Biyoyakıt)...............................................69 3.7.5.1. Biyogaz ........................................................................................69 3.7.5.2. Biyoyakıt ................................................................................... 70 3.8. HİDROJEN ENERJİSİ .....................................................................................71 3.9 NÜKLEER YAKIT VE NÜKLEER ENERJİ .........................................................72 3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum Kaynakları ........................................72 3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör İşletme Deneyimi ...................................73 3.9.3. Nükleer Santral İhaleleri ..................................................................... 73 4. ELEKTRİK ENERJİSİ .........................................................................................75 4.1.Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Gelişmeler .................................75 4.2.Elektrik Üretim Tesislerini Kamu ve Özel Sektör Kuruluşlarına göre Gelişimi ..................................................................79 4.3.Elektrik Enerjisinin İletim ve Dağıtımı ....................................................80 4.4 .Elektrik Enerjisinin Tüketimi ..................................................................82 5. ENERJİ VERİMLİLİĞİ .........................................................................................85 6. ENERJİ, ÇEVRE VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ..........................................................87 6.1. Politikalar ............................................................................................87 6.2. AB Mevzuat Uyumu Çalışmaları .........................................................88 6.3. İklim Değişikliği ve Enerji Sektörü ....................................................... 89 6.4. İklim Değişikliğinde Uluslararası Politikalar .........................................91 6.5. Enerji Sektörü ile İlişkili Diğer Çevresel Hususlar .................................95 7. ENERJİ PROJEKSİYONLARI ............................................................................96 8. ENERJİ İSTATİSTİKLERİ .................................................................................107 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 5 TABLOLAR Tablo 1. Türkiye’nin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri ............................................................................... 28 Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi 2007 ........................................................................................ 30 Tablo 3. Birincil Enerji Kaynakları Üretimi ............................................................................................... 30 Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 31 Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı ................................................................................. 31 Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- İthalat ve İhracatının Gelişimi (Bin TEP) ................................................. 33 Tablo 7. Taşkömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton) ...................................................................... 37 Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton) ................................................................................ 37 Tablo 9. Petrol Üretim- Değerleri ve Tüketim ........................................................................................... 43 Tablo 10. Ülkeler itibariyle Ham Petrol İthalatı ........................................................................................... 45 Tablo 11. Rafineri Kapasiteleri ................................................................................................................... 46 Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi ............................................................................. 48 Tablo 13. 2007 Yılı Doğal Gaz Rezervleri (Milyon m3) .............................................................................. 49 Tablo 14. Doğal Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m3) ................................................................... 50 Tablo 15. Yıllar İtibarıyla BOTAŞ Doğal Gaz Satış Miktarları (Milyon m3).................................................. 51 Tablo 16. BOTAŞ Doğal Gaz ve LNG Alım Miktarları ................................................................................ 52 Tablo 17. Doğal Gaz ve LNG Alım Anlaşmaları ......................................................................................... 53 Tablo 18. Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları (Milyon m3)........................................................................... 53 Tablo 19. Doğal Gaz Talep Tahmin ve Doğal Gaz İhracat Miktarları Sm3 .................................................. 53 Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW ................................................................................ 61 Tablo 21. EPDK ‘dan Alınan Enerji Üretim Lisanslarının Durumu............................................................. 62 Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje Durumlarına Göre Dağılımı .............................................. 63 Tablo 23. Türkiye - İyi-Sıradışı Arası Rüzgar Kaynağı 50m ....................................................................... 63 Tablo 24. Jeotermal Enerjinin Mevcut Kullanım Durumu ........................................................................... 66 Tablo 25. Güneş Kolektörleri ile Elde Edilen Enerji Miktarı Tahmini .......................................................... 68 Tablo 26. Hayvansal Atık Potansiyeline Karşılık Gelen Üretilebilecek Biyogaz Miktarı ve Taşkömürü Eşdeğeri ....................................................................................................... 69 Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri .................................................................................. 72 Tablo 28. Türkiye Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle Gelişimi ............................................................ 76 Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç ve Üretimin Yıllar İtibariyle gelişimi ................................................. 76 Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Gelişimi ..................................................... 77 Tablo 31. 2007 yılı Türkiye Kurulu Gücünün Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ......................................................................................................................... 78 Tablo 32. 2007 yılında İşletmeye Giren Üretim Tesisleri ............................................................................ 79 Tablo 33. 2007 yılında İşletmeden Çıkarılan veya Güç Revizesi Yapılan Üretim Tesisleri ....................................................................................................................... 79 Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ................................................ 79 Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ........................................................... 80 Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı ......................................................... 80 Tablo 37. Yıllar İtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi ........................................................................ 83 Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone Sayısının Sektörel Dağılımı ........................................... 83 Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve Kayıpların Yıllar İtibariyle Gelişimi (GWh)............ 84 Tablo 40. Sektörlere Göre Toplam Seragazı Emisyonları (milyon ton CO2 eşdeğeri) ........................................................................................................ 90 Tablo 41. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefleri (2008-2020) ............................................................ 97 Tablo 42. Birincil Enerji Kaynakları Tüketim Hedefleri (2008-2020) ............................................................ 97 Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020) ................................................................................... 98 Tablo 44. Sanayi Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020) ............................................................................. 98 Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020) ................................................................................ 99 Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (2008-2020) ............................................................................................. 99 6 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu GRAFİKLER Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-2007) ................................................................................ 18 Grafik 2. Alternatif Yakıtlar Fiyat kıyaslaması (1000dolar/varil-gün kapasite) ........................................... 23 Grafik 3. Dünya Birincil enerji Talebi (Referans Senaryo)......................................................................... 24 Grafik 4. Dünya Enerji Fiyatları (nominal) 3 Senaryo .............................................................................. 25 Grafik 5. Dünya Enerji Kaynaklı CO2 Emisyonları (2005-20030 milyar metrik ton) ................................. 27 Grafik 6. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı (1000 TEP) ............................................................. 32 Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin Yapısı, 2007 ..................................................................... 32 Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Gelişimi .................................................................................................... 33 Grafik 9. Enerji Fiyatlarının Enerji İthalatına Etkisi (Milyar Dolar) ............................................................. 34 Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................ 36 Grafik 11. Linyit, Taşkömürü ve Asfaltit Üretimi.......................................................................................... 38 Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Dağılımı ............................................................................ 38 Grafik 13. Kömür Üretim, İthalat ve Tüketimi .............................................................................................. 41 Grafik 14. 2007 Yılı Sonu İtibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde Şirketlerin Payı ......................... 42 Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Gelişimi .......................................................................................... 43 Grafik 16. Brent Petrol Fiyatı (ABD Doları, varil) ........................................................................................ 44 Grafik 17. Türkiye Doğal Gaz Üretimleri ..................................................................................................... 49 Grafik 18. Doğal Gaz Tüketimi.................................................................................................................... 50 Grafik 19. Doğal Gaz Tüketiminin Sektörel Dağılımı .................................................................................. 51 Grafik 20. 2007 Yılı Doğal Gaz İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı............................................................. 52 Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki Payı ............................................. 60 Grafik 22. Elektrik Arzındaki Yenilenebilir Enerji Payı ................................................................................. 60 Grafik 23. Elektrik Üretiminde Kaynakların Payı ......................................................................................... 61 Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon Değerleri (kWh/m2-gün) ................................................................... 67 Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Dağılımı ..................................................................................... 75 Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin Yıllar İtibarı ile Değişimi ........................................................ 76 Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve Yıllar İtibarı ile Değişimi ............................................ 77 Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Dağılımı .......................................................................... 78 Grafik 29. Enerji Yoğunluğu Değişimi (1998 Sabit fiyatları ile).................................................................... 85 Grafik 30. Enerji Yoğunluğunun Sektörel Değişimi .................................................................................... 86 Grafik 31. Enerji Kaynaklı CO2 Emisyonlarının Sektörlere Göre Dağılımı (2006)....................................... 90 HARİTALAR Harita 1. Doğu Batı Enerji Koridorunu Oluşturan Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatları.................................. 55 Harita 2. Azerbeycan Şah Denizi-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................... 56 Harita 3. Mavi Akım Projesi ........................................................................................................................ 57 Harita 4. Trans-Hazar Doğal Gaz Boru Hattı ............................................................................................. 58 Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin Programı .................................................................... 59 Harita 6. Türkiye Rüzgar Atlası-Yıllık Rüzgar Dağılım Haritası 70 m ........................................................ 64 Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar Santralları -REPA ...................................................... 64 Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim Sahaları Haritası ............................................................................ 65 Harita 9. Türkiye Güneş Haritası................................................................................................................ 68 Harita 10.Türkiye Elektrik Dağıtım Bölgeleri ............................................................................................... 81 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 7 KISALTMALAR ETKB DPT EPDK ÖİB TUİK MTA DSİ EİE TEİAŞ TEDAŞ TKİ EÜAŞ GAP BM (UN) AB (EU) OECD IEA UCTE YPK MAKDEP BM-İDÇS STK DEK / TMK WEC UNIDO HES PDHES YİD Yİ İHD BHP TYHP EYHP CCS CO2-eşdeğer ÇEP IPCC İDÇS KP UNDP UNFCCC ÇED AID Sm3 IGCC CCP 8 : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı : Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı : Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu : Özelleştirme İdaresi Başkanlığı : Devlet İstatistik Enstitüsü : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü : Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü : Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü : Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi : Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi : Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu : Elektrik Üretim Anonim Şirketi : Güneydoğu Anadolu Projesi : Birleşmiş Milletler : Avrupa Birliği : Organization for Economic Cooperation and Development / Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı : International Energy Agency : Union for the Coordination of Transmission of Energy / Elektrik İletimi Koordinasyon Birliği : Yüksek Planlama Kurulu : Mini Enerji Kaynaklarını Değerlendirme Projesi : Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi : Sivil Toplum Kuruluşu : Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi : World Energy Council : United Nations Industrial Development Organization : Hidroelektrik Santral : Pompa Depolamalı Hidroelektrik Santral : Yap-İşlet-Devret : Yap-İşlet : İşletme Hakkı Devri : Brüt Hidroelektrik Potansiyel : Teknik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel : Ekonomik Yapılabilir Hidroelektrik Potansiyel : Carbon Capture and Storage : CO2 ve CO2 cinsinden diğer sera gazlarının toplamı : Çevre Eylem Programı : Intergovernmental Panel on Climate Change : İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi : Kyoto Protokolü : United Nations Development Programme : United Nations Framework Convention on Climate Change : Çevresel Etki Değerlendirmesi : Alt Isıl Değeri : Standart m3 = 1.05 m3 : Entegre Gazlaştırma Kombine Çevrim (Integrated Gasification Combined Cycle) : Carbon Capture Processing- Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu ENERJø BøRøMLERø : kilowatt = 103 watt : Megawatt = 103 kW : Gigawatt = 103 MW : Terawatt = 103 GW : kilowatt – saat (103 watt-saat) : Gigawatt – saat (106 kWh) : Terawatt – saat (109 kWh) : kilogram petrol eúde÷eri : ton petrol eúde÷eri : Milyon ton petrol eúde÷eri kW MW GW TW kWh GWh TWh Kep TEP MTEP ÇEVRøM KATSAYILARI Enerji KaynaklarÕnÕn TEP’ e Dönüútürülmesi 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 103 m3 103 kwh 103kwh 103 kwh 1 Ton 1 Ton IsÕl Çevrim KatsayÕsÕ(*) De÷er TEP (kcal/kg) 0,6100 6100 0,3000 3000 0,2000 2000 0,1100 1100 0,4300 4300 0,7000 7000 0,5000 5000 1,0500 10500 0,9100 9100 (**) 0,0860 860 (***) 0,8600 8600 (***) 0,2606 2606 (***) 0,3000 3000 0,2300 2300 Taúkömürü Linyit (teshin ve sanayi) Linyit (santral) Linyit (Elbistan) Asfaltit Kok Briket Hampetrol Do÷algaz Elektrik Enerjisi Jeotermal Enerji (elektrik) Nükleer Enerji Odun Hayvan ve Bitki ArtÕklarÕ (*) IsÕl De÷er/10000 (**) kcal/103 m3 (***) kcal/kwh Ham Petrol Dönüúüm KatsayÕlarÕ Ton HAM PETROL Ton Kilolitre Varil ABD galonu Ton/yÕl 1 1.165 7.33 307.86 - Kilolitre 0.8581 1 6.2898 264.17 - Varil 0.1364 0.159 1 42 - 0.00325 0.0038 0.0238 1 - - - - - 49.8 ABD galonu Varil/gün Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 9 10 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu SUNUŞ Dünya Enerji Konseyi Türk Millî Komitesi, Türkiye Enerji Sektörü’nün en eski sivil toplum kuruluşu olarak, 2009 yılında, “60. Kuruluş Yıldönümünü” kutlamaktadır. Sosyal ve ekonomik kalkınmanın temeli olan enerji sektöründe, teknik, ekonomik, bilimsel ve sosyal nitelikli çalışmalar yapan, görüş ve önerilerini kamuoyuna sunan, tarafsız ve ülke çıkarlarını özenle gözeten bir kuruluş olarak, Komite’nin varlığını 60 yıldır sürdürmesi önemli bir başarıdır. Bu başarının temelini, enerji sektörünün çeşitli konularını, değerli ve deneyimli uzmanlarının çalışmalarıyla ele alması ve bu çalışmaları raporlar-kitaplar halinde üyelerinin ve ilgili tüm kurum ve kuruluşların kullanımına sunması oluşturmaktadır. Enerji gibi çok geniş kapsamlı bir sektörün değişik konuları üzerinde çalışmak ve sonuçlarını raporlar halinde yayınlamak, Ülkemizde, konu hakkında önemli bir kaynak oluşumu da sağlamaktadır. Biz bu hususu değerli bir hizmet olarak görüyor ve devamlı olması için gayret sarfediyoruz. Bu bağlamda, 1980 yılından itibaren, enerji sektörünün, dünyadaki ve Ülkemizdeki gelişmelerini ve büyüklüklerini izlemek amacıyla hazırlamakta olduğumuz “Türkiye Enerji Raporları”nın 23’üncüsü olan “2008 Yılı Enerji Raporu”nu sunmaktan mutluluk duyuyoruz. Bu yayınımızdaki temel verileri bize sağlayan Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı’na ve tüm kuruluşlarına, ayrıca, Enerji Raporu Hazırlama Grubu Başkan ve üyelerine, ilgileri, katkıları ve özverili çalışmaları için teşekkürlerimizi sunuyoruz. Saygılarımızla. Süreyya Yücel Özden Yönetim Kurulu Başkanı Aralık 2008 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 11 12 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu ÖZET Dünya enerji sistemi, oldukça karmaúÕklaúan ve öngörülerin sürekli alt üst oldu÷u bir dönemi yaúamaktadÕr. Bu nedenle de, petrol ve do÷al gaz dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlar yo÷unluk kazanÕrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yÕllara kÕyasla önemli artÕú göstermiútir. Bu döneme damgasÕnÕ vuran en önemli olay; petrol fiyatlarÕndaki anormal de÷iúimlerdir. Temmuz 2008’de petrolün varili 147 dolardan iúlem görerek tavan yapmÕú ve ardÕndan, AralÕk 2008’de 40 dolarÕn altÕna düúerek, önceki tahminleri de alt üst etmiútir. DünyanÕn üzerinde önemle durdu÷u di÷er bir olgu da fosil yakÕtlarÕn üretim ve tüketimleri sürecinde atmosfere yayÕlan karbon emisyonlarÕnÕn yol açtÕ÷Õ küresel ÕsÕnma ve iklim de÷iúikli÷inin beklenen etkileridir. Bu nedenle enerji sektöründe de÷iúim yaratan bir süreci tetikleyen geniú bir küresel tepki oluúmuútur. 2009 KasÕm’Õnda Kopenhag’da toplanacak olan UluslararasÕ Konferans, 2012 yÕlÕ sonrasÕ için karbon salÕnÕmlarÕ konusundaki küresel mutabakatÕn sa÷lanabilmesi için, önemli bir aúama olarak tanÕmlanmaktadÕr. Bu dönemde karbon ticareti, enerji piyasalarÕnÕn yeni ve önemli bir unsuru olarak öne çÕkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi, karbon tutma ve yenilenebilir enerji gibi yeni teknolojilere yatÕrÕmlar, AR-GE destekleri ile verimlilik yatÕrÕmlarÕnda önemli hareketlenmeler gözlemlenmiútir. 2007 yÕlÕ dünya birincil enerji tüketimi, 11 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bunun 3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol eúde÷eri do÷al gaz, 3.18 milyar ton petrol eúde÷eri kömür, 622 milyon ton petrol eúde÷eri nükleer ve 709 milyon ton petrol eúde÷eri de hidroelektrikle karúÕlanmÕútÕr Bugüne kadar hidroelektrik dÕúÕnda çok snÕrlÕ kalan yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn tüketimi önümüzdeki yÕllarda miktar olarak hÕzla artsa da, bu artÕú, toplamdaki payÕnÕn çok yüksek olmasÕnÕ sa÷layamayacaktÕr. Dünyada piyasalarÕn serbestleútirilmesi ve piyaslaútÕrÕlmasÕ politika ve uygulamalarÕ sonucunda kÕsa dönemli karlara odaklanmÕú bir sektör oluúmaktadÕr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorun olup, ülkelerin uzun erimli ve stratejik yaklaúÕmlara sahip uygun enerji karÕúÕmlarÕnÕn oluúturulmasÕndaki en önemli engel olarak ortaya çÕkmaktadÕr. Dünya enerji talebi, 2007 yÕlÕnda bir önceki yÕla göre azalarak % 2.4 oranÕnda artÕú gösterebilmiútir. 2007 yÕlÕnda baúlayan bu e÷ilim, 2008 yÕlÕnda daha da etkili olmuútur. Türkiye birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,8 oranÕnda bir artÕúla 2007 yÕlÕ sonu itibariyle 107.625 milyon ton petrol eúde÷erine, elektrik enerjisi tüketimi ise yÕllÕk %4,6 oranÕnda bir artÕúla 191,6 milyar kwh’e ulaúmÕútÕr. Türkiye’de kömür ve hidrolik enerji geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi yerli üretimde önemli paya sahiptir. 2007 yÕlÕnda, birincil enerji kaynaklarÕ üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8 ini, do÷al gaz %3 ünü, yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yakÕtlar (odun, hayvan ve bitki atÕklarÕ) ise %18’ini oluúturmaktadÕr. Kömür, do÷al gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli bileúenidir. Özellikle do÷al gaz son yÕllarÕn hÕzla büyüyen enerji kayna÷Õ olarak tüketimde vazgeçilmez bir yere oturmuútur. 2007 yÕlÕnda do÷algaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük payÕ alan enerji kayna÷Õ haline gelmiútir. Di÷er taraftan elektrik enerjisi üretiminde do÷al gazÕn payÕ % 49,6 ‘ya yükselmiútir. Buna karúÕlÕk do÷al gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü kendi üretimimiz ile karúÕlanabilmiútir. 2007 yÕlÕnda ulusal do÷algaz tüketiminin;%56’sÕ elektrik üretiminde, %22’si konutlarda gerçekleúmiú olup, kalan %22’si de sanayide kullanÕlmÕútÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 13 2007 yÕlÕ verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde do÷al gazdan sonra en büyük paya sahiptir. Ancak 33.3 MTEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin yine sadece %6.7’ si kendi üretimimiz ile karúÕlanabilmiútir. 1990 yÕlÕnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,9’luk artÕúla 2004 yÕlÕnda 69,0 MTEP, 2007 yÕlÕnda 82,7 MTEP de÷erine ulaúmÕútÕr . Yerli kaynaklarÕmÕzdan üretilen enerji miktarÕndaki artÕúÕn enerji talebimizden daha düúük olmasÕ nedeniyle, net enerji ithalatÕmÕz 1990’daki 28,5 MTEP de÷erinden 2007’de 81.1 MTEP de÷erine ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile karúÕlanmÕútÕr. Geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi, 2007 yÕlÕnda da baúta do÷al gaz ve petrol olmak üzere, taú kömürü ve elektrik enerjisi ithalatÕ yapÕlmÕútÕr. Enerji ithalatÕna 2006 yÕlÕnda 29 milyar dolar ve 2007 yÕlÕnda 33,9 milyar dolar ödenmiútir. Petrol fiyatlarÕ 2008’de kritik eúik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çÕkmÕú, 2008 sonunda tekrar 50 $/varil’in altÕna düúmüútür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli HasÕlasÕ 2007 yÕlÕnda 656.8 milyar $ dÕr. AynÕ yÕlda petrol ve do÷al gaz ithalatÕna yaklaúÕk 23 milyar $ ödenerek Gayri Safi Milli HasÕlamÕzÕn % 3.5 'i petrol ve do÷al gaz dÕúalÕmÕna verilmiútir. Baúka bir deyiúle 2007 yÕlÕndaki tüm ihracatÕmÕzÕn (107, 3 milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve do÷al gaz ithalatÕna ayrÕlmÕútÕr. Toplam enerji arzÕnda, petrole %30,9 ve do÷al gaza %31,5 oranÕnda ba÷ÕmlÕ olan ülkemizde enerji sektörünün, ekonomi üzerindeki yo÷un etkisi ve arz güvenli÷i büyük önem taúÕmaktadÕr. Ortado÷u ve Hazar Bölgesi do÷al gaz rezervlerini Avrupa pazarlarÕna ba÷lamayÕ öngören TürkiyeBulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Do÷al Gaz Boru HattÕ (Nabucco) 2007 ve 2008 yÕlÕnda üzerinde en çok konuúulan projelerden birisi olmuútur.Ancak politik nedenlerden dolayÕ henüz fazla bir ilerleme sa÷lanamamÕútÕr. Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarÕ ile enerji ihtiyacÕnÕn önemli bir kÕsmÕnÕ karúÕlayabilecek bir potansiyele sahip olmasÕna karúÕn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin çok altÕnda de÷erlendirilmektedir. Hidro, rüzgar, jeotermal, güneú ve biyokütle ülkemizin kullanÕlan ve kullanÕlma potansiyeli yüksek yenilenebilir enerji kaynaklarÕdÕr ve kömürden sonra enerji üretiminde ikinci büyük yerli kaynak olmaya adaydÕr. 2007 yÕlÕnda yenilenebilir enerji kaynaklarÕndan üretilen enerji miktarÕ 8,47 MTEP mertebesindedir. Bu toplam birincil enerji arzÕmÕzÕn yaklaúÕk % 8 ine karúÕlÕk gelmektedir. Önümüzdeki yÕllarda da bir çok teúvi÷e ra÷men, yenilenebilir enerji miktar olarak büyüse de, enerji arzÕndaki oransal payda büyük artÕúlar beklenmemektedir. 2007 ve 2008 yÕllarÕ enerji verimlili÷i politikasÕnda önemli bir hamle yÕlÕ olmuútur. Enerji Verimlili÷i Kanunu’nu takiben de÷iúik sektörleri kapsayan çok sayÕda yönetmelik çÕkarÕlmÕú, ilk defa sanayi sektörü ile sÕnÕrlÕ da olsa enerji verimli÷i projeleri desteklenir hale gelmiútir. Ancak halen enerji yo÷unlu÷u de÷erlerimiz OECD ve AB ortalamasÕnÕn oldukça üstündedir. Bu mevzuat ve yaratÕlan ortamÕn olumlu katkÕsÕ ile 2020 yÕlÕnda enerji tüketimimizde yaklaúÕk % 15 oranÕnda tasarruf sa÷lanmasÕ beklenmektedir. Bu dönemde Türkiye’nin Kyoto Protokoluna taraf olmasÕ konusunda yasal hazÕrlÕklar yapÕlmÕúsa da üyelikle ilgili presedür ancak 2009 da tamamlanabilmiútir. Taraf olmasÕ sonucunda, önümüzdeki yÕllarda enerji tüketimini sÕkÕ denetim altÕna almasÕ ve yeniden úekillendirmesi gerekecek olan Türkiye’nin emisyon artÕúÕ 1990 yÕlÕna göre % 95 civarÕnda olmuútur. 2007 ve 2008 yÕllarÕnÕn di÷er gündem yaratan enerji konusu da Nükleer Enerji øhalesi olmuútur. Sadece bir firmanÕn teklif vermiú oldu÷u ihale de÷erlendirme süreci halen devam etmektedir. 14 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 1. DÜNYA’DA VE TÜRKøYE’DE 2008 YILINDA ENERJø KONUSUNDAKø ÖNEMLø GELøùMELER Dünya 2007 yÕlÕnÕn ikinci yarÕsÕndan itibaren göstergeleri olumsuzlaúan Dünya Enerji PazarÕ, 2008 yÕlÕnÕn son çeyre÷inden itibaren bir kriz ortamÕna girmeye baúladÕ. 2008 Ocak ayÕnda ABD’de ham petrolün varili 100 dolara alÕcÕ buldu. Giderek artan petrol fiyatlarÕ, Mart 2008 ayÕnda varili 104 dolar, Temmuz 2008’de 147 dolar’a çÕkarak, do÷algaz ve kömür fiyatlarÕnÕn da artmasÕna neden oldu. Temmuz sonundan itibaren, AB’de ve ABD’de ekonomideki yavaúlamanÕn hissedilir bir seviyeye inmesinden sonra, ham petrol fiyatlarÕ düúme e÷ilimine girerek, Eylül 2008’de 95 dolar oldu, AralÕk 2008’de ise 38 dolarÕn altÕna indi. Enerji geliúmelerinin anahtarÕnÕ teúkil eden, petroldeki bu istikrarsÕz durumun ana nedenlerinden biri olarak, ABD ve AB’de baúlayan finansal krizin enerji sektörüne kaçÕnÕlmaz yansÕmasÕ gösterilebilir. Enerjide arz güvenirli÷i darbo÷azÕnÕ yaúayan AB ve di÷er büyük ekonomiler için oldu÷u kadar, özellikle geliúmekte olan ülkeleri de içine alan finansal kriz, enerji yatÕrÕmlarÕnda ertelemelere neden olacak ve uzun vadeli hedefler daha mütevazi de÷erler içinde kalacaktÕr. Bir taraftan sanayi üretimi azalÕrken enerji talepleri de azalacak ve enerji alanÕndaki geliúmeler yavaúlayacaktÕr. Büyük bir sorunlar yuma÷Õ halindeki Dünya’nÕn enerji problemlerinin çözümden giderek uzaklaúÕldÕ÷Õ ve problemlerin artarak gelecek yÕllara devir edildi÷ini gözlenmektedir. Bu geliúmeler, Dünya’da refah ve barÕúa ulaúÕlmasÕnda enerji problemlerinin olumsuz etkisinin daha belirgin görülece÷i bir gelece÷e do÷ru yol aldÕ÷ÕmÕzÕ göstermektedir. Dünya’da artarak devam edecek olan petrol talebinin, gelecekte karúÕlanmasÕnÕn zor ve petrol fiyatlarÕ dolayÕsÕyla di÷er fosil yakÕtlarÕn fiyatlarÕnda önemli yükselmeler olaca÷Õ tahmin edilmektedir. Ucuz petrol ve do÷algaz devrinin kapandÕ÷Õ yetkili a÷Õzlardan dile getirilmektedir. UluslararasÕ petrol úirketlerinin yeni petrol rezervlerine ulaúmalarÕ giderek zorlaúmakta, petrol üretimi ve arzÕ giderek ulusal karaktere dönüúmekte ve uluslararasÕ siyasetin bir silahÕ olarak kullanÕlma imkanÕ artmaktadÕr. Bu durum Dünya’da yeni çatÕúmalar için uygun ortam yaratmasÕ beklenmektedir. ùüphesiz fosil yakÕtlardaki fiyat artÕú e÷ilimi zaman içinde sera gazlarÕ emisyonunun artÕúÕnÕ frenleyecektir. Ancak, enerji ihtiyaçlarÕ nasÕl karúÕlanacaktÕr? Dünya’daki 1,6 milyar insan için elektrik sa÷lanmamasÕnda, sosyal ve ekonomik refahÕn tesisinde enerji nasÕl destek verecektir? Enerji dünyasÕnda, özellikle yo÷un olumsuzluklarÕn yaúandÕ÷Õ 2008 yÕlÕnda, gelecek için neler yapÕlmalÕdÕr? Bu sorgulamanÕn, giderek, daha belirgin úekilde cevaplandÕrÕlmasÕ gerekecektir. Mevcut geliúmeleri oldu÷u gibi kabul ederek, buna göre artan belirsizlikler içinde politikalar oluúturmak, enerji problemlerinin çözümü ya da hafifletilmesi için bir yöntem olabilir. Ancak, bu yaklaúÕm, enerjiye ba÷ÕmlÕ çatÕúmalarÕ ve sosyal rahatsÕzlÕklarÕ önleyemeyecektir. Sürdürülebilir bir gelecek için yeni fikirlere ve eylem programlarÕna ihtiyaç vardÕr. Dünya barÕúÕnÕ tehdit eden “enerji trendinin” düzeltilmesi için Dünya Enerji Konseyi (WEC), Birleúmiú Milletler (UN), Avrupa Birli÷i (AB) gibi uluslararasÕ kuruluúlarÕn ve hükümetlerin yeni misyonlar yüklenmesi beklenilmelidir. Türkiye Dünya’daki ekonomik geliúmeler paralelinde Türkiye’de de ekonomik geliúmeler etkilenmiútir. 2007 yÕlÕnda ve 2008 yÕlÕnÕn ilk yarÕsÕnda, enerji tüketiminde artÕúlar yaúanmÕútÕr. 2006 yÕlÕnda 99,6 milyon TEP olan enerji tüketimimiz, 2007 yÕlÕnda %8 artÕúla, 107,6 milyon TEP’e ulaúmÕútÕr. Bu artÕú Dünya ülkeleri arasÕnda kayda de÷er bir artÕútÕr. Son beú yÕlda Türkiye’nin birincil enerji tüketimi %35 oranÕnda artmÕútÕr. 2006 yÕlÕnda 176,2 milyar kwh olan elektrik tüketimi 2007 yÕlÕnda %7,8 artÕúla 191,6 milyar kwh ulaúmÕútÕr. Son beú yÕlda Türkiye’nin elektrik enerjisi tüketimi artÕúÕ %43’dür. Bu artÕú da yine Dünya ülkeleri arasÕnda en yüksek artÕúlardan biridir. 2008 yÕlÕnÕn ilk yarÕsÕnda artÕúlar gösteren elektrik enerjisi talebi, ekonomik geliúmelere paralel olarak ikinci yarÕdan itibaren artÕú hÕzÕnÕ azaltmÕú ve Ekim ayÕnda, geçen yÕla göre, %-2, KasÕm ayÕnda %-5 ve AralÕk ayÕnda %-5,5 oranÕnda düúmüútür. 2008 yÕlÕ baúÕnda 203 milyar kwh Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 15 olaca÷Õ tahmin edilen elektrik üretimi 198 milyar kwh’de kalmÕútÕr. 2009 yÕlÕnÕn ilk aylarÕnda da devam edece÷i tahmin edilen bu geliúmelerin, Türkiye ekonomisi üzerinde olumsuz etkilerinin olaca÷Õ düúünülmektedir. Bu olumsuzluklarÕn, elektrik enerjisi talebinde artÕúÕ frenleyece÷i ve yeterli yatÕrÕm yapÕlmayÕúÕndan dolayÕ 2010 yÕlÕnda ortaya çÕkmasÕ beklenen elektrik enerjisi krizini birkaç yÕl erteleyece÷i tahmin edilmektedir. 2008 yÕlÕnda enerji konusunda kayda de÷er olaylar aúa÷Õda belirtildi÷i úekilde sÕralanabilir: 2008 yÕlÕnÕn baúlangÕcÕ, elektrik tarifelerine yapÕlan %19,5’lÕk zamla hatÕrlanacaktÕr. EsasÕnda OECD ortalama elektrik fiyatÕnÕn üzerinde elektrik fiyatlarÕna sahip Türkiye’nin, bu yeni fiyat artÕúÕ tartÕúma konusu olmuútur. Türkiye’de 2008 yÕlÕnÕn 2. çeyre÷inde sanayide elektrik satÕú fiyatÕ 12,6 cent/kWh olarak gerçekleúmiútir. AynÕ dönemde, sanayide elektrik satÕú fiyatÕ, ABD’de 6,6 cent/kWh, Kore’de 5,9 cent/kWh, øsviçre’de 9,7 cent/kWh olmuútur. Bu durum, sanayiciler arasÕnda, Türkiye’nin endüstriyel üretiminin uluslararasÕ pazarda rekabetçi olmayaca÷Õ de÷erlendirmesinin yapÕlmasÕna neden olmuú ve bu pahalÕ fiyatlarÕn gözden geçirilmesi istenmiútir. 2008 yÕlÕnÕn baúlangÕcÕnda øran’dan sa÷lanan do÷algazda kesintilerden dolayÕ sÕkÕntÕlar yaúanmÕútÕr. øran’daki iklim koúullarÕndan kaynaklandÕ÷Õ ifade edilen ve øran’Õn iç pazarÕnda tüketilen do÷algazÕn çok yüksek de÷erlerde olmasÕ, gelecekte øran’Õn güvenilir bir do÷algaz tedarikçisi olup olmayaca÷Õ sorgulamasÕnÕ do÷urmuútur. 2008 yÕlÕ baúÕnda, Nabucco UluslararasÕ Gaz Boru HattÕ ùirketi’ne, Almanya’nÕn büyük enerji úirketi RWE, 6 ortak olarak katÕlmÕútÕ. AyrÕca Türkiye Elektrik Ticaret Anonim ùirketi (TETAù) tarafÕndan nükleer enerji santralÕ ile ilgili ihale süreci baúlatÕlmÕútÕr. MayÕs 2008 ayÕ içinde Petkim Petrokimya Holding A.ù.’deki %51 oranÕndaki kamu hissesinin satÕú sözleúmesi imzalandÕ. Haziran ayÕnda Türkiye’nin en büyük elektrik üretim projelerinden olan Afúin-Elbistan C ve D santral ihaleleri için teklif alÕndÕ. Bu önemli ihale Eylül ayÕ içinde alÕnan bir kararla iptal edildi. Enerji KøT’leri için maliyet bazlÕ fiyatlandÕrma mekanizmasÕ yürürlü÷e sokuldu. Bunun bir sonucu olarak elektrik fiyatlarÕ konutlarda 22,9 Ykrú/kwh ulaútÕ. Rusya ile Gürcistan arasÕnda patlak veren siyasi gerginlik çatÕúmaya dönüúünce, Bakü-TiflisErzurum do÷algaz boru hattÕnda sevkiyat durdu. Eylül ayÕ içinde do÷algaz fiyatlarÕnda konutlarda %4,55 ve sanayide %4,69 oranÕnda ve KasÕm ayÕnda konutlarda tekrar %22,5 sanayide %22 oranÕnda do÷algaz fiyatlarÕnda önemli artÕúlara gidildi. Ekim ayÕnda konutlarda elektrik fiyatlarÕna yapÕlan üçüncü artÕúla, 1 kwh ortalama 24,68 Ykrú yükseltildi. YÕl içinde do÷al gazda %82.15 ve elektrikte %56.13 varan artÕúlarla, 2008 yÕlÕ enerji fiyatlarÕnda yüksek artÕúlarÕn oldu÷u bir yÕl olarak anÕlacaktÕr. 2008 yÕlÕnda 198 milyar kwh ulaúan elektrik tüketiminin 2009 yÕlÕnda 204 milyar kwh’a, aynÕ úekilde 2008 yÕlÕnda 110 milyon TEP’e ulaútÕ÷Õ tahmin edilen genel enerji tüketiminin, 2009 yÕlÕnda 112 milyon TEP’e ulaúmasÕ beklenmektedir. Hem elektrik, hem de genel enerji tüketiminde tahmin edilen bu düúük artÕú, yavaúlayan ekonomik geliúmenin bir sonucu olarak görülmelidir. 2007 yÕlÕnda enerji tüketimimizin ancak %25,5’i yerli üretim imkanlarÕ ile karúÕlanmÕútÕr. Enerji talebimizin yerli imkanlarla karúÕlanma oranÕ %25’in 2008 ve 2009 yÕlÕnda da aynÕ seviyede kalaca÷Õ tahmin edilmektedir. Türkiye de 2007 yÕlÕnda yerli kaynaklardan üretilen 27,4 milyon TEP’in yaklaúÕk %50’i linyitten karúÕlamÕútÕr. 2009 ve onu takip eden yÕllarda yerli enerji üretimimizin %50’yi aúan bir oranda yine linyitden karúÕlanaca÷Õ tahmin edilmektedir. Türkiye’nin ithal enerji kaynaklarÕna %75 oranÕndaki ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕn azaltÕlabilmesi, uluslararasÕ iliúkiler, ekonomi ve istihdam açÕsÕndan büyük önem taúÕmaktadÕr. Dünya’da ve Türkiye’de yaúanan ekonomi ve enerji konusundaki geliúmelerin, enerji konusunda oluúturulan stratejilerin gözden geçirilmesi ihtiyacÕnÕ do÷urdu÷u bir gerçektir. Bu 16 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu konuda baúlatÕlan “Enerji Strateji Belgesi” hazÕrlama çalÕúmalarÕ 2008 yÕlÕ sonuna kadar sonuçlandÕrÕlamamÕútÕr. Ancak, Türkiye’de yaúanan enerji problemlerinin çözümü için yeni bakÕú açÕlarÕ ve yeni fikirlere ihtiyaç duyulmakta oldu÷u tüm kesimlerce ifade edilmektedir. 2. DÜNYA’YA BAKIù 2.1. MEVCUT DURUM 2.1.1. Genel Dünya enerji sistemi, oldukça karmaúÕklaúan ve öngörülerin sürekli alt üst oldu÷u bir dönemi yaúamaktadÕr. Uzun süre; arama ve rafinaj yatÕrÕmlarÕndaki gecikmeler, baúta Irak’Õn iúgali olmak üzere jeopolitik geliúmeler, finans piyasalarÕnda özellikle bir süre “hedge fonlarÕnÕn” petrol üzerinde odaklanan spekülatif amaçlÕ faaliyetleri ve dolarÕn di÷er para birimleri karúÕsÕndaki düúük seyri gibi nedenlerle, maliyetlerin çok üzerinde seyreden petrol ve (ona ba÷lÕ yükselen) gaz fiyatlarÕ, enerji piyasalarÕnÕ, ola÷andÕúÕ bir sürece süreklemiú durumdadÕr. Bu nedenle de, özellikle petrol ve do÷al gaz dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlar yo÷unluk kazanÕrken, özellikle kömür ve nükleere dönük beklentiler, önceki yÕllara kÕyasla önemli artÕú göstermiútir. Gene bu süreçte, konvansiyonel olmayan petrol rezervleri, yüksek petrol fiyatlarÕna ba÷lÕ olarak, konvansiyonel kategoride görülmeye baúlanmÕú ve geliútirilmeleri yönündeki projeler hÕz kazanmÕútÕr. Buna karúÕn; petrol fiyatlarÕ Temmuz 2008’de varili 147 dolardan iúlem görerek tavan yaparken, AralÕk 2008’de 50 dolarÕn altÕna düúerek, önceki tahminleri de alt üst etmiútir. ABD’den baúlayarak, küresel ölçekte yaúanan ve etkisinin daha da artmasÕ beklenen ekonomik durgunluk/kriz ortamÕnda, enerji talebinde de önemli daralma beklentisi artmaktadÕr. Enerji piyasalarÕnÕ temelden etkileyen bir di÷er önemli parametre, küresel ÕsÕnma olgusudur. Bu alanda farklÕ görüúler olmakla birlikte, özellikle fosil yakÕtlarÕn üretim ve tüketimleri sürecinde atmosfere yayÕlan karbon emisyonlarÕnÕn yol açtÕ÷Õ öne sürülen küresel ÕsÕnma ve iklim de÷iúikli÷ine karúÕ, geniú bir küresel tepkinin oluútu÷u söylenebilir. Bu tepkiler, Kyoto Protokolü’nü imzalamamakta direnen ülkelerin yönetimleri üzerinde artan bir baskÕ oluútururken, bir yandan da fosil yakÕtlar dÕúÕndaki kaynaklara yönelik arayÕúlarÕn bir di÷er nedenini oluúturmaktadÕr. Karbon ticareti, enerji piyasalarÕnÕn yeni ve önemli bir unsuru olarak öne çÕkarken, temiz kömür yakma teknolojileri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi gibi teknolojilere yatÕrÕmda önemli hareketlenmeler gözlemlenmiútir. 2009 KasÕm’Õnda Kopenhag’da toplanacak olan UluslararasÕ Konferans, 2012 yÕlÕ sonrasÕ için karbon salÕnÕmlarÕ konusundaki küresel mutabakatÕn sa÷lanabilmesi için, önemli bir olanak olarak tanÕmlanmaktadÕr. 2.1.2. Dünya Birincil Enerji Tüketimi 2007 yÕlÕ birincil enerji tüketimi, 11,1 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bunun 3.95 milyar tonu petrol, 2.64 milyar ton petrol eúde÷eri do÷al gaz, 3.18 milyar ton petrol eúde÷eri kömür, 622 milyon ton petrol eúde÷eri nükleer ve 709 milyon ton petrol eúde÷eri de hidroelektrikle karúÕlanmÕútÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 17 Grafik 1. Dünya Birincil Enerji Tüketimi (1982-2007) Kaynak: BP 2008 2006 yÕlÕnda % 2.7 oranÕnda büyüyen dünya enerji talebi, 2007 yÕlÕnda bir önceki yÕla göre azalarak % 2.4 oranÕnda artÕú gösterebilmiútir. 2007 yÕlÕnda baúlayan bu e÷ilim, 2008 yÕlÕnda daha da etkili olmuútur. 2009 yÕlÕnda, küresel ölçekte etkisini artarak sürdüren ekonomik kriz paralelinde, talebin daha da daralmasÕ beklenmektedir. 2007 yÕlÕndaki % 2.4’lük artÕúta, sürükleyici olan Asya-Pasifik bölgesi olmuútur. Japonya ekonomisinin oldukça mütevazÕ talep artÕúÕna (% 0.9) karúÕn, OECD dÕúÕ Asya’nÕn (özellikle Çin ve Hindistan) sürükledi÷i bu bölgenin talep artÕúÕ, 2007’de % 5’in üzerinde gerçekleúmiútir1. Çin’in 2007 yÕlÕ enerji talep artÕúÕ, BP istatistiklerine göre % 7.7 oranÕnda olmuútur. Hindistan’da bu oran % 6.8 olmuútur. Buna karúÕn Avrupa’nÕn enerji talebinde % 2.2 oranÕnda gerileme gözlenmiútir. Petrol 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile, (BP verilerine göre) dünya üretilebilir ham petrol rezervleri 1237.9 milyar varildir. Bu rezervlerin % 61’i Orta Do÷u bölgesindedir. 2007 yÕlÕnda, petrol tüketimi günde 85.2 milyon varil (yÕlda 3.95 milyar ton) olarak gerçekleúirken, tüketim artÕúÕ bir önceki yÕla göre % 1.1 artÕú göstermiútir. AB’de % 2.6 talep daralmasÕ yaúanÕrken, bu daralma oranÕ OECD geneli için binde 9 olarak gerçekleúmiútir. ABD, 2007’de dünya ham petrol tüketiminin % 23.9’unu gerçekleútirirken, bir önceki yÕla göre binde 1 oranÕnda daha az petrol tüketimi gerçekleútirmiútir. Çin ise, dünya petrol tüketiminin % 9.3’ünü gerçekleútirirken, bir önceki yÕla göre % 4.1 daha fazla petrol tüketmiútir. AynÕ yÕl için dünya ham petrol üretimi günde 81.5 milyon varil (yÕlda 3.9 milyar ton) olmuútur. Günde 10.41 milyon varil üreten Suudi Arabistan’Õ, günde 9.98 milyon varille Rusya Federasyonu izlemiútir. Irak (% 7.3), Kanada (% 3.6), Kazakistan (% 3.9) ve Brezilya gibi ülkelerin üretimlerinde artÕú; Norveç, Venezuella, Meksika gibi ülkelerde ise önemli oranda üretim azalmasÕ söz konusu olmuútur. Irak petrol üretimi 2007 yÕlÕnda 2.15 milyon varil/gün seviyesinde gerçekleúirken, 2000 yÕlÕndaki 2.61 milyon varil/günlük seviyesinin gene de altÕnda kalmÕútÕr. 1 BP Statistical Review of World Energy, June 2008 15 18 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Brent petrolünün 2006 yÕlÕnda varili ortalama 65.14 dolar olan fiyatÕ, 2007 yÕlÕnda 72.39 dolara yükselmiútir. West Texas Intermediate petrolünün aynÕ yÕllar için ortalama de÷eri ise 66.02 ve 72.20 dolar olarak gerçekleúmiútir. Petrol fiyatlarÕnÕn uzun süren yüksek seyrinde; rezervlerin yetersizli÷inin etken oldu÷unu söylemek gerçekçi bir de÷erlendirme olmayacaktÕr. Talep tarafÕnda ABD, Çin, Hindistan, Brezilya ve bazÕ Orta Do÷u ülkelerinin, öngörülenden yüksek oluúan ve devam eden petrol tüketimlerinin yanÕsÕra, özellikle OPEC dÕúÕ ülkelerden beklenen üretim artÕúÕnÕn öngörülen seviyelerde gerçekleúmemesi, fiyatlarÕ yukarÕ do÷ru zorlayan bir etken olmuútur. Ancak, fiyatlarla maliyet arasÕndaki makasÕ, ola÷andÕúÕ yükselten etkenler arasÕnda, arama ve rafinaj yatÕrÕmlarÕnda gecikmeler, jeopolitik faktör, borsa spekülasyonlarÕ ve dolarÕn düúük seyri, çok daha önemli belirleyenler olarak ortaya çÕkmÕútÕr. Geçmiú yÕllarda 6 -7 milyon varil/gün civarÕnda oluúan ek üretim kapasitesinin son yÕllarda 1.5 - 2 milyon varil/gün düzeyinde seyretmesi, yaklaúÕk 85 milyon varill/gün’lük piyasalarÕ gerekti÷inde dengeleyebilmede yetersiz kalmÕútÕr. Bu da fiyatlarÕn aúÕrÕ yükselmesinde, bir di÷er etken olmuútur. Aksine savlara karúÕn, arz tarafÕnda, uzun süredir devam eden yatÕrÕmlar do÷rultusunda, önemli (fiziki) bir sÕkÕntÕ söz konusu de÷ildir. OPEC’in son dönemde 2 kez kota azaltmasÕ, gerek OPEC’in önceki yÕllardaki kadar etkili olamamasÕ ve gerekse, resmi kotaya uyumda tüm üye ülkelerin aynÕ duyarlÕlÕ÷Õ göstermemeleri de, bu kez fiyatlarÕn hÕzlÕ düúüúünü engelleyememektedir. UluslararasÕ Enerji AjansÕ, AralÕk 2008 de÷erlendirmesinde, 2008 dünya petrol talebini bir kez daha aúa÷Õ yönde düzeltmiú ve yÕllÕk ortalama talebi 85.8 milyon varil/gün olarak revize etmiútir. Ajans’Õn 2009 talep tahmini ise 86.3 milyon varil/gündür. Do÷al Gaz Dünya üretilebilir gaz rezervi, 2007 sonu itibarÕ ile 177.36 trilyon metreküp olmuútur. Rezervlerin % 25.2’si Rusya’da, % 15.7’si øran’da ve % 14.4’ü Katar’dadÕr. 2007 yÕlÕ do÷al gaz tüketimi, bir önceki yÕla göre % 3.1 oranÕnda artarak, 2.92 trilyon metreküp olarak gerçekleúmiútir. AB’nin tüketiminde bir önceki yÕla göre % 1.6 oranÕnda düúme görülürken, OECD tüketiminde % 3.3 artÕú gerçekleúmiútir. 2007 yÕlÕnda dünya gaz tüketiminin % 22.6’sÕnÕ gerçekleútiren ABD’de, bir önceki yÕla göre gaz tüketiminde % 6.5 oranÕnda artÕú olmuútur. Enerji tüketim profilinde çok düúük oranda gaz tüketen Çin’de 2007 yÕlÕnÕn tüketimi bir önceki yÕla göre % 19.9 artarken, dünya gaz tüketiminin % 15’ini gerçekleútiren Rusya’da bu artÕú oranÕ % 1.6 olmuútur. 2007 yÕlÕnda Rusya 607 milyar metreküp (dünya toplam üretiminin % 20.6’sÕ), ABD ise 546 milyar metreküp gaz üretmiútir. Bir di÷er önemli üretici olan øran 111.9 milyar metreküp üretmiú, ancak tamamÕnÕ tüketmiútir. 2007 yÕlÕnda 652.9 milyar metreküp tüketen ABD, 546 milyar metreküplük üretimine karúÕn gaz ithalatçÕsÕ konumundadÕr. 2007 yÕlÕnda 438.8 milyar metreküp do÷al gaz tüketen Rusya ise 168 milyar metreküple önemli bir ihracat potansiyeline sahiptir. Rusya sadece gaz rezervlerinin yo÷unlu÷u nedeniyle de÷il, Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan ile imzaladÕ÷Õ uzun erimli gaz alÕm anlaúmalarÕ sayesinde de, dünya gaz piyasalarÕnÕn en etkin oyuncusu konumunu giderek pekiútirmektedir. øran, Katar ve Libya’ya da stratejik iúbirli÷i öneren Rusya, resmen olmasa da, bir “Gaz OPEC’i” oluúturma yolunda, fiilen önemli mesafe almÕú durumdadÕr. Kömür Dünya kömür rezervi, 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile, 847.5 milyar tondur. 2007 yÕlÕ kömür tüketimi ise, 3.18 milyar ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bu miktar, bir önceki yÕla göre % 4.5’lik bir artÕúÕ ifade etmektedir. 2007 yÕlÕ kömür tüketiminin % 41.3’ünü Çin, % 18.1’ini ABD, % 6.5’ini Hindistan, %3’ünü Rusya gerçekleútirmiútir. AB tüketimi 317 milyon ton petrol eúde÷eri ile, toplamÕn % 10’udur. Çin, 1.29 milyar ton üretimle, dünya kömür üretiminin % 41.1’ini gerçekleútirirken, ABD dünya üretiminin % 18.7’sini, Hindistan % 5.8’ini, Rusya ise % 4.7’sini gerçekleútirmiútir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 19 Nükleer Enerji 2007 yÕlÕnda nükleer enerji tüketimi 622 milyon ton petrol eúde÷eri olmuútur. Bu de÷er, bir önceki yÕla göre % 2’lik bir azalmayÕ ifade etmektedir. Petrol fiyatlarÕnÕn uzun süre yüksek de÷erlerde seyretmesi nedeniyle, gerek UluslararasÕ Enerji AjansÕ ve gerekse ABD Enerji BakanlÕ÷Õ tarafÕndan hazÕrlanan senaryolarda, önümüzdeki yÕllarda nükleerin payÕnÕn, önceki yÕllarda yapÕlan tahminlere kÕyasla, öngörülenden daha fazla artÕú gösterece÷i ifade edilmekteyse de, 2008 yÕlÕnÕn son çeyre÷inde hÕzla düúme e÷ilimine giren petrol fiyatlarÕ nedeniyle, bu senaryolarda eskiye dönüú olmasÕ beklenmektedir. 2007 yÕlÕnda, nükleer enerji tüketiminde 2006 yÕlÕna göre AB’de % 5.7, OECD ülkelerinde % 2.9 oranÕnda azalma gözlenirken, eski Sovyet ülkelerinde % 2.6 oranÕnda artÕú görülmüútür. Bu artÕú oranÕ Çin’de % 2.3, Güney Kore’de % 5.2 olmuútur. Hidroelektrik Enerji 2007 yÕlÕnda hidroelektrik üretim, bir önceki yÕla göre % 1.7 oranÕnda artarak 709 milyon ton petrol eúde÷eri olarak gerçekleúmiútir. Bu tüketimde en yüksek payÕ % 15.4 ile Çin alÕrken, Brezilya (% 11.9), Kanada (% 11.7) ve Norveç (% 4.3) onu takip eden ülkeler olmuútur. Bir önceki yÕla göre daha düúük kapasite kullanan ülkeler arasÕnda; Yunanistan (- % 49.7), Çek Cumhuriyeti (- % 23.5), Ukrayna (- % 21.3) ve Türkiye (-% 19.8) sayÕlabilir. 2.2. DÜNYA ENERJø SEKTÖRÜNDE BEKLENEN GELøùMELER Di÷er kaynaklara yönelik AR-GE ve teknoloji geliútirme çabalarÕndaki yo÷unlu÷a karúÕn, petrol özellikle ulaútÕrma sektöründeki a÷ÕrlÕklÕ payÕna da paralel olarak, bugün oldu÷u gibi, önümüzdeki yÕllarda da en çok kullanÕlan enerji kayna÷Õ olma özelli÷ini koruyacaktÕr. Venezuella, S. Arabistan ve son olarak da Türkmenistan’da yapÕlan yeni keúifler, dünya do÷al gaz rezervlerini arttÕran umut verici geliúmeler olmuútur. øspatlanmÕú rezerv ömrü, petrole oranla daha uzun olan do÷al gaz önümüzdeki 2–3 on yÕlda petrolden liderli÷i alacak ve dünyanÕn en önemli kayna÷Õ olacaktÕr. Ancak bunu sa÷lamak için de üretim ve boru hatlarÕ için büyük bir yatÕrÕm gerekecektir. Bu büyük yatÕrÕmlarÕn spot alÕm pazarlarÕnda oluúan fiyatlarla yapÕlmasÕ mümkün de÷ildir. Di÷er taraftan LNG pazarÕ uzak enerji pazarlarÕna enerji ikamesi imkânÕ verece÷i için yükselen bir pazar olacak ve teknolojideki geliúmeler ve taúÕma maliyetlerindeki azalma bunu teúvik edecektir. Dünya genelindeki kullanÕmda, do÷al gazÕn en çok kullanÕldÕ÷Õ sektör, sanayi sektörüdür. Elektrik sektöründe ise, di÷er fosil yakÕtlara göre daha düúük olan maliyeti ve daha düúük karbon içermesi nedenleriyle, do÷al gazÕn payÕ artmaktadÕr. Dünya kömür kaynaklarÕ hem potansiyel açÕsÕndan yeterli olmasÕ ve hem de dünya genelinde geniú ve dengeli da÷ÕlÕmÕ nedeniyle hakim enerji kaynaklarÕndan birisi olarak, önümüzdeki yÕllarda da yerini koruyacak, ancak çevresel endiúeleri bir ölçüde de olsa karúÕlayacak yüksek maliyetli yatÕrÕmlarÕ gündeme getirecektir. AyrÕca sera gazlarÕnÕn en etkini olan CO2 emisyonu konusu, do÷al gaz kombine çevrim santrallerine kÕyasla oldukça dezavantajlÕ konumda olan kömürü zorlayacaktÕr. Bilinen üretilebilir petrol rezervlerinin ömrü 41.6, do÷al gaz rezervlerininki 60.3, kömürünki ise 133 yÕl olarak verilmektedir1 Ancak bu rakamlar, mevcut rezervleri ifade etmektedir. Potansiyel rezervler, konvansiyonel kategoride yer almayan petrollü kumlar ve di÷er rezervlerin artan fiyatlar paralelinde konvansiyonel kategoriye dahil edilmesi, geliúen teknolojiyle kurtarÕm oranlarÕnÕn (recovery factor) artmasÕ, ikincil ve üçüncül kurtarÕm metodlarÕ gibi faktörler dikkate alÕnÕrsa, fosil yakÕtlarÕn rezerv ömrü çok daha uzundur. 20 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Rezervlerin yeterlili÷i açÕsÕndan bir kÕsÕt söz konusu de÷ildir. Sorun, bu kaynaklarÕn aranmasÕ, bulunmasÕ, geliútirilip kullanÕma hazÕr hale getirilebilmesi sürecinde yapÕlmasÕ gereken yatÕrÕmlar için yeterli kaynaklarÕn seferber edilip edilemeyece÷i sorununa odaklanmaktadÕr. Fosil yakÕt kullanÕmÕndan kaynaklandÕ÷Õ öne sürülen karbon emisyonu ve buna ba÷lÕ küresel ÕsÕnma sorunu, bugün oldu÷u gibi, önümüzdeki yÕllarda da önemli bir tartÕúma konusu olmayÕ sürdürecektir. Fosil yakÕtlarÕn kullanÕmÕ nedeniyle oluúan iklim de÷iúikli÷i etkilerini azaltmak için çeúitli stratejiler geliútirilmektedir. En kÕsa dönemde etkili olabilece÷i beklenen strateji, mevcut ve yeni santrallarÕn verimlili÷ini arttÕrarak, emisyonlarÕ (CO2) azaltmaktÕr. YakÕn-uzun erimde uygulanabilecek bir di÷er strateji ise, karbondioksitin “yakalanmasÕ ve depolanmasÕ” (CCS) yöntemidir. Bu stratejiler, eú zamanlÕ olarak uygulanmalÕdÕr. Ekim 2008’de ABD’deki MIT akademisyenlerinin yaptÕ÷Õ bir çalÕúmanÕn sonuçlarÕnÕn yer aldÕ÷Õ raporlarda, küresel ÕsÕnmanÕn fosil yakÕtlardan çok daha fazla oranda (karbon dioksitten 25 kat fazla) sorumlu oldu÷u öne sürülen metan gazÕnÕn, atmosferde on yÕldÕr sabit seyreden seviyesinin son bir yÕlda birkaç milyon tondan fazla miktarda kaydedildi÷i belirtildi. ArtÕúÕn, tüm dünyada homojen biçimde oldu÷u; bir di÷er ifade ile, tek bir ülkenin sorumlu tutulmasÕnÕn olanaklÕ olmayaca÷Õ da ayrÕca belirtilmiútir. Bu rapor, karbon emisyonlarÕnÕ “masum” göstermese de, yalnÕzca karbon emisyonlarÕna ve fosil yakÕtlara yo÷unlaúmanÕn, küresel ÕsÕnmaya çözüm arayÕúlarÕnda, yanlÕú politikalara yönlenmemize neden olabilece÷ine dair bir saptama olarak algÕlanmalÕdÕr. UluslararasÕ Enerji AjansÕ (UEA) çalÕúmalarÕ, önümüzdeki 20 yÕlda, fosil yakÕt kullanÕmÕnda önemli artÕú öngörmektedir. Bu artÕúÕn önemli bölümü, elektrik sektörünün talebinden kaynaklanmaktadÕr. Bu do÷rultuda, UEA özellikle fosil yakÕtlarla çalÕúan santrallarÕn verimlili÷ini arttÕrma ve CCS teknolojileri konusunda, gerek bilgi paylaúÕmÕnÕn yaygÕnlaútÕrÕlmasÕ, gerekse bu faaliyetlerin geliútirilmesi yönünde, etkinliklerini yo÷unlaútÕrmÕú bulunmaktadÕr. Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 50 yÕldan beri devam etmektedir. Ekim 2007 itibarÕyla dünyada 31 ülkede ticari olarak iúletilmekte olan 439 nükleer reaktörün toplam kapasitesi yaklaúÕk 371 GWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklaúÕk %16’sÕnÕ karúÕlamaktadÕr. Fransa elektrik tüketiminin % 79.1’ini, øsveç ve Ukrayna % 46.7’sini, Kore % 37’sini ve Japonya % 27.8’ini nükleerden temin etmektedir. Dünyadaki uranyum hammaddesi halen mevcut reaktörleri tüm iúletme ömrü boyunca beslemeye yeterlidir. Reaktör güvenli÷i, atÕklarÕn bertaraf edilmesi ve santrallerin devreden çÕkarÕlmasÕ hala büyük sorun olarak sektörün önünde durmaktadÕr. Nükleer enerji talebi a÷ÕrlÕklÕ olarak Asya’dan gelmektedir. BatÕ Avrupa’da ise, Finlandiya’da inúaatÕna 2005 yÕlÕnda baúlanan ve 1600 Mwe gücünde 3. nesil BasÕnçlÕ Su Reaktör teknolojisi (EPR) ile kurulmakta olan nükleer santralÕn (Olkiluoto 3) daha önce 2009 olarak açÕklanan ticari iúletmeye alÕnma zamanÕ, úimdiden 3 yÕl gecikme ile 2012 olarak yeniden açÕklanmÕútÕr. Öte yandan, inúaatÕ üstlenen úirketin gecikme ve maliyet artÕúlarÕ nedeniyle, úimdiden 2.2 milyar avroluk bir uzlaúmazlÕ÷Õ tahkime götürdü÷ü rapor edilmektedir2. Fransa’da da benzer bir santralÕn (Flamanville) inúaatÕ devam etmektedir. AyrÕca øsveç’te Oskarshamn nükleer santralÕnÕn modernizasyonu ve Ringhals 4 santralÕnÕn iúletme ömrünün uzatÕlmasÕ çalÕúmalarÕna baúlanmÕútÕr. Tüm bu geliúmelere karúÕn, nükleer enerji kullanÕmÕnÕn yarataca÷Õ olasÕ tehlikelere yönelik kamuoyu kaygÕlarÕ, nükleerin geliúmesinin önünde ciddi bir engel oluúturmaktadÕr. AyrÕca, nükleer santrallarÕn görece çok yüksek olan ilk yatÕrÕm maliyetleri, öngörülen süreyi çok aúan tamamlanma süreleri, nihai atÕk sorununun çözümlenememiú olmasÕ gibi nedenler, nükleer santrallarÕn yaygÕnlaúmasÕnÕ olanaksÕz kÕlan di÷er nedenlerdir. ABD’de Yuka Da÷Õ’nÕn altÕna inúa edilmesi kararlaútÕrÕlan nihai depoya, hem Cumhuriyetçi hem de Demokrat Nevada temsilcileri karúÕ çÕkmaktadÕrlar. Bugüne kadar 11 milyar dolar harcanmÕú olan depoya, tamamlanana kadar 77 milyar dolar harcanmasÕ gerekti÷i belirtilmektedir. Nükleer silahlarÕn 2 http://www.olkiluoto.info/en/13/3/151/ Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 21 yayÕlmasÕ konusu da, küresel ölçekte yaúanan bir di÷er tehdit oldu÷undan, yakÕtÕn sadece elektrik amaçlÕ de÷il, silah olarak da kullanÕlabilece÷i kaygÕlarÕ, nükleer santral inúasÕ konusunun önündeki bir di÷er engeli oluúturmaktadÕr. Yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn birincil enerji tüketimindeki payÕ, önümüzdeki yÕllarda miktar olarak hÕzla artsa da, bu artÕú, toplamdaki payÕn çok yüksek olmasÕnÕ sa÷layamayacaktÕr. Küresel olarak henüz %33’ü kullanÕlan hidroelektrik enerjisi potansiyelinin, elektrikteki payÕ %17 civarÕndadÕr. Kuzey Amerika’da ve Avrupa’da hemen hemen tamamÕ de÷erlendirilmiú olan potansiyelin di÷er kÕtalarda de÷erlendirilme oranÕ oldukça düúüktür. Önümüzdeki dönemde çevresel baskÕlar ve uzun yatÕrÕm süresi nedeniyle bu bölgelerde özellikle büyük kapasitelerin yapÕlmasÕnda güçlükler do÷uracaktÕr. Hidro dÕúÕndaki di÷er yenilebilir enerji kaynaklarÕnÕn toplamdaki oranlarÕ ise son derece mütevazÕdÕr. Temiz ve yenilenebilir olan bu kaynaklarÕn baúlangÕçta devlet deste÷i ile teúvik edilmeleri halinde, orta ve uzun erimde, ülkelerin arz güvenli÷i ve ekonomileri açÕsÕndan olumlu katkÕlarÕnÕn oldu÷u genel kabul görmektedir. Biyokütle önümüzdeki dönemde dünyanÕn en önemli ve sürdürülebilir enerji kayna÷Õ olmaya adaydÕr. Ancak potansiyel statüsünden kaynak statüsüne geçebilmek için modern teknoloji deste÷i úarttÕr. Rüzgar, hidroelektrikten sonra bel ba÷lanmÕú olunan ikinci kaynaktÕr. “Offshore” projeleri, türbin kapasitelerinin büyümesine neden olmuútur. Bugün 5 MW kurulu gücündeki türbinler pazardadÕr. Ancak elektrik sistemi içinde yüksek rüzgâr potansiyeline (% 20) yer vermiú ülkeler kesikli üretimin úebekelerindeki yarattÕ÷Õ sistem problemleri nedeniyle sÕkÕntÕ yaúamaktadÕr. Bu alanda yeni konseptlere ve önlemlere ihtiyaç duyulmaktadÕr. Jeotermal enerji, %90 kapasiteyle çalÕúabilen ve dünyadaki jeolojik aktivitelerin oldu÷u bölgelerde yo÷unlaúmÕú baz yük santralleri olarak ciddi avantajlar sa÷lamaktadÕr. Buna karúÕn global katkÕsÕ oldukça düúüktür. Alternatif yakÕtlar arasÕnda, “gelece÷in yakÕtÕ” olarak tanÕmlanan hidrojen, do÷ada serbest halde bulunmamaktadÕr. Bir di÷er ifade ile, di÷er bazÕ maddelerden elde edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle de üretim, depolama, da÷ÕtÕm süreçlerinde ciddi sorunlar söz konusudur. Büyük ölçekte hidrojen temelli bir enerji ve ulaútÕrma sistemine geçilebilmesi, on yÕllarla ifade edilen bir süreci gerekli kÕlmaktadÕr. Burada sadece teknik de÷il, ekonomik engellerin de aúÕlmasÕ gerekmektedir. Bugün için hidrojen, konvansiyonel yakÕtlarla rekabet edecek konumda de÷ildir. ùirketler, teknoloji geliútirme çabalarÕnÕ sürdürmekte ve hidrojeni rekabet edebilir düzeye getirmeye çalÕúmaktadÕrlar. Ancak, ulaútÕrmada güvenilir bir yakÕt olabilmesi için çok köklü dönüúümlere gereksinim vardÕr. Güneú pili ile elektrik üretimi úu anda dünyadaki en pahalÕ teknoloji olmasÕna ra÷men maliyetler düúme e÷ilimi göstermektedir. Bununla birlikte çok yönlü avantajlarÕ olup úebekeyle ba÷lantÕsÕ birçok uygulamanÕn gerçekleúmesini sa÷lamÕútÕr. DünyanÕn de÷iúik bölgelerinde çevre mevzuatlarÕnÕn bazÕ santrallarÕ cezalandÕrmasÕ veya seçilmiú bazÕ yenilebilirlere büyük teúvikler verilmesi bazÕ enerji kaynaklarÕnÕn belirli bölgelerde yapay olarak yo÷unlaúmasÕna yol açmaktadÕr. Bu ise küresel enerji fiyatlarÕ ve yatÕrÕmlarÕ üzerinde olumsuz etki yaratmaktadÕr. AyrÕca piyasalarÕn serbestleúmesi sonucunda kÕsa dönemli karlara odaklanmÕú bir sektör oluúmaktadÕr. Bu ise enerji sektörü için büyük bir sorundur. Ülkelerin uzun erimli ve stratejik yaklaúÕmlara sahip uygun enerji karÕúÕmlarÕnÕ içeren ulusal politikalar geliútirmesi ve uygulamasÕ zorunludur. Di÷er alternatif yakÕtlar arasÕnda; biyoyakÕtlar, gazdan sÕvÕ eldesi (Gas-to-Liquids), yakÕt hücreleri, kömürden sÕvÕ yakÕt eldesi ve bioyakÕttan sÕvÕ eldesi gibi yöntemler sayÕlabilir. Gazdan sÕvÕ eldesinden, teknolojinin yardÕmÕ ile daha temiz dizel (mazot), LPG ve nafta eldesi anlaúÕlmalÕdÕr. Dizele yönelik artan talep dikkate alÕndÕ÷Õnda, bu seçenek, hem emisyonlarÕ 19 22 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu azaltan, hem de daha kolay taúÕnan bir alternatif oluúturmaktadÕr. Ancak tüm alternatiflerin, petrol ürünlerini özellikle ulaútÕrma sektöründeki kullanÕmda ikame edebilme noktasÕnda, teknik oldu÷u kadar, ekonomik olarak da aúmasÕ gereken sorunlar vardÕr. Söz konusu alternatif yakÕtlarÕn, maliyetlerine yönelik, kÕyaslama amaçlÕ bir ABD Enerji BakanlÕ÷Õ tablosu, aúa÷Õda yer almaktadÕr. Grafik 2. Alternatif YakÕtlar Fiyat kÕyaslamasÕ (1000dolar/varil-gün kapasite) Kaynak: EIA Annual Energy Outlook 2006 Dünya nüfusunun halen % 25’i (1,6 milyar insan) modern enerji hizmetlerinden yoksundur. Bu husus gelecekte küresel gerilimlerin artmasÕ için önemli nedenlerden birisi olabilecektir. Dünya’da devam eden özelleútirme ve serbestleútirme ve bu amaçla süregelen yasal ve yapÕsal de÷iúim ve dönüúüm süreci dünya enerji pazarÕnda bugüne kadar olan en büyük belirsizlik dönemini yaratmÕútÕr. Küresel ekonomik krize paralel olarak yaúanan ve özelleútirmenin bayraktarlÕ÷ÕnÕ yapan øngiltere ve ABD gibi ülkelerde, batma noktasÕna gelen özel úirketlerin devlet tarafÕndan “kurtarÕlmasÕnÕ” sa÷layan politikalar, piyasalarda istikrar ve güvenli÷i sa÷lamak için serbestleútirme ve özelleútirmenin tek ve en etkin yol oldu÷u tezlerini temelden sarsmÕú durumdadÕr. Uzun süren yüksek fiyat seyrinden, hÕzla düúük fiyat sürecine giren petrol fiyatlarÕ, 2007 ve 2008 yÕlÕnda yapÕlan (özellikle gelece÷e yönelik tahminlerde) senaryolarÕn da, kökten ve yeniden de÷erlendirilmelerini zorunlu kÕlacaktÕr. Referans senaryolarda yaklaúÕk 100 dolar/varil’lik bir de÷erin ön kabul olarak alÕnmÕú olmasÕ hususu ile, AralÕk 2008 ortalarÕnda 40 dolar/varil civarÕnda seyreden fiyatlar birlikte dikkate alÕndÕ÷Õnda, özellikle nükleer rönesans söylemlerinin yeniden de÷erlendirilmesi gündeme gelecektir. Yüksek büyüme hÕzÕ beklentilerine göre yapÕlan senaryolarÕn, enerji talep tahminlerine olan do÷rudan yansÕmasÕ da dikkate alÕnarak, talep tahminlerinin de, aúa÷Õ do÷ru revizyonu söz konusu olacaktÕr. Belirsizlik ortamÕ; fizibil olan yerli kaynaklara daha çok yatÕrÕm yapÕlmasÕnÕ ve dengeli bir enerji karÕúÕmÕ için daha dikkatli ve uzun erimli planlarÕn yapÕlmasÕnÕ gerekli kÕlmaktadÕr. Yerli Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 23 kaynaklar, yenilenebilir enerji ve üretimden tüketime tüm zincirde daha yüksek enerji verimlili÷i, enerji güvenli÷ini arttÕracaktÕr. 2.3. DÜNYA ENERJø SEKTÖRÜNDE UZUN VADELø BEKLENTøLER 2005 – 2030 yÕllarÕ arasÕnda, (Referans Senaryo’da) dünya enerji talebinin yaklaúÕk % 50 artmasÕ beklenmektedir. Geliúmekte olan OECD dÕúÕ ülkelerde talep artÕúÕnÕn % 84 olarak gerçekleúece÷i, buna karúÕn OECD ülkelerinde bu artÕúÕn % 19 düzeyinde kalaca÷Õ tahmin edilmektedir3. Söz konusu dönemde, OECD dÕúÕ ülkelerdeki yÕllÕk ortalama ekonomik büyüme oranÕnÕn % 5.2, OECD ülkelerinde ise % 2.3 olmasÕ beklenmektedir. OECD dÕúÕ ülkelerin enerji talebinin, 2008 yÕlÕnda OECD ülkelerinin talebini geçece÷i tahmin edilmektedir. 2030’da, OECD dÕúÕ ülkelerin talebinin, OECD talebinden % 43 fazla olaca÷Õ öngörülmektedir. Çin’in enerji tüketiminin 2017’de ABD’yi geçmesi beklenmektedir. 2030’da ise, Çin’in enerji tüketiminin, ABD’den % 32 fazla olaca÷Õ öngörülmektedir. Fosil yakÕtlar en az 2030 yÕlÕna kadar enerji sektöründeki hâkimiyetlerini korumaya devam edecektir. Rezervlerin yeterlili÷i açÕsÕndan önemli bir darbo÷az yoktur. OlasÕ rezervler, teknolojideki geliúmelere ba÷lÕ kurtarÕm faktörü artÕúlarÕ ve konvansiyonel olmayan kaynaklarÕn da katkÕsÕ ile, fosil yakÕt rezervleri, önümüzdeki on yÕllarda, yeterli olacaktÕr. Sorun, bu kaynaklarÕ üretip, kullanÕlÕr hale getirebilmek için gereken yatÕrÕmlarÕn maliyetlerinin karúÕlanabilmesi sorunudur. UluslararasÕ Enerji AjansÕ’nÕn 2008 sonlarÕnda yayÕnladÕ÷Õ “Gelece÷e BakÕú” Raporu verilerine göre, 2007 – 2030 yÕllarÕ arasÕnda, küresel ölçekte, toplam 26.3 trilyon dolarlÕk enerji yatÕrÕmÕ gereksinimi vardÕr. Bunun % 52’si elektrik sektörüne, % 24’ü petrol, % 21’i ise do÷al gaz sektörüne yapÕlacak yatÕrÕmlardÕr. Grafik 3. Dünya Birincil Enerji Talebi (Referans Senaryo) Dünya petrol fiyatlarÕnÕn, 2030’lara kadar, görece yüksek bir seyir izlemesi beklenmektedir. Dönemin (2005 – 2030) ortalarÕna do÷ru sÕvÕ üretimindeki arz artÕúÕ (Azerbaycan, Brezilya, 3 International Energy Outlook 2008 – Özet, Makro Trendler, ABD Enerji BakanlÕ÷Õ 21 24 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Kanada, Kazakistan, ABD) ve bunun piyasaya arzÕ nedeniyle, fiyatlarÕn bir miktar rahatlayaca÷Õ öngörülmektedir. Fakat, son tahlilde, arzÕn genelde kÕsÕtlÕ olaca÷Õ varsayÕlmaktadÕr. ABD Enerji BakanlÕ÷Õ’nÕn Eylül 2008’de yayÕnladÕ÷Õ International Energy Outlook, 2008 baúlÕklÕ raporda, 2030 yÕlÕna kadar, petrol fiyatlarÕnÕn 3 farklÕ senaryoya göre olasÕ seyri, aúa÷Õdaki úekildeki gibi verilmektedir. Ancak, önemli bir baúvuru kayna÷Õ olarak kullanÕlan ABD Enerji BakanlÕ÷Õ raporlarÕnÕn, çok sayÕda parametreye ba÷lÕ olarak de÷iúen petrol fiyatlarÕnÕ tahminde, bir yÕl içinde bile her ay revizyon yapmasÕna ve son derece geliúkin simülatörler kullanmasÕna karúÕn, önemli oranda yanÕldÕ÷ÕnÕ da, bir dipnot olarak düúmekte yarar vardÕr. Grafik 4. Dünya Petrol FiyatlarÕ (nominal) 3 Senaryo Yüksek petrol fiyatlarÕnÕn sürmesinin, yenilenebilir kaynaklarÕn, paylarÕnÕ en hÕzlÕ arttÕracak olan kaynaklar olmasÕna neden olaca÷Õ (yÕlda % 2.1) ve yenilenebilir kaynaklarÕ, kömürün izleyece÷i öngörülmektedir (yÕlda % 2.0). Her ne kadar petrol, 2030’lara kadar tüketimde en yüksek payÕ almayÕ sürdürecekse de, bu kayna÷Õn 2005’deki toplam % 37’lik payÕnÕn, 2030’da % 33’e gerilemesi beklenmektedir. Yüksek petrol fiyatlarÕnÕn devam etmesi durumunda dönemin ileriki yÕllarÕnda talebin daralmasÕ beklenmektedir. (Not: Bu beklenti, çok daha erken gerçekleúmiú ve 2008 yÕlÕ son çeyre÷inde ciddi talep daralmalarÕ ve buna ba÷lÕ büyük oranlÕ fiyat düúüúleri görülmüútür.) Bu nedenle, 2030 yÕlÕ sÕvÕ yakÕt talebinde, bir önceki yÕlÕn tahminine göre, % 4 azalma söz konusu olacaktÕr. Konvansiyonel olmayan kaynaklarÕn (petrollü kumlar, çok a÷Õr petrol, bioyakÕt, kömürden sÕvÕ, gazdan sÕvÕ), Referans Senaryo’da giderek daha fazla rekabet edebilir konuma gelmeleri beklenmektedir (hem OPEC, hem de OPEC dÕúÕ kaynaklarda). 2005 yÕlÕnda toplamda günde sadece 2.5 milyon varil olan konvansiyonel olmayan kaynaklar üretiminin, önemli oranda artarak, 2030 yÕlÕnda dünya toplam sÕvÕ yakÕt üretiminin % 9’unu karúÕlamasÕ beklenmektedir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 25 Etanol ve biodizel baúta olmak üzere, genelde bioyakÕt üretiminin, özellikle ABD’de önemli artÕú gösterece÷i öngörülmektedir. Dünya do÷al gaz tüketiminin 2005 yÕlÕndaki 2.95 trilyon metreküplük seviyesinden, 2030’da 4.47 trilyon metreküpe eriúece÷i tahmin edilmektedir. GazÕn, kullanÕlmasÕ mümkün olan her ortamda, petrolü ikame etmesi beklenmektedir. Do÷al gazÕn sanayide ve elektrik üretiminde, önümüzdeki dönemde kilit rol oynamasÕ beklenmektedir. 2030 yÕlÕnda, do÷al gazÕn en çok kullanÕlaca÷Õ alt sektörün % 43’lük pay ile sanayi alt sektörü olaca÷Õ öngörülmektedir. Elektrik üretiminde, özellikle daha verimli yakÕt olmasÕ ve daha az karbon yaymasÕ nedeniyle, en çok tercih edilen yakÕtÕn do÷al gaz olmasÕ beklenmektedir. Rusya Federasyonu, gerek dünya do÷al gaz rezervlerinin % 25’inden fazlasÕna do÷rudan sahip olmasÕ ve gerekse Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan’la yaptÕ÷Õ uzun erimli alÕm anlaúmalarÕ nedeniyle, önemli bir üstünlük sa÷lamÕú durumdadÕr. Bu üstünlük, gerek fiyatlarÕn belirlenmesinde ve gerekse ekonomik ve dÕú politikada, Rusya’ya önemli avantaj sa÷lamaktadÕr. Dünya gaz üretiminde OECD dÕúÕ ülkelerin a÷ÕrlÕ÷ÕnÕn hÕzla artmasÕ ve LNG teknolojilerine ve projelerine yönelik yatÕrÕmlarÕn ivme kazanmasÕ beklenmektedir. Afrika ve Orta Do÷u ülkelerinde LNG üretimi a÷ÕrlÕklÕ olmak üzere, gaz üretiminin toplam miktarÕnÕn 2005 – 2030 arasÕnda 595 milyar metreküp artaca÷Õ tahmin edilmektedir. øki bölgenin toplam talep artÕúlarÕ ise 280 milyar metreküp düzeyinde kalacak ve 315 milyar metreküplük bir ihracat potansiyeli oluúacaktÕr. OECD dÕúÕ Asya ülkelerinde de önemli miktarda gaz üretim artÕúÕ olacaksa da, ihracatÕn bölge içinde tüketilmesi beklenmektedir. Dünya elektrik tüketiminin 2005 yÕlÕndaki 17.3 trilyon kilowatt-saatlik miktarÕndan 2015’de 24.4, 2030’da ise 33.3 trilyon kilowatt-saate eriúece÷i tahmin edilmektedir. Elektrik tüketiminin, ekonomik büyüme hÕzlarÕna paralel olarak en çok OECD dÕúÕ ülkelerde artmasÕ beklenmektedir. OECD dÕúÕ ülkelerde 2005 – 2030 arasÕ dönemdeki yÕllÕk elektrik tüketim artÕú oranÕnÕn, ortalama % 4, OECD ülkelerinde ise yÕlda ortalama % 1.3 oranÕnda gerçekleúece÷i tahmin edilmektedir. Elektrik üretimindeki artÕúÕn en çok kömür ve do÷al gazla karúÕlanmasÕ beklenmektedir. Elektrik üretimi amaçlÕ kullanÕmda, kömür kullanÕmÕndaki yÕllÕk artÕú oranÕ % 3.1, gaz içinse % 3.7’dir. Bu öngörüler, yüksek petrol fiyatlarÕnÕn devamÕ varsayÕmÕna ve önemli kömür kaynaklarÕ olan Çin, ABD ve Hindistan gibi ülkelerin olasÕ tüketim e÷ilimlerine dayalÕdÕr. 2030’a kadar fosil yakÕtlarÕn a÷ÕrlÕ÷ÕnÕn sürece÷i öngörüldü÷ünden, enerji tüketiminden kaynaklanan karbondioksit salÕnÕmÕnÕn, 2005’deki 28.1 milyon tonluk seviyesinden, 2015’de 34.3, 2030’da ise, 42.3 milyon tona eriúmesi beklenmektedir. 2005 – 2030 arasÕ yÕllÕk ortalama salÕnÕm artÕúÕnÕn ise % 1.7 olarak gerçekleúece÷i tahmin edilmektedir. 2005’de OECD ile OECD dÕúÕ ülkelerin enerji kaynaklÕ CO2 emisyon miktarÕ baúabaú iken, 2030 yÕlÕnda OECD dÕúÕ ülkelerin salÕnÕmlarÕnÕn OECD ülkelerine kÕyasla neredeyse 2 katÕ fazla salÕnÕm yapacaklarÕ tahmin edilmektedir. 26 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Grafik 5. Dünya Enerji KaynaklÕ CO2 EmisyonlarÕ (2005-2030, milyar metrik ton) x x Referans SenaryolarÕn yanÕsÕra, karbon emisyonlarÕnÕ sÕnÕrlayabilecek Alternatif senaryolar da söz konusudur. UluslararasÕ Enerji AjansÕ ve ABD Enerji BakanlÕ÷Õ’nÕn ve Dünya Enerji Konseyi gibi kuruluúlarÕn yanÕnda, çeúitli enerji kurum ve kuruluúlarÕnÕn alternatif senaryolarÕ da vardÕr. Bu senaryolarÕn yaúama geçirilebilmeleri bir yandan yüksek maliyetli yatÕrÕmlarÕ, bir yandan da uluslararasÕ bir uzlaúmayÕ zorunlu kÕlmaktadÕr. Ancak, uygulanmalarÕ halinde hem küresel ÕsÕnmanÕn olasÕ olumsuz etkilerinin önemli oranda geriletilebilmesi, hem de yapÕlacak ilk yatÕrÕmlarÕn, orta ve uzun erimde, geri alÕnmasÕ ve sonraki maliyetlerin düúürülmesi de olasÕdÕr. Alternatif senaryo uygulamalarÕ arasÕnda; enerji tüketim profillerinde artan oranda nükleer kullanÕmÕ, yenilenebilir kaynaklarÕn teúviki suretiyle paylarÕnÕn arttÕrÕlmasÕ, elektrik üretim ve tüketim alt sektörlerinde verimlili÷in arttÕrÕlmasÕ ve fosil kaynak kullanÕm süreçlerinde verimlilik artÕúÕnÕn sa÷lanmasÕ gibi hususlar öne çÕkmaktadÕr. Alternatif politikalarÕn uygulanmasÕ ile, 2030 yÕlÕnda günde 14 milyon varil daha az petrol tüketilmesinin mümkün olabilece÷i hesaplanmaktadÕr. Söz konusu politikalarÕn uygulanabilmesi halinde, 2030 yÕlÕnda, Referans Senaryoya kÕyasla, 8 gigaton (% 19) daha az CO2 emisyonu yayÕlmasÕ söz konusu olabilecektir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 27 Tablo1. Türkiyenin Ekonomi ve Enerji Göstergeleri AlanÕ 783 562 km2 TarÕmsal alan 35 % Orman alanÕ 27 % Nüfus (milyon) 70,586(*) GSYøH ppp (Milyar $)( satÕn alma gücüne göre) 576.82 GSYøH cari fiyatlarla (Milyar $) 656.8 (*) Kiúi baúÕna GSYøH ($) 9305 GSYøH Sektörel Da÷ÕlÕmÕ (**) x TarÕm % 11.1 x sanayi % 29.7 x hizmetler % 60.1 Birincil Enerji (milyon TEP) 107.6 (***) Elektrik Üretim( TWh) 191.6 (***) Kurulu Güç (MW) 40 836(***) Kiúi baúÕna birincil enerji tüketimi (kgoe) 1525 (***) Kiúi baúÕna elektrik enerjisi tüketimi (kWh-gross) 2692 (***) Enerji Yo÷unlu÷u(1000$/toe) Enerji Yo÷unlu÷u (1000$/toe) satÕn alma gücüne göre 0.36(****) 0.16 Kiúi BaúÕna karbon yo÷unlu÷u 4.55 (2006) (*****) (*) (**) (***) (****) (*****) TUøKve DTM DPT ETKB KasÕm 2008 IEA Key Energy statistics 2008 Ulusal Bildirim 3.1. TÜRKøYE ENERJø POLøTøKASI Türkiye’nin Enerji PolitikasÕ, Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õnca; enerjinin, ekonomik büyümeyi gerçekleútirecek ve sosyal geliúmeyi destekleyecek úekilde; zamanÕnda, yeterli, 28 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu güvenilir, rekabet edilebilir fiyatlardan, çevresel etkileri de göz önünde tutularak tüketiciye sa÷lanmasÕ úeklinde tanÕmlanmaktadÕr. Bu ba÷lamda, BakanlÕ÷Õn ana enerji politika ve stratejileri: x Stratejik petrol ve do÷al gaz depolama kapasitesinin arttÕrÕlmasÕ, x Kaynak ve ülke çeúitlendirilmesi, x Yerli kaynaklarÕn kullanÕmÕ ve geliútirilmesine öncelik verilmesi, x FarklÕ teknolojilerin kullanÕmÕ , geliútirilmesi ve yerli üretimin artÕrÕlmasÕ, x Ülkemizin enerji ticaret merkezi olma potansiyelinden en iyi úekilde yararlanÕlmasÕ, x Talep yönetiminin etkinleútirilmesi ve verimlili÷in artÕrÕlmasÕ, x YakÕt esnekli÷inin artÕrÕlmasÕ (üretimde alternatif enerji kayna÷Õ kullanÕmÕna olanak sa÷lanmasÕ), x Orta Do÷u ve Hazar petrol ve do÷al gazÕnÕn piyasalara ulaútÕrÕlmasÕ sürecine her aúamada katÕlÕm sa÷lanmasÕ, x Enerji sektörünün, iúleyen bir piyasa olarak úeffaflÕ÷Õ ve rekabeti esas alacak úekilde yapÕlandÕrÕlmasÕ, x Bölgesel iúbirli÷i projelerine katÕlÕm ve entegrasyon, x Her aúamada çevresel etkileri göz önünde bulundurmak úeklinde özetlenmektedir. Bu ilkeler çerçevesinde Avrupa Birli÷i müktesebatÕna uyum ve enerji sektöründe piyasa mekanizmasÕnÕn oluúturulmasÕna yönelik politikalara öncelik verilmiú ve Elektrik, Do÷al Gaz, Petrol, LPG PiyasalarÕna iliúkin Piyasa KanunlarÕ yayÕmlanmÕú ve çok sayÕda yasal düzenleme yapÕlmÕútÕr. Sektörü düzenlenmek amacÕyla birbiri ardÕna çÕkarÕlan kanunlar ve yeni düzenlemeler úöyledir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 4628 sayÕlÕ Elektrik PiyasasÕ Kanunu- 3 Mart 2001 4646 sayÕlÕ Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu-18 Nisan 2001 5015 sayÕlÕ Petrol PiyasasÕ Kanunu - 20AralÕk 2003 Elektrik sektörü Staratejisi (2004) 3213 sayÕlÕ Maden kanununda 5177 sayÕlÕ de÷iúiklik kanunu -5 Haziran 2004 5307 sayÕlÕ SÕvÕlaútÕrÕlmÕú Petrol GazlarÕ (LPG) PiyasasÕ Kanunu- 02 Mart 2005 5346 sayÕlÕ Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕnÕn Elektrik Enerjisi Üretimi AmaçlÕ KullanÕmÕna øliúkin Kanun- 18 MayÕs 2005 8. 5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu -2 MayÕs 2007 9. Jeotermal Kaynaklar ve Do÷al Mineralli Sular Kanunu- 13 Haziran 2007 10. 5710 SayÕlÕ Nükleer Güç SantrallarÕnÕn KurulmasÕ ve øúletilmesi øle Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanun- 21 KasÕm 2007 Bu düzenlemelerle igili olarak çok sayÕda yönetmelik ve tebli÷ çÕkarÕlmÕútÕr.AyrÕca Enerji Stratejisinin yenilenmesi için yeni bir Enerji Stratejisi tasla÷Õ hazÕrlanmÕútÕr. 3.2. TÜRKøYE ENERJø ARZ VE TALEBø Türkiye hemen hemen her çeúit enerji kayna÷Õna sahiptir. Ancak hidrolik ve kömür dÕúÕndaki bu kaynaklar ülkenin ihtiyacÕnÕ karúÕlayacak seviyede de÷ildir. Kömür ve hidrolik enerji yerli üretimde önemli pay teúkil etmektedir. Kömür, do÷al gaz ve petrol ise enerji tüketiminin önemli bileúenidir. Özellikle do÷al gaz son yÕllarÕn hÕzla büyüyen enerji kayna÷Õ olarak tüketimde vazgeçilmez bir yere oturmuútur. 2007 yÕlÕnda do÷algaz enerji tüketiminde %31.5 ile en büyük payÕ alan enerji kayna÷Õ haline gelmiútir. Buna karúÕlÕk do÷al gaz tüketimimizin sadece % 2.4’ ü kendi üretimiz ile karúÕlanabilmiútir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 29 Tablo 2. Birincil Enerji Üretim ve Talebi 2007 (1000 TEP) Kaynaklar Birincil Enerji ynaklar Üretimi Üretim rincil Enerji øçindeki payÕ etimi % øçindeki etim Birincil Enerji yÕ % Talebi rincil Enerji Talep øçindeki lebi payÕ % lepÜretimin øçindeki yÕ % Talebi etimin Talebi KarúÕlama rúÕlama % OranÕ OranÕ % Elektrik Kömür Odun+Bitki Petrol Do÷algaz Yenilenebilir (øthalat-øhracat) Elektrik Toplam (øthalat- 14.797 4.995 2.241 0 Kömür Odun+Bitki Petrol 827 Do÷algaz 4.592 Yenilenebilir øhracat) 14.797 4.995 53,9 18,2 53,9 18,2 30.909 4.995 30.909 4.995 28,7 4,6 47,9 47,9 100,0 100,0 28,7 4,6 2.241 8,2 8,2 33.310 3,0 3,0 33.953 33.310 30,9 827 33.953 31,5 30,9 31,5 6,76,7 2,4 2,4 16,7 4.592 4.592 4,3 16,7 0,0 0 0,0 -134 4.592 -134 -0,1 4,3 100,0100,0 27.453 Toplam 27.453 100,0 100,0 107.625 107.625 100,0 -0,1 100,0 0,00,0 25,5 25,5 Kaynak:ETKB EøGM KasÕm 2008 Birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,8 oranÕnda bir artÕúla 2007 yÕlÕ sonu itibariyle 107.625 milyon ton petrol eúde÷erine (MTEP), elektrik enerjisi tüketimi ise yÕllÕk %4,6 oranÕnda bir artÕúla 191,6 milyar kwh’e ulaúmÕútÕr. 2001 krizinin etkilerinin hafifledi÷i 2003 sonrasÕ dönemde ise birincil enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %5,7, elektrik enerjisi tüketimi ise %6,7 oranÕnda büyümüútür.2007 yÕlÕnda, birincil enerji kaynaklarÕ üretiminin kömür %54’ünü, petrol %8’ini, do÷al gaz %3 ‘ünü, yenilenebilir kaynaklar %17’sini, ticari olmayan yakÕtlar (odun, hayvan ve bitki atÕklarÕ) ise %18’ini oluúturmaktadÕr. Tablo 3. Birincil Enerji KaynaklarÕ Üretimi (Orijinal Birimler)) ( j YILLAR 1990 1995 2000 2001 LLAR 1995 2000 2001 Taúkömürü 1990 (bin ton) 2745 2248 2392 2494 rü (bin ton) 2745 2248 2392 2494 Linyit (bin ton) 44407 52758 60854 59572 (bin ton) 44407 52758 60854 59572 Asfaltit (bin ton) 276 67 22 31 bin ton) 276 67 22 31 Petrol (bin ton) 3717 3516 2749 2551 6 Do÷al (bin ton) Gaz (10 3717 3516 2749 2551 m3) 212 182 639 312 6 z (10 m3) 212 182 639 312 Hidrolik+Jeotermal Jeotermal (GWh)(*) 23228 35627 30955 24100 35627 30955 24100 Jeoter. IsÕ 23228 (bin TEP) 364 437 648 687 Õ (bin 364 437 648 33 68762 Rüzgar (GWh) GWh)Güneú bin TEP) 28 143 33 262 62287 in TEP) 28 143 262 287 Odun (bin ton) 17870 18374 16938 16263 Hayvan (bin ton)ve Bitki 17870 18374 16938 16263 Art.Art.(bin ton) 8030 6765 5981 5790 e Bitki BiyoyakÕt 8030 6765 5981 5790 (bin ton) t (bin ton) Toplam(bin TEP) 25478 26719 26047 24576 bin TEP) 25478 26719 26047 24576 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2319 2059 1946 2170 2319 2059 1946 51660 46168 43709 57708 51660 46168 43709 5 336 722 888 5 336 722 2442 2375 2276 2281 2442 2375 2276 378 561 708 897 378 561 708 2006 2007 2005 2006 2319 2462 2170 2319 61484 72121 57708 61484 782 452,4 888 452,4 2175,5 2134 2281 2175,5 893 907 897 907 33789 35419 46177 39655 44338 36007 33789 730 730 48 48 318 35419 46177 784 811 926 61784 58 81159 39655 898 926 127 59 403 914 898 355 5127 2 12 127 35061 375 58385 420 318 350 375 385 403 15614 14991 14393 13819 13411 12932 15614 14991 14393 13819 13411 5609 5439 5278 5127 4984 4850 5609 5439 5278 4984 2 24282 23783 24332 24549 26580 27453 24282 23783 24332 24549 * 2007 yÕlÕ Hidrolik GWh ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmiútir. 2008 ETKBGWh EøGM * Kaynak: 2007 yÕlÕ Hidrolik ve Jeotermal elektrik. (GWh) verileri birlikte verilmiútir. 30 44338 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 26580 Tablo 4. Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Dağılımı Tablo 4. Birincil(Orijinal Enerji Tüketiminin Kaynaklara Da÷ÕlÕmÕ Birimler) (Orijinal Birimler) YILLAR 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Taúkömürü (bin ton) 8191 8548 15525 11176 13830 17535 18904 19421 22798 25388 Linyit (bin ton) 45891 52405 64384 61010 52039 46051 44823 56571 60184 72317 Asfaltit (bin ton) 287 66 22 31 5 336 722 738 602 632 Petrol (bin ton) 22700 27918 31072 29661 29776 30669 31729 31062 31395 32143 3418 6937 15086 16339 17694 21374 22446 27171 31187 36682 23228 35627 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338 36007 364 437 648 687 730 784 811 926 898 914 33 62 48 61 58 59 127 355 Do÷al Gaz (106 m3) Hidrolik+ Jeotermal (GWh) Jeotermal IsÕ (bin TEP) Rüzgar (GWh) Güneú (bin TEP) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki Art. (bin ton) 28 143 262 287 318 350 375 385 403 420 17870 18374 16938 16263 15614 14991 14393 13819 13411 12932 8030 6765 5981 5790 5609 5439 5278 5127 4984 4850 3791 4579 3588 1158 464 636 573 864 -437 -433 -435 -588 -1144 -1798 -2236 -2422 2 12 Elektrik øthalatÕ (GWh) 176 Elektrik øhracatÕ (GWh) -907 Biyo YakÕt -696 (bin ton) TOPLAM(bin TEP) 52987 63679 80500 75402 78331 83826 87818 91074 99642 107625 Kaynak: 2008 ETKB EøGM Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Dağılımı Tablo 5. Nihai Enerji Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ (Bin TEP) (Bin TEP) Sanayi Konut ve Hizmetler UlaútÕrma TarÕm Enerji DÕúÕ Net Çevrim-Enerji Genel Enerji Tüketimi 1990 % 14542 35 1995 % 17372 35 2000 % 24501 40 2004 % 29358 42 2005 % 28084 39 2006 % 30984 40 2007 32371 % 39,2 15358 17596 20058 20252 22923 23726 31 24645 29,8 8723 21 11066 22 12008 20 13907 20 13849 19 14884 19 1956 5 2556 5 3073 5 3314 5 3359 5 3610 5 1031 2 1386 3 1915 3 2174 3 3296 5 4163 5 41611 100 49976 100 61555 100 69005 100 71510 100 77366 100 11377 21 13703 22 18945 24 18814 21 19564 21 22201 22 37 35 17282 3944,8 4430,3 82673 24879 20,9 4,8 5,4 100 12,3 52987 99590 107625 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 31 63678 80500 33 87818 30 91074 32 Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve 2008 ETKB EøGM 120000 100000 120000 80000 100000 60000 80000 40000 60000 20000 40000 20000 0 1990 1995 Sanayi Konut Ve Hizmetler 0 1990 Sanayi 2000 1995 2000 2004 UlaútÕrma 2004 2005 TarÕm 2006 Enerji DÕúÕ 2005 Çevrim-En 2006 2007 Grafik Nihai Enerji Tüketiminin Konut6.Ve Hizmetler UlaútÕrma Sektörel TarÕm Da÷ÕlÕmÕ Enerji(Bin DÕúÕ TEP) Çevrim-Enerji 1990 yÕlÕnda 41,6 MTEP olan nihai enerji tüketimi yÕllÕk ortalama %2,9’luk artÕúla 2004 yÕlÕnda 69,0 MTEP, 2007 yÕlÕnda 82,7 MTEP de÷erine ulaúmÕútÕr. Bu dönemde nihai enerji tüketim yapÕsÕndaki önemli de÷iúiklik elektrik ve do÷al gaz tüketiminde olmuútur. 1990 yÕlÕnda nihai enerji tüketimi içinde do÷al gazÕn payÕ %1,9’dan 2007 yÕlÕnda %.31,5 ’a yükselmiútir. Di÷er taraftan elektrik enerjisi üretiminde ise do÷al gazÕn payÕ %9,4’den % 49,6 ‘ya yükselmiútir. Yenilenebilir 4% Yenilenebilir 17% Do÷algaz 3% Köm ür 54% Petrol 8% Köm ür 29% Do÷algaz 31% Odun+Bitki 5% Odun+Bitki 18% Petrol 31% Üretim 27,4 milyon TEP øthalat % 75 Tüketim 107,6 milyon TEP Grafik 7. Birincil Enerji Üretimi ve Tüketiminin YapÕsÕ, 2007 Yerli kaynaklarÕmÕzdan üretilen enerji miktarÕndaki artÕúÕn enerji talebimizden daha düúük olmasÕ nedeniyle, net enerji ithalatÕmÕz 1990’daki 28,5 MTEP de÷erinden 2007’de 81.1 MTEP 32 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu de÷erine ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda enerji talebimizin sadece %25,5’i yerli kaynaklar (üretim) ile karúÕlanmÕútÕr. 120000 100000 80000 TALEP Bin TEP 60000 ARZ Bin TEP 40000 20000 0 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Grafik 8. Enerji Arz ve Talebin Geliúimi Geçmiú yÕllarda oldu÷u gibi, 2007 yÕlÕnda da baúta do÷al gaz ve petrol olmak üzere, taú kömürü ve elektrik enerjisi ithalatÕ yapÕlmÕútÕr. Kömür ithalatlarÕ toplam olarak 14,6 MTEP (%16,7 ), ham petrol ve petrol ürünleri ithalatÕ 38,2 MTEP (%43,6 ), do÷al gaz ithalatÕ 33,2 MTEP (%37,9), elektrik enerjisi ithalatÕ ise 0,08 MTEP olmuútur. Tablo 6. Enerji Talep –Üretim- øthalat ve øhracatÕnÕn Geliúimi (Bin TEP) 1990 1995 2000 2001 2002* 2003 2004 2005 2006 2007 Talep 52987 63679 80501 75403 78354 83826 87818 91362 99590 107625 Üretim* 25656 26749 26156 24681 24324 23783 24332 24549 26802 27453 øthalat 30936 39779 56342 52780 58629 65239 67885 73480 80514 87614 øhracat 2104 1947 1584 2620 3162 4090 4022 5171 6572 6925,5 øhrakiye 355 464 467 624 1233 644 631 628 588 91,71 Net øthalat TYÜKO** (%) 28477 37368 54291 49536 54234 60505 63232 67681 73354 81111,8 48,1 42,0 33,1 32,6 31,0 28,4 27,7 26,9 26,9 25.5 *Rafineri dÕúÕ üretim dahildir. **TYÜKO: Talebin Yerli Üretimle KarúÕlanma OranÕ Kaynak: ETKB/APKK/PFD ve 2008 ETKB EøGM Enerji ithalatÕna 2006 yÕlÕnda 29 milyar dolar ve 2007 yÕlÕnda 33,9 milyar dolar ödenmiútir. Petrol fiyatlarÕ 2008’de kritik eúik olarak görülen 100 dolar/varilin hayli üzerine çÕkmÕú olup 2008 sonunda tekrar 50 $/varil’in altÕna düúmüútür. Türkiye'nin Gayri Safi Milli HasÕlasÕ 2007 yÕlÕnda 656.8 Milyar $ olup, aynÕ yÕlda petrol ve do÷al gaz ithalatÕna yaklaúÕk 23 Milyar $ ödenerek Gayri Safi Milli HasÕlamÕzÕn % 3.5 'i petrol ve do÷al gaz dÕúalÕmÕna verilmiútir. Baúka bir deyiúle 2007 yÕlÕndaki tüm ihracatÕmÕzÕn ( 107, 3 Milyar $) % 21 ,4'ü petrol ve do÷al gaz ithalatÕna ayrÕlmÕútÕr. Toplam enerji arzÕnda, petrole %30,9 ve do÷al gaza %31,5 oranÕnda Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 33 ba÷ÕmlÕ olan ülkemizde enerji sektörünün, ekonomi üzerindeki yo÷un etkisi ve arz güvenli÷i büyük önem taúÕmaktadÕr. Grafik 9. Enerji FiyatlarÕnÕn Enerji øthalatÕna Etkisi (Milyar Dolar) Kaynak:. Hazine MüsteúarlÕ÷Õ Grafik 9 da Cari fiyatlarla enerji ithalatÕnÕn sabit fiyalarla da arttÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Ancak enerji fiyatlarÕndaki artÕúÕn enerji ithalat de÷erinin artÕúÕ üzerinde ne denli etkli oldu÷u görülmektedir. Türkiye Enerji tüketiminde yüksek bir dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk yaúamaktadÕr. Türkiye’de enerji ihtiyacÕnÕn büyük bir ço÷unlu÷u a÷ÕrlÕklÕ olarak fosil yakÕt kaynaklarÕndan sa÷lanmaktadÕr. ETKB tarafÕndan yapÕlan uzun vadeli projeksiyonlarda dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk oranÕnÕn 2010’da % 71, 2015’de % 68 ve 2020 yÕlÕ için % 70’ler seviyesinde olaca÷Õ tahmin edilmiú olmakla birlikte enerji ithalatÕndaki artÕú e÷ilimi 2007 yÕlÕnda da sürmüútür. 3.3. KAYNAKLAR BAZINDA ENERJø 3.3.1. KÖMÜR Ülkemizde 2007 yÕlÕnda üretilen birincil enerjinin %54’ü, 14,8 MTEP ile kömürdür. Ancak üretilen kömürün toplam birincil enerji tüketimindeki payÕ, do÷al gaza verilen a÷ÕrlÕk nedeniyle, 2000 yÕlÕnda %15,5 iken 2007 yÕlÕnda %13,6 seviyesine gerilemiútir. Bu olumsuz geliúme daha ziyade ithal edilen ve oldukça pahalÕ olan do÷al gazÕn elektrik üretiminde aúÕrÕ ölçüde kullanÕlmasÕndan kaynaklanmaktadÕr. Türkiye’de taúkömürü, linyit ve asfaltit üretilerek tüketilmekte olup, bu kaynaklardan taúkömürü üretimi bir Kamu øktisadi Devlet Teúekkülü (KøT) olan Türkiye Taúkömürü Kurumu Genel Müdürlü÷ü(TTK), linyitin önemli bir bölümü yine KøT kuruluúu olan Türkiye Kömür øúletmeler Kurumu Genel Müdürlü÷ü(TKø) tarafÕndan gerçekleútirilmektedir. Asfaltit üretimi ise ruhsatlarÕ TKø’ye ait olan sahalarda özel sektör tarafÕndan rödovans karúÕlÕ÷Õ yapÕlmaktadÕr. 2007 yÕlÕnda, linyit üretiminin %41’i TKø tarafÕndan gerçekleútirilmiútir. Özel sektör 2007 yÕlÕ üretiminin %11’ini gerçekleútirmiú olup, geri kalan %48’lik üretimi ise Elektrik Üretim A.ù. Genel Müdürlü÷ü (EÜAù)’a devredilen; iki adet açÕk iúletme (Sivas-Kangal ve Afúin-Elbistan) ile øúletme HakkÕ Devri modeli çerçevesinde bir adet kapalÕ iúletme (ÇayÕrhan) üretimi yapÕlan sahalarda yapÕlmÕútÕr. 31 34 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 3.3.1.1. Kömür Rezervlerimizin Geliútirilmesi*4: Linyit rezervlerinin ço÷unlu÷u 1967-1990 yÕllarÕ arasÕnda bulunmuútur. Bu dönemden sonra kapsamlÕ rezerv geliútirme etüt ve sondajlarÕ yapÕlamamÕútÕr. Ancak TKø tarafÕndan 1999 da yapÕlan çalÕúma ile Afúin-Elbistan HavzasÕndaki sondajlarÕn iúletme koúullarÕ ve kömür yo÷unlu÷u dikkate alÕnarak yeniden de÷erlendirilmesiyle havzanÕn ekonomik üretilebilir rezervi 1 milyar ton artmÕútÕr. Enerjide dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕzÕn giderek artmasÕ yanÕnda pahalÕ oluúu, yerli kaynaklara daha fazla yönelmemizi gerektirmiútir. Bu anlayÕúla ‘’Linyit Rezervlerimizin Geliútirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit AranmasÕ’’ Projesi TKø koordinatörlü÷ünde, teknik olarak MTA’nÕn öncülü÷ünde ve sorumlulu÷unda, ETø-MADEN, TPAO, EÜAù VE DSø’nin katÕlÕmÕ ile 2005 yÕlÕnda baúlatÕlmÕútÕr. Proje ile baúta MTA, TKø, arúivlerindeki linyit arama raporlarÕ olmak üzere di÷er kuruluúlarÕn kömürle ilgili verileri de÷erlendirilerek araútÕrÕlacak alanlar belirlenmiútir. 2006 yÕlÕndan sonra Projenin koordinatörlü÷ü de MTA ‘ya verilmiútir. 2005-2011 yÕllarÕ arasÕndaki dönemde yaklaúÕk 30.000 km² etüt 170.000 m. Sondaj yapÕlmasÕ planlanmÕútÕr. Bu çalÕúmalar ile Trakya havzasÕnda, Soma havzasÕnda ve KarapÕnar havzasÕnda yeni kömürler bulunmuú, bilinen sahalarda ise rezerv artÕúlarÕ sa÷lanmÕútÕr. Özellikle Afúin Elbistan SahasÕnda yapÕlan çalÕúmalar ülkemiz linyit rezervlerine büyük katkÕ sa÷lamÕútÕr. Sahada toplam derinli÷i 2005 yÕlÕnda 40.000 metreyi, 2006 yÕlÕnda 90.000 metreyi aúan sondaj yapÕlmÕú olup yaklaúÕk 700 milyon tonluk bir rezerv artÕúÕ sa÷lanmÕútÕr. Afúin Elbistan sahasÕnda 2007 yÕlÕnda yapÕlan sondaj 40.000 metreyi geçmiú ve MTA ruhsat alanÕnda da 400 milyon ton üzerinde rezerv artÕúÕ sa÷lanmÕútÕr. TKø’nin yaptÕ÷Õ çalÕúmayla birlikte HavzanÕn toplam rezevi 5 milyar ton civarÕnda olmaktadÕr. Trakya HavzasÕnda MTA’ya ait ruhsatlarda 21 milyon ton görünür 63 milyon ton muhtemel 402 milyon ton mümkün olmak üzere toplam 485 milyon ton kömür rezervi bulunmuútur. KarapÕnar(Konya) HavzasÕndaki MTA ruhsatlarÕnda yapÕlan 16 adet sondaj sonunda 550 milyon ton muhtemel + mümkün rezerv tahmin edilmektedir. Soma(Manisa ) sahasÕnda 700-900 m derinliklerde 10-30 m arasÕnda de÷iúen kalÕnlÕklarda 100 milyon ton belirlenmiú olup çalÕúmalar devam etmektedir. YukarÕdaki bilgiler çerçevesinde 2007 yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye linyit rezervleri yaklaúÕk 11 milyar ton olacaktÕr. 3.3.1.2. Kömürün Üretim ve Tüketimi Ülkemizdeki en zengin taúkömürü kaynaklarÕ Zonguldak ve çevresinde, Ere÷li'den Amasra'ya kadar uzanan bir sahil úeridini kaplamakta olup, ayrÕca Toroslar ve DiyarbakÕr dolaylarÕnda da 20 milyon ton civarÕnda rezerv bulundu÷u tahmin edilmektedir. 2007 yÕlÕ sonuna göre toplam taúkömürü rezervi 1,3 milyar ton civarÕndadÕr. Yerli kaynaklarÕmÕz içerisinde önemli bir yere sahip olan linyit yataklarÕna ülkemizin hemen hemen bütün bölgelerinde rastlanmaktadÕr. Bilinen linyit varlÕ÷ÕnÕn en önemlilerini AfúinElbistan, Mu÷la, Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Konya, BeypazarÕ ve Sivas havzalarÕ oluúturmaktadÕr. Linyit rezervlerimiz alt ÕsÕl de÷erlerine göre kategoriler altÕnda toplandÕ÷Õnda, 1000-1500 kcal/kg %55, 1500-2000 kcal/kg alt ÕsÕl de÷ere sahip linyitlerimizin %16’lÕk pay aldÕ÷Õ görülmektedir. Buna göre linyit rezervlerimizin %74’ü düúük alt ÕsÕl de÷ere sahip olup, bunun en büyük bölümünü 5 milyar ton civarÕndaki Elbistan Linyitleri (Ortalama alt ÕsÕl de÷eri 1100 kcal/kg) 4 ùengüler,ø Türkiye 16.Kömür Kongresi 2008-Zonguldak ve Koçak,Ç, Kürkçü, S.,YÕlmaz S, Türkiye 9.Enerji Kongresi 2003- østanbul Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 35 teúkil etmektedir. Kalan %20; 2000-3000, %4; 3000-3500, %2; 3500’in üstü kcal/kg alt ÕsÕl de÷erli rezervler olarak da÷ÕlmÕútÕr. 2007 yÕlÕ sonuna göre toplam linyit rezervi 11 milyar ton civarÕndadÕr. 4% 10% 1% 1% <1000 1001-1500 3% 1501-2000 2001-2500 2501-3000 8% 3001-3500 3501-4500 4500> 15% 58% Grafik 10. Linyit Rezervlerinin Kalori GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ Kaynak: (MTA,TKø,EÜAù) Ülkemizdeki linyitlerin %90'Õ açÕk iúletme, kalanÕ yeraltÕ üretim metoduyla üretilmektedir. Gerek yeraltÕ ve gerekse yerüstü iúletmelerde modern üretim teknolojilerinin uygulanmasÕ için çalÕúmalar sürdürülerek üretim verimlerinin yükseltilmesine gayret edilmektedir. BazÕ teknik ve ekonomik zorluklar nedeniyle, 1980’li yÕllarÕn ortasÕndan itibaren taúkömürü üretiminde düúüúler gözlenmektedir. 1990 yÕlÕnda 2,7 milyon ton olan taúkömürü üretimi 2007 yÕlÕnda 2,46 milyon ton olarak gerçekleúmiútir. Buna karúÕlÕk yine 1980’li yÕllarÕn ortasÕnda linyit üretiminde yüksek oranda artÕúlar gözlenmeye baúlanmÕú ve 1990 yÕlÕnda 44,4 milyon ton olan üretim, 1998 yÕlÕnda 65,2 milyon ton’a ulaúmÕútÕr. Bu yÕldan itibaren linyitten elde edilen elektrik enerjisi üretimine ba÷lÕ olarak santral yakÕt taleplerinin düúmesi nedeniyle üretimdeki düúüúlerle 2004 yÕlÕnda 43,7 milyon ton olmuútur. 2004 yÕlÕndan sonra linyit üretimi artarak 2007 yÕlÕnda 72,1 milyon tona ulaúmÕútÕr. 2007 yÕlÕnda üretilen linyitin ortalama AID 1854 kcal/kg, üretilen taúkömürünün ortalama AID 4423 kcal/kg olurken, tüketilen taúkömürünün ortalama AID ise 6070 kcal/kg olmuútur. Linyitin ithalatÕ olmadÕ÷Õ için tüketilen ve üretilen linyitin AID de÷iúmemiútir. 2007 yÕlÕnda üretilen taúkömürünün ortalama AID 4423 kcal/kg olurken, toplam taúkömürü arzÕnÕn ortalama AID 6070 kcal/kg olmuútur. øthalatÕ olmadÕ÷Õ için üretilen linyitin ve toplam linyit arzÕnÕn ortalama AID 1854 kcal/kg, dÕr. Enerji arz güvenirli÷inin sa÷lanmasÕ kapsamÕnda, en önemli yerli kaynaklarÕmÕz olmalarÕ özelli÷iyle gerek linyit, gerekse taúkömürü üretimlerinin arttÕrÕlmasÕ için ETKB tarafÕndan çalÕúmalar sürdürülmektedir. Bunun sonucu olan artÕúlar Grafik 11’de görülmektedir. 36 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 7. Taúkömürü Üretim ve Tüketim Dengesi (Bin Ton) ÜRETøM øTHALAT ARZ ÇEV.EN. SEK. Santral Kok FabrikalarÕ Di÷er SEK.NøHAø TÜK. SANAYø ULAùTIRMA KONUT/ HøZ. 1990 2745 5557 8191 5444 474 4723 247 2747 1459 13 1275 1995 2248 5941 8548 5508 1246 4182 80 3040 1803 4 1233 2000 2392 12990 15525 6282 2034 4191 57 9244 8529 1 714 2001 2494 8028 11176 5832 2274 3551 7 5344 4548 2005 2170 17360 19421 9517 5259 4218 40 9904 8970 2006 2319 20286 22798 10403 5618 4745 40 12395 11530 2007 2462 22946 25388 10539 5912 4443 184 14849 13984 796 935 865 865 Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TTK Bu kaynaklarÕn tüketimine bakÕldÕ÷Õnda 1990 yÕlÕnda 8,2 milyon ton olan taúkömürü tüketiminin yÕllÕk ortalama %7 artÕúla 2007 yÕlÕnda 25,4 milyon ton’a ulaútÕ÷Õ görülmektedir. Bu miktarÕn yaklaúÕk 18,4 milyon ton’u, demir çelik sektörü dahil olmak üzere sanayi sektöründe tüketilmiútir. Linyitte ise 1990 yÕlÕnda 45,9 milyon ton olan tüketimin 2007 yÕlÕnda 72,3 milyon ton oldu÷u görülmektedir. 2007 yÕlÕnda linyit arzÕnÕn %73’ü (9,8 MTEP.) termik santrallarda tüketilmiútir. 2007 yÕlÕnda toplam sektörel nihai enerji tüketiminin(sanayi+ konut/hizmet.) %19,9’unu (16,9MTEP), toplam enerji arzÕnÕn ise %28,7'sini (30,9MTEP) kömür oluúturmuútur(Grafik12). Tablo 8. Linyit Üretim ve Tüketim Dengesi(Bin Ton) 1990 1995 2000 2001 2005 2006 2007 Üretim 44407 52758 60854 59572 57708 61484 72121 øthalat 15 10 11 11 Arz 45891 52405 64384 61010 56571 60184 72317 Çev., En. Sek. 30152 39985 53314 53556 48562 50854 60709 Santral 29884 39815 53312 52785 48319 50584 60536 Di÷er 268 170 2 121 243 270 173 Sektörel Nihai Tüketim 15739 12420 11070 7454 8009 Sanayi 8470 6013 6144 4871 3202 9330 4021 11608 5006 UlaútÕrma 22 Konut/ Hiz. 7247 6407 4926 2583 4807 5309 6602 29 Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 37 16000 14000 Linyit 12000 (Bin TEP) 10000 Taúkömürü 8000 6000 Asfaltit 4000 2000 0 90 9 94 9 95 9 96 9 97 9 98 9 99 0 00 0 01 0 02 0 03 0 04 0 05 0 06 0 07 19 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 Grafik 11. Linyit, Taúkömürü ve Asfaltit Üretimi Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø, 20000 Çevrim Sektörü 18000 16000 (Bin TEP) 14000 12000 Sanayi 10000 8000 6000 Konut ve Hizmetler 4000 2000 20 07 20 06 20 05 20 04 20 03 20 02 20 01 20 00 19 99 19 98 19 97 19 96 19 95 19 94 19 90 0 Grafik 12. Toplam Kömür Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø,TTK 38 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 3.3.1.3. Temiz Kömür Teknolojileri Daha önce de sözü edildi÷i gibi; kömür kayna÷Õ günümüzde artan enerji talebinin karúÕlanmasÕnda, di÷er fosil yakÕtlara kÕyasla bollu÷u, istikrarlÕ tedarik koúullarÕ ve fiyat yapÕsÕ ile en güvenilir enerji kayna÷Õ olup kÕsa ve orta dönemde de bu konumunu sürdürece÷i beklenmektedir. Ancak kömürün gelece÷i, temiz kömür teknolojilerindeki geliúmelere ba÷lÕdÕr. Temiz kömür teknolojileri; kömürün hem çevresel olarak kabul edilebilirli÷ini hem de verimlili÷ini artÕran teknolojiler olarak tanÕmlanmaktadÕr. Böylelikle kömür kullanÕmÕndan kaynaklanan emisyon ve atÕklar azaltÕlÕp birim ton baúÕna elde edilen enerji miktarÕ artmakta ve sürdürülebilir bir geliúim için kömürün daha çevre dostu ve verimli kullanÕlabilmesi hedeflenmektedir. Baúta geliúmiú ülkeler olmak üzere Dünyada esas olarak kömür hazÕrlama ve iyileútirme teknolojileri, kömür yakma ve gazlaútÕrma teknolojilerini kapsayan dönüúüm teknolojileri ile CO2 tutma ve depolama teknolojileri alanÕnda temel Ar-Ge, uygulamalÕ Ar-Ge, demonstrasyon projeleri üzerinde yo÷un çalÕúmalar sürdürülmektedir. Kömür, açÕk iúletme veya yeraltÕ üretim yöntemleri ile yerüstüne tuvönan (hiçbir iúlem yapÕlmadan) olarak çÕkartÕlÕr. Kömür hazÕrlama ve iyileútirme teknolojileri; kömürün kullanÕm amacÕna yönelik olarak kÕrma/ö÷ütme, eleme/boyutlandÕrma, yÕkama ve iyileútirme iúlemlerinden oluúmaktadÕr. Bu teknolojiler ile kÕsaca üretim sÕrasÕnda kömüre karÕúan inorganik maddeleri (kül yapÕcÕ mineraller ve pritik kükürt) kömürden ayÕrarak azaltmak, nem ve kül oranÕnÕ düúürerek kalori de÷erini yükseltmek mümkün olabilmektedir. Dünyada baúta ABD, Avrupa, Avustralya olmak üzere geliúmiú ülkelerde yaygÕn bir úekilde kullanÕlan bu teknolojilerin, geliúmekte olan ülkeler ile Rusya’da yaygÕn olmadÕ÷Õ bilinmektedir. Türkiye bu alanda son yÕllarda bir hamle yapÕp linyit yÕkama kapasitesini 31 Milyon ton/yÕl’a (2007 rakamlarÕ ile Türkiye toplam linyit üretiminin %43’ü) çÕkarmÕú olup bu kapasitenin %77’si TKø ve özel sektöre açtÕ÷Õ sahalarda kurulan tesislere aittir. AyrÕca kömür yÕkama tesisi ince atÕklarÕnÕn iyileútirilmesi ve briketlenmesi, kuru kömür iyileútirme yönteminin TKø linyitlerine uygulanabilirli÷inin araútÕrÕlmasÕ üzerinde Ar-Ge çalÕúmalarÕ yürütülmektedir. Kömür yakma teknolojilerinde yenilikler daha çok verimlilik artÕrma yönündedir. Halen kömüre dayalÕ santrallerin %90 dan fazlasÕ toz (pülverize) kömür yakan teknolojiler olup Dünya verimlilik ortalamasÕ %34 dolayÕndadÕr. Bu teknolojilerde kömür önce yakÕlÕr daha sonra temizleme iúlemi yapÕlÕr. SOx emisyonlarÕnÕ, %90-97 oranÕnda Baca GazÕ ArÕtma teknolojisi ile; NOx emisyonlarÕnÕ %90 oranÕnda SCR (Selective Catalytic Reduction) teknolojisi ile; uçucu madde emisyonlarÕnÕ %99 oranÕnda Elektro Statik Filitreler ile tutmak mümkündür. Pülverize Kömür Yakma teknolojisinde bitümlü kömüre dayalÕ Nordjylland (Danimarka) ultra super-kritik santralinde %47 verimlili÷e ulaúÕlmÕútÕr. Ultra super-kritik kazanlarda verimlilik artÕúÕ, ana buhar basÕncÕ ve sÕcaklÕ÷ÕnÕn artÕrÕlmasÕ ve bu artÕúa dayanÕklÕ malzeme kullanÕlmasÕ ile sa÷lanmaktadÕr. Linyite dayalÕ yine ultra-super kritik teknoloji ile en yüksek verimlili÷e %43 ile Niederaussem (Almanya) Santrali’nde ulaúÕlmÕútÕr. Linyit ön kurutma tesisi kurulmasÕ durumunda bu verimlili÷in %2-3 daha artÕrÕlmasÕ mümkün olabilmektedir. AkÕúkan Yatak Teknolojisi ile yakma ve temizleme iúlemi birlikte uygulanmaktadÕr.AkÕúkan yata÷a kireç taúÕ ekleyerek SOx emisyonlarÕnÕn tutulmasÕ mümkün olabilmektedir. Ülkemizde Çan Termik santrali hariç di÷er tüm santraller %28-%36 arasÕnda de÷iúen verimlilikle pülverize kömür yakma teknolojisine sahiptir. Çan 18 Mart Termik Santrali %42 verimlikle AkÕúkan yataklÕ teknolojiye sahiptir. Kömür, asÕrlar boyu elektrik, ÕsÕ, demir ve çelik, çimento üretimi ve di÷er endüstriyel faaliyetler için ana girdi olarak kullanÕlmÕútÕr. Ancak son yÕllarda artan petrol fiyatlarÕ ülkelerin enerji güvenli÷ini tehdit etmiú ve baúta büyük kömür rezervine sahip ülkeler olmak üzere bir çok ülkeyi kömürden alternatif ürünler üretmeye yöneltmiútir. Kömürden alternatif ürünler üretme teknolojilerinden birisi ise kömürün ve /veya kömür biokütle karÕúÕmlarÕnÕn gazlaútÕrÕlarak Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 39 sentez gazÕ, elektrik, Hidrojen, sÕvÕ yakÕt, çeúitli kimyasallarÕn üretilmesidir. AslÕnda kömürün gazlaútÕrÕlmasÕ eski bir teknoloji olup 19.yüzyÕla kadar geriye gitmektedir. Kömürün gazlaútÕrÕlarak elektrik üretimine yönelik Entegre GazlaútÕrma Kombine Çevrim kÕsaca IGCC (Integrated Gasification Combined Cycle) teknolojisi üzerinde çalÕúmalar 1970’li yÕllarda ABD tarafÕndan baúlatÕlmÕútÕr. IGCC santrallerinde yanma öncesi sülfür, cÕva giderme gibi gaz temizleme iúlemi yapÕlmaktadÕr. Günümüzde Dünyada ikisi ABD, ikisi Avrupa’da (Ispanya (Puertollano), Hollanda(Nuon Power) olmak üzere verimlilikleri %40-45 arasÕnda de÷iúen 4 adet IGCC’ye dayalÕ demonstasyon santrali mevcuttur Son yÕllarda üzerinde yo÷un çalÕúÕlan alanlardan biri CO2 tutma ve depolama teknolojileri (Carbon Capture and Storage-CCS) alanÕ olup sÕfÕra yakÕn emisyonlu teknolojiler olarak adlandÕrÕlmaktadÕr. CO2 gazÕnÕn sera gazÕ etkisine baúlÕ olarak iklim de÷iúikli÷i yönünden CO2’nin tutulup depolanmasÕ veya ayrÕútÕrÕldÕktan sonra proses edilip de÷erlendirilmesi(Carbon Capture Processing- CCP) büyük önem taúÕmaktadÕr. Bu alanda biri yanma öncesi, ikisi yanma sonrasÕ olmak üzere üç teknoloji mevcuttur. Yanma öncesi CCS; yukarÕda sözü edilen IGCC teknoloji ile birlikte ele alÕnmakta ABD’de Futuregen projesi, Almanya’da RWE tarafÕndan kurulmakta olan linyite dayalÕ 450 MW gücündeki santral olmak üzere birçok ülkede üzerinde çalÕúÕlmaktadÕr. Ancak IGCC santraline CCS teknolojisi ilavesi, depolanan alanÕn üretim sahasÕna uzaklÕ÷Õna ve özelli÷ine göre ilave bir yatÕrÕm maliyeti getirmekte ve depolanmasÕnÕn taúÕdÕ÷Õ risk, yasal çerçeve yoksunlu÷u sorunlarÕ henüz çözümlenebilmiú de÷ildir. Yanma sonrasÕ CCS teknolojilerinden biri CO2’nin kimyasal çözücüler kullanÕlarak ayrÕútÕrÕlmasÕ di÷eri ise Oksijen ile Yanma (Oxy-Fuel Combustion) teknolojisidir. Oksijen ile yanma teknolojisinde hava yerine oksijen ile yanma sa÷lanmakta ve baca gazÕ içindeki CO2 daha yo÷un oldu÷u için tutulmaya hazÕr (capture ready) hale gelmektedir. Almanya’da 30 MW termik kapasiteli oksijen ile yanma teknolojisine sahip bir demonstrasyon tesisi tamamlanmÕútÕr. Bu alanda Türkiye’nin 5 ortak ile içinde yer aldÕ÷Õ bir AB 7.Çerçeve ProgramÕ Projesi, Soma A Santralinin oksijen ile yanar hale dönüútürülmesini kapsamakta ve AB Komisyonuna sunulmuú sonuç beklenmektedir. Güney Afrika’da 1950’li yÕllardan buyana kömürün gazlaútÕrÕlarak sÕvÕ yakÕt ve kimyasallar üretilmesi ticari olarak gerçekleútirilmektedir. Do÷rudan sÕvÕlaútÕrma yöntemi ile ilk ticari tesis ise Çin’de iç Mo÷olistan’da 2008 yÕlÕnda faaliyete geçmiútir. ABD, Avustralya, Kanada, Japonya, Almanya baúta olmak üzere birçok ülkede bu alanda yo÷un Ar-Ge ve demonstrasyon projeleri üzerinde çalÕúÕlmaktadÕr. Son yÕllarda ülkemizde linyitlerinin gazlaútÕrma yönünden karakterizasyonu ve gazlaútÕrÕlarak sentez gazÕ, sÕvÕ yakÕt, çeúitli kimyasallar üretimi konusunda TKø Kurumu öncülü÷ünde ve çeúitli ulusal / uluslar arasÕ araútÕrma kurumlarÕ ve üniversiteler iúbirli÷inde pilot ölçekli projeler baúlatÕlmÕútÕr. Bu projeler; ilgili kurum ve kuruluúlarÕn kendi bütçelerinin yanÕ sÕra DPT, TÜBøTAK tarafÕndan desteklenmektedir. Ülkemizin en büyük sorunlarÕndan birisi, enerjide dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕzÕn giderek artmasÕdÕr. 2007 yÕlÕnda enerji talebinin karúÕlanmasÕnda %90 oranÕnda fosil yakÕtlar kullanÕlmÕútÕr. Fosil kaynaklardan do÷algaz’da 98%, petrolde %94, kömürde 49% oranÕnda dÕúa ba÷ÕmlÕ durumdayÕz. Yerli enerji kaynaklarÕmÕzdan en fazla kömür kayna÷Õna sahip oldu÷umuz ve bu kaynaklarÕmÕzÕn daha çok düúük kalori ve yüksek nem ve kül içeri÷ine sahip linyitlerden oluútu÷u dikkate alÕndÕ÷Õnda kendi kaynaklarÕmÕzÕn özelliklerine uygun verimli, çevre dostu, ekonomik temiz kömür teknolojilerinin geliútirilmesi, bu alanda yetiúmiú insan gücü ve finans kaynaklarÕnÕn artÕrÕlmasÕnÕn önemi ortaya çÕkmaktadÕr. 40 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 3.3.1.4. Kömür øthalatÕ 1990 yÕlÕnda 4,6 MTEP olan toplam kömür ithalatÕ, 2007 yÕlÕnda 16,1 MTEP’ne ulaúmÕútÕr. Bu ithalatÕn 14,3 MTEP’i (22,9 milyon ton) taúkömürü olup geri kalan bölümünü ise ikincil kömür olarak adlandÕrÕlan kok ve petrokok oluúturmuútur. 2007 yÕlÕnda itthal edilen taúkömürünün ortalama AID 6247 kcal/kg dÕr. Taúkömürü ithalatÕnÕn önemli bölümü elektrik santralarÕ ve sanayi sektörü ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕ amacÕyla yapÕlmakta olup, 2007 yÕlÕnda ithal edilen taúkömürünün yaklaúÕk %19’u demir-çelik sanayinde, %18’i elektrik santrallarÕnda tüketilmiútir. Do÷al gaz tüketiminin son yÕllarda konut sektöründe hÕzla yaygÕnlaúmasÕ nedeniyle ÕsÕnma amaçlÕ taúkömürü ithalat miktarÕnda artÕú olmamÕútÕr. 35000 30000 (Bin TEP) 25000 20000 15000 10000 5000 0 1990 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Üretim øthalat Tüketim Grafik 13. Kömür Üretim, øthalat ve Tüketimi Kaynak:ETKB/APKK/PFD,TKø,TTK Özellikle çimento sanayi tarafÕndan petro-kok ithalatÕ yapÕlmakta olup, 2007 yÕlÕ ithalatÕ 1,9 milyon ton olarak gerçekleúmiútir. Ortalama AID 7700 kcal/kg olan petrokok ithali çimento ve bazÕ sanayi sektöründe yerli kömür tüketiminin azalmasÕna neden olmaktadÕr. AyrÕca geliúmiú ülkelerde kullanÕlmayan kalsine olmamÕú petrokokun ithali toplum sa÷lÕ÷Õ açÕsÕndan son derece zararlÕ emisyonlarÕn oluúmasÕna sebep olmaktadÕr. Bu sakÕncasÕna karúÕn eúde÷er kalorili yakÕtlara göre ucuz olmasÕ nedeniyle kalsine olmamÕú petrokokun ithali engellenememektedir. 3.3.2. PETROL Petrol günümüz dünya ekonomi ve siyasetinde tartÕúÕlmaz bir öneme sahiptir. KullanÕm alanÕnÕn yaygÕnlÕ÷Õ arz-talep dengesi içinde bu ürüne ba÷ÕmlÕlÕ÷Õ arttÕrmÕú ve sonuçta petrol, dünyadaki di÷er enerji kaynaklarÕndan ayrÕlarak stratejik bir konuma gelmiútir. Üretici ve tüketici ülkeler petrolün bu stratejik önemini kÕsa sürede kavramÕú ve dünyada ekonomik kalkÕnma ve büyümede petrolün etkisi daha fazla artmÕútÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 41 3.3.2.1. Enerji Sektöründe Petrolün Yeri Türkiye’nin ekonomik kalkÕnmasÕnda temel ihtiyaçlar arasÕnda yer alan enerji kaynaklarÕ içerisinde petrol, günümüzde yerini ve önemini korumakta ve gelecekte de bunu sürdürece÷i beklenmektedir. Ekonomide üretimden tüketime kadar pek çok sektörde kullanÕlan petrol ve ürünleri, ülke enerji ihtiyacÕnÕn çok önemli bir kÕsmÕnÕ karúÕlamaktadÕr. 2007 yÕlÕ verilerine göre %30,9 pay ile petrol, enerji tüketimimizde do÷al gazdan sonra en büyük paya sahiptir. Ancak 33 310 bin TEP olan ham petrol ve petrol ürünleri talebimizin sadece %6.7 si yerli üretimle ile karúÕlanabilmiútir. 3.3.2.2. Petrol Rezervi 2007 yÕlÕ sonu itibariyle teorik hesaplamalara göre; Türkiye’ de 979 milyon ton ham petrol rezervi bulunmaktadÕr. Ancak bu günün koúullarÕna göre toplam rezervin 167 milyon tonu ( %17 ) üretilebilir niteliktedir. 2007 YILI SONU øTøBARøYLE KALAN ÜRETøLEBøLøR PETROL'DE ùøRKETLERøN YÜZDE PAYI Aladdin & GYP 1% N.V.Turkse Perenco & T.P.A.O. 3% Aladdin & Madison (Turkey) Inc. 2% Di÷er - Others** 0% Toreador & T.P.A.O. 0% Aladdin & Trans Med. 0% Petroleum E.M.I. & Dorchester 4% Amity Oil & T.P.A.O. 0% N.V.Turkse Perenco 18% T.P.A.O. 72% Grafik 14. 2007 YÕlÕ Sonu øtibariyle Kalan Üretilebilir Petrol Rezervinde ùirketlerin PayÕ Kaynak PøGM TPAO ülkemiz üretilebilir petrol rezervlerinin %72’sine sahiptir. 3.3.2.3. Petrol Üretimi Türkiye’de ham petrolün büyük bir bölümü Güneydo÷u Anadolu bölgesinde üretilmekte olup, bir miktar üretim de Trakya bölgesinden elde edilmektedir. Halen üretimde kullanÕlan rezervlerin tükenmesi nedeniyle, yeni rezerv sahalarÕnÕn bulunmamasÕ durumunda önümüzdeki yÕllarda üretimin giderek düúmesi beklenmektedir. Yerli üretimin yaklaúÕk % 72’si TPAO, geri kalanÕnÕn büyük bir kÕsmÕ N.V.Turkse Perenco, Alaaddin Middle East ve Petroleum Exp. Med ùirketi olmak üzere, di÷er Türk ve yabancÕ firmalar tarafÕndan gerçekleútirilmektedir.Ülkemizde 2007 yÕlÕ AralÕk sonu itibariyle 41 úirket 364,780 km2 alanda 391 adet ruhsat almÕú olup,bunun yarÕsÕ TPAO ve ortak úirketlere,di÷er yarÕsÕ ise özel sektöre aittir. 42 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Petrol tüketiminde ise, ekonomik geliúmeye ba÷lÕ olarak sürekli bir yükselme e÷ilimi görülmektedir. Türkiye'de yÕlda yaklaúÕk 30 milyon ton civarÕnda ham petrol tüketilmekte ve bu rakamÕn 2010’da 41 milyon ton’a, 2015’te 50 milyon ton’a 2020’de ise 61 milyon ton’a ulaúaca÷Õ tahmin edilmektedir. (ETKB) Türkiye’de petrol üretiminin tüketimi karúÕlama oranÕ, yÕldan yÕla düúme göstererek 1993 yÕlÕnda % 16 seviyesinden 2007 yÕlÕnda % 6,7’ye düúmüútür. Bu durum petrolde ne denli dÕúa ba÷ÕmlÕ oldu÷umuzu ortaya koymaktadÕr. Tablo 9. Petrol Üretim- De÷erleri ve Tüketim 2000 Üretim(Milyon Ton) 2.749 % ArtÕú -6,38 De÷er(cari,Milyon$) 487,06 %ArtÕú 47,45 Tüketim(Milyon ton) 32.297 Üretim/Tüketim % 8,5 %ArtÕú 7,2 Üretim/Tüketim % 8,5 Kaynak:PøGM 2001 2002 2.551 2.441 -7,20 -4,31 374,84 375,76 -23,04 0,25 30.936 30.932 -4,28,2 - 7,9 8,2 7,9 2007 2003 2004 2005 2006 2134 2.375 2.275 2.281 2.175 -1,9 -2,70 -4,21 0,02 -4,64 426,88 488,68 625,64 823,30 1.081,5 31,36 13,60 14,88 28,03 31,59 31.806 32.922 32.192 32.551 32143 6,6 2,8 7,5 3,5 6,9 -2,2 7,1 1,1 6,7-1,3 6,6 7,5 6,9 7,1 6,7 Kaynak:PøGM Türkiye’de petrol üretimi, tüketimin çok az bir bölümünü karúÕlamaktadÕr.Yerli üretim 1990 yÕlÕndan itibaren düúme e÷ilimi göstermiú olup,1990’da 3,9 milyon ton’dan 2007’da 2,13 milyon ton’a düúmüútür. YILLAR TÜRKøYE BAZINDAHAM TÜRKøYE HAM PETROL ÜRETøMø YILLAR BAZINDA PETROL ÜRETøMø 5 000 000 5 000 000 4 500 000 4 500 000 4 000 000 4 000 000 3 500 000 3 500 000 M.TON M.TON 3 000 000 3 000 000 2 500 000 2 500 000 2 000 000 2 000 000 1 500 000 1 500 000 1 000 000 1 000 000 2005 2003 1999 2005 2001 2007 2003 2001 1997 1999 1995 1997 1993 1995 1991 1993 1989 1991 1987 1989 1985 1987 1983 1985 1981 1983 1979 1981 1977 1979 1975 1977 1973 1971 1975 1969 1973 1967 1971 1965 1969 1965 1942-58 1967 500 000 1942-58 500 000 Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliúimi Grafik 15. Türkiye Ham Petrol Üretimi Geliúimi 3.3.2.4. Petrol FiyatlarÕ UluslararasÕ Enerji AjansÕ (IEA) verilerine göre, enflasyona göre ayarlandÕ÷Õnda reel petrol fiyatlarÕ, 1979 yÕlÕndaki øran øslam Devrimi’nden bir yÕl sonra 1980’de 100 dolar/varil ile en yüksek seviyeye ulaúmÕútÕr. Ancak daha sonra 20 dolarlara kadar gerileyen petrol fiyatlarÕ 2001 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 43 yÕlÕndan sonra yükseliú trendine geçmiútir. ABD DolarÕ’nÕn de÷erinin düúük olmasÕ yanÕnda, en büyük tüketiciler ABD ve Çin’in güçlü petrol talebi, 2007 yÕlÕnÕn baúÕnda 50 dolarÕn altÕnda bulunan ham petrol fiyatlarÕnÕn yükselmesinde önemli bir rol oynamÕútÕr. Irak’a yÕllardÕr süren ambargo, savaúÕn ardÕndan halen süren çatÕúmalar ve yeterli yatÕrÕm olmamasÕ nedeniyle petrol endüstrisinden tam verim alamamasÕ da fiyatlarÕn artmasÕnda etkili olmaktadÕr. AyrÕca, üretici ülkelerde yaúanan sorunlar ve özellikle dünya petrolünün 3’te birinden fazlasÕnÕ üreten OPEC’in, fiyat düúüúünü engellemek için 2006’dan sonra üretimi azaltmaya baúlamasÕda petrol fiyatlarÕnÕn yükselmesini etkileyen nedenler arasÕnda sÕralanabilir. Özellikle hÕzla büyümekte olan Çin ve Hindistan ekonomilerinin artan enerji talepleri, petrol arzÕnda yasanan (hava kosullarÕ, teknik sorunlar, kaza vb. nedenler ile) dönemsel aksaklÕklar ve yasanan petrol üreten ülkelerdeki siyasal veya terör içerikli gelismeler, basta petrol piyasalarÕ olmak üzere 2007 yÕlÕnda da dünya enerji piyasalarÕnÕ yönlendirmeye devam etmistir. Grafik 16. 2002- 2008 YÕllarÕ ArasÕnda Brent Petrol FiyatÕ (ABD DolarÕ/ varil) Kaynak:IEA Bu ve benzeri etkenlerin bir araya gelmesinin yanÕ sÕra dünya petrol arz ve talebi arasÕndaki dengenin giderek daha daralmasÕ ve ham petrol talebinin daha yüksek kaliteli petrole dogru yönelmesi petrol fiyatlarÕ üzerindeki baskÕyÕ arttÕrmÕú ve petrol fiyatlarÕnÕn varil basÕna 100 ABD DolarÕ düzeyini asmasÕna neden olmustur. 2005 yÕlÕnda ortalama varil basÕna yaklasÕk 54 ABD DolarÕ, 2006 yÕlÕnda varil baúÕna ortalama 65,1 ABD DolarÕ olan Brent Ham petrolünün, 2007 yÕlÕnda varil baúÕna ortalamasÕ 72,4 ABD DolarÕ olarak gerçeklesmistir. Temmuz 2008 ayÕnda varil baúÕna 144,22 ABD DolarÕ ile tarihi rekoruna ulaúan petrol fiyatlarÕ, A÷ustos ayÕndan itibaren gerilemeye baúlamÕútÕr. Eylül ayÕ ile birlikte dünya piyasalarÕndaki ekonomik krizinde etkisi ile petrol fiyatlarÕ çok hÕzlÕ bir düúüú içine girmiú ve 62 ABD DolarÕ düzeyine gerilemiútir. Petrol fiyatlarÕnÕn 2008 yÕlÕ ilk dokuz ay ortalamasÕ varil baúÕna 112,4 ABD DolarÕ olarak gerçekleúmiútir. 3.3.2.5. Türkiye’nin Petrol øthalat ve øhracatÕ Son yÕllarda Türkiye’de ithal edilen petrol miktarÕ biraz dalgalanma göstermekle birlikte, ortalama olarak 23-24 milyon ton dolayÕnda gerçekleúmiútir. Petrol talebi fiyatlara karúÕ esnek olmayÕp, ithalat de÷eri uluslararasÕ petrol fiyatlarÕyla do÷ru orantÕlÕ olarak de÷iúmektedir. Petrol tüketiminin %90’ÕnÕ ithal eden ülkemizin 2000 yÕlÕnda 21,1 milyon ton olan ithalatÕ 2007’de 23,5 milyon ton’a yükselmiútir.Geçti÷imiz 8 yÕl içinde petrol ithalat miktarÕ yÕldan yÕla az 44 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu miktarda de÷iúim göstermesine ra÷men, 2000 yÕlÕnda 4,2 milyar $ olan petrol ithalat faturasÕnÕn 2007 ‘de 11,8 milyar dolara ulaúarak 3’e katlandÕ÷ÕnÕ görülmektedir. 2008 yÕlÕnÕn ilk 4 ayÕnda ise petrol ithalat faturasÕ 15 milyar $’a ulaúmÕútÕr. Tablo 10. Ülkeler øtibariyle Hampetrol øthalatÕ Ülkeler Iran Miktar (1000 ton) Pay (%) 2005 2006 2007 2005 2006 2007 6.887 9.121 8.356 29.4 37.9 35.6 Rusya 7.169 6.871 9.365 30.6 28.6 39.9 Libya 4.540 4.165 612 19.4 17.3 2.6 S.Arabistan 3.494 3.354 3.556 14.9 13.9 15.2 Italya - - 447 - - 1.9 Suriye 324 - 244 1.4 - 1.0 Irak 976 552 865 4.2 2.3 3.7 Toplam 23.390 24.063 23.445 100 100 100 Kaynak:EPDK Petrol PiyasasÕ Sektör Raporu, 2007 Tablo 10’da da görüldü÷ü gibi arz kaynak çeúitlendirmesi giderek zayÕflamÕú olup, günümüzde en fazla ithalat Rusya ve øran’dan gerçekleútirilmektedir. KÕsa dönemde, petrol fiyatlarÕnÕn yüksek seviyede seyretmesine ra÷men, alternatif kaynaklarÕn kÕsÕtlÕ olmasÕ ve taúÕma sektörünün henüz baúka yakÕt alternatifi olmadÕ÷Õ için petrol tüketiminin artmasÕ beklenmektedir. 3.3.2.6. Rafineri ve Da÷ÕtÕm Faaliyetleri Türkiye rafinaj sektöründe 2004 yÕlÕna kadar Türkiye Petrol Rafinerileri A.ù (TÜPRAù) ve Anadolu Tasfiyehanesi A.ù (ATAù) olmak üzere faaliyet gösteren iki kuruluú bulunmaktaydÕ. Bunlardan, ham petrol iúleme kapasitesi 4.4 milyon ton/yÕl olan ATAù 1962 yÕlÕnda Mobil, Shell ve BP úirketleri tarafÕndan Mersin'de kurulmuútur. TÜPRAù kamuya ait rafinerilerin bir úirket çatÕsÕ altÕnda toplanmasÕ amacÕyla 1983 yÕlÕnda kurulmuútur. øzmit, øzmir, KÕrÕkkale ve Batman olmak üzere TÜPRAù 'Õn dört rafinerisi mevcuttur ve rafinerilerde LPG, nafta, benzin, gazya÷Õ, motorin, jet yakÕtÕ, kalorifer yakÕtÕ, fuel oil, asfalt, makine ya÷Õ gibi birçok ürün üretilmektedir. TÜPRAù 'a ait øzmit ve øzmir rafinerilerinin, toplam rafinaj kapasitesinin yaklaúÕk %70'ini elinde bulundurdu÷u görülmektedir. Buna karúÕn Batman rafinerisi, yalnÕzca %3'lük bir paya sahiptir. ATAù rafinerisi Türkiye’nin benzin ihtiyacÕnÕn yaklaúÕk %12’lik kÕsmÕnÕ karúÕlamaktaydÕ. Ancak, Temmuz 2004 yÕlÕnda AB standardlarÕnda ürün üretimi için gerekli yatÕrÕmlarÕ yapmadÕ÷Õndan kapanmÕú ve tesis sadece büyük bir terminal vazifesi üstlenmiútir. ATAù Rafinerisinin kapatÕlmasÕ ile Türkiye rafineri kapasitesi TÜPRAù’a ait 4 rafineri ile sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr. 4046 sayÕlÕ Kanun hükümleri çerçevesinde ,Türkiye petrol rafinaj sektörünün en büyük temsilcisi olan TÜPRAù’Õn %51 oranÕndaki hissesi blok olarak ihale yoluyla Koç Grubu ùirketleri ve Shell ortaklÕ÷Õna satÕlmak suretiyle 6 Nisan 2005 tarihinde özelleútirilmiútir. 2006 yÕlÕ sonuna kadar TÜPRAù 27,6 milyon ton/yÕl hampetrol iúleme kapasitesi ile faaliyetlerini sürdürmüútür. TÜPRAù 'Õn EPDK ya yaptÕ÷Õ baúvuru sonucunda TÜPRAù'Õn yeni kapasitesi A÷ustos 2007 de 28,1 milyon tona yükseltilmiútir. øzmir Rafineri kapasitesi 1milyon ton artÕrÕlarak 11 milyona çÕkarÕlÕrken,øzmit Rafineri kapasitesi de 11,5 milyon tondan 11,0 milyon tona indirilmiútir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 45 Tablo 11. Rafineri Kapasiteleri øúleme Kapasitesi Depolama Kapasitesi Milyon ton/yÕl Milyon nm3 øzmit Rafinerisi 11 1,95 øzmir Rafinerisi 11 2 KÕrÕkkale Rafinerisi 5 Batman Rafinerisi 1,1 Rafineri 1,25 0,222 Kaynak:TÜPRAù 2007 yÕlÕnda , 23,3 milyon tonu ithal olmak üzere toplam 25,6 milyon ton hampetrol iúlenmiú olup, 10,5 milyon tonu øzmit, 10,1 milyon tonu øzmir, 3,0 milyon tonu KÕrÕkkale, 0,7 milyon tonu Batman Rafinerilerinde olmak üzere toplam 24 milyon ton satÕlabilir petrol ürünü üretilmiútir. AyrÕca 2007 yÕlÕ sonunda øzmit Rafinerisi'ne ba÷lanan Körfez Petrokimya Tesisleri'nde 59,5 bin ton petrokimya ürünü elde edilmiútir. 2007 yÕlÕnda %91,1 oranÕnda kapasite kullanÕmÕ gerçekleútirilmiútir. 3.3.2.7. Petrol Ürünleri Da÷ÕtÕmÕ Türkiye’de faaliyette bulunan toplam 45 da÷ÕtÕcÕ úirketin belli baúlÕ úirketleri olarak BP, DELTA, POAù, SHELL&TURCAS, TOTAL,OPET, PETLINE, MOIL, AKPET, ALPET, TURKUAZ’Õ sÕralayabiliriz.2007 yÕlÕnda 15,3 milyon m3 motorin , 3,3 milyon m3 benzin, 2,6 milyon ton fuel oil ve kalorifer satÕúÕ gerçekleútirilmiútir. 2006 yÕlÕ ile mukayese etti÷imizde benzin tüketiminin %2,9 azaldÕ÷Õ, motorin tüketiminin %8,1 arttÕ÷ÕnÕ, fuel–oil ve kalorifer yakÕtÕ tüketiminin ise %13,3 azaldÕ÷ÕnÕ görmekteyiz. 2007 yÕlÕnda benzinler, motorinler, gazya÷Õ, kalorifer yakÕtÕ ve fuel oil’in toplamÕ olarak ifade edilen toplam akaryakÕt tüketimi 2006 yÕlÕna göre %2,8 oranÕnda artarak yaklaúÕk 18 milyon ton olarak gerçekleúmiútir. (PETDER 2007 Sektör Raporu). 3.3.2.8. Petrol StoklarÕ Türkiye, üyesi bulundu÷u UluslararasÕ Enerji AjansÕ (IEA) ile aday statüsünde bulundu÷u Avrupa Birli÷i düzenlemeleri çerçevesinde; piyasada süreklili÷in sa÷lanmasÕ, kriz veya ola÷anüstü hallerde risklerin önlenmesi amaçlanmaktadÕr. Bu kapsamda uluslararasÕ anlaúmalar gere÷i ola÷anüstü hal petrol stoklarÕ ile ilgili yükümlülüklerin ifasÕ amaçlarÕyla bir önceki yÕl günlük ortalama kullanÕmÕnÕn içindeki net ithalatÕn en az doksan günlük miktarÕ kadar petrol sto÷u tutulmasÕ gerekmektedir. Bu kuruluúlara stok durumuyla ilgili bildirimler, IEA’ya Petrol øúleri Genel Müdürlü÷ü (PøGM) tarafÕndan do÷rudan, AB’ye ise TÜøK kanalÕyla yapÕlmaktadÕr. 2003 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Petrol PiyasasÕ Kanunu Petrol PiyasasÕ Kanunu ile ola÷anüstü durumlar için asgari 90 günlük stok tutulmasÕ hususu düzenlenmiútir. Ulusal petrol sto÷u, rafineri, akaryakÕt ve LPG da÷ÕtÕcÕ lisansÕ sahiplerinin ikmal etti÷i günlük ortalama ürün miktarÕnÕn minimum yirmi katÕnÕ kendi depolarÕnda veya lisanslÕ depolama tesislerinde topluca veya statülerine göre ayrÕ ayrÕ bulundurma yükümlülü÷ü ile sa÷lanÕr. AyrÕca, bir tüketim tesisinde her bir cins üründen yÕlda 20.000 ton ve üzeri akaryakÕt kullanan serbest kullanÕcÕlar, 46 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu tüketimlerinin onbeú günlük kÕsmÕnÕ karúÕlayacak miktarda kendi depolarÕnda stok bulundurmak mecburiyetindedir Ulusal petrol sto÷unun tamamlayÕcÕ kÕsmÕ rafinericiler tarafÕndan tutulur ve tamamlayÕcÕ kÕsmÕn edinilmesi nedeniyle oluúabilecek kaynak ihtiyacÕ, finansman giderleri ve bu kÕsÕm stoklarÕn depolama ve idame maliyeti, tüketici fiyatlarÕna ilâve edilen (Kurul tarafÕndan azami 10 ABD Dolar/ton'a kadar belirlenir.) ve rafinericilerin kullanÕmÕnda kalan gelirler ile karúÕlanÕr. Türkiyenin AB’ye iliúkin yol haritasÕnda, ilk etapta 2009 yÕlÕ sonuna kadar Ulusal Petrol Stok AjansÕ’nÕn kurulmasÕna yönelik tesis ve bilgi iúlem sistemi çalÕúmalarÕnÕn tamamlanmasÕ ve ajansÕn kuruluú iúlemlerinin gerçekleútirilmesi hususu yer almaktadÕr. Bu çerçevede petrol piyasasÕnda arz güvenli÷inin sa÷lanmasÕ amacÕyla kamu ve özel sektörün elindeki mevcut petrol stoklarÕnÕ düzenlemeye dönük ''Ulusal Petrol Stok AjansÕ'' kurulmasÕna iliúkin kanun tasla÷Õ çalÕúmalarÕ sürdürülmektedir. 3.4. HAMPETROL BORU HATLARI Gelecek 25 yÕl içerisinde yaklaúÕk %50 oranÕnda artmasÕ beklenen dünya enerji tüketiminin büyük bir bölümünün içinde bulundu÷umuz bölgeden karúÕlanaca÷Õ öngörülmektedir. Dünya petrol ve do÷al gaz rezervinin yaklaúÕk %75’i Orta Do÷u, Avrupa, Rusya ve Orta Asya ülkelerinde bulunmaktadÕr. Orta Asya’daki rezervler dünya enerji talebini karúÕlamada önemli bir alternatif kaynak olarak ortaya çÕkmaktadÕr. Türkiye, gerek co÷rafi, gerekse jeopolitik konumu ile Orta Do÷u ve Orta Asya’nÕn üretiminin dünya pazarlarÕna ulaúmasÕnda hem bir köprü hem de bir terminal olma özelli÷ini taúÕmaktadÕr. Batman - Dörtyol Ham Petrol Boru HattÕ Batman ve çevresinden çÕkarÕlan ham petrolü tüketim noktalarÕna ulaútÕrmak üzere 4 Ocak 1967 tarihinde Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklÕ÷Õ tarafÕndan iúletmeye açÕlan bu hattÕn mülkiyeti, 10 ùubat 1984 tarihinde BOTAù'a devredilmiútir. YÕllÕk taúÕma kapasitesi 3.5 milyon ton olan boru hattÕnÕn uzunlu÷u ise 511 km.'dir. 2007 yÕlÕnda, Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru HattÕ ile taúÕnan ham petrol miktarÕ 10.147 bin varildir. Ceyhan - KÕrÕkkale Ham Petrol Boru HattÕ KÕrÕkkale Rafinerisi ham petrol ihtiyacÕnÕ karúÕlayan bu boru hattÕ, Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklÕ÷Õ'ndan Ekim 1983 tarihinde devralÕnmÕú olup, Eylül 1986 tarihinde iúletmeye açÕlmÕútÕr. 448 km. uzunlu÷undaki hattÕn yÕllÕk taúÕma kapasitesi ise 5 milyon ton'dur. Ceyhan Deniz Terminali'nden baúlayarak, KÕrÕkkale Rafinerisi'nde son bulan boru hattÕ üzerinde 2 pompa istasyonu, 1 pig istasyonu ve 1 adet da÷ÕtÕm terminali mevcuttur. Ceyhan-KÕrÕkkale Ham Petrol Boru HattÕ ile 2007 yÕlÕnda 23.003 bin varil ham petrol taúÕnmÕútÕr. ùelmo - Batman Ham Petrol Boru HattÕ ùelmo sahasÕnda üretilen ham petrolü Batman Terminali'ne taúÕyan boru hattÕnÕn uzunlu÷u 42 km. olup, yÕllÕk taúÕma kapasitesi 800.000 ton'dur. ùelmo-Batman Ham Petrol Boru HattÕ ile 2007 yÕlÕnda 507 bin varil ham petrol taúÕnmÕútÕr. Irak-Türkiye HamPetrol Boru HattÕ Irak - Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ Sistemi, Irak'Õn Kerkük ve di÷er üretim sahalarÕndan elde edilen ham petrolü Ceyhan (YumurtalÕk) terminali'ne ulaútÕrmaktadÕr. 35 milyon ton yÕllÕk taúÕma kapasitesine sahip bulunan sözkonusu boru hattÕ, 1976 yÕlÕnda iúletmeye alÕnmÕú ve ilk tanker yüklemesi 25 MayÕs 1977'de gerçekleútirilmiútir. 1983 yÕlÕnda baúlayÕp, 1984 yÕlÕnda tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattÕn kapasitesi 46.5 milyon ton/yÕl'a yükseltilmiútir. I. Boru HattÕ'na paralel olan ve 1987 yÕlÕnda iúletmeye alÕnan II. Boru HattÕ ile de yÕllÕk taúÕma kapasitesi 70.9 milyon ton'a ulaúmÕútÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 47 Tablo 12. Irak - Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ Sistemi IRAK TÜRKøYE TOPLAM I.HAT 345 641 986 km. II.HAT 234 656 890 km. TOPLAM 579 1.297 1.876 km. Kaynak:BOTAù Körfez Krizi sÕrasÕnda Birleúmiú Milletler'in (BM) Irak'a uyguladÕ÷Õ ambargo nedeniyle A÷ustos 1990'da iúletmeye kapatÕlan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ, BM'nin 14 Nisan 1995 tarih ve 986 sayÕlÕ kararÕna istinaden, 16 AralÕk 1996 tarihinde, sÕnÕrlÕ petrol sevkiyatÕ için tekrar iúletmeye alÕnmÕú olup, altÕúar aylÕk dönemler itibariyle petrol sevkiyatÕna devam edilmektedir. Birleúmiú Milletler tarafÕndan Irak'a verilen izinler do÷rultusunda 2007 yÕlÕnda Irak-Türkiye Ham Petrol Boru HattÕ ile taúÕnan ham petrol miktarÕ 39,833 bin varildir Bakü_Tiflis Ceyhan Hampetrol Boru HattÕ Hazar Bölgesinde ve özellikle Azerbaycan ACG (Azeri-ÇÕralÕ-Güneúli) Projesinden üretilen petrolü dünya pazarlarÕna taúÕmayÕ hedefleyen projede; Bakü’den baúlayÕp, Tiflis yakÕnlarÕndan geçerek, Ceyhan’da sona eren, 42”/46”/34” çapÕnda, 50 milyon ton/yÕl kapasiteli, 1.768 km uzunlu÷undaki boru hattÕnÕn birinci faz inúaatÕ 2006 yÕlÕ ilk yarÕsÕnda bitirilerek 3 Haziran 2006 tarihinde Ceyhan’dan ilk tankerin yüklenmesi gerçekleútirilmiútir. 2006 yÕlÕnda 57 milyon varil, 2007 yÕlÕnda ise 211,2 milyon varil hampetrol taúÕmasÕ gerçekleútirilmiútir. 3.5. DOöAL GAZ Ülkemizde petrol ve do÷al gaz arama ve üretim çalÕúmalarÕ TPAO ve özel sektör tarafÕndan yürütülmektedir. BOTAù 15 A÷ustos 1974 tarihinde Irak petrolünün Ceyhan’a taúÕnmasÕnÕ gerçekleútirmek üzere, Türkiye Petrolleri Anonim OrtaklÕ÷Õ’na (TPAO) Ba÷lÕ OrtaklÕk olarak kurulmuútur. 9 ùubat 1990 tarih ve 397 sayÕlÕ Do÷al GazÕn KullanÕmÕ ile ilgili Kanun Hükmünde Kararname ile do÷al gazÕn ithali, da÷ÕtÕmÕ (úehir içi da÷ÕtÕmÕ hariç), satÕúÕ ve fiyatlandÕrÕlmasÕnda tekel konumuna getirilen BOTAù’Õn bu konumu, 2 MayÕs 2001 tarihinde yasalaúan 4646 sayÕlÕ Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu ile sona ermiútir. Türkiye’de do÷algazÕn varlÕ÷Õ 1970 yÕlÕnda Hamitabat ve Kumrular do÷al gaz sahasÕnda TPAO tarafÕndan yapÕlan keúifle tesbit edilmiú ve 1976 yÕlÕnda PÕnarhisar Çimento FabrikasÕ’nda kullanÕlmaya baúlanmÕútÕr.1975 yÕlÕnda ise Mardin Çamurlu sahasÕnda bulunan do÷algaz, 1982 yÕlÕnda Mardin Çimento FabrikasÕ’na satÕlmÕútÕr. Böylece ülkemizde ilk defa do÷al gaz kullanÕmÕna baúlanmÕútÕr. 18 Eylül 1984 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli÷i Hükümeti arasÕnda do÷al gaz nakline iliúkin bir anlaúmanÕn imzalanmasÕ ile do÷al gaz ithalatÕ ilk kez ülkemizin gündemine girmiútir. Enerji arz kaynaklarÕnÕn çeúitlendirilmesi amacÕyla 14 ùubat 1986’da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli÷i ile imzalanan, yÕlda 6 milyar m³ gaz alÕmÕna yönelik bir anlaúma yapÕlmÕútÕr. Do÷algaz úehiriçi evsel ve ticari olarak ilk kez 1988’de Ankara’da kullanÕlmaya baúlanmÕú 1992 yÕlÕnda Istanbul’da, Bursa’da, Eskiúehir’de, Izmit’te kullanÕlmasÕ ile do÷algaz pazarÕ geniúlemiútir. 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile 54 ilde do÷al gaz kullanÕlmakta olup 2009 yÕlÕ sonunda do÷algazÕn tüm illerde kullanÕlmasÕ planlanmaktadÕr. Türkiye’nin do÷al gaz kullanÕmÕ 1987’de 735 milyon m3 olarak gerçekleúmiú olup,yÕllar itibariyle büyük bir artÕú göstererek 2007 yÕlÕnda; 35,8 milyar m3 ithalat ve 0,893 milyar m3 yerli üretimle 36,7 milyar m3’e ulaúmÕútÕr. 48 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Türkiye’nin üretilebilir kalan Do÷al Gaz Rezervleri 2007 yÕlÕ sonu itibarÕ ile 7 373 milyon m3 dür. Bu rezervlerin üretici úirketler itibari ile da÷ÕlÕmÕ Tablo 13 de verilmektedir. 3 Tablo13 13..2007 2007 YÕlÕ YÕlÕ Do÷al Do÷al Gaz mm ) 3) Tablo GazRezervleri Rezervleri(milyon (milyon Kalan Kalan Rezervuardaki % Üretilebilir % Kümülatif % Rezervuardaki % Üretilebilir % Kümülatif % Üretilebilir Gaz (*) Pay Gaz Pay Üretim Pay Üretilebilir Gaz (*) Pay Gaz Pay Üretim Pay Gaz Gaz ùirketler ùirketler T.P.A.O. 11 127 49 8 369 49 7 065 74 N.V.Turkse Perenco 4 654 4 654 21 3 258 19 206 2 Amity Oil ønt. & T.P.A.O T.P.A.O Thrace Basin 1 689 1 689 7 1 305 8 937 10 1 939 9 1 786 11 928 10 Thrace Basin Thrace Basin & 1 939 Pinnacle Turkey Thrace Basin & Toreador.& Pinnacle Turkey T.P.A.O.&Stratic Toreador.& Amity Oil ønt. T.P.A.O.&Stratic 2 197 10 2 197 10 11 22 612 1000 T.P.A.O. 11 127 N.V.Turkse Perenco Amity Oil ønt. & 996 996 11 Amity Oil ønt. Toplam 49 8 369 21 3 258 7 1 305 9 1 786 4 888 4 888 1 318 1 318 0 11 7 065 19 206 8 937 11 928 5 8 0 339 5 339 85 8 85 11 100 0 16 933 (*) Āspatlanm×Ă, muhtemel ve mümkün rezervler Toplam 22 612 16 933 100 toplam×d×r (*) 49 9 560 9 560 100 4 74 2 10 10 1 0 4 1 1 304 1 304 3 052 3 052 367 367 857 857 549 549 1 233 1 233 11 100 0 7 373 11 100 7 373 Āspatlanm×Ă, muhtemel ve mümkün rezervler toplam×d×r 3.5.1. Do÷al GazÕn Üretimi ve Tüketimi 2007 yÕlÕnda toplam birincil enerji arzÕnÕn %31,6’sÕnÕ do÷al gaz oluúturmuú, toplam do÷al gaz arzÕnÕn ise %51,7’si elektrik santrallerinde tüketilmiútir. Do÷al gazÕn nihai tüketimi de hÕzla artarak 2007 yÕlÕnda 36,7 milyar m3 ’e ulaúmÕútÕr Ülkemizde 2007 yÕlÕnda toplam 893 milyar m3 do÷algaz üretilmiú olup ,bunun %47’sine karúÕlÕk gelen 422 milyar m3’ü TPAO tarafÕndan gerçekleútirilmiútir. 1000 900 800 700 600 milyon m3 500 400 300 200 100 0 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Grafik 17. Türkiye Do÷al Gaz Üretimleri Kaynak: PøGM Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 49 40000 35000 30000 25000 milyon m3 20000 15000 10000 5000 0 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Grafik 18. Do÷al Gaz Tüketimi Tablo 14. Do÷al Gaz Üretim ve Tüketim Dengesi (Milyon m3) 1990 1995 1990 1995 retim Üretim 212 212 2001 2001 639 312 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 2007 20 rz Arz Santral antral 2556 3602 3602 9495 12666 15757 1703517035 20051 200 2556 9495 10523 10523 10538 1053812459 12459 12666 15757 øç Tüketim ve KayÕp Tüketim ve KayÕp Tüketim haiNihai Tüketim Sanayi 813 UlaútÕrma aútÕrma Konut ve Hizm. onut ve Hizm. 00 862 862 813 anayi 639 49 49 312 2002 2002 378 561561 708 708 897 897907 907 893 893 3257 14821 16368 16368 17326 1732620823 20823 21797 26947 3257 6859 6859 14821 21797 26947 3074230742 35833 358 3418 15086 16339 16339 17694 1769421374 21374 22446 27488 3418 6937 6937 15086 22446 27488 3131331313 36682 366 halat øthalat 182 182 2000 2000 99 378 280 280 246246 8 8 6 6 6 6 52 52 3335 5592 3335 5592 5807 1427214272 15982 159 5807 6876 6876 8669 8669977297721172511725 2341 2314 2913 3962 4792 5385 5882 1 4 4 4 4 4 5 993 3274 2890 2341 2314 1 993 4 3274 2913 4 2890 3962 4 2910 2910 7044 8022 4792 5385 5882 7044 802 4 4 5 5 201 3873 4383 3873 5838 4383 5 7223 5838 201 7751 7223 775 Kaynak: ETKB/APKK/PFD, BOTAù, TPAO Ülkemizde toplam birincil enerji tüketiminde 2006 yÕlÕnda %28,5 olan do÷al gazÕn payÕ 2007 yÕlÕnda %31,56 olarak gerçekleúmiútir. 2007 yÕlÕnda ülkemizde 35,8 milyar m3 ‘ü ithalat, 0,9 milyar m3’ü yerli üretim olmak üzere toplam 36,7 milyar m3 do÷al gaz tüketilmiútir. 50 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Türkiye’de do÷algaz a÷ÕrlÕklÕ olarak elektrik üretiminde kullanÕlmaktadÕr.Sanayide gerçekleúen yüksek kapasite kullanÕm oranlarÕ ve yeni yatÕrÕmlar ve buna ba÷lÕ olarak artan elektrik talebi, sanayi ve elektrik santrallerinde tüketilen do÷algaz miktarlarÕnÕ ciddi oranlarda artÕrmaya devam etmektedir. AyrÕca, do÷algaz iletim ve da÷ÕtÕm a÷larÕnÕn yaygÕnlaúmasÕyla konut kesiminde de ciddi talep artÕúÕ meydana gelmiútir. Tablo 15. YÕllar øtibarÕyla BOTAù Do÷al Gaz SatÕú MiktarlarÕ (Milyon m3) Elektrik 2003 2004 2005 2006 2007 2008 13.513 13.226 15.435 16.642 19.658 20.013 Gübre 469 528 594 157 27 Konut 3.944 4.463 5.843 7.259 7.836 8.033 Sanayi Toplam 3.012 3.892 4.993 6.435 7.569 7.951 20.938 22.108 26.865 30.493 35.064 36.024 2007 yÕlÕnda ulusal do÷algaz tüketiminin;%56’sÕ elektrik üretiminde, %22’si konutlarda gerçekleúmiú olup, kalan %22’side sanayide kullanÕlmÕútÕr( Grafik 19). Sanayi 22% Konut 22% Elektrik 56% Gübre 0% Grafik 19. Do÷al Gaz Tüketiminin Sektörel Da÷ÕlÕmÕ,2008 Kaynak: BOTAù Elektrik üretimininde do÷al gazÕn payÕ yÕllar içinde artarak 2007 yÕlÕnda % 49.6’ya ulaúmÕútÕr. Do÷al gaz Avrupa’da elektrik üretiminde do÷al gaz kullanÕmÕnda ilk üç sÕrayÕ % 57,7 ile Hollanda , % 49,1 ile øtalya ve Türkiye paylaúmaktadÕr. Hollanda do÷al gaz satmaktadÕr ve øtalya ihtiyacÕnÕn neredeyse üçte birini kendisi üretmektedir. Türkiye ise 2007 yÕlÕnda ihtiyacÕnÕn sadece %2.4 ünü üretebilmiútir. øthal bir enerji kayna÷Õ olan do÷al gazÕn elektrik enerjisi üretimi içindeki payÕnÕn bu denli yükselmesi rasyonel de÷ildir ve enerji güvenli÷i açÕsÕndan sakÕncalÕdÕr. 3.5.3. Do÷al Gaz ve LNG øthalatÕ Türkiye do÷al gazÕ esas olarak Rusya, Iran ve Azerbeycan’dan boru hatlarÕyla,Cezayir ve Nijerya’dan sÕvÕlaútÕrÕlmÕú (LNG)olarak deniz yoluyla satÕn almaktadÕr. AyrÕca MÕsÕr ve Türkmenistan ile do÷algaz temini için anlaúmalar yapmÕútÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 51 2007 yÕlÕ sonu itibariyle Rusya Federasyonu'ndan ;13,8 Milyar cm³ , Mavi AkÕm kapsamÕnda 9,3 Milyar m³, Nijerya'dan; 1,4 Milyar cm³ ve Cezayir'den; 4.2 Milyar cm³ ve øran'dan 6,1 Milyar cm³ olmak üzere, toplam 36,5 Milyar cm³ do÷al gaz ithal edilmiú olup, do÷al gaz satÕú miktarÕ 35 Milyar Cm³ olmuútur. 1987 yÕlÕnda Rusya Federasyonu ile baúlatÕlan ilk anlaúmayÕ do÷al gazÕn tüketiminin artmasÕna paralel olarak Rusya Mavi AkÕm, øran boru hattÕ ile Cezayir ve Nijerya ile LNG anlaúmalarÕ takip etmiútir. 1998 yÕlÕnda LNG ithalatÕnÕn toplam do÷al gaz ithalatÕ içinde %36 olan payÕ 2007 yÕlÕnda %16’ya düúmüútür. Nijerya 4% Cezayir 12% Rusya Fedarasyonu 37% Spot LNG 0% Azerbaycan 4% øran 17% Rusya Fed. Mavi AkÕm 26% Grafik 20. 2007 YÕlÕ Do÷al Gaz øthalatÕnÕn Ülkelere göre Da÷ÕlÕmÕ Tablo 16. BOTAù Do÷al Gaz ve LNG AlÕm MiktarlarÕ (Milyon m3) Rusya Federas Rusya øran YÕllar yonu Federas øran YÕllar yonu 2003 11.422 2003 11.422 2004 11.106 2004 11.106 20052005 12.857 12.857 20062006 12.246 12.246 20072007 13.799 13.799 2008* 2008*11.170 11.170 * Ekim itibariyle 3.520 3.520 3.558 3.558 4.322 4.322 5.691 5.691 6.158 6.158 3.370 3.370 Rusya Fed. Rusya Fed. Mavi Mavi AkÕm AkÕm 1.252 1.252 3.238 3.238 4.969 4.969 7.403 7.403 9.346 9.346 8.258 8.258 Azerbaycan Azerbaycan - --1.279 1.279 3.820 3.820 Nijerya Nijerya 1.126 1.126 1.034 1.034 1.030 1.030 1.118 1.118 1.420 1.420 958 958 Cezayir Cezayir 3.867 3.867 3.237 3.237 3.851 3.851 4.203 4.203 4.277 4.277 3.553 3.553 Spot Toplam Spot LNG Toplam LNG - 21.188 21.188 22.174 22.174 - 27.02827.028 30.741 80 80 30.741 36.450 170 17036.450 31.469 339 33931.469 * Ekim itibariyle Kaynak : BOTAS Kaynak : BOTAS Türkiye’de do÷al gaz tüketim tahminlerine göre;tüketimin 2010 yÕlÕnda 42.6 milyar m³; 2015 yÕlÕnda 56 milyar m³ ,2020 yÕlÕnda 59.3 milyar m3 mertebesine ulaúmasÕ beklenmektedir. Sözkonusu tüketim tahminleri Botaú’Õn kontrata ba÷lÕ alÕmlarÕ ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda 2011 yÕlÕndan itibaren açÕk olaca÷Õ görülmektedir. 52 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 17 . Do÷al Gaz ve LNG AlÕm AnlaúmalarÕ Miktar Miktar (Plato) (Plato) (Milyar (Milyar 3 3 /yÕl) mm /yÕl) 66 44 1.2 1.2 1010 Mevcut Mevcut Anlaúmalar Anlaúmalar Rus. Fed. (BatÕ) Rus. Fed. (BatÕ) Cezayir (LNG) Cezayir (LNG) Nijerya (LNG) Nijerya (LNG) ran øran Rus. Fed. Rus. Fed. Karadeniz) (Karadeniz) Rus. Fed. (BatÕ) Rus. Fed. (BatÕ) Türkmenistan Türkmenistan Azerbaycan Azerbaycan ømzalanma ømzalanmaTarihi Tarihi Süre Süre (YÕl) (YÕl) 14 14ùubat ùubat1986 1986 14 14Nisan Nisan1988 1988 99KasÕm KasÕm1995 1995 88A÷ustos A÷ustos1996 1996 25 25 20 20 22 22 25 25 1616 15 15AralÕk AralÕk1997 1997 25 25 88 1616 6.6 6.6 18 18ùubat ùubat1998 1998 21MayÕs MayÕs1999 1999 21 12Mart Mart2001 2001 12 23 23 30 30 15 15 Tahmini Tahmini Bitiú Bitiú yÕlÕ yÕlÕ Durumu Durumu 2011 2011 2013 2013 2020 2020 2025 2025 2028 2028 Devrede Devrede Devrede Devrede Devrede 2021 2021 Devrede Belirsiz Devrede Devrede 2007 2007 Kaynak : BOTAS Kaynak : BOTAS Tablo 18 . Kontrata Ba÷lanmÕú Arz MiktarlarÕ (Milyon m3) YÕllar 2007 YÕllar 2007 Rusya Federasyonu Rusya Federasyonu 1. LNG(M.Ere÷lisi) 1. LNG(M.Ere÷lisi) Cezayir Cezayir 1. LNG(M.Ere÷lisi) 1. LNG(M.Ere÷lisi) Nijerya Nijerya ran øran Rusya Fed. Rusya Fed. ølave)(BatÕ) (ølave)(BatÕ) Rusya Fed. Rusya Fed. (Karadeniz HattÕ) Karadeniz HattÕ) Türkmenistan Türkmenistan (*)(*) Azerbaycan Azerbaycan (**)(**) 3 3) Toplam Arz (Sm ) Toplam Arz (Sm 2008 2008 2009 2010 2015 2020 2009 2010 2015 2020 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 00 00 4444 4444 4444 4444 4444 4444 4444 4444 00 00 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 1338 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 9556 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 8000 10000 10000 12000 12000 14000 14000 16000 16000 16000 16000 16000 16000 00 2000 2000 00 3000 3000 0 5000 5000 00 6600 6600 00 6600 6600 00 6600 6600 40638 40638 43587 43587 47519 47519 51058 51058 40791 40791 40791 40791 (*)Do÷al gaz alÕmÕ belirsizli÷ini korumaktadÕr. (*)Do÷al gaz alÕmÕ belirsizli÷ini korumaktadÕr. (**) YÕllÕk kontrat miktarlarÕ gaz teslimatlarÕnÕn baúlangÕç tarihine göre de÷iúebilecektir. (**) YÕllÕk kontrat miktarlarÕ gaz teslimatlarÕnÕn baúlangÕç tarihine göre de÷iúebilecektir. Kaynak: BOTAù Kaynak: BOTAù Tablo 19. Do÷al Gaz Talep Tahmin ve Do÷al Gaz øhracat MiktarlarÕ (Milyon Sm³) 2008 2009 2010 2015 2020 2025 Türkiye Do÷al Gaz 37.533 40.903 43.806 56.183 65.867 70.546 Talep MiktarlarÕ Do÷al Gaz øhracat 492 737 737 737 737 0 MiktarlarÕ(Yunanistan) Toplam Do÷al Gaz 38.025 41.640 44.543 56.920 66.604 70.546 Talep MiktarlarÕ 2030 76.378 0 76.378 Kaynak: BOTAù Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 53 3.5.4. Do÷al Gaz DepolarÕ Enerji tüketiminde do÷al gaza, do÷al gazda da büyük ölçüde Rusya’ya ba÷ÕmlÕ hale gelen Türkiye, acil ihtiyaçta devreye girecek Kuzey Marmara ve De÷irmenköy depolama tesislerine sahiptir. Kuzey Marmara ve De÷irmenköy YeraltÕ Do÷al Gaz Depolama Projesi TPAO ile BOTAù arasÕnda imzalanan 21 Temmuz 1999 tarihli anlaúma kapsamÕnda 13 Nisan 2007 tarihi itibariyle tesislerde ticari operasyon niteli÷inde enjeksiyon çalÕúmalarÕna baúlanmÕú ve KasÕm 2007 tarihine kadar enjeksiyon aktiviteleri devam ettirilmiútir. KasÕm 2007 itibariyle ise depolanan gazÕn geri üretimine baúlanmÕútÕr. Tesislerden mevcut kapasiteleri dahilinde azami 12 milyon Sm3/gün enjeksiyon ve 15 milyon Sm3/gün geri üretim yapÕlabilmektedir. Böylece, TPAO tarafÕndan iúletilecek olan ve toplam 1,6 milyar m3 gaz depolama kapasitesine sahip, Türkiye’nin biri denizde, di÷eri karada ilk yeraltÕ gaz depolama projesi gerçekleútirilmiútir. 2001 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Do÷al Gaz PiyasasÕ Kanunu’nda do÷al gaz depolama gereklili÷i de yer almaktadÕr. Geliúmiú ülkelerde yÕllÕk tüketimin en az % 10’unun depolandÕ÷Õ, bazÕ ülkelerde ise bu oranÕn %20-25 lere ulaútÕ÷Õ göz önüne alÕndÕ÷Õnda, günümüzde asgari 2,5 milyar m3’lük do÷al gaz deposuna ihtiyacÕmÕz oldu÷u söylenebilir. Bu itibarla ülkede halen hemen hemen tamamÕ ithal edilen do÷al gazÕn, mevsimsel, günlük ve saatlik taleplerini düzenlemek ve önümüzdeki yÕllarda ortaya çÕkacak olan do÷al gaz arz açÕ÷Õna çözüm getirmek üzere bir di÷er depolama projesi olan ve yÕlda, 1,5 milyar m3 do÷al gaz depolama kapasitesine sahip olacak Tuz Gölü Depolama Projesi de gündemdedir. Proje, Dünya BankasÕ’ndan temin edilen 325 milyon dolarlÕk krediyle gerçekleútirilecektir. Öte yandan TPAO mevcut Silivri Do÷al Gaz Depolma Tesisinin kapasitesini 3 milyar m3/yÕl çÕkarmaya yönelik yatÕrÕm planlarÕ yapmaktadÕr. SÕvÕlaútÕrÕlmÕú Do÷al Gaz (LNG) øthal Terminali Türkiye de di÷er bazÕ do÷algaz ithal eden ülkeler gibi do÷algaz arz kaynaklarÕnÕn çeúitlendirilmesi, arz güvenli÷inin ve arz esnekli÷inin arttÕrÕlmasÕ için hem baz yük tesisi olarak çalÕútÕrmak hem de ihtiyaç duyuldu÷unda pik düúürücü olarak devreye sokulmak üzere Marmara Ere÷lisi’ne, platoda 5.5 milyar m3 do÷algaz verebilen tesislerini 1990-1995 yÕllarÕ arasÕnda inúa etmiútir. Depolama tesisine -161 C0 deki sÕvÕ do÷al gaz, deniz yolundan kreojenik tanklÕ tankerlerle gelmekte ve terminaldeki her biri 85.000m3 hacimli 3 adet küresel tankta muhafaza edilmekte ve Botaú Ana øletim HattÕna buharlaútÕrÕldÕktan sonra saatte 685.000 m3 debi ile basÕlmaktadÕr. Sistemin kapasitesi halen yÕllÕk 5.2 milyar m3 dür. Tesislere alÕm anlaúmalarÕ uyarÕnca Cezayir ve Nijerya dan ikmal yapÕlmaktadÕr. Yeni bir LNG tesisi de øzmir Alia÷a’da özel sektörce 2004 yÕlÕnda bitirilmiú olup 10 milyar m3 do÷al gaz gazlaútÕrma kapasitesindedir. 3.6. DOöAL GAZ BORU HATLARI Türkiye,enerji uzmanlarÕ tarafÕndan dünyanÕn en hÕzlÕ geliúen on pazarÕndan biri olarak gösterilmektedir. Ekonomik büyüme ve sÕnÕrlÕ do÷al kaynaklar,ülkemizin enerji ithali gereksimini arttÕrmaktadÕr. Türkiye stratejik konumu gere÷i Ortado÷u ve Hazar Denizi do÷algaz üretim alanlarÕ ile Avrupa tüketim pazarÕ arasÕnda köprüdür. 2007 yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye’de(uluslararasÕ ve yerel) boru hattÕ uzunlu÷u toplam 9798 km.’ye ulaúmÕútÕr. UluslararasÕ Boru HatlarÕ Do÷al gaz tüketimi, talebi ve ticaretinin 2020 yÕlÕna kadar hÕzla geniúleyece÷i beklenmektedir. Türkiye do÷u-batÕ koridoru ile tamamlayÕcÕ nitelikteki güney-kuzey-batÕ koridorlarÕ ile petrol ve do÷al gazda etkin bir enerji terminali olma potansiyeline sahiptir. Jeopolitik açÕdan Türkiye'nin boru hatlarÕ için stratejik bir geçiú ülkesi ve aynÕ zamanda dinamik ve geliúmekte olan 54 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu ekonomisiyle büyük bir enerji pazarÕ olmasÕ, Türkiye'ye Do÷u-BatÕ ve Kuzey-Güney enerji koridorlarÕnda Akdeniz Ceyhan petrol ve LNG ihraç tesisleriyle bir terminal olma imkanÕ da vermektedir. Harita 1. Do÷u BatÕ Enerji Koridorunu Oluúturan Petrol ve Do÷al Gaz Boru HatlarÕ Bu kapsamda geliútirilen belli baúlÕ projeler aúa÷Õda özetlenmiútir. Rusya Federasyonu - Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ (Rusya BatÕ) 1984 yÕlÕnda imzalanan anlaúma ile Rusya Federasyonu-Türkiye BatÕ Do÷al Gaz Boru HattÕ, ülkemize Bulgaristan sÕnÕrÕndaki Malkoçlar'dan girmekte ve Hamitabat, AmbarlÕ, østanbul, øzmit, Bursa, Eskiúehir güzergahÕnÕ takip ederek Ankaraya ulaúmaktadÕr. 36 inc çapÕnda ve 75 bar iúletme basÕnca göre dizayn edilen 842 km. uzunlu÷undaki bu boru hattÕ üzerinde KÕrklareli, Pendik, Eskiúehir, AmbarlÕ ve Bursa'da kompresör istasyonlarÕ, Malkoçlar'da ana ölçüm istasyonu ve pig tesisine sahip bulunmaktadÕr. øki yerde iki adet 30 inçlik boru hattÕ ile Marmara denizini geçen boru hattÕndan 1987 yÕlÕndan itibaren do÷al gaz kullanmaya baúlÕyan Türkiye’de, platoda 4.5 milyar m3 do÷al gaz alÕmÕ, müteakip senelerde 6 milyar m3’e yükseltilmiútir. Takip eden yÕllarda do÷al gazÕn ülke sathÕna yaygÕnlaútÕrÕlmasÕ projesi kapsamÕnda muhtelif branúman hatlarÕ ile iletim hatlarÕ inúa edilerek østanbul ve Ankara’dan sonra ilk etapta Bursa, Eskiúehir, AdapazarÕ ve øzmit’e gaz verilmiútir. Bugün EPDK tarafÕndan ihale edilen projelerle ço÷unlu÷u øl olan toplam 53 yerleúim biriminde ana hattan branúman iletim ana boru hatlarÕ, basÕnç düúürme ve ölçme istasyonlarÕ ile HDPE ile da÷ÕtÕm úebekeleri inúa edilmektedir. Do÷al gazÕn elektrik enerjisinde yo÷un kullanÕmÕ ile artan talebi karúÕlamak üzere Rusya ile ilave bir anlaúma sonucu bugün BatÕ hattÕndan alÕnacak arz kapasitesi 14 5 milyar m3’e yükseltilmiú ve bir yandan BalÕkesir ve øzmir’e ulaúÕlÕrken di÷er yandan Çanakkale’ye gidilmiútir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 55 øran-Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ 1998 yÕlÕnda imzalanan ve yÕlda 10 milyar m3 do÷al gaz alÕmÕnÕ öngören anlaúmaya dayanarak Do÷ubayazÕt ‘tan Ankara’ya kadar uzanan 48-40 inç çapÕnda ve toplam 850 km uzunlu÷unda bir boru hattÕ olup 2001-2003 yÕllarÕ arasÕnda inúa edilerek hizmete verilmiútir. Bu boru hattÕndan güney branúmanÕ Seydiúehir, Konya, Isparta üzerinden Afyon, Denizli tarikiyle AydÕn’a giderken di÷er yandan da Antalyaya uzanmÕútÕr. Güney illeri beslemek amacÕyla bu ana hattan Sivas’ta alÕnan branúmanla, Malatya, Maraú, Gaziantep, Adana, Mersin ve civarÕna do÷al gaz verilmiútir. Boru hattÕ üzerinde birisi müesses di÷erleri inúa halinde 2 kompresör istasyonu ile gaz basÕnçlandÕrÕlacak ve böylece Orta Karadeniz bölgesi Giresun, Trabzon, Ordu, Gümüúhane ve Bayburt illerine de do÷al gaz verilmesi sa÷lanacaktÕr. Bu bölgelerdeki yapÕm çalÕúmalarÕ büyük bir hÕzla devam etmektedir. Öte yanda, øran’Õn Basra Körfezindeki Pars do÷al gaz sahalarÕnÕn bir bölümünde Türkiye’nin TPAO eliyle üretim tesisleri kurmasÕ, yÕlda 20 milyar m3 gaz çÕkarmasÕ ve bu gazÕn bir bölümünün Türkiye’nin ihtiyaçlarÕ için kullanÕlmasÕ ve büyük bir bölümünün Avrupa’ya ihracÕna yönelik olarak Türkiye ile øran arasÕnda görüúmeler sürmektedir. Bu yatÕrÕmÕn tutarÕ yaklaúÕk 3 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Gerçekleúmesi halinde bu proje, Nabucco boru hattÕ için de önemli bir gaz arz kayna÷Õ oluúturacaktÕr. Son olarak gündeme gelen yeni bir proje, øran gazÕnÕn Selanik (Yunanistan), Arnavutluk, Adriyatik Deniz Geçiúi üzerinden øtalya’ya ulaúmasÕnÕ öngören øsviçreli EGL firmasÕnÕn destekledi÷i Trans Adriyatik Boru HattÕ projesidir (TransAdriatic Pipeline-TAP). Azerbaycan ùahdenizi -Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ Bu proje Azerbaycan'Õn Hazar Denizi içindeki ùah Denizi lokasyonunda 1 trilyon m³ olarak tahmin edilen do÷al gaz rezervini Türkiye'ye ulaútÕrmayÕ amaçlamaktadÕr. Türkiye-Azerbaycan ve Gürcistan arasÕnda 12 Mart 2001 tarihinde imzalanan proje, ilk etapta 2 milyar m³ ve ikinci etapta 6,6 milyar m³ kapasiteli olarak planlanmÕútÕr. HattÕn ba÷lantÕ noktasÕ olan Erzurum'a 225 km'lik bir hat inúa edilmiú ve 3 Temmuz 2007 tarihinde ilk sevkÕyat Erzurum'a ulaúmÕútÕr. Harita 2. Azerbaycan ùahdenizi -Türkiye Do÷algaz Boru HattÕ Bu proje sadece Türkiye’nin yurtiçi gaz talebinin karúÕlanmasÕ açÕsÕndan de÷il, Avrupa Birli÷i’nin hÕzla artan gaz ihtiyacÕnÕn bir kÕsmÕnÕn karúÕlanmasÕ açÕsÕndan da önem taúÕmaktadÕr. Bu proje iki büyük projenin (Nabucco ve Trans-Hazar) gerçekleúme ihtimalini artÕrmÕútÕr. 56 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Mavi AkÕm Do÷algaz Boru HattÕ (Rusya Do÷u) Mavi AkÕm projesi, Ankara ile Moskova arasÕnda 1997 yÕlÕnda imzalanan anlaúmaya göre, 25 yÕl süreyle, Türkiye’nin Rusya’dan yÕlda 16 milyar metre küp do÷algaz satÕn almasÕnÕ öngörmektedir. Harita 3. Mavi AkÕm Projesi Mavi AkÕm Rusya'dan Türkiye'ye do÷al gaz nakletmek için Karadeniz geçiúli büyük boru hattÕdÕr. Boru hattÕ merkezi Hollanda olan Rus Gazprom ve øtalyan ENI ortaklÕ÷Õyla kurulan Blue Stream Pipeline B.V. tarafÕndan inúa edilmiútir. Gazprom boru hattÕnÕn Rus topraklarÕnda kalan bölümünün iúletmesini üstenmiú olup Türk topraklarÕnda bulunan bölümün iúletmesi ise Türk enerji úirketi BOTAù tarafÕndan gerçekleútirilmektedir. Mavi AkÕm hattÕnÕn uzunlu÷u 1200 kilometredir. Bunun yaklaúÕk 380 kilometresi, Karadeniz’in altÕndan geçmektedir ve Deniz altÕndaki boru hattÕ, 2.140 metre derinlikle, yeryüzünün en derindeki boru hattÕdÕr . HattÕn yapÕmÕnÕ, øtalyan ENø úirketi gerçekleútirmiútir. YÕllÕk 16 milyar metre küp kapasiteli boru hattÕndan Türkiye, 2002 yÕlÕ sonundan bu yana gaz almaktadÕr. Türkiye-Yunanistan Do÷algaz Boru HattÕ Bu hat, Bursa Karacabey mevkiinde batÕ ana hattÕndan 30 inç çapÕnda bir boru ile ba÷landÕktan sonra Çanakkale bo÷azÕnÕ 17 km’lik bir geçiú sonrasÕ toplam karada 197 km kat ederek Yunan sÕnÕrÕna varmakta ve oradan Gümülcine’ye uzanmaktadÕr. ølk yÕllarda 0.75 milyar m3 gaz nakledecek hat önümüzdeki yÕllarda Adriyatik üzerinden øtalya’ya uzatÕlarak 7 milyar m3 do÷al gaz beslemesi ile Avrupa Birli÷ine alternatif bir arz kayna÷Õ olma özelli÷ini kazanacaktÕr. Halen bir miktar arz fazlalÕ÷ÕnÕ da amorti edebilir mahiyette olan boru hattÕ, 2007 yÕlÕ itibariyle Yunanistan’a do÷al gaz sevkine baúlamÕútÕr. MÕsÕr-Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi Do÷al gaz arz kaynaklarÕnÕn çeúitlendirilmesi ve do÷al gaz açÕ÷ÕnÕn bir kÕsmÕnÕn da MÕsÕr’dan sa÷lanacak gaz ile karúÕlanmasÕ amacÕyla MÕsÕr-Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi gerçekleútirilmiútir. Proje kapsamÕna 17 Mart 2004’te MÕsÕr ile Türkiye arasÕnda MÕsÕr Do÷al Gaz ùirketi EGAS ile BOTAù’Õn yer aldÕ÷Õ Türkiye’ye gaz ithalatÕ ve Avrupa’ya gaz iletimi hususlarÕna iliúkin çerçeve anlaúmasÕ imzalanmÕútÕr. Söz konusu anlaúmaya göre MÕsÕr’Õn Türkiye’ye yÕlda 2-4 milyar m3;Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarÕna ise 2-6 milyar m3 gaz ihraç etmesi öngörülmüútür. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 57 Irak- Türkiye Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi Proje; Irak'ta bulunan do÷al gaz sahalarÕnÕn geliútirilerek, üretilecek olan gazÕn bir boru hattÕ ile Türkiye'ye getirilmesi amacÕ ile geliútirilmiútir. TPAO-TEKFEN-BOTAù úirketlerince oluúturulan bir grup tarafÕndan yapÕlan çalÕúmalar neticesinde 1996 yÕlÕnda Ankara’da, T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ ile Irak Cumhuriyeti Petrol BakanlÕ÷Õ arasÕnda imzalanan anlaúmalar ile proje baúlatÕlmÕútÕr. Irak’Õn Kuzey Do÷usu’nda yer alan do÷al gaz sahalarÕnÕ kapsayan Proje, saha geliútirme, üretim, gaz iúleme ve boru hattÕ yapÕmÕ iúlemlerinden oluúan “entegre” bir projedir. Bu proje ile Irak’Õn beú sahasÕnda üretilecek yÕllÕk 10 Milyar m3 gazÕn bir boru hattÕyla Türkiye’ye taúÕnmasÕ amaçlanmaktadÕr. Birleúmiú Milletler (BM) yaptÕrÕmlarÕ nedeniyle Proje’nin gerçekleúmesine yönelik hedeflerimizde birtakÕm gecikmeler meydana gelmiú, yatÕrÕm aúamasÕna geçilememiú ve bu nedenle görüúmeler kesintiye u÷ramÕútÕr. Trans-Hazar Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi: 1998 tarihinde, Türkiye ve Türkmenistan Devlet BaúkanlarÕ tarafÕndan Hazar geçiúli Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Do÷al Gaz Boru HattÕ Projesi'nin gerçekleútirilmesine yönelik bir Çerçeve AnlaúmasÕ imzalanmÕútÕr. Anlaúma’ya göre; 30 Milyar m3 Türkmen gazÕnÕn 16 Milyar m3'ü Türkiye'ye, 14 Milyar m3'ü Avrupa'ya taúÕnacaktÕr. Boru hattÕ uzunlu÷u 1641 km olarak öngörülmekte ve 3–4 milyar dolara mal olmasÕ beklenmektedir. 21 MayÕs 1999 tarihinde, BOTAù ve Türkmenistan hidrokarbon kaynaklarÕnÕn kullanÕmÕ için Türkmenistan Devlet BaúkanÕ nezdinde yetkilendirilmiú mercii arasÕnda, 16 Milyar m3 do÷al gaz alÕmÕ için 30 yÕl süreli Do÷al Gaz AlÕm-SatÕm AnlaúmasÕ imzalanmÕútÕr. Harita 4. Trans-Hazar Do÷al Gaz Boru HattÕ Ancak bu projenin önündeki en önemli engel Hazar'Õn hukuki statüsü sorunudur Nabuco Do÷al Gaz Boru HattÕ Ortado÷u ve Hazar Bölgesi do÷al gaz rezervlerini Avrupa pazarlarÕna ba÷lamayÕ öngören Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Do÷al Gaz Boru HattÕ (Nabucco) ile ilk etapta güzergah üzerindeki ülkelerin gaz ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕ, takip eden yÕllarda ise Avusturya'nÕn Avrupa'da önemli bir do÷al gaz da÷ÕtÕm noktasÕ olma özelli÷inden de faydalanÕlarak di÷er ülkelerin gaz taleplerindeki geliúmelere göre BatÕ Avrupa'ya ulaúÕlmasÕ 58 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu amaçlanmaktadÕr. YaklaúÕk uzunlu÷unun 3.300 km, kapasitesinin ise 25,5-31 milyar m3/yÕl olmasÕ, 2012 yÕlÕnda ilk kapasite ile devreye alÕnmasÕ planlanmaktadÕr. Boru hattÕ güzergahÕnÕn planlanan yaklaúÕk uzunlu÷u úu úekildedir :Toplam Nabucco Boru HattÕ Uzunlu÷u ,Besleme HatlarÕ Hariç-Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Avusturya ): 2.841 km ve Besleme HatlarÕ- Gürcistan sÕnÕrÕ-Horasan ve øran sÕnÕrÕ - Horasan Dahil: 3.282 km dir. Türkiyedeki boru uzunlu÷u 1.998 km dir. Mevcut úartlara bakÕldÕ÷Õnda, Azerbaycan ùah Deniz, Türkmenistan ve di÷er Trans-Hazar kaynaklarÕ ile øran gazÕnÕn taúÕnmasÕ öngörülmektedir. Uzun vadede Irak ve Suriye üzerinden MÕsÕr gaz kayna÷Õ baúta olmak üzere di÷er çevreleyen kaynaklardan da gaz taúÕnmasÕ planlanmaktadÕr. Harita 5. Nabucco Projesinin Güzergah ve Termin ProgramÕ Bu hattÕn Erzurum (BTE) ve Türkiye-øran do÷al gaz hattÕyla beslenece÷i düúünülmektedir. bununla birlikte, düúünce aúamasÕnda olan Trans-Kafkas Do÷al gaz hattÕyla da birleútirilmesi olasÕlÕ÷Õ da mevcuttur. AyrÕca Nabucco hattÕ, AB'nin Trans-Avrupa Enerji hattÕnÕn bir parçasÕ olarak da öngörülmektedir. Nabucco projesinin yürütülmesi için BOTAù (Türkiye), OMV (Avusturya), MOL (Macaristan), Transgaz (Romanya), Bulgargaz (Bulgaristan) arasÕnda Nabucco UluslararasÕ Gas HattÕ (Nabucco Gas Pipeline International GmbH) iútiraki % 20 ortaklÕkla 2004'te Viyana'da kurulmuútur. OrtaklÕ÷a son olarak Alman RWE firma katÕlmÕú olup, Gaz de France gibi yeni katÕlma istekleri de olmaktadÕr. 3.7. YENøLENEBøLøR ENERJø KAYNAKLARI Ülkemiz, yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarÕ ile enerji ihtiyacÕnÕn önemli bir kÕsmÕnÕ karúÕlayabilecek bir potansiyele sahip olmasÕna karúÕn henüz bu kaynaklar mecut potansiyelin çok altÕnda de÷erlendirilmektedir. Türkiye önemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarÕ potansiyeline sahiptir. Hidrolik, rüzgar, jeotermal, güneú ve biyokütle ülkemizin kullanÕlan ve kullanÕlma potansiyeli yüksek yenilenebilir Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 59 enerji kaynaklarÕdÕr ve kömürden sonra enerji üretimi için ikinci büyük yerli kaynaktÕr. 2007 yÕlÕnda yenilenebilir enerji kaynaklarÕndan üretilen enerji miktarÕ 8,47 MTEP mertebesindedir. Bu toplam birincil enerji arzÕmÕzÕn yaklaúÕk % 8 ine karúÕlÕk gelmektedir. Ülkemiz yenilenebilir enerji arzÕ a÷ÕrlÕklÕ olarak hidrolik kaynaklar ve biyokütleden (odun, bitki ve hayvan artÕklarÕ) üretilmektedir. Biyokütlenin payÕ yenilenebilir enerji arzÕmÕzÕn % 47 sini oluúturmaktadÕr. Bu oranÕn tamamÕna yakÕnÕ ticari olmayan yakÕtlardan olan ve konut ÕsÕtÕlmasÕnda kullanÕlan odun ve hayvan artÕklarÕdÕr. Geri kalan yenilenebilir enerji arzÕ ise a÷ÕrlÕklÕ olarak hidrolik kayanaklardan elde edilmektedir. ùimdilik rüzgar ve güneú enerjilerinin payÕ çok küçük olsa bile yakÕn gelecekte hÕzla artmasÕ beklenmektedir. Ülkemizde büyük potansiyele sahip jeotermal, rüzgar ve güneú gibi yerli kaynaklarÕmÕz úimdiye kadar sistematik olarak geliútirilmemiútir. 2007 yÕlÕnda bu üç kayna÷ÕmÕzÕn toplam birincil enerji arzÕ içindeki payÕ sadece %1.5-2 civarÕndadÕr. D.Gaz 33% Odun+ ArtÕklar 4% Yenilenebilir Kaynaklar 8% 8.47 MTEP Petrol 31% T.Kömürü 14% BioyakÕtlar 0.% Hidrolik+ Jeotermal 3% Rüzgar 0.% Di÷er IsÕ+ Jeotermal IsÕ 1% Linyit 13% P.kok 1% Güneú 0.% Grafik 21. Yenilenebilir Enerji Tüketiminin Birincil Enerji Tüketimindeki PayÕ Kaynak: ETKB TWh Bu kaynaklarÕmÕzÕn kullanÕmÕnÕn hÕzla geliútirilmesi beklentisine karúÕn 2030 yÕlÕnda bile birincil enerji arzÕmÕza ancak %5 oranÕnda bir katkÕ yapmasÕ söz konusu olacaktÕr. Son yÕllarda elektrik üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnda ciddi bir artÕú görülmemektedir. 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Elektrik Enerjisi Yenilenebilir Elektrik 1990 60 1995 2000 2005 2006 2007 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Rüzgar 0 .% Hidro+ Jeotermal 19% Taú Kömürü 8% Linyit 20% Petrol 3% Do÷al Gaz 50% Grafik 23. Elektrik Üretiminde KaynaklarÕn PayÕ Elektrik enerjisi üretiminde yenilenebilir enerjinin payÕ 2006 yÕlÕnda %26 mertebesinde olmuú ancak bu pay 2007 yÕlÕnda % 19 mertebesine gerilemiútir. Ancak Elektrik enerjisi kurulu güç elektrik üretiminin geliúiminde yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnÕn hÕzla artÕrÕlmasÕ beklenmektedir. Bu konuda yapÕlan öngörüler aúa÷Õdaki tabloda özetlenmiútir. Tablo 20. Yenilenebilir Enerji Arz Projeksiyonu-MW 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam 121,4 578 2.396 2.633 1.354 1.134 8216 Rüzgar 483 361 1.041 1.885 3770 Geotermal 45 7,5 Hidro Bio-kütle Güneú TOPLAM 9,5 62 124 8 10 10 12.110 Kaynak:EøE 2020 yÕlÕnda 15 000 MW hidro ve 10 000 MW rüzgar ve güneú kurulu gücünün ulusal úebekeye ba÷lanmasÕ hedeflenmektedir. øthalat ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕnÕ azaltabilmek, enerji arzÕ güvenli÷ini sa÷layabilmek ve sera gazÕ salÕnÕmlarÕnÕ düúürebilmek için ülke enerji dengesinde yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn payÕnÕn artÕrÕlmasÕna önem verilmelidir. Ülkemiz açÕsÕndan yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn ulaúmÕú oldu÷u potansiyel, içinde bulunulan enerji darbo÷azÕnÕn aúÕlmasÕ, ithal kaynaklara olan ba÷ÕmlÕlÕ÷Õn azaltÕlmasÕ ve döviz kaybÕnÕn önlenmesi için önemli bir kaynaktÕr. Özellikle güneú, jeotermal ve rüzgar kaynaklarÕndan enerji elde etmek için gerekli üretim ve ekipmanlarÕn büyük bir ço÷unlu÷unun ülkemizde üretimi imkanÕ vardÕr. E÷er ülkemizde AR-GE çalÕúmalarÕna gerekli kaynak ayrÕlÕr, uygulamaya yönelik üniversite-ilgili meslek odalarÕ-sanayi iúbirli÷i sa÷lanÕr ve bu konuda özellikle ulusal, kamusal çÕkarlarÕ gözeten bir enerji programÕ uygulanabilirse; ülkemiz gerek ulusal kaynaklarÕ gerek insan gücü gerekse yetiúmiú ve deneyimli mühendis yapÕsÕyla gerekli teknolojik hamleyi yapabilecek alt yapÕya sahiptir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 61 Tablo 21. EPDK ‘dan alÕnan Enerji Üretim LisanslarÕnÕn Durumu Baúvuru AúamasÕ Inceleme De÷erlendirme YakÕt / Kaynak Adet Kurulu Güç (MW) Adet Kurulu Güç (MW) TERMøK TOPLAM 22 11.020,5 44 19.786,4 Do÷al Gaz 14 7.022,3 22 øthal Kömür 6 3.874,0 16 Linyit 1 30,6 Fuel Oil 1 93,6 Uygun Bulma Lisans Verildi TOPLAM PROJE ADEDø KURULU GÜÇ TOPLAMI (MW) Kurulu Güç (MW) Adet Kurulu Güç (MW) 351 6.526,9 272 17.909,7 351 55.243,5 8.337,5 217 2.312,6 173 8.872,4 217 26.544,9 10.062,7 36 3.908,3 10 5.079,0 36 22.923,9 32 306,0 30 1.649,6 32 1.986,2 Adet 2 54,0 44 41 1.268,9 44 1.416,5 Di÷er Kömür 3 832,2 7 4 478,9 7 1.311,1 Taúkömürü 1 500,0 3 2 51,3 3 551,3 Asfaltit 1 1 413,3 1 413,3 Nafta 5 5 47,7 5 47,7 Di÷er Termik 3 3 29,2 3 29,2 LPG 3 3 19,5 3 19,5 HøDROLøK 86 3.065,5 130 2.421,7 817 3.749,7 441 12.679,6 817 21.916,5 DøöER YENøLENEBøLøR TOPLAM 8 79,9 753 77.032,2 893 1.160,7 113 3.432,7 893 81.705,4 Rüzgâr 6 75,2 752 77.028,6 867 1.156,7 91 3.274,0 867 81.534,4 6 6 94,4 6 94,4 7 6 40,1 7 44,1 10 8 17,6 10 21,8 Jeotermal Çöp GazÕ 1 4,0 Biyogaz 1 0,7 1 3,6 Biyokütle Genel Toplam 116 14.165,9 927 99.240,3 3 4,0 2 6,6 3 10,6 2061 11.437,3 826 34.022,0 2061 158.865,4 Kaynak: TEBA BÜLTENø 29.12. 2008 3.7.1. Hidroelektrik Türkiye’nin brüt hidroelektrik potansiyeli 433 milyar kWh/yÕl, teknik hidroelektrik potansiyeli 216 milyar kWh/yÕl, ekonomik potansiyeli ise 150 milyar kWh/yÕl dÕr. Ekonomik potansiyelin, yeni projelerle birlikte önümüzdeki yÕllar daha da artÕú göstererek yaklaúÕk 170 milyar kWh/yÕl’a ulaúaca÷Õ tahmin edilmektedir. Türkiye teknik potansiyelinin %22’si,ekonomik yapÕlabilir hidroelektrik potansiyelinin ise %32’si ancak de÷erlendirilmiú bulunmaktadÕr. 2007 yÕlÕ sonu itibariyle Türkiye’de øúletmede olan HES lerin toplam kurulu gücü 13 394,4 MW, bu ise Türkiye kurulu gücünün % 33 ünü oluúturmuútur. 2007 yÕlÕnda 31,5 MW gücünde ilave potansiyel devreye alÕnabilmiútir(EPDK). 62 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 22. Ekonomik HES Potansiyelinin Proje DurumlarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ (Haziran 2007) Proje Durumu Proje K.Güç Ort. Üretim Oran (%) SayÕsÕ (MW) (GWh/yÕl) øúletmede 148 13 306 47 590 32 ønúa Halinde 158 6 564 23 620 16 Proje 977 22 260 79 177 52 1 283 42 480 150 387 100 Toplam Kaynak:A. TUTUù Herhangi bir nehirde bir kesitten enerjisi alÕnmadan geçen su ülke ekonomisi açÕsÕndan kayÕptÕr. Türkiye geliútiremedi÷i hidroelektrik potansiyelden dolayÕ,170 milyar kWh elektrik üretim kapasitesinin halen yalnÕz 47.6 milyar kWh’lik bölümünü kullanabildi÷i için, her yÕl yaklaúÕk 122.4 milyar kWh enerji üretebilece÷i suyu enerjisini almadan denizlere göndermekte ve bu yüzden, birim kWh baúÕna 0.06 US cent hesabÕyla her yÕl 7-8 milyar ABD$’Õ kaybetmektedir. Di÷er taraftan hidrolik enerji do÷al koúullara ve ya÷Õúlara çok ba÷ÕmlÕdÕr. 2006 yÕlÕnda mevcut 13 062.7 MW kurulu gücündeki HES’lerden 44 244.2 GWh enerji üetilmiúken bu üretim 2007 yÕlÕnda 13 394.9 MW kurulu güçteki tesislerden 35 850.8 GWh te düúmüútür. Pik yüklerin ve de÷iúken karekterli di÷er yenileblir enerji üretiminin sistem dengesini sa÷lamada en de÷erli üretim tipi olan Hidroelektrik santarallarÕn hÕzla tamamlanmasÕ ve pompa depolamalÕ santrallarÕn da Türkiye enerji sisteminde yer almasÕ gereklidir. Pompa depolamalÕ santrallarla ilgili olarak EøE Genel Müdürlü÷ünde baúlatÕlmÕú olan çalÕúmalar desteklenmeli ve geliútirilmektedir. 3.7.2. Rüzgâr Enerjisi Ülkemizde bugünkü teknik koúullarda ortalama 7 m/s hÕzda, yÕlda 2.500 saat kullanma süresi ile kurulabilecek ekonomik rüzgar potansiyeli EøE tarafÕndan hazÕrlanan Türkiye Rüzgâr Enerjisi Potansiyel AtlasÕ (REPA) da 48.000 MW yani 120 milyar KWh düzeyinde olarak hesaplanmÕútÕr. REPA, Türkiye rüzgâr kaynaklarÕnÕn karakteristiklerini ve da÷ÕlÕmÕnÕ belirlemek amacÕyla EøE tarafÕndan 2006 yÕlÕnda üretilmiútir. Bu atlasta verilen detaylÕ rüzgâr kayna÷Õ haritalarÕ ve di÷er bilgiler rüzgâr enerjisinden elektrik üretimine aday bölgelerin belirlenmesinde kullanÕlabilecek bir alt yapÕ sa÷lamaktadÕr. Tablo 23. Türkiye - øyi-SÕradÕúÕ ArasÕ Rüzgar Kayna÷Õ 50m4 Rüzgar Kaynak Derecesi Orta 3 50 m’de Rüzgar Gücü 2 Yo÷.(W/m ) 300-400 øyi 4 400 – 500 Harika 5 500 – 600 7.5-8.0 2 598.86 0.35 12 994.32 Mükemmel 6 600 – 800 8.0- 9.0 1 079.98 0.15 5 399.92 SÕradÕúÕ 7 > 800 > 9.0 39.17 0.01 195.84 26 351.28 3.57 131 756.40 Toplam Rüzgar SÕnÕfÕ Toplam Alan 2 (km ) RüzgarlÕ Arazi Yüzdesi Toplam Kurulu Güç (MW) 50 m’de Rüzgar HÕzÕ (m/s) 6.5-7.0 16 781.39 2.27 83 906 7.0-7.5 5 851.87 0.79 29 259.36 44Dr. Yüksel Malkoç, Türkiye Rüzgar Enerjisi øhtiyacÕnÕn KarúÕlanmasÕnda Rüzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕ Sempozyumu, 23-24 KasÕm 2007 Kayseri Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 63 Harita 6. Türkiye Rüzgar AtlasÕ-YÕllÕk Rüzgar Da÷ÕlÕm HaritasÕ 70 m Kaynak:EøE Türkiye rüzgâr enerji potansiyeli, rüzgâr sÕnÕfÕ iyi ile sÕra dÕúÕ arasÕnda 47,849.44 MW olarak belirlenmiútir. Bu araziler Türkiye toplamÕnÕn %1.30’una denk gelmektedir. Orta ile sÕra dÕúÕ arasÕ rüzgâr sÕnÕfÕna ait rüzgârlÕ arazilere bakÕldÕ÷Õnda ise 131,756.40 MW’lÕk rüzgâr enerjisi potansiyelini bulundu÷u ve toplam rüzgârlÕ arazinin alanÕnÕn ise Türkiye’nin %3.57 ’si oldu÷u görülmüútür. Harita 7. Marmara Bölgesindeki Muhtemel Rüzgar SantrallarÕ -REPA Kaynak: EøE Türkiye, Avrupa’da rüzgâr enerjisi potansiyeli bakÕmÕndan en zengin ülkelerden birisidir. Üç tarafÕ denizlerle çevrili olan ve yaklaúÕk 3500 km kÕyÕ úeridi olan Türkiye’de özellikle Marmara kÕyÕ úeridi ve Ege kÕyÕ úeridi ile sürekli ve düzenli rüzgâr almaktadÕr Türkiye’de halihazÕrda úebeke ba÷lantÕlÕ rüzgâr santralarÕnÕn toplam kurulu gücü 146.25 MW ulaúmÕú olup 2007 de 355 GWh enerji üretmiútir. 2007 de toplam 76,4 MW rüzgar santralÕ devreye alÕnmÕútÕr(EPDK). 64 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu BunlarÕn yanÕ sÕra inúaatÕ süren 276.9 MW ve tedarik anlaúmasÕ yapÕlan 579.7 MW rüzgâr santrali mevcuttur. Elektrik PiyasasÕ Düzenleme Kurumu tarafÕndan bu güne kadar toplam kurulu gücü 2126 MW olan 58 adet rüzgâr santraline lisans verilmiú, toplam kurulu gücü 533 MW olan 13 adet santralin lisansÕ ise sona erdirilmiútir. 1 KasÕm 2007 tarihinde, yalnÕzca tek bir gün süreyle kabul edilen, 78 000 MW büyüklü÷ündeki rüzgâr santral lisans baúvurularÕ ile inceleme ve de÷erlendirmede olan rüzgar projeleri toplam gücü 84 674 MW’a ulaúmÕútÕr. Rüzgara dayalÕ elektrik üretim baúvurularÕna iliúkin belirtilen rakamlar, aynÕ kayna÷Õn elektrik amaçlÕ kullanÕmÕna iliúkin olarak yapÕlan birden fazla baúvuruyu da içermektedir. 3.7.3. Jeotermal Enerji (IsÕ, Elektrik) Dünyada jeotermal elektrik üretiminde ilk 5 ülke sÕralamasÕ, ABD, Filipinler, øtalya, Meksika ve Endonezya úeklindedir. Dünya jeotermal ÕsÕ ve kaplÕca uygulamalarÕndaki ilk 5 ülke sÕralamasÕ ise Çin, øsveç, ABD, øzlanda ve Türkiye biçimindedir. Türkiye’nin jeotermal brüt teorik ÕsÕ potansiyelinin 31.500 MW, kullanÕlabilir ÕsÕ potansiyelinin de 3.524 MW oldu÷u belirtilmektedir.Toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MW’dir. 1962 yÕlÕnda MTA tarafÕndan bir sÕcak su envanter çalÕúmasÕ olarak baúlatÕlan Türkiye’nin jeotermal enerji araútÕrmasÕ ile bugün toplam 600’den fazla termal kaynak (sÕcak ve mineralli su kayna÷Õ) bilgisine ulaúÕlmÕútÕr. Harita 8. Jeotermal Rezerv ve Üretim SahalarÕ HaritasÕ 2005 yÕlÕ sonu itibariyle MTA tarafÕndan yapÕlan jeotermal sondaj de÷erlendirmelerine göre muhtemel potansiyelin 2924 MW ‘Õ görünür potansiyel olarak kesinleúmiútir. Türkiyedeki do÷al sÕcak su çÕkÕúlarÕnÕn 600 MWt olan potansiyelide bu rakama dahil edildi÷inde toplam görünür jeotermal potansiyelimiz 3524MWt ‘e ulaúmaktadÕr. Ülkemizdeki jeotermal kaynaklarÕn % 95’i ÕsÕtmaya uygun sÕcaklÕkta olup (400C’nin üzerinde toplam 140 adet jeotermal alan) ço÷unlukla BatÕ, KuzeybatÕ ve Orta Anadolu’da bulunmaktadÕr. Türkiye’nin toplam jeotermal ÕsÕ ve elektrik potansiyeli; 5 milyon konut ÕsÕtma eúde÷eri veya 150 bin dönüm sera ÕsÕtmasÕ, 1 milyonun üzerinde kaplÕca yatak kapasitesi, 29 milyar $/yÕl fuel-oil eúde÷eri (30 milyon ton/yÕl), 30 milyar m3/yÕl do÷al gaz eúde÷erindedir. Türkiye’nin toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MWe dir. 2013 yÕlÕ jeotermal elektrik üretim hedefi 550 MWe kurulu güç ve 4 milyar Kwh elektrik üretimidir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 65 Tablo 24 . Jeotermal Enerjinin Mevcut KullanÕm Durumu DEöERLENDøRME Jeotermal Merkezi IsÕtma (ùehir, Konut, Termal Tesis, Sera v.b.) 1 KAPASøTE 117 Bin Konut Eúde÷eri (983 MWt) (Dokuz Eylül Üniversitesi Kampusü+Balçova+NarlÕdere 24.000 Konut Eúde÷eri, Gönen 3400 Konut, Simav 5000 Konut, KÕrúehir 1900 Konut, KÕzÕlcahamam 2500 Konut, Afyon 4500 Konut, KozaklÕ 1200 Konut, SandÕklÕ 3600/5000 Konut, Diyadin 150 Konut, Salihli 4100/24000 konut, Sarayköy 1500 konut, Edremit 2000/7500, SarÕkaya 180/2000 konut jeotermal merkezi ÕsÕtma sistemine ilave termal tesis ve 1.000 dönüm sera ÕsÕtmasÕ (ùanlÕurfa, Dikili, Balçova vb) KaplÕca KullanÕmÕ Toplam IsÕ KullanÕmÕ Elektrik Üretimi Karbondioksit Üretimi 215 KaplÕca (402 MWt) (YÕlda 10 Milyon Kiúi) 1385 MWt (1 Milyon ton/yÕl petrol (kalorifer yakÕtÕ) karúÕlÕ÷Õ 1.4 Milyar YTL/YÕl, 2007 itibariyle) 20 MWe (Denizli – KÕzÕldere) iúletiliyor 48 MWe kapasiteli Germencik Jeotermal Elektrik Santrali yatÕrÕmÕnÕn çalÕúmalarÕ devam etmektedir. AydÕn SalavatlÕ da 167 ° C ile yaklaúÕk 10 MWe Binary Cycle santrali iúletilmektedir. KÕzÕldere Jeotermal Santralinin atÕ÷Õ olan 140 °C ‘lik jeotermal sudan 6,85 MWe kapasiteli jeotermal santrali kurulmaktadÕr. 7,5/22 MWe Çanakkale-Tuzla jeotermal santrali proje aúamasÕndadÕr. 10 MWe Simav Jeotermal Jeotermal Elektrik Üretim Santrali proje aúamasÕndadÕr. 10/20 MWe Seferihisar Jeotermal Elektrik Santrali, sondaj, geliútirme ve proje aúamasÕndadÕr. 120 Bin Ton/yÕl Kaynak: Türkiye Jeotermal Derne÷i Jeotermal enerji, do÷rudan kullanÕm alanlarÕnda, teknolojik açÕdan yatÕrÕmlarÕn % 90’Õ yerli makina ve teçhizat tarafÕndan karúÕlanabilecek bir düzeye ulaúmÕútÕr. DolayÕsÕyla elektrik dÕúÕ uygulamalarda ulusal teknoloji kolaylÕkla geliútirilebilir durumdadÕr. Türkiye’deki jeotermal enerji kaynaklarÕnÕn tümüne yakÕnÕnÕn düúük-entalpili (akÕúkan sÕcaklÕklarÕ 160 °C’den küçük), olmasÕ, kaynaklarÕn de÷erlendirilmesinde endüstriyel proses ÕsÕsÕ ve konut ÕsÕtmasÕna yönelinmesi gere÷ini ortaya çÕkarmaktadÕr. Türkiye’nin gelecek yÕllardaki enerji gereksinimleri dikkate alÕndÕ÷Õnda jeotermal enerjinin tek baúÕna çözüm olmayaca÷Õ; fakat enerji sorununda tamamlayÕcÕ bir rol oynayaca÷Õ açÕktÕr. Devletin ve özel yatÕrÕmcÕlarÕn jeotermal kaynaklarÕn son derece çekici oldu÷u konut ÕsÕtmasÕ ve proses ÕsÕsÕ gibi kullanÕmlara yatÕrÕm yapmasÕ, ülke ekonomisine katkÕda bulunacak, hava kirlili÷ini azaltacaktÕr. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü÷ü (MTA), 2007 Haziran ayÕnda yürürlü÷e giren Jeotermal YasasÕ ve AralÕk ayÕnda yürürlü÷e giren yönetmeli÷i kapsamÕnda elektrik üretimi amaçlÕ altÕ jeotermal sahayÕ özel sektörün kullanÕmÕna açmÕútÕr.. SÕcaklÕklarÕ 213°C’ye kadar de÷iúen aralÕklarda olan bu altÕ sahada, 110 MWe (megavat elektrik) kurulu gücünde yaklaúÕk 1 milyar kWh elektrik üretilmesi planlanmaktadÕr. Bu sahalar ; 66 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu – AydÕn Merkez - Köúk - Umutlu - Serçeköy – AydÕn - Sultanhisar - Atça – AydÕn - Germencik - Bozköy - Çamur – AydÕn -Sultanhisar – Manisa - Salih li - Caferbeyli – Manisa - Alaúehir - KavaklÕdere. Jeotermal sahalarÕdÕr. 3.7.4. Güneú Enerjisi Türkiye güneú kuúa÷Õ içerisinde bulunan bir ülkedir. Bu nedenle güneú enerjisi kazancÕ açÕsÕndan zengindir. Türkiye günlük ortalama güneúlenme süresi 3,75 (AralÕk ayÕ)-11,31 (Temmuz ayÕ) saat arasÕnda de÷iúirken, Global Radyasyon De÷eri (kWh/m2-gün) 6,57 (Haziran) ile 1,59 (AralÕk ayÕ) de÷iúmektedir. Ülkemiz, co÷rafî konumu sebebiyle sahip oldu÷u güneú enerjisi potansiyeli açÕsÕndan bir çok ülkeye göre úanslÕ durumdadÕr. Türkiye’nin ortalama yÕllÕk toplam güneúlenme süresinin 2640 saat (günlük toplam 7,2 saat), ortalama toplam ÕúÕnÕm úiddeti 1311 KWh/m²-yÕl (günlük toplam 3,6 KWh/m²) oldu÷u tespit edilmiútir. Ülkemizde yÕllÕk ortalama toplam güneú ÕúÕnÕmÕnÕn en küçük ve en büyük de÷erleri sÕrasÕ ile 1.120 KWh/m2-yÕl ile Karadeniz Bölgesinde, 1.460 KWh/m2-yÕl ile Güneydo÷u Anadolu Bölgesinde gerçekleúmektedir. Grafik 24.Türkiye Global Radyasyon De÷erleri (kWh/ m²-gün) Kaynak: EøE-GEPA EøE tarafÕndan yayÕnlanan Güneú Enerjisi Potansiyel AtlasÕ’na göre, Türkiye’nin yÕllÕk güneú enerjisi Teknik Potansiyeli yaklaúÕk 405 milyar kWh (DNI> 1800 kwh/m2-yÕl) ve Ekonomik Potansiyeli yaklaúÕk 131milyar kWh (DNI> 2000 kwh/m2-yÕl) dÕr. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 67 Harita 9. Türkiye Güneú HaritasÕ Kaynak: EøE GEPA Bu ÕúÕnÕm úiddetleri ile Türkiye’nin, Güneydo÷u ve Akdeniz bölgeleri içinde kalan ve yüzölçümünün % 17’sini kapsayan bölümünde, güneúli su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕl boyunca tam kapasite ile çalÕúabilmektedir. Türkiye yüzölçümünün % 63’ünü kapsayan bölümde ise, güneúli su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕl boyunca çalÕúma oranÕ % 90 ve ülkenin % 94’ünü kapsayan bir bölümdeki çalÕúma oranÕ ise, % 80’dir. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde, güneúli su ÕsÕtÕcÕlarÕnÕn yÕlÕn % 70’i kadar bir sürede tam randÕmanla çalÕúabilmektedir.Bu sebeple özellikle Güney ve Ege kÕyÕlarÕ baúta olmak üzere bütün bölgelerde güneú enerjisi kolektörleri halen yo÷un olarak sÕcak su elde etmek amacÕyla kullanÕlmaktadÕr. AyrÕca bazÕ endüstriyel uygulamalar, hacim ÕsÕtma uygulamalarÕ (güneú mimarisi) ile elektrik üretiminde fotovoltaik pillerin kullanÕmÕ da yaygÕnlaúmaktadÕr. Güneú kollektörleri kullanÕlarak elde edilen ÕsÕ enerjisinin birincil enerji tüketimine katkÕsÕnÕn yÕllara göre de÷iúimi, Tablo 25 de gösterilmiútir. Türkiye’de, büyük ço÷unlu÷u Akdeniz, Ege ve Güney Do÷u Anadolu bölgelerinde olmak üzere, 3 – 3.5 milyon konutta güneú kollektörü bulunmaktadÕr Bu toplayÕcÕlarÕn tümü 18 milyon m2 ‘dir ve EøE verilerine göre 2007 de üretilen enerji miktarÕ 420 bin ton eúde÷eri petrolün üstündedir. Tablo 25. Güneú Kolektörleri ile Elde Edilen Enerji MiktarÕ Tahmini YÕl Güneú Enerjisi üretimi (bin TEP) 1998 210 1999 236 2000 262 2001 290 2004 375 2007 420 Kaynak:(EøE ) 68 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Güneúten elektrik üretimi ise 1000 kW kurulu güç ile pilot uygulamalar seviyesindedir. ùu anda 3000 dolar olan kW maliyetinin 1500 dolar’a düúmesi durumunda ülkemizde de güneúten elektrik üretimi uygulamalarÕ yaygÕnlaúabilecektir. Güneú enerjisi gibi yenilenebilir enerji kullanÕmlarÕna ülke enerji politikalarÕnda yer verilmesi, enerji dÕú alÕmlarÕnÕ azaltabilece÷i gibi fosil yakÕtlardan kaynaklanan çevre kirlili÷inin azaltÕlmasÕnÕ da sa÷layacaktÕr. 3.7.5. Biyokütle Enerjisi Türkiye’nin biyokütle, biyogaz ve biyoyakÕt enerji kapasiteleri de ciddi potansiyellere sahiptir. Biyokütle yeni-yenilenebilir enerji kaynaklarÕ içinde ciddi bir teknik potansiyele sahiptir. Ana bileúenleri karbo-hidrat bileúikleri olan bitkisel ve hayvansal kökenli tüm maddeler “Biyokütle Enerji Kayna÷Õ”, bu kaynaklardan üretilen enerji ise “Biyokütle Enerjisi” olarak tanÕmlanmaktadÕr. Türkiye’de toplam arazinin sadece % 33,1’i iúlenmektedir. øúlenmeyen arazi içinde tarÕma uygun % 3’lük bir alan mevcuttur. Bu alanÕn enerji tarÕmÕnda kullanÕlmasÕ, kota kapsamÕndan çÕkarÕlan ürünler (tütün, úeker pancarÕ gibi) yerine de enerji amaçlÕ tarÕm (úeker pancarÕ, tatlÕ sorgum, miskantus, kanola, aspir, C4 bitkileri ekimi gibi) yapÕlmasÕ, tarÕm kesimine yön verecek, istihdam yaratacak ve ulusal geliri artÕracaktÕr.Bugün AB’de úeker üretimine kota getirilse de úeker pancarÕnÕn üretimi kÕsÕtlanmamakta, tam tersine biyoyakÕt üretimine dönük úeker pancarÕ üretimi hektar baúÕna 45 € ile desteklenmektedir GAP, YeúilÕrmak Havza Projesi gibi projeler kapsamÕnda biyokütle enerji teknolojisi plan ve uygulamalarÕ mutlaka yer almalÕdÕr. Ülkemiz enerji ormancÕlÕ÷Õna uygun (kavak, sö÷üt, kÕzÕla÷aç, okaliptüs, akasya gibi hÕzlÕ büyüyen a÷açlar) 4 milyar hektar devlet orman alanÕna sahiptir. Söz konusu alan uygun planlamalar dahilinde, modern enerji ormancÕlÕ÷Õnda de÷erlendirilmeli ve bu a÷açlarÕn yakacak olarak kesimi önlenmelidir. YapÕlan hesaplamalar, 1 milyon hektar alana kurulacak enerji ormanlarÕndan yÕlda yaklaúÕk 7 milyon ton biyokütle enerji kayna÷Õ elde edilebilece÷ini göstermektedir.. Bu miktar yaklaúÕk 30 milyon varil ham petrole eúde÷erdir. 3.7.5.1. Biyogaz Ülkemizde 65.000 ton/gün miktarÕnda çöp çÕkmaktadÕr. Çöplerin düzenli depolama ile elektrik eldesinde de÷erlendirilmesi de göz ardÕ edilmemelidir. Türkiye için en önemli biyoyakÕt seçeneklerinden biri biyogaz’dÕr. AB’de son yÕllarda biyogaz üretimine önemli destekler sa÷lanmakta ve do÷al gaz niteli÷inde elde edilecek biyogazÕn tüm sektörlerde (ulaútÕrma, elektrik üretimi, sanayi, konutlar vb) kullanÕmÕ hedeflenmektedir. Türkiye’de hayvansal atÕklarÕn biyogaz üretiminde de÷erlendirilmesi ile, fermantör içi sÕcaklÕ÷Õn 38 °C olmasÕ ve optimum fermantör sÕcaklÕ÷Õnda çalÕúÕlmasÕ durumunda bu potansiyelin 2,2-3,3 milyar m3/yÕl arasÕnda olmasÕ teorik olarak mümkün görünmektedir. Bu da 2,4 milyon ton taú kömürü eúde÷eri bir enerjiye karúÕlÕk gelmektedir. Tablo 26. Hayvansal AtÕk Potansiyeline KarúÕlÕk Gelen Üretilebilecek Biyogaz MiktarÕ ve Taúkömürü Eúde÷eri5 Hayvan Cinsi SÕ÷Õr Koyun-Keçi Tavuk-Hindi Toplam 5 Biyogaz MiktarÕ (m3/yÕl) 994.860.000,00 1.901.500.000,00 487.020.906,00 3.383.380.906 Taú Kömürü Eúde÷eri (Ton/yÕl) 710.613,00 1.358.215,00 347.871,00 2.416.699,00 T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ (ETKB) – www.enerji.gov.tr 66 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 69 Biyogaz tesislerinin yanÕ sÕra, úebeke ile ba÷lantÕlÕ çalÕúan “çöp termik santralleri” ile elektrik üretimi sa÷lanabilmektedir. Biyoelektrik üretimi için de÷erlendirilebilecek atÕk potansiyelinin ülkemizde mevcut oldu÷u bilinmektedir. 2003 genel enerji dengesi içerisinde 14.991 bin ton odun, 5.439 bin ton hayvansal-bitkisel atÕk arzÕ olmuútur. 2006 yÕlÕ genel enerji dengesinde ise 13411 bin ton odun, 4984 bin ton hayvansal ve bitkisel atÕk arzÕ bulunmaktadÕr. Bunun yanÕ sÕra ortalama de÷erlerle yÕlda 15 milyon ton evsel atÕk, 20 milyon ton belediye atÕ÷Õ da oluúmaktadÕr. Dünyadaki arÕtma tesisleri bünyesinde biyogaz üretimi de yaygÕndÕr. Türkiye’deki arÕtma tesislerinde biyogaz üretimine iliúkin en güzel örnek, Ankara Su ve Kanalizasyon ødaresi Genel Müdürlü÷ü (ASKø) AtÕk Su ArÕtma Tesisi’dir. 4 milyon nüfusa hizmet vermek üzere 2000 YÕlÕ’nda iúletmeye açÕlan tesis, Avrupa’nÕn en iyi tesislerinden biri olup, 2025 YÕlÕ’na kadar 6 milyon nüfusa hizmet verecek kapasiteye geniúletilecektir. Tesiste bulunan her biri 1650 KW kapasiteli iki elektrik jeneratörü, biyogazÕ elektrik enerjisine çevirmektedir. Elde edilen elektrik enerjisi, tesisin yÕlÕk enerji ihtiyacÕnÕn yaklaúÕk % 80’ini karúÕlamaktadÕr. østanbul Su ve Kanalizasyon ødaresi Genel Müdürlü÷ü (øSKø) bünyesinde bulunan Tuzla AtÕksu Biyolojik ArÕtma Tesisi’nde bulunan anaerobik çamur çürütme ünitesinden elde edilen ve günlük ortalama 600-1000 m3 hacminde olan biyogaz, tanklarÕn ve tesis içinde bulunan idarî binalarÕn ÕsÕtÕlmasÕnda kullanÕlmaktadÕr Türkiye’de son zamanlarda organik atÕk, biyokütle ve biyogazdan enerji elde edilmesine yönelik kamu ve özel sektör yatÕrÕmlarÕ artmaya baúlamÕútÕr. Öncelikle Büyükúehir Belediyeleri çöp atÕklarÕnÕn çözümüne yönelik atÕk yakma ve enerji üretim tesisleri kurmaya baúlamÕúlardÕr. Türkiye’de yaklaúÕk 65.000 ton/gün miktarÕnda çöp çÕkmaktadÕr. Çöplerin düzenli depolanmasÕnÕn önemi gözardÕ edilmemelidir. Ancak çöplerin düzenli depolandÕ÷Õ belediye sayÕsÕ sÕnÕrlÕ olsa da, bazÕ belediyeler çöp alanlarÕnda açÕ÷a çÕkan metan gazÕndan elektrik üretmektedir. Türkiye’de ilk lisanslÕ atÕk bertaraf tesisi olan øZAYDAù, yÕllÕk 35.000 ton tÕbbî atÕk kullanmaktadÕr. Tesis 5,2 MW elektrik üretim kapasitesine sahiptir. Üretilen enerjinin 1,3 MW’Õ tesis ihtiyacÕnÕ karúÕlamak için kullanÕlmakta, kalan kÕsmÕ ise ulusal sisteme satÕlmaktadÕr. 3.7.5.2. BiyoyakÕt BiyoyakÕtlar petrol ürünlerine alternatif olan, daha temiz çevre ve iklimlerin korunmasÕna katkÕda bulunan ve tarÕmsal iú hacminde geniúleme yaratacak yenilenebilir enerji seçenekleridir. Ülkemizde úeker pancarÕ tarÕmÕna yönelik biyoetanol üretim potansiyeli 2-2,5 milyon ton civarÕnda olup bu de÷er 2007 benzin tüketimimizin % 60-70’Õ kadardÕr. Ülkemizde biyoetanolün benzinle harmanlanan %2’lik kÕsmÕ ÖTV’den muaftÕr ve bu miktar ancak 80-90 milyon litre biyoetanol tüketimini gerektirmektedir. Ancak bu miktar biyoetanolün Türkiye’deki geliúimi için yeterli görülmemektedir. Çünkü mevcut durumda kurulu biyoetanol üretim kapasitesimiz yaklaúÕk 160 milyon litredir. Bununla birlikte ülkemizde benzine biyoetanol harmanlanmasÕ zorunlu de÷ildir. Pek çok ülkede oldu÷u gibi ülkemizde de biyoetanol kullanÕmÕ zorunlu olmalÕ ve ÖTV muafiyeti %2’den %5’e çÕkartÕlmalÕdÕr Biyodizel, kanola (kolza), ayçiçe÷i, soya, aspir, pamuk gibi ya÷lÕ tohum bitkilerinden elde edilen motorine eúde÷er bir yakÕttÕr. AtÕk bitkisel ya÷lar ve hayvansal ya÷lar da, biyodizel hammaddesi olarak kullanÕlabilir. Ancak halihazÕrda AB’inde ve ülkemizde geçerli olan TS EN 14214 StandardÕnÕn gereklerini kanola ya÷Õndan elde edilen biyodizel karúÕlamaktadÕr. Bununla birlikte bilimsel çevreler farklÕ hammaddelerden paçal yapÕlarak da standartlardaki de÷erlerin tutturulabilece÷ini belirtmektedirler. Biyodizel petrol içermez; fakat saf olarak veya her oranda petrol kökenli motorine karÕútÕrÕlarak motorinin kullanÕldÕ÷Õ her yerde yakÕt olarak kullanÕlabilir. Biyodizel yerli kaynaklarla ve yerli sanayi tesislerinde üretilebilir. AyrÕca, küçük ölçekli ve yöresel üretim de mümkündür. 2003 yÕlÕndan itibaren sektördeki yasal boúlu÷un da bir sonucu olarak yatÕrÕmcÕlar tarafÕndan 67 70 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu plansÕz–programsÕz, de÷iúik kapasitelerde pek çok biyodizel tesisi kurulmuú ve sayÕlarÕ 250 civarÕna ulaúan bu tesislerin kurulu kapasitesi 2,3 milyon tona ulaúmÕútÕr. Ancak 2004 yÕlÕndan sonra adÕm adÕm yapÕlan yasal düzenlemelerle biyodizel üretimi, ulaúÕm sektörü için TS EN 14214, ÕsÕnma sektörü için TS EN 14213 standartlarÕna uygun olarak ve EPDK’dan alÕnan iúleme lisansÕna sahip tesislerde yapÕlmaktadÕr. Sulanabilir pancar ekim alanlarÕnda münavebe bitkisi olarak kanola ekilmesi sonucu 4’lü ekim sistemine göre 800 000 bin hektar alanÕn 500 000 bin hektarÕnÕn kanola ekimi için kullanÕlmasÕ durumunda yÕllÕk 500 bin ton biyodizel üretim potansiyeli vardÕr. AyrÕca Elektrik øúleri Etüt ødaresi Genel Müdürlü÷ü’nün yaptÕ÷Õ analizler sonucu, tarÕma elveriúli oldu÷u halde kullanÕlmayan tarÕm arazileri esas alÕnarak 2.000.000 ha. arazide ekilecek ya÷lÕ tohumlu bitkilerden 1,5 milyon ton biyodizel üretilebilece÷i ve 54.000 kiúiye istihdam sa÷lanabilece÷i de tahmin edilmektedir. Bu kapasite 2006 yÕlÕndaki dizel tüketimi olan 14.2 milyon tonun %11’i düzeyindedir. Bu üretim aynÕ zamanda 2,8 milyon ton karbondioksit tasarrufunu da beraberinde getirmektedir. 3.8. HøDROJEN ENERJøSø Hidrojen evrende en fazla bulunan ve do÷adaki en basit atom yapÕsÕna sahip elementtir. Hidrojen çok hafif bir gaz olup, yo÷unlu÷u havanÕn 1/14'ü, do÷al gazÕn ise, 1/9'u kadardÕr. Atmosfer basÕncÕnda -253 °C 'ye so÷utuldu÷unda sÕvÕ hale gelen hidrojenin yo÷unlu÷u ise benzinin 1/10'u kadar olmaktadÕr. Hidrojen en verimli yakÕttÕr. Ortalama olarak, fosil yakÕtlardan %26 daha verimlidir. Hidrojen bilinen tüm yakÕtlar içerisinde birim kütle baúÕna en yüksek enerji içeri÷ine sahiptir. 1 kg hidrojen 2.1 kg do÷al gaz veya 2.8 kg Petrolun sahip oldu÷u enerjiye sahiptir.. Ancak birim enerji baúÕna hacmi yüksektir. Hidrojen gazÕnÕn ÕsÕl de÷eri, metre küp baúÕna yaklaúÕk 12 Mega Joule olarak verilmektedir. Hidrojen çevre problemlerine tek çözüm olarak gösterilmekte ve ülkeleri fosil yakÕtlardan kurtarabilecek “ba÷ÕmsÕzlÕk yakÕtÕ” olarak da adlandÕrÕlmaktadÕr. Dünya Hidrojen Enerjisi Konseyi BaúkanÕ olan ve aynÕ zamanda da Miami Üniversitesi’nde “Temiz Enerji AraútÕrmalarÕ Enstitüsü”nün baúkanlÕ÷ÕnÕ yapmakta olan Prof. Dr. T. Nejat Veziro÷lu, 1974 yÕlÕnda organizasyonunu üstlendi÷i “Hidrojen Ekonomisi Miami Enerji KonferansÕ’nda (THEME) fosil yakÕtlarÕn tükenmesine ve bunlarÕn yakÕt olarak kullanÕmÕnÕn çevreye verdi÷i zararlarÕn önlenmesine çözüm olarak “Hidrojen Ekonomisi / Hidrojen Enerji Sistemi” fikrini ortaya atmÕútÕr. “Birleúmiú Milletler UluslararasÕ Hidrojen Enerjisi teknolojileri Merkezi’nin (ICHET) østanbul’da kurulmasÕ ile ilgili olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ ile 2003 te imzalanmÕútÕr. ICHET MayÕs 2004 de faaliyete geçmiú olup, Türkiye’de ve DünyanÕn bir çok ülkesinde baúlattÕ÷Õ pilot projelerle çalÕúmalarÕna devam etmektedir. AyrÕca Merkez, Türkiye’de organize etti÷i çeúitli demonstrasyon projeleriyle hidrojen enerjisi konusunda Türkiye’yi lider ülke konumuna taúÕmak için çeúitli sanayi kuruluúlarÕyla ortak çalÕúmalar yapmaktadÕr. Bunlar arasÕnda THY, TEMSA, TPAO ile Atatürk HavaalanÕnda otobüs projesi, Demirer Holding, BOS, Çukurova holding ve Ünilever ùirketi ile rüzgardan elde edilecek hidrojenin fabrika içinde fork lift çalÕútÕrmada ve margarin yapÕmÕnda kullanÕlmasÕ, Ankara’da bir hastanede hidrojen ve oksijen üretilerek hidrojenin ambulansta yakÕt olarak kullanÕlmasÕ gibi bir çok proje üzerindeki çalÕúmalar devam etmektedir. TÜBøTAK-MAM Enerji Enstitüsünün AB 6. Çerçeve ProgramÕna yönelik yürüttü÷ü HYPROSTORE “Hidrojen Teknolojileri Mükemmeliyet Merkezi” projesi, AB tarafÕndan desteklenmektedir. AyrÕca Bo÷aziçi Üniversitesi, østanbul Teknik Üniversitesi, Ortado÷u Teknik Üniversitesi, SabancÕ Üniversitesi ve bazÕ endüstriyel kurumlarda de PEM üzerine araútÕrmalar yapÕlmaktadÕr. Bir çok araútÕrma merkezinde yapÕlan araútÕrmalarla hidrojen enerjisinin Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 71 maliyetlerinin düúürülmesi mümkün olacaktÕr. Tablo 27 de hidrojenin üretim yöntemlerinin maliyet karúÕlaútÕrÕlmasÕ verilmektedir. Tablo 27. Hidrojen Üretim Yöntemlerinin Maliyetleri Hidrojen Üretim Yöntemi $/GJ Kömür/Gaz/Petrol 3-5 Do÷algaz- CO2 8-10 Kömür - CO2 10-13 Biyokütle gazlaútÕma 12-18 Nükleer enerji 15-20 Rüzgar (KÕyÕ) 15-25 Rüzgar (Deniz) 20-30 Güneú 25-50 Kaynak: The Economist, Mart 2003 3.9. NÜKLEER KAYNAKLAR VE NÜKLEER ENERJø Nükleer enerjinin radyoizotop uygulamalarÕ yanÕnda en çok tartÕúÕlan uygulamasÕ , nükleer güç santrallarÕnda elektrik enerjisi üretilmesidir. Nükleer enerji, uluslararasÕ ve ulusal düzeyde güvenilir kuruluúlarca (UluslararasÕ Atom Enerjisi AjansÕ ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ) denetlenen tek enerji türüdür. Nükleer santrallardan ticari olarak elektrik üretimi 1950'li yÕllarda baúlamÕútÕr. 2008 yÕlÕ sonu itibarÕyla dünyada 31 ülkede iúletilmekte olan 439 nükleer güç reaktörün toplam kapasitesi yaklaúÕk 372 000 MWe tir. Nükleer güç dünya elektrik talebinin yaklaúÕk %16'sÕnÕ karúÕlamaktadÕr. Fransa’da elektri÷in yüzde 78 ’i, øsveç’de yüzde 52’si, Almanya’da yüzde 32’si, Japonya’da yüzde 29’u, øspanya’da yüzde 23’ü, ABD’de yüzde 20’si, øngiltere’de yüzde 19’u nükleer santrallerde üretilmektedir. Halen iúletilmekte olan ticari reaktörler yakÕtÕndaki Uranyum-235 çekirde÷inin parçalanmasÕna dayanan reaktörlerdir. Fransa ‘da 1996-1999 yÕllarÕ arasÕnda 1560 MWe‘lÕk dört yeni nükleer santral ile Japonya’da 2005 yÕlÕnda 1304 MWe‘lÕk bir nükleer santral iúletmeye alÕnmÕútÕr. Halen Finlandiya’da 1600 MWe‘lÕk , Japonya’da 866 MWe‘lÕk , Romanya’da 655 MWe‘lÕk yeni nükleer santrallar inúa edilmekte, Amerika Birleúik Devletleri’nde mevcut nükleer santrallarÕn teknolojik ömrü uzatÕlmaktadÕr. 3.9.1. Türkiyenin Uranyum ve Toryum KaynaklarÕ Do÷ada bulunan Uranyum % 99.3 Uranyum-238 ve % 0.7 Uranyum-235 izotoplarÕnÕn karÕúÕmÕdÕr. Türkiye’nin toplam görünür Uranyum rezervi yaklaúÕk 9 000 tondur ( U3O8 ). Bu miktar 1500 MW gücündeki bir nükleer santralin 30 yÕllÕk yakÕt ihtiyacÕnÕ karúÕlayabilir. Bulundu÷u yerler: Manisa-Salihli-KöprübaúÕ, Uúak-FakÕlÕ, Çanakkale-AyvacÕk, Giresunùebinkarahisar, AydÕn-KoçarlÕ-Küçükçavdar ve Yozgat-Sorgun’ dur. Türkiye’de henüz ticari amaçlÕ uranyum cevheri çÕkartÕlmasÕ, iúletilmesi ve sarÕ pasta üretimi yoktur. MTA’nÕn KöprübaúÕ ve FakÕlÕ cevherini iúletmek için 1974-1982 yÕllarÕ arasÕnda kurdu÷u pilot tesiste 1200 kg kadar sarÕ pasta üretilmiútir. 72 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Do÷al Uranyum içindeki Uranyum-235 izotopu oranÕnÕn % 0.7 nin üzerine çÕkartÕlmasÕyla zenginleútirilmiú yakÕt elde edilir. Bir nükleer reaktörün yakÕtÕnda bulunan U-235 çekirdeklerinin yavaúlatÕlmÕú serbest nötronlarla fisyon reaksiyonuna girmesiyle yo÷un enerji açÕ÷a çÕkar. Zenginleútirilmiú Uranyum yakÕt ile birlikte hafif su (H2 O) yavaúlatÕcÕ (moderatör) ve aynÕ zamanda so÷utucu olarak kullanÕlÕr. YakÕtÕn do÷al Uranyum olmasÕ halinde a÷Õr suyun (Dötoryum oksit - D2 O) yavaúlatÕcÕ ve so÷utucu akÕúkan olarak kullanÕlmasÕ gerekir. Do÷al Uranyum yakÕt teknolojisi yurdumuzda bilinen ve uygulanan bir teknolojidir. YÕllarca MTA ‘da baúarÕyla yürütülen çalÕúmalar, Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna ba÷lÕ østanbulÇekmece Nükleer AraútÕrma ve E÷itim Merkezi’nde 1977 yÕlÕnda kurulan Nükleer YakÕt Teknolojisi Bölümünde sürdürülmektedir. Uranyum konsantresinden baúlayarak sinterlenmiú yakÕt peleti yapÕmÕna kadar olan aúamalarÕ kapsayan bir Nükleer YakÕt Pilot Tesisi, Merkez elemanlarÕnÕn tasarÕmÕ ve imkanlarÕ ile 198586 yÕllarÕnda kurulmuútur. Bugün gelinen noktada, Uranyum konsantresi saflaútÕrÕlmasÕndan itibaren güç reaktörleri için UO2 pelet spesifikasyonlarÕna uygun olarak pilot çapta seramik yakÕt peleti üretiminde deneyim kazanÕlmÕútÕr. Do÷ada Th O2 olarak bulunan ve Eskiúehir-Sivrihisar-BeylikahÕr’da 380 000 ton görünür rezervi oldu÷u bilinen Toryum elementi Türkiye için oldukça önemli bir yeraltÕ zenginli÷idir. Toryum-232 bir nükleer yakÕt de÷ildir, ancak reaktörde yavaúlatÕlmÕú nötronlarla reaksiyona girerek nükleer yakÕt olarak kullanÕlabilecek Uranyum-233 izotopunun oluúumunu sa÷lar. Bu nedenle gelecekte ülkemizde kurulmasÕ planlanan nükleer santrallar için Toryum katkÕlÕ Uranyum yakÕt tasarÕmÕ mutlaka de÷erlendirilmelidir. 3.9.2. Türkiye’nin Nükleer Reaktör øúletme Deneyimi Türkiye’nin 47 yÕllÕk nükleer reaktör iúletme deneyimi vardÕr. Çekmece Nükleer AraútÕrma ve E÷itim Merkezi’nde kurulan ve 1962 yÕlÕnda iúletmeye alÕnan 1 MWth ÕsÕl gücünde havuz tipi araútÕrma reaktörü (TR-1), daha sonra 5 MWth ÕsÕl gücüne çÕkartÕlarak (TR-2) 1981’de yeniden iúletmeye alÕnmÕútÕr. øTÜ Nükleer Enerji Enstitüsü’nde (úimdiki Enerji Enstitüsü) kurulan 250 kWth ÕsÕl gücündeki TRIGA MARK II araútÕrma reaktörü ise yurdumuzdaki ilk ve tek üniversite reaktörüdür. 3.9.3. Nükleer Santral øhaleleri Türkiye’nin nükleer enerji santralÕ kurulmasÕ ile ilgili politikasÕ , uzun yÕllara yayÕlmÕú, sürekli ve sebatlÕ bir politikadÕr. ølk giriúim 1960 lÕ yÕllarda Elektrik øúleri Etüd ødaresi bünyesinde baúlatÕlan bir nükleer santral projesidir. ABD, øspanya ve øsviçreli danÕúman kuruluúlara yaptÕrÕlan bir inceleme sonucunda 400 MWe gücünde do÷al Uranyum yakÕtlÕ ve basÕnçlÕ a÷Õr su moderatörlü bir reaktör kurulmasÕ öngörülmüútür.Ancak 1970 yÕlÕnda Türkiye Elektrik Kurumu’nun kurulmasÕndan sonra bu projeye devam edilmemiútir. Türkiye Elektrik Kurumu bünyesinde 1972 yÕlÕnda kurulan Nükleer Santraller Dairesi güçlü bir uzman kadrosu , üst düzeyde bilgi ve deneyim birikimi ile baúarÕlÕ çalÕúmalar yapmÕútÕr. ølk aúamada nükleer santral yer seçimi yapÕlmÕú, Mersin’de Silifke civarÕndaki Akkuyu uygun görülmüú, 1976 yÕlÕnda Atom Enerjisi Komisyonu’ndan yer lisansÕ alÕnmÕútÕr. AynÕ yÕl ihaleye çÕkÕlmÕú, úartname hazÕrlÕklarÕ ve tekliflerin de÷erlendirilmesi sürecinde øsviçreli ve FransÕz firmalardan oluúan bir konsorsiyumun danÕúmanlÕ÷Õndan yararlanÕlmÕútÕr. ASEA-ATOM (øsveç) firmasÕ ile yapÕlan müzakereler iki yÕl kadar sürmüú, ancak finasman sorunlarÕ nedeniyle bu nükleer santral kurma giriúimi de 1979 yÕlÕnda durdurulmuútur. 1982 yÕlÕnda üçüncü nükleer santral kurma giriúiminde , Akkuyu’da 665 MWe ve 990 MWe ‘lÕk iki, Sinop’ta 1185 MWe’lÕk bir santral kurulmasÕ amaçlanmÕútÕr. øhale açÕlmadan AECL (Kanada/ A÷Õrsu-do÷al Uranyum CANDU reaktörü), Siemens-KWU (Almanya/ BasÕnçlÕ su- Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 73 zenginleútirilmiú Uranium PWR reaktörü) ve General Electric (ABD/Kaynar su-zenginleútirilmiú Uranium BWR reaktörü ) firmalarÕndan teklif istenilmiú ve görüúmelere baúlanÕlmÕútÕr. General Electric firmasÕ, kendisine santral sahasÕ olarak Akkuyu yerine Sinop gösterildi÷inden görüúmelerden çekilmiútir. AECL ve Siemens-KWU ile pazarlÕk görüúmelerinde olumlu bir sonuca yaklaúÕlÕrken, zamanÕn Hükümeti, anahtar teslimi esasÕna göre alÕnan tekliflerin, yapiúlet-devret esasÕna dönüútürülmesini úart koúunca Siemens-KWU da 1984 yÕlÕnda görüúmelerden çekilmiútir. Geriye kalan AECL firmasÕ ile anlaúmaya varÕlmak üzere iken, bir yandan Hükümetin kömür santrallarÕna a÷ÕrlÕk vermeye baúlamasÕ, di÷er yandan da Kanada hükümetinin yap-iúlet-devret yöntemini benimsememesi nedeniyle 1986 yÕlÕnda AECL ile yapÕlan görüúmeler sonlandÕrÕlmÕútÕr. 1986 yÕlÕnda Ukrayna- Kiew yakÕnlarÕndaki Çernobil nükleer santralÕnda meydana gelen korkunç kaza, tüm dünyada oldu÷u gibi yurdumuzda da nükleer enerjiye karúÕ olumsuz görüúlerin artmasÕna neden olmuú, bunun sonucunda 1988 yÕlÕnda TEK Nükleer Santraller Dairesi kapatÕlarak, çok sayÕda yetiúmiú nükleer enerji uzmanÕ da÷ÕlmÕú, kimisi baúka alanlara kaymÕú, kimisi de yurt dÕúÕna giderek mesle÷ini sürdürmüútür. Dördüncü nükleer santral giriúimi 1996 da ihale açÕlarak yapÕlmÕútÕr. Türkiye Elektrik A.ù bünyesinde yeniden kurulan Nükleer Santraller Dairesi elemanlarÕ yanÕnda, Türk ve yabancÕ danÕúmanlarÕn deste÷i ile hazÕrlanan úartname ve tekliflerin de÷erlendirilmesi aúamalarÕ 19972000 yÕllarÕ arasÕnda sürdürülmüútür. AECL (Kanada), NP (Siemens –Almanya ile FramatomeFransa) ve WESTINGHOUSE- MITSUBISHI (Japonya ) firmalarÕndan alÕnan teklifler; iki ya da dört adet 670 MWe ’lÕk, bir veya iki adet 1482 MWe’lÕk ve bir adet 1218 MWe ’lÕk projelere aittir. Tekliflerin de÷erlendirilmesi tamamlanmasÕna ra÷men, zamanÕn Hükümet ihaleyi iptal etmiútir. Halen içinde bulundu÷umuz zaman diliminde Türkiye’nin beúinci nükleer santral kurma giriúimi baúlatÕlmÕútÕr. Bu kez önceki giriúimlerden farklÕ bir yaklaúÕm sergilenmektedir. Öncelikle gerekli yasal altyapÕnÕn oluúturulmasÕ için bazÕ adÕmlar atÕlmÕútÕr. 21 KasÕm 2007 tarihinde yürülü÷e giren 5710 sayÕlÕ “ Nükleer güç Santrallerinin KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanun “ ile enerji plan ve politikalarÕna uygun biçimde, elektrik enerjisi üretimi gerçekleútirecek nükleer güç santrallarÕnÕn kurulmasÕ, iúletilmesi ve enerji satÕúÕna iliúkin usul ve esaslar belirlenmiútir. 19 Mart 2008 de yürürlü÷e giren “Nükleer Güç Santrallerinin KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanun KapsamÕnda YapÕlacak YarÕúma ve Sözleúmeye øliúkin Usul ve Esaslar ile Teúvikler HakkÕnda Yönetmelik “ ‘in amacÕ; 5710 sayÕlÕ Nükleer Güç SantrallarÕnÕn KurulmasÕ ve øúletilmesi ile Enerji SatÕúÕna øliúkin Kanuna göre yapÕlacak nükleer güç santrallarÕ için yarÕúmaya katÕlacaklarda aranacak úartlar, úirketin seçimi, yer tahsisi, lisans bedeli, altyapÕya yönelik teúvikler, seçim süreci, yakÕt temini, üretim kapasitesi, alÕnacak enerjinin miktarÕ, süresi, enerji birim fiyatÕnÕ oluúturma ve yapÕlacak yarÕúma ile sözleúmeye iliúkin usul ve esaslarÕ belirlemektir. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu da nükleer santralleri kuracak ve iúletecek olan firmalarÕn sa÷lamasÕ gereken ölçütleri belirlemiútir. Kanun ve Yönetmelik uyarÕnca, Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.ù ( TETAù ) MersinAkkuyu'da kurulmasÕ planlanan nükleer santralÕn inúaatÕ ve iúletimi için açÕlan ihale sürecini 24 Mart 2008 tarihi itibariyle baúlatmÕú, 24 Eylül 2008 son teklif tarihi olarak belirlenmiútir. TETAù en geç 2020 yÕlÕna kadar iúletmeye alÕnacak 3000-5000 MWe kapasitedeki santrallarda üretilecek elektri÷i 2030 yÕlÕna kadar satÕn almayÕ taahhüt etmektedir. Yerli ve yabancÕ 13 yatÕrÕmcÕ firmanÕn ihale úartnamesini almasÕna ra÷men, 25 Eylül 2008 tarihinde gerçekleútirilen ihaleye yalnÕzca Atomstroyexport-Inter Rao ( Rusya Federasyonu ) ile Park Teknik (Ciner Holding) Ortak Giriúim Grubu teklif vermiútir. 74 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 4. ELEKTRøK ENERJøSø 4.1. Elektrik Üretiminde ve Kurulu Güçteki Geliúmeler 2007 yÕlÕnda, 191,6 milyar kwh elektrik enerjisi üretimi, 0,9 milyar kwh ithalat, 2,4 milyar kwh ihracat yapÕlmÕú ve 190,1 milyar kwh olan ülke tüketimi talebi karúÕlanmÕútÕr. Buna göre, kiúi baúÕna düúen brüt tüketim 2692 kwh olmuútur AynÕ yÕl Türkiye elektrik enerjisi üretiminin % 80,9’luk kÕsmÕ termik santrallerden; %18,7’lik kÕsmÕ hidroelektrik santrallerden sa÷lanmÕú olup, rüzgar ve di÷er yenilenebilir enerji kaynaklarÕna dayalÕ santrallerin toplam üretime katkÕsÕ %0,4 olarak gerçekleúmiútir. 2007 yÕlÕnda gerçekleútirilen elektrik enerjisi üretiminin %18,7’si hidrolik, %49,6’sÕ do÷al gaz, %27,8’i kömür, %3,4’ü sÕvÕ yakÕtlÕ santrallardan sa÷lanmÕútÕr. Hidrolik + Jeotermal 19% Do÷al Gaz 50% Rüzgar 0.% Taú Kömürü 8% Linyit 20% Petrol 3% Grafik 25. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Da÷ÕlÕmÕ 2007 yÕlÕnda Türkiye toplam elektrik enerjisi üretiminin %48,3’lük kÕsmÕ EÜAù ve ba÷lÕ ortaklÕklarÕ bünyesindeki üretim tesislerinden sa÷lanmÕútÕr. Di÷er üretim tesislerinin 2007 yÕlÕnda üretime katkÕlarÕ sÕrasÕyla úöyledir: Yap øúlet modeli kapsamÕndaki santraller %23,6; üretim lisansÕ bulunan özel sektöre ait santraller %9,6; otoprodüktörler ve otoprodüktör gruplarÕ %8,4; Yap øúlet Devret modeli kapsamÕndaki santraller %7,5; øúletme HakkÕ Devri modeli kapsamÕndaki santraller %2,2; ve mobil santraller %0,4. 2007 yÕlÕnda Türkiye toplam elektrik enerjisi üretiminin %33,2’si mevcut sözleúmesi bulunan üretim tesislerinden, %48,8’i kamu mülkiyetindeki üretim tesislerinden sa÷lanmÕútÕr. . Türkiye elektrik sisteminin kurulu gücü 2007 de 40835,7 MW olmuútur. Kurulu gücün 27271,6 MW (%66,7) termik, 13564,1 MW’Õ (%33,3) hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan oluúmaktadÕr. 2008 de ise kurulu güç 41 717,49 MW ‘e ulaúmÕútÕr. Kurulu gücün 27 503,84 MW termik (%66), 14 213,65 MW (%34) ise hidrolik ve di÷er yenilebilir kaynaklardan oluúmaktadÕr. Kurulu güç ve üretimin yÕllar itibariyle geliúimi Tablo 28 de görülmektedir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 75 Raporun Elektrik Bölümündeki Deøiûiklik y Geliúimi øtibariyle Geliúimi 250000 45000 45000 40000 40000 35000 35000 30000 30000 25000 25000 20000 20000 15000 15000 10000 10000 5000 5000 0 200000 180000 160000 150000 140000 Üretim 120000 100000 100000 (GWh) 80000 60000 50000 40000 20000 0 0 1990 1995 2000 2001 2005 2006 2007 07 20 06 20 07 20 06 05 20 05 20 01 20 01 20 00 20 00 20 19 95 20 19 19 19 90 20 08 08 20 07 20 06 20 05 20 01 20 00 20 95 19 90 19 90 0 95 Üretim (GWh) K u ru lu G ü ç (M W ) Kurulu Güç (MW) 200000 Grafik 26. Türkiye Kurulu Güç ve Üretiminin YÕllar øtibarÕ ile De÷iúimi Tablo TürkiyeKurulu KuruluGüç Güçve veÜretimin Üretimin YÕllar YÕllar øtibariyle Tablo 28.28.Türkiye øtibariyleGeliúimi Geliúimi KuruluGüç Güç (MW) Kurulu (MW) Jeoter. ArtÜí Jeoter. ArtÜí YÜllar Termik Hidrolik +Rüz Toplam YÜllar Termik Hidrolik +Rüz Toplam %% 1990 9535.8 6764.3 17.5 16317.6 3.2 1990 9535.8 6764.3 17.5 16317.6 3.2 1995* 11074.0 9862.8 17.5 20954.3 0,5 1995* 11074.0 9862.8 17.5 20954.3 0,5 2000* 16052.5 11175.2 36.4 27264.1 4,4 2000* 16052.5 11175.2 36.4 27264.1 4,4 2001 16623.1 11672.9 36.4 28332.4 3.9 2001 16623.1 11672.9 36.4 28332.4 3.9 2005* 25902.3 12906.1 35.1 38843.5 6,6 2005* 6,6 200625902.3 27420.212906.1 13062.7 35.1 81.9 38843.5 40564.8 4.4 2006200727420.2 4.4 27271.613062.7 13394.9 81.9 169.2 40564.8 40835.7 0.7 2007200827271.6 0.7 27503.813394.9 13837.6 169.2 376.1 40835.7 41717.5 2.2 2008 13837.6yÕllÕk 376.1 41717.5 2.2 *ArtÕú27503.8 oranÕ hesaplanÕrken artÕú esas alÕnmÕútÕr. Termik Termik 34314.9 34314.9 50620.5 50620.5 93934.2 93934.2 98562.8 98562.8 122242.3 122242.3 131835.1 131835.1 155196.2 155196.2 163793 163793 Üretim Üretim (GWh) (GWh) Jeoter. Jeoter. Hidrolik +Rüz Hidrolik +Rüz 23148.0 80.1 23148.0 80.1 35540.9 86.0 35540.9 86.0 30878.5 108.9 30878.5 108.9 24009.9 152.0 24009.9 152.0 39560.5 153.4 39560.5 153.4 44244.2 220.5 44244.2 220.5 35850.8 511.1 35850.8 511.1 32769 1585 32769 1585 Toplam Toplam 57543.0 57543.0 86247.4 86247.4 124921.6 124921.6 122724.7 122724.7 161956.2 161956.2 176299.8 176299.8 191558.1 191558.1 198057 198057 ArtÜí ArtÜí % % 10.6 10.6 10,1 10,1 7,3 7,3 -1.8 -1.8 7,5 8.97,5 8.78.9 3.48.7 3.4 *ArtÕú oranÕ hesaplanÕrken yÕllÕk artÕú esas alÕnmÕútÕr. Kaynak:TEøAù Kaynak:TEøAù Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç Ve Üretimin YÕllar øtibariyle Geliúimi (Kömür,Petrol ve Do÷algaz SantralarÕ) Tablo 29. Türkiye Termik Kurulu Güç Ve Üretimin YÕllar øtibariyle Geliúimi Kurulu Güç (MW) (Kömür,Petrol ve Do÷algaz SantralarÕ)Üretim (GWh) YÜllar T.Köm. Linyit Kurulu Petrol Güç (MW)D.Gaz 331.8 Linyit 4896.2 Petrol 2098.0 D.Gaz 2210 YÜllar1990T.Köm. 326.44896.2 6047.92098.0 1353.1 2883.9 19901995 331.8 2210 480.06047.9 6508.91353.1 1995.8 2883.9 7044.0 19952000 326.4 480.0 6510.7 2455.3 7153.5 20002001 480.0 6508.9 1995.8 7044.0 2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5 2001 480.0 6510.7 2455.3 7153.5 2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6 2005 1986.0 7130.8 2960.7 13789.5 2007 1986.0 8211.4 2000.2 14576.4 2006 1986.0 8210.8 2396.5 14330.6 2007Kaynak:TEøAù 1986.0 8211.4 2000.2 14576.4 Toplam T.Köm. 9535.8 Toplam 10611.3 9535.8 16028.7 10611.3 16599.5 16028.7 25867.0 16599.5 26923.9 25867.0 26774.0 26923.9 26774.0 620.8 T.Köm. 2232.1 620.8 3819.0 2232.1 4046.0 3819.0 13246.2 4046.0 14216.6 13246.2 15136.2 14216.6 15136.2 Linyit Üretim Petrol(GWh)D.gaz 19560.5 3941.7 Linyit Petrol 10192.3 D.gaz 25814.8 5772.0 19560.5 3941.7 16579.3 10192.3 34367.3 9310.8 25814.8 5772.0 46216.9 16579.3 34371.5 10366.2 49549.2 34367.3 9310.8 46216.9 29946.3 5482.5 73444.9 34371.5 10366.2 49549.2 32432.9 4340.4 80691.2 29946.3 5482.5 73444.9 38294.8 6526.8 95024.8 32432.9 38294.8 4340.4 6526.8 80691.2 95024.8 Toplam 34314.9 Toplam 50398.2 34314.9 93714.0 50398.2 98332.9 93714.0 122119.9 98332.9 131681.1 122119.9 154982.6 131681.1 154982.6 Kaynak:TEøAù Termik santrallarÕn kurulu güç ve üretimlerindeki geliúimlerin analizini yapacak olursak bugünkü gelinen yüksek maliyetli elektri÷in nedenide ortaya çÕkacaktÕr. 2007 yÕlÕ de÷erlerine göre Do÷algaz santrallarÕnÕn üretimi 95025 GWh olup toplam üretimin yaklaúÕk %50 sini oluúturmaktadÕr. Bu de÷eriyle do÷algaz santralarÕnÕn üretimi 2000 yÕlÕna göre %106 artarken toplam elektrik üretimimiz ise % 53 artmÕútÕr. AynÕ zaman aralÕ÷Õnda Linyit SantralarÕnÕn elektrik üretimi ise ancak %11 artmÕútÕr. 73 76 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 80 70 60 50 40 30 20 10 19 70 19 71 19 72 19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 0 20 6 07 * 0 LøNYøT MOTORøN LPG TAùKÖMÜRÜ +øTHAL KÖMÜR FUEL-OøL NAFTA DOöAL GAZ Grafik 27. Türkiye Elektrik Üretiminin Kaynaklar ve YÕllar øtibarÕ ile De÷iúimi Kaynak:TEøAù Grafik 26 ve Tablo 28 den görülece÷i üzere kurulu güçte önemli bir artÕú olmamasÕna ra÷men üretimde artÕú sa÷lanmÕútÕr. Bu artÕú sanrallarÕn rehablitasyonu ve özel sektör santrallerinin daha yüksek kapasitede çalÕútÕrÕlmasÕ ile sa÷lanabilmiútir. Tablo 30. Elektrik Enerjisi Kurulu Güç- Üretim ve Tüketiminin Geliúimi Üretim (GWh) øthalat (GWh) øhracat (GWh) Brüt Arz (GWh) ArtÕú (%) Net Tüketim (GWh) ArtÕú (%) Kiúi Baú. Net Tük. (kWh) Kiúi Baú. Brüt Tük.(kWh) 1990 1995 2000 2001 2005 2006 2007 57543 86247 124922 122725 161956 176300 191558 3791 4579 636 573 864 176 907 696 437 433 1798 2236 2422 56812 85551 128276 126871 160794 174637 190000 8,5 8,3 -1,1 7,2 8,6 8,8 67394 98296 97070 130263 142216 155135 7,6 7,8 -1,2 7,5 9,1 9,1 834 1092 1449 1416 1808 1961 2198 1012 1386 1891 1851 2231 2393 2692 46820 Kaynak:TEøAù Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 77 Tablo 31. 2007 yÕlÕ Türkiye Kurulu Gücünün Birincil Enerji KaynaklarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ TEK YAKITLI TAùKÖMÜRÜ (*) øTHAL KÖMÜR LøNYøT FUEL-OøL MOTORøN LPG NAFTA DOöAL GAZ YENøLENEBøLøR + ATIK MW 1986 0 8211.4 1772.4 206.4 0 21.4 11647.4 42.7 TOPLAM 23887.6 (*) øthal Kömür santrallarÕ dahil (**) KatÕ+D.Gaz yakÕtlÕ santrallar dahil ÇOK YAKITLI MW KATI+SIVI (**) 471 SIVI+D.GAZ 2913 KATI+D.GAZ 0 TOPLAM 3384 TERMøK HøDROLøK JEOTH. + RÜZGAR 27271.6 13394.9 169.2 GENEL TOPLAM 40835.7 Kaynak: TEøAù HøDROLøK 33% JEOTERMAL 0.% RÜZGAR 0.% TAùKÖMÜRÜ (*) 5% LøNYøT 20% FUEL-OøL 4% KATI+D.GAZ 0.% MOTORøN 1% (Çok YakÕtlÕ) SIVI+D.GAZ 7% (Çok YakÕtlÕ) KATI+SIVI 1% + ATIK YENøLENEBøLøR 0.% DOöAL GAZ 29% Grafik 28. Elektrik Kurulu Gücünün Kaynaklara Göre Da÷ÕlÕmÕ 1983 sonunda toplam kurulu gücün;%29,5’i linyit ve taúkömürü, %23,7’si fuel-oil, motorin çok yakÕtlÕ, %46,7’si hidrolik santrallardan oluúmuú iken 2007 sonunda bu da÷ÕlÕmÕn %25,0’Õ linyit ve taúkömürü, %13,0’Õ fueloil, motorin, çok yakÕtlÕ, %33’ü hidrolik ve jeotermal, %29’u do÷al gaz santrallarÕndan oluúmaktadÕr. 2007 yÕlÕnda iúletmeye giren ve devreden çÕkan elektrik santrallarÕnÕn listesi aúa÷Õda verilmiútir. 78 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 32. 2007 yÕlÕnda øúletmeye Giren Üretim Tesisleri Kuruluú AdÕ Kurulu Güç (MW) Otoprodüktör Serbest Üretim ùti. Termik Toplam Serbest Üretim ùti. Jeoter.+Rüzgar Top. EÜAS Serbest Üretim ùti. Hidrolik Toplam Genel Toplam 144.6 490.9 635.6 87.3 87.3 300.6 36.1 336.7 1,059.60 Tablo 33. 2007 yÕlÕnda øúletmeden ÇÕkarÕlan veya Güç Revizesi YapÕlan Üretim Tesisleri Kuruluú AdÕ Otoprodüktör Mobil Serbest Üretim ùti. Termik Toplam Otoprodüktör Hidrolik Toplam Genel Toplam Kurulu Güç (MW) -183.2 -462.3 -138.8 -784.3 -4.6 -4.6 -788.9 4.2. Elektrik Üretim Tesislerinin Kamu ve Özel Sektör KuruluúlarÕna Göre Geliúimi Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kamu kurumlarÕnÕn yanÕ sÕra özel sektör kuruluúlarÕ da yer almÕútÕr. Her ne kadar Türkiye’de özelleútirme kavramÕ 1984 yÕlÕnda 3096 sayÕlÕ yasanÕn yürürlü÷e girmesi ile güncel hale geldiyse de bu tarihin daha öncesinde elektrik üretiminde ÇEAù ve KEPEZ gibi imtiyazlÕ özel úirketler yer almÕútÕr. 1990 yÕlÕndan 2007 yÕlÕ sonuna kadar kurulu güç Tablo 34 de gösterilmektedir. Tablo 34. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliúimi (MW) KAMU SANTRALLARI 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Termik 8264,2 9650,6 11274,6 10954,6 10949,6 10803,1 10794,9 11474,9 12539,9 12554,9 Hidrolik 6465,1 9207,6 9977,3 10108,7 10108,7 10990,2 10994,7 11109,7 11176 11461,6 ÖZEL SANTRALLAR Toplam 14729,3 18858,2 21251,9 21063,3 21058,3 21793,3 21789,6 22584,6 23715,9 24016,5 Pay (%) 90,3 90,0 77,9 74,3 66,1 61,2 59,2 58,1 58,6 58,8 Termik Hidrolik Toplam 1289,1 299,2 1588,3 1440,9 655,2 2096,1 4795,4 1216,8 6012,2 5680 1589,1 7269,1 8636,4 2151,1 10787,5 12186,3 1607,4 13793,7 13364,8 1669,6 15034,4 14442,4 1816,5 16258,9 14825,2 1960,7 16785,9 14888,2 2079,6 16967,8 TÜRKøYE TOPLAMI Pay (%) 9,7 10,0 22,1 25,7 33,9 38,8 40,8 41,9 41,4 41,6 Termik Hidrolik Topla 9553,3 6764,3 1631 11091,5 9862,8 2095 16070 11194,1 2726 16634,6 11697,8 2833 19586 12259,8 3184 22989,4 12597,6 355 24159,7 12664,3 368 25917,3 12926,2 3884 27380,1 13121,7 4050 27294,5 13541,2 4083 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 79 1984 yÕlÕnda kurulu gücün içinde %85 olan kamu kesimi payÕ, 2007 yÕlÕnda %58,6’ya düúmüútür. Kamu santrallarÕnÕn kurulu güç ve üretim miktarlarÕ 1984 yÕlÕna göre 2007 yÕlÕnda yaklaúÕk 3,5 kat büyümüútür. Buna karúÕlÕk özel sektör santrallarÕnÕn toplam kurulu gücü aynÕ dönemde yaklaúÕk 13 kat, toplam üretim miktarÕ ise yaklaúÕk 25 kat büyümüútür. Özellikle 1998 yÕlÕndan sonra YøD, Yø ve øHD modeli kapsamÕnda özel sektörün elektrik üretiminde a÷ÕrlÕklÕ olarak termik kapasite ile yer almasÕ ve bu kapasitelerin üretimlerine satÕn alma garantisi verilmesi büyümedeki farklÕlÕ÷Õn birincil nedenidir. 1984 yÕlÕnda elektrik enerjisi üretimi içinde %87 olan kamu kesimi payÕ, 1990 yÕlÕnda % %91.9 a çÕkmÕ ve dada sonra gittikçe azalarak 2007 yÕlÕnda %48’e düúmüútür. Tablo 35. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Geliúimi (Gwh) KAMU SANTRALLARI KAMU SANTRALLARI Termik Hidrolik Toplam Termik ÖZEL SANTRALLAR Pay (%)Pay Hidrolik Toplam (%) 30.698,0 22.156,0 52.854,0 1990 30.698,0 22.156,0 52.854,091,991,9 1995 45.090,0 33.105,0 78.195,090,790,7 45.090,0 33.105,0 78.195,0 2000 65.462,0 27.772,0 93.234,074,674,6 65.462,0 27.772,0 93.234,0 2001 65.954,0 20.409,0 86.363,070,470,4 65.954,0 20.409,0 86.363,0 2002 51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8 51.028,0 26.304,0 77.332,0 59,8 2003 33.070,0 30.027,0 63.097,0 44,9 33.070,0 30.027,0 63.097,0 2004 27.349,0 40.669,0 68.018,044,945,1 27.349,0 40.669,0 68.018,0 2005 38.416,0 35.046,0 73.462,045,145,4 2006 46.037,0 38.679,0 84.716,045,448,1 38.416,0 35.046,0 73.462,0 2007 61.347,0 30.980,0 92.327,048,148,2 46.037,0 38.679,0 84.716,0 61.347,0 30.980,0 92.327,0 48,2 TÜRKøYE TOPLAM ÖZEL SANTRALLAR Termik Termik TÜRKøYE TOPLAMI Pay Hidrolik Toplam Pay(%) Termik Hidrolik T Hidrolik Toplam (%) Termik Hidrolik Toplam 3697,3 3697,3 5616,9 5616,9 28.547,4 28.547,4 32.698,8 32.698,8 44.639,5 44.639,5 72.119,8 72.119,8 77.208,2 77.208,2 83.920,6 86.292,4 83.920,6 94.005,0 86.292,4 94.005,0 Ü 991,5 991,5 2435,6 2435,6 3.140,2 3.140,2 3.663,5 3.663,5 7.427,9 7.427,9 5.363,8 5.363,8 5.472,9 5.472,9 4.573,7 5.691,4 4.573,7 5.226,0 5.691,4 5.226,0 4.688,8 8,1 8,1 34.395,3 34.395,3 23.147,5 4.688,8 23.147,5 57.542,857 8.052,5 35.540,6 86.247,586 8.052,5 9,3 9,3 50.706,9 50.706,9 35.540,6 31.687,6 30.912,2 124.921,6 31.687,6 25,425,4 94.009,4 94.009,4 30.912,2 12 36.362,3 24.072,5 122.725,3 36.362,3 29,629,6 98.652,8 98.652,8 24.072,5 12 52.067,4 40,2 95.667,5 33.731,9 129.399,4 52.067,4 40,2 95.667,5 33.731,9 12 77.483,6 55,1 105.189,8 35.390,8 140.580,6 77.483,6 54,955,1104.557,2 105.189,8 35.390,8 14 82.681,1 46.141,9 150.699,1 82.681,1 54,654,9122.336,6 104.557,2 46.141,9 15 88.494,3 39.619,7 161.956,3 91.983,8 44.370,4 176.299,5 88.494,3 52,254,6131.929,1 122.336,6 39.619,7 16 99.231,0 36.206,0 191.558,0 91.983,8 51,852,2155.352,0 131.929,1 44.370,4 17 99.231,0 51,8 155.352,0 Ü Tablo 36. Kurulu Güç ve Üretimin Üretici Kuruluúlara Göre Da÷ÕlÕmÕ (2007) ÜRETøM EÜAù EÜAù'a BAöLI ORTAKLIKLAR KURULU GÜÇ (GWh) (%) (MW) (%) 73839,2 18488,2 38,5 9,7 20041,2 3834 49,1 9,4 MOBøL 797,3 0,4 262,7 0,6 OTOP+ÜRTùøRK +øHD+ADÜAù 98433,4 51,4 16697,8 40,9 TOPLAM 191558 100,0 40835,7 100,0 KAMU* 92327,4 48,2 23875,2 58,5 ÖZEL 99230,7 51,8 16960,5 41,5 TOPLAM 191558 100,0 40835,7 100,0 *Mobil dahil 80 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 36.206,0 19 4.3. Elektrik Enerjisinin øletim ve Da÷ÕtÕmÕ Elektrik sistemimizdeki iletim kayÕplarÕ uluslararasÕ performans de÷erlerine uygun olarak %33,5 düzeyindedir. Ülkemizde 33 kV, 15,8 kV, 10,5 kV, 6,3 kV, 3,3 kV ve 0,4 kV’luk elektrik enerjisi sistemleri elektrik Da÷ÕtÕm Sistemleri olarak anÕlmaktadÕr ve da÷ÕtÕm hatlarÕnÕn toplam uzunlu÷u 2007 yÕlÕ itibarÕ ile 922 bin km dir. Strateji Belgesi’ne göre Türkiye’nin elektrik da÷ÕtÕm úebekesi 21 da÷ÕtÕm bölgesine bölünmüú ve bunlardan 20’sinin sahibi olan TEDAù özelleútirme programÕna alÕnmÕútÕr. Özelleútirme programÕna alÕnan bölgelerin her birinde anonim úirket statüsünde da÷ÕtÕm úirketi kurulmuútur. Harita 10. Türkiye Elektrik Da÷ÕtÕm Bölgeleri Türkiye Cumhuriyeti BaúbakanlÕk Özelleútirme ødaresi BaúkanlÕ÷Õ (“ÖøB”), kamuya ait elektrik da÷ÕtÕm úirketi Türkiye Elektrik Da÷ÕtÕm A.ù. (“TEDAù”)’nin özelleútirilmesi sürecini baúlatmÕútÕr. Bu çerçevede, ÖøB, aúa÷Õda isimleri verilen bölgelerde faaliyet gösteren úirketlerin özelleútirmesine karar vererek, özelleútirmeleri tamamlamak üzere gerekli iúlemleri yürütmektedir. _ Bölge 3: Aras Elektrik _ Bölge 8: Meram Elektrik _ Bölge 9: Baúkent Elektrik _ Bölge 15: Sakarya Elektrik Da÷ÕtÕm bölgelerinin özelleútirilmesinde øúletme HakkÕ Devri (øHD)’ne dayalÕ Hisse SatÕú Modeli uygulanmaktadÕr Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 81 Özelleútirme ødaresi, da÷ÕtÕm özelleútirmesinin gerekçelerini aúa÷Õdaki gibi belirtmektedir; VarlÕklarÕn verimli iúletilmesi, maliyetlerin düúürülmesi Elektrik enerjisi arz güvenli÷inin sa÷lanmasÕ ve arz kalitesinin artÕrÕlmasÕ KayÕp/kaçak da azaltma sa÷lanmasÕ Yenileme ve geniúleme yatÕrÕmlarÕnÕn özel sektör tarafÕndan yapÕlmasÕ Rekabet sonucu sa÷lanan faydalarÕn tüketicilere yansÕtÕlmasÕ Görüldü÷ü üzere da÷ÕtÕmÕn özelleútirilmesi sonucunda sistemdeki da÷ÕtÕm kayÕplarÕnÕn azalaca÷Õ öngörülmektedir. Da÷ÕtÕm sistemimiz gerek teknik eksiklikler ve gerekse kaçak kullanÕm nedeniyle ülkemizdeki en yüksek kayÕp noktalarÕndan biridir. 2007 yÕlÕnda brüt úatÕú hasÕlatÕnÕn 15 milyar YTL oldu÷u düúünüldü÷üne kayÕp kaça÷Õ de÷erinin yÕllÕk en az 1,5 milyar dolar ve üzerinde oldu÷u tahmin edilmektedir. Bu sebepten dolayÕ enerji sektörünün çözmek için odaklanmasÕ gereken baúlÕca problemlerden birisidir. Türkiye Da÷ÕtÕm sistemi kayÕplarÕ uluslararasÕ Standard de÷erleri toplam %9 olup ,2007 itibarÕ ile ülkemizde %14.5 seviyesindedir. Tablo 37’te santral iç ihtiyaçlarÕnÕ, iletim ve da÷ÕtÕm kayÕplarÕnÕn yÕllar itibariyle geliúimi gösterilmiútir. Da÷ÕtÕmdaki kayÕp ve kaçaklarlarla ilgili olarak TEDAù tarafÕndan hazÕrlanmÕú verilerde oransal olarak Güneydo÷udaki bir çok ilin yüksek oransal kayÕplarÕ da baú sÕralarda oldu÷unu ve büyükúehirlerimizin miktar olarak ilk 25 içinde oldu÷unu göstermektedir. Oldukça yüksek olan bu kayÕplar uluslararasÕ düzeyde kabul edilebilir seviyede de de÷ildir. 4.4. Elektrik Enerjisinin Tüketimi Her türlü ekonomik faaliyetin temel girdisi olan elektrik enerjisinin kullanÕm alanÕnÕn artmasÕ elektrik enerjisine olan talebi de arttÕrmaktadÕr. Günümüzde ülkelerin geliúmiúli÷i kiúi baúÕna elektrik tüketimi ile ölçülmektedir ve elektrik de keúfedildi÷i günden beri dünyanÕn kaderi üzerinde önemli bir role sahiptir. Bütün dünyada hÕzla artan elektrik enerjisi talebine karúÕn talebin karúÕlanabilmesinde büyük sÕkÕntÕlar yaúanmaktadÕr. Türkiye’de kiúi baúÕna elektrik tüketimi dünya ülkeleriyle kÕyaslandÕ÷Õnda çok da yüksek de÷ildir. Türkiye’de yÕlda 2198 kWh olan kiúi baúÕna elektrik tüketimi ABD’de 13 250, Yunanistan’da 5 50 ve Almanya’da 6 900 kWh tir. Ekonomik alanda ve sanayideki gelisme, artan nüfus, sehirlesme ve altyapÕ yatÕrÕmlarÕ sonucunda yÕllar itibariyle düzenli olarak artan elektrik tüketimi 1970 yÕlÕnda 8 milyar 623 milyon kWh iken, 1980 yÕlÕnda 24 milyar 616,5 milyon kWh'ye, 1990 yÕlÕnda 56 milyar 820 milyon kWh'e, 2000 yÕlÕnda 98 milyar 296 milyon kWh'ye, 2005 yÕlÕnda 130 milyar 263 milyon kWh'ye, ,2007 yÕlÕnda ise 155 milyar 135 milyon kWh'ye ulaúmÕútÕr. Tablo 37’de verilen elektrik enerjisi tüketiminin sektörel tüketimi incelendi÷inde;yÕldan yÕla artÕú gösteren sanayi sektörü tüketiminin toplam elektrik enerjisi tüketimindeki payÕnÕn 1990 yÕlÕnda % 62 ‘den 2000’de % 50’ye, 2007’de ise %48 oranÕna indi÷i görülmektedir. Resmi daire enerji tüketimi payÕ ise % 3.1 ten % 4.5 e yükselmiútir 82 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 37. YÕllar øtibariyle Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketimi (GWh) YÕllar Mesken Köy Ticaret Resmi Daire Sanayi Genel AydÕnlatma Di÷er Toplam 1 231,4 3 193,4 46 820,0 1990 9 059,8 1995 14 492,5 4 195,2 3 011,6 38 007,4 3 105,9 4 581,2 67 393,9 2000 23 887,6 9 339,4 4 107,9 48 841,7 4 557,7 7 561,4 98 295,7 2001 23 557,3 9 907,8 4 370,0 46 989,0 4 888,2 7 357,7 97 070,0 2005 30 935,0 18 543,8 4 662,7 62 294,2 4 143,0 9 684,1 130 262,8 2006 34 466,0 20 256,4 6 044,8 68 026,7 3 950,4 10 326,2 143 070,5 2007 36 475,8 23 141,2 6 933,2 73 794,5 4 052,6 10 737,9 155 135,3 102,5 2 557,8 1 463,3 29 211,8 NOT: 1984 YÕlÕndan itibaren 2705 sayÕlÕ yasa ile köyler Da÷ÕtÕm Müesseselerine devir olunmaya baúlamÕú ve devredilen köylerin aboneleri tüketim koduna göre bireysel aboneli÷e dönüútürülmüútür Kaynak: www.tedaú.gov.tr 2007 yÕlÕnda tüketilen toplam 155 milyar MWh enerjinin; yaklaúÕk 25 milyon mesken abonesi % 23,5’unu,4 milyon ticarethane %14,9’unu, sanayi grubu % 47,6’sÕnÕ,resmi daireler % 4,5’ unu mesken, genel aydÕnlatma grubu % 4,3’ ünü, tarÕmsal sulama aboneleri %2,6’sÕnÕ,di÷er abone gruplarÕ ise % 4,3’ünü tüketmektedir. Tablo 38. Türkiye Net Tüketimi (MWh) ve Abone SayÕsÕnÕn Sektörel Da÷ÕlÕmÕ Resmi TarÕmsaL Genel Resmi TarÕmsaL Genel MeskenMeskenTicaret Daire Sanayi Sulama AydÕnlat. AydÕnlat. Di÷erDi÷er ToplamTo Ticaret Daire Sanayi Sulama m Tüketim 36 475 825 161 6 933 182182 7373 794 110541 541 4 052 4 052 627 369 155 36 47523 82514123 141 161 6 933 794540 540 4 4 110 642642 6 6276 369 155 135 26013 e 24 681 455 735 969 287287 348 161 416 097 178 501 07630 024 30 Abone 24 6813455 3 735 969163 163 348 161 416 097 178 073073 501 076 11802 YÕlÕ Türkiye Nüfusu 007 YÕlÕ 2007 Türkiye Nüfusu 70 586 256 Kiúi BaúÕna Düúen Net Tüketim (kWh) 2 198 70 586 256 Kiúi BaúÕna Düúen Net Tüketim (kWh) 21 (TÜøK) Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 83 84 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 57543,0 60246,3 67342,2 73807,5 78321,7 86247,4 94861,7 103295,8 111022,4 116439,9 124921,6 122724,7 129399,5 140580,5 150698,3 161956,2 176299,8 191558,1 ARTIù % 10,6 4,7 11,8 9,6 6,1 10,1 10,0 8,9 7,5 4,9 7,3 -1,8 5,4 8,6 7,2 7,5 8,9 8,7 3311,4 3655,2 4237,3 3943,1 4539,1 4388,8 4777,3 5050,2 5523,2 5738,0 6224,0 6472,6 5672,7 5332,2 5632,6 6487,1 6756,7 8218,4 5,8 6,1 6,3 5,3 5,8 5,1 5,0 4,9 5,0 4,9 5,0 5,3 4,4 3,8 3,7 4,0 3,8 4,3 % øÇ øHTøYAÇ 54231,6 56591,1 63104,9 69864,4 73782,6 81858,6 90084,4 98245,6 105499,2 110701,9 118697,6 116252,1 123726,8 135248,3 145065,7 155469,1 169543,1 183339,7 NET ÜRETøM 175,5 759,4 188,8 212,9 31,4 0 270,1 2492,3 3298,5 2330,3 3791,3 4579,4 3588,2 1158,0 463,5 635,9 573,2 864,3 øTHALAT 54407,1 57350,5 63293,7 70077,3 73814,0 81858,6 90354,5 100737,9 108797,7 113032,2 122488,9 120831,5 127315,0 136406,3 145529,2 156105,0 170116,3 184204,0 ùEBEKEYE VERøLEN øLETøM 1787,2 1437,8 1342,9 1634,9 1800,3 2034,9 2461,7 2935,5 3337,1 2985,1 3181,8 3374,4 3440,7 3330,7 3422,8 3695,3 4543,8 4523,0 % 3,3 2,5 2,1 2,3 2,4 2,5 2,7 2,9 3,1 2,6 2,6 2,8 2,7 2,4 2,4 2,4 2,7 2,5 DAöITIM 4893,1 6123,4 7651,9 8616,7 10042,7 11733,9 13393,1 15646,4 17457,8 18559,9 20574,1 19954,3 20491,2 20722,0 19820,2 20348,7 19245,4 22123,6 ùEBEKE KAYBI % 9,0 10,7 12,1 12,3 13,6 14,3 14,8 15,5 16,0 16,4 16,8 16,5 16,1 15,2 13,6 13,0 11,3 12,0 TOPLAM 6680,3 7561,2 8994,8 10251,6 11843,0 13768,8 15854,8 18581,9 20794,9 21545,0 23755,9 23328,7 23931,9 24052,7 23243,0 24044,0 23789,2 26646,6 % 12,3 13,2 14,2 14,6 16,0 16,8 17,5 18,4 19,1 19,1 19,4 19,3 18,8 17,6 16,0 15,4 14,0 14,5 906,8 506,4 314,2 588,7 570,1 695,9 343,1 271,0 298,2 285,3 437,3 432,8 435,1 587,6 1144,3 1798,1 2235,7 2422,2 øHRACAT 1)ùebekeye verilen= Net Üretim+øthalat 2) øhracat, sÕnÕrda teslim esasÕna göre yapÕldÕ÷Õndan, ihracat ile ilgili úebeke kaybÕ iletim kaybÕnÕn içinde yer almaktadÕr. Kaynak: Elektrik Üretim – øletim østatistikleri 2007 TEøAù APK YILLAR 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 BRÜT ÜRETøM Tablo 39. Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim – Tüketim ve KayÕplarÕn YÕllar øtibariyle Geliúimi (GWh) 46820,0 49282,9 53984,7 59237,0 61400,9 67393,9 74156,6 81885,0 87704,6 91201,9 98295,7 97070,0 102948,0 111766,0 121141,9 130262,9 144091,4 155135,2 ARTIù % 8,6 5,3 9,5 9,7 3,7 9,8 10,0 10,4 7,1 4,0 7,8 -1,2 6,1 8,6 8,4 7,5 10,6 7,7 NET TÜKETøM 5. ENERJø VERøMLøLøöø Enerji Verimlili÷i, harcanan her birim enerjinin daha fazla hizmet ve ürüne dönüúmesidir. Tasarruf edilen enerji, küçük boyutlu, ama kümülatifte oldukça önemli olarak de÷erlendirilebilecek oran ve miktarda bir çok noktadan aynÕ anda hÕzla geri kazanÕlabilecek daha küçük boyutlu çok sayÕda yatÕrÕmcÕya yayÕlmÕú yatÕrÕmlarla elde edilebilecek bir enerji kayna÷ÕdÕr. Çeúitli analizler ve karúÕlaútÕrma çalÕúmalarÕ, ülkemizdeki üretim ve hizmet sektöründeki ekonomik faaliyetler ve yaúam standardÕ için harcanan enerjinin azaltÕlabilmesinde ciddi boyutta potansiyelin varlÕ÷Õ konusunda önemli bir mesaj vermektedir. Türkiye’de enerji yo÷unlu÷u de÷erleri AB ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda iki katÕdÕr ve AB nin geliúmiú ülkelerindeki gibi yÕllar bazÕnda görülür bir düúme trendi gösterememiútir. 140,0 140,0 GSYøH Index 120,0 Birincil Enerji Tüketimi Index GSYøH Index 120,0 EnerjiEnerji yo÷unlu÷u indexi Birincil Tüketimi Index 100,0 Enerji yo÷unlu÷u indexi 100,0 80,0 80,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1998 1999 Yo÷unlu÷u 2000 2001 2002De÷iúimi 2003 2004 2005 2006 2007 fiyatlarÕ ile) Grafik 29.1998 Enerji (1998 Sabit Grafik 29. Enerji Yo÷unlu÷u De÷iúimi (1998 Sabit fiyatlarÕ ile) Grafik 29. Enerji Yo÷unlu÷u De÷iúimi (1998 Sabit fiyatlarÕ ile) Kaynak: TKeskin Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 85 Grafik 30. Enerji Yo÷unlu÷unun Sektörel De÷iúimi Kaynak: EøE Üretimde ve günlük yaúamda enerji yo÷unlu÷unun düúürülmesi; tüm enerji zincirinde verimlili÷in artÕrÕlmasÕ, iletim ve da÷ÕtÕmda kayÕp-kaçaklarÕn azaltÕlmasÕ, üretimde verimlilik artÕrÕcÕ teknolojilerin uygulanmasÕ, binalarÕn rehabilitasyonu, verimli elektrikli ev aletleri ve ofis cihazlarÕnÕn tercih edilmesi ve ilgili bütün taraflarÕn e÷itilmesi ve bilinçlendirilmesi gibi çalÕúmalar ile sa÷lanabilecektir Toplam nihai enerji tüketimi en yüksek tüketim payÕna ve enerji tasarruf potansiyeline sahip olmalarÕndan dolayÕ sanayi ve bina ve hizmet sektörleri enerji verimlili÷i çalÕúmalarÕnda öncelikli sektörlerdir. Enerji yo÷unlu÷u yüksek, kiúi baúÕna enerji tüketimi düúük olan ülkemizde yapÕlacak etkin talep yönetimi çalÕúmalarÕnÕn da katkÕsÕ ile bir yandan kiúi baúÕna enerji tüketimi artÕrÕlmalÕ bir yandan da enerji yo÷unlu÷u azaltÕlmalÕdÕr. Son yÕllarda, enerji sektöründe arz tarafÕ yönetimi politikalarÕnÕn yanÕsÕra, talep yönetimi ve enerji verimlili÷ini arz kayna÷Õ olarak görülmesi konusunda bazÕ insiyatifler harekete geçmeye baúlamÕútÕr. Bu anlayÕú de÷iúiminin en önemli göstergesi, 2007 yÕlÕnda yürürlü÷e giren Enerji Verimlili÷i Kanunudur. 2 MayÕs 2007 tarihli 5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu, sanayide, binalarda, ulaúÕmda ve enerji sektöründe, yükümlülükler, destekler ve bilinçlendirme etkinlikleri getiren kanun, AB’nin ilgili direktifleri ile de uyum isa÷lamayÕ amaçlamaktadÕr.2008 yÕlÕ Enerji Verimlili÷i yÕlÕ ilan edilmiú ve aúa÷Õdaki yönetmelikler yürürlü÷e konulmuútur; Sanayi ve Ticaret BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “TanÕtma ve Kullanma KÕlavuzu Uygulama EsaslarÕna Dair Yönetmelikte De÷iúiklik YapÕlmasÕ HakkÕnda Yönetmelik” (08/10/2007 Tarihli ve 26667 SayÕlÕ Resmî Gazete) BayÕndÕrlÕk ve øskan BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “Merkezi IsÕtma ve SÕhhi SÕcak Su Sistemlerinde IsÕnma ve SÕhhi SÕcak Su Giderlerinin PaylaútÕrÕlmasÕna øliúkin yönetmelik” (14/04/2008 Tarihli ve 26847 SayÕlÕ 1.Mükerrer Resmî Gazete) 86 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu UlaútÕrma BakanlÕ÷Õ tarafÕndan, “UlaúÕmda Enerji Verimlili÷inin ArtÕrÕlmasÕna øliúkin Usul ve Esaslar HakkÕnda Yönetmelik” (09/06/2008 Tarihli ve 26901 SayÕlÕ Resmî Gazete) KOSGEB tarafÕndan, “Küçük ve Orta Büyüklükteki øúletmelerde Enerji Verimlili÷i E÷itim, Etüt ve DanÕúmanlÕk Hizmetlerinin Desteklenmesi HakkÕnda Yönetmelik” (18/10/2008 Tarihli ve 27028 SayÕlÕ Resmî Gazete) ETKB tarafÕndan, “Enerji KaynaklarÕnÕn ve Enerjinin KullanÕmÕnda Verimlili÷inin ArtÕrÕlmasÕna Dair Yönetmelik” (25/10/2008 tarihli ve 27035 sayÕlÕ Resmî Gazete) BayÕndÕrlÕk Ve øskan BakanlÕ÷Õ tarafÕndan “Binalarda Enerji PerformansÕ Yönetmeli÷i” (5 AralÕk 2008 tarihinde yayÕnlanmÕútÕr) 5627 sayÕlÕ Enerji Verimlili÷i Kanunu’nun ikincil mevzuat çalÕúmalarÕ kapsamÕnda yürürlü÷e giren “Enerji KaynaklarÕnÕn ve Enerjinin KullanÕmÕnda Verimlili÷inin ArtÕrÕlmasÕna Dair Yönetmelik” ile birlikte; üniversitelerin ve meslek odalarÕnÕn yetkilendirilmesi, úirketlerin yetkilendirilmesi, verimlilik artÕrÕcÕ proje destekleri ve gönüllü anlaúmalarla sanayide enerji verimlili÷inin iyileútirilmesi konularÕndaki uygulamalar 2009 yÕlÕnda baúlatÕlacaktÕr. Sanayi ve bina sektöründe enerji yönetimi uygulamalarÕ kapsamÕnda EøE bünyesinde enerji yöneticileri e÷itimleri gerçekleútirilmektedir. Enerji yöneticilerinin sertifikalandÕrÕlmasÕ kapsamÕnda; endüstriyel iúletmelerdeki enerji yöneticilerine yönelik e÷itimler 1997, bina sektörüne yönelik e÷itimler ise 2006 yÕlÕndan bu yana devam etmektedir. Bugüne kadar sanayi sektöründe 1018, bina sektöründe 241 enerji yöneticisinin e÷itimi gerçekleútirilmiútir . 2009 yÕlÕnda sanayi sektöründe 200, bina sektöründe ise 262’nin üzerinde kursiyer e÷itilmesi planlanmÕútÕr. Sanayi ve bina sektöründe oluúturulan enerji yönetimi uygulamalarÕ kapsamÕnda enerji yöneticilerinin sertifikalandÕrÕlmasÕna yönelik yürütülen enerji verimlili÷i e÷itimlerinin kapsamÕ 2009 yÕlÕndan itibaren Makine ve Elektrik Mühendisleri OdalarÕ ile üniversiteler ve “Enerji Verimlili÷i DanÕúmanlÕk ùirketleri”ni de içerecek úekilde geniúletilecektir. Bugüne kadar yapÕlan çalÕúmalarla ortaya konan %15’lik elektrik tasarruf potansiyeli geri kazanÕldÕ÷Õnda; 6,5 milyar YTL’lÕk do÷al gazlÕ santral yatÕrÕmÕ önlenebilece÷i gibi do÷al gaz ithal giderlerinde yÕlda 3,0 milyar USD’lÕk bir azalma da sa÷lanabilir. AyrÕca binalarÕn ve iúletmelerin ÕsÕtÕlmasÕnda ve so÷utulmasÕnda %35 ve ulaúÕmda %15 tasarruf sa÷landÕ÷Õnda ülkemiz petrol ve do÷al gaz ithal giderlerinde yÕlda 1,4 milyar USD’lÕk azalma söz konusudur. YapÕlan çalÕúmalar 2020 yÕlÕndaki 222 milyon TEP olarak gerçekleúmesi beklenen birincil enerji talebini %15 azaltabilecek bir potansiyele sahip oldu÷umuzu ortaya koymaktadÕr. Bu potansiyelin, 2005 fiyatlarÕ ile yÕlda yaklaúÕk 16,5 milyar YTL’lÕk tüketim tasarrufuna eú de÷er oldu÷u hesaplanmaktadÕr.6 6. ENERJø, ÇEVRE VE øKLøM DEöøùøKLøöø 6.1. Politikalar 2006 yÕlÕnda güncellenen Çevre Kanunun amaç maddesi, “bütün canlÕlarÕn ortak varlÕ÷Õ olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkÕnma ilkeleri do÷rultusunda korunmasÕnÕ sa÷lamak” olarak belirlenmiútir. Kanunla, kirlilik kontrolü” kavramÕ yerine “kirlili÷in kayna÷Õnda önlenmesi” kavramÕ ön planda tutulmakta, üretim ve tüketim kaynaklÕ atÕklarÕn minimuma indirilmesi, faaliyetlerde iyi teknik ve teknolojilerin kullanÕlmasÕ, enerjinin verimli kullanÕlmasÕ, izleme-denetim sisteminin etkin uygulanmasÕ ve kirleten öder prensibi ve önceden önlem alma yaklaúÕmÕ gibi temel prensiplerin politika ve uygulamalarÕmÕza yansÕtÕlmasÕ hedeflenmiútir. Son yÕllarda halkÕn sosyo-ekonomik düzeyinin yükselmesine paralel olarak çevre konusu tüm karar mekanizmalarÕnda vazgeçilmez bir parametre olarak yerini almaya baúlamÕútÕr. 6 EøE 84 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 87 Avrupa Birli÷i’nin 17 AralÕk 2004 tarihinde Türkiye ile müzakerelerin baúlatÕlmasÕ kararÕnÕ müteakip AB çevre müktesebatÕna uyum sa÷lanmasÕ ve mevzuatÕn etkin bir úekilde uygulanmasÕ amacÕyla bir dizi çalÕúma baúlatÕlmÕútÕr. AB müktesebatÕ içerisinde çevre baúlÕ÷Õ Hava Kalitesi, AtÕk Yönetimi, Do÷al kaynaklarÕn Yönetimi, Endüstriyel Kirlili÷in Kontrolü, Kimyasallar, Gürültü ve Su Yönetimi olmak üzere 8 sektörden oluúmaktadÕr. Bu baúlÕklarÕn tümü enerji sektörünü bir úekilde kapsamaktadÕr. Ülkemizin çevre konusundaki stratejisinin belirlenmesi amacÕyla Çevre ve Orman BakanlÕ÷Õ koordinasyonunda, ülkenin tüm ilgili bakanlÕk, kurum ve kuruluúlarÕn katÕlÕmÕ ile, 2007-2023 yÕllarÕnÕ kapsayan AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi(UÇES) kalkÕnma planlarÕ ve yÕllÕk programlara uygun úekilde hazÕrlanarak 2006 yÕlÕnda yayÕnlanmÕútÕr. UÇES ülkemizin ekonomik ve sosyal úartlarÕnÕ dikkate alarak sa÷lÕklÕ, yaúanabilir bir çevre oluúturmayÕ ve bu do÷rultuda ulusal çevre mevzuatÕmÕzÕn AB çevre müktesebatÕ ile uyumlulaútÕrÕlmasÕnÕ, uygulanmasÕnÕ, uygulamanÕn izlenmesini ve denetlenmesini amaçlamaktadÕr. Finansman stratejisini de içeren ve enerji sektörü dahil olmak üzere tüm sektörleri içeren UÇES ile çevre politikalarÕnÕn ekonomik ve sosyal politikalara entegrasyonu sa÷lanmasÕ, çevre korumaya iliúkin ekonomik araçlardan yararlanÕlmasÕ, gerekli teúviklerin sa÷lanmasÕ hedeflenmektedir. UÇES ùubat 2007 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu tarafÕndan onaylanmÕútÕr. BM øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesine 2004 yÕlÕnda katÕlan Türkiye, o tarihten itibaren enerji-iklim de÷iúikli÷i politikalarÕnÕn entegrasyonuna baúlamÕú, sosyo-ekonomik koúullarÕ benzer olan di÷er ülkelerin aksine uluslararasÕ alanda ve BM kapsamÕnda mali destek almamasÕna ra÷men baúta enerji verimlili÷i ve yenilenebilir enerji olmak üzere birçok alanda önlemler almÕútÕr. Çevresel hususlarÕn sektörel politikalara entegrasyonunun sürdürülebilir kalkÕnma için önemli bir faktör olmasÕ da dikkate alÕnarak, ülke kalkÕnmasÕnda önemli rol oynayan enerjiye olan talebin karúÕlanmasÕnda çevresel etkilerin en aza indirilmesi için çaba sarfedilmekte, gerekli çalÕúmalar ve yatÕrÕmlarÕn yapÕldÕ÷Õ gözlemektedir. 6.2. AB Mevzuat Uyumu ÇalÕúmalarÕ UÇES’in hazÕrlanmasÕ öncesinde, çÕktÕlarÕ UÇES’e temel teúkil etmek üzere, AB kaynaklarÕ ile iki proje gerçekleútirilmiútir. Bu projeler “Entegre UyumlaútÕrma Stratejisi Projesi” ve “Yüksek Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn PlanlanmasÕ Projesi”dir. “Entegre UyumlaútÕrma Stratejisi Projesi”nde AB müktesebatÕna uyum ile ilgili olarak finansman stratejisi de dahil olmak üzere, bir strateji ve eylem planÕnÕn oluúturulmasÕ amaçlanmÕútÕr. “Yüksek Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn PlanlanmasÕ Projesi”nin amacÕ ise mevzuat uyumu a÷Õr yatÕrÕm gerektiren direktifler için finansman ihtiyacÕnÕn ve finansman araçlarÕnÕn belirlenmesi ve yatÕrÕm için mekanizma geliútirilmesidir. 2006 yÕlÕnda yayÕmlanan AB Entegre Uyum Stratejisi belgesinde çevre alanÕnda genel çevre hizmetlerini sa÷lamaya yönelik yatÕrÕm ihtiyacÕ 59 milyar Avro olarak öngörülmektedir. Kamu sa÷lÕ÷ÕnÕ do÷rudan etkileyen atÕk ve su sektörü yatÕrÕmÕ ise 45 milyar Avro olarak hesaplanmÕútÕr. KatÕlÕm Öncesi YardÕm AracÕ ProgramÕ(IPA) da dahil olmak üzere AB’nin sa÷ladÕ÷Õ kaynaklardan yeterli miktarda faydalanabilmemiz halinde, bu miktarÕn yaklaúÕk %22’lik kÕsmÕnÕn AB fonlarÕ ile karúÕlanabilece÷i tahmin edilmektedir. KasÕm 2003–KasÕm 2005 tarihlerinde sürdürülmüú olan projede yer alan direktiflerden birisi de Büyük Yakma Tesisleri (Large Combustion Plants-LCP) Direktifidir. IsÕl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerinde emisyonlar için sÕnÕr de÷erlerin verildi÷i bu direktife uyum a÷Õr çevre yatÕrÕmlarÕ gerektirmekte olup, enerji sektöründe yer alan en önemli direktiflerden biridir. Söz konusu “Yüksek Maliyetli Çevre YatÕrÕmlarÕnÕn PlanlanmasÕ Projesi” sonuçlarÕna göre, Direktif kapsamÕna giren Türkiye’deki mevcut tüm yakma tesisleri için gerekli finansman ihtiyacÕ, projede çalÕúÕlan de÷iúik senaryolara göre, 1.53 - 1.88 milyar euro olarak tahmin edilmiútir. Söz konusu mevcut tesislerin önemli bir kÕsmÕ EÜAù Genel Müdürlü÷ü tarafÕndan iúletilmekte olan termik santrallardÕr. Mevcut tesislerin direktife uyum sa÷lamalarÕ úüphesiz uzun yÕllar alacak ve elektrik fiyatlarÕna ek maliyetler getirecektir. 88 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu AdÕ geçen Direktifte, tesislerin ÕsÕl güçlerine lisans alma tarihlerine, kalan iúletme sürelerine, kullanÕlan yakÕt tiplerine ve yakÕt karakteristiklerine göre SO2, NOX, toz emisyonlarÕ için farklÕ emisyon limit de÷erleri verilmekte olup, ülkemiz mevzuatÕnda yer alan limit de÷erlerden daha sÕkÕ de÷erlerdir. Bu direktife yönelik olarak AB eúleútirme (twinning) projesi kapsamÕnda uyumlaútÕrma çalÕúmalarÕ devam etmekte olup, taslak yönetmelik hazÕrlanmÕútÕr. Taslak direktifte mevcut tesisler için uyum sürecinin 2017 olarak belirlenmesine karúÕlÕk, AB süreç içerisinde direktifte güncellemeye gitmiú, direktifte yer alan parametrelere ilave parametreler getirilmiú ve direktifin kapsamÕ geniúletilmiútir. Bu kapsamda, eski tesislerde yüksek maliyetli yatÕrÕm gerektiren bu direktife iliúkin olarak, müzakere sürecinde bazÕ esnekliklerin tanÕnmasÕnÕ sa÷lamak üzere, mevcut tesislerde tesis bazÕnda incelemeler yapÕlmasÕ yoluyla, kalan ömürlerinin ve yÕllÕk iúletme sürelerinin belirlenmesinde yarar görülmektedir. A÷Õr çevre yatÕrÕmÕ gerektiren ve enerji sektörünü de yakÕndan ilgilendiren di÷er bir direktif de “Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi (Integrated Pollution Prevention and Control-IPPC)” direktifidir. Çevresel izinler için bir çerçeve oluúturan ve çevrenin korunmasÕ için mevcut en iyi tekniklerin uygulanmasÕnÕ öngören bu direktif de enerji sektörünü yakÕndan ilgilendirmekte olup, ÕsÕl kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerini kapsamaktadÕr. IPPC direktifinin Türkiye’de uyumlaútÕrÕlmasÕnÕ ve uygulanabilmesini sa÷lamak için gerekli insan kapasitesini oluúturmak, uygulamada olabilecek sÕkÕntÕlarÕ belirlemek ve sorunlara çözüm bulmayÕ amaçlayan çalÕúmalara 2001 yÕlÕnda baúlanmÕútÕr. Bu kapsamda, 2004 yÕlÕnda “Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifinin (IPPC-96/61/EC) øç Mevzuata KazandÕrÕlmasÕnda ønsan KaynaklarÕ AçÕsÕndan Kapasite ArtÕrÕmÕ” projesi tamamlanmÕú, 2006 yÕlÕnda ise “Türkiye’de IPPC Yönergesinin UygulanmasÕ” projesi baúlatÕlmÕútÕr. Türkiye’nin AB üyeli÷inin söz konusu olmasÕnÕ takiben, 3 Ekim 2005 tarihi itibariyle resmen AB'ye katÕlÕm müzakerelerine baúlanmÕútÕr. AB MüktesebatÕ içinde, çevre çok önemli bir yer tutmakta olup, oldukça kapsamlÕdÕr. Di÷er önemli bir husus da, çevre müktesebatÕna uyum maliyetinin çok yüksek olmasÕ ve bu alanda çok fazla faaliyet gerekece÷inden, çevre faslÕ müzakere sürecinin en zorlu fasÕllardan biri olaca÷Õ öngörülmektedir. Tarama süreci 2006 yÕlÕnda tamamlanmÕútÕr. YakÕn bir zamanda çevre faslÕnÕn müzakerelere açÕlmasÕ beklenmemektedir. Mevzuat uyum çalÕúmalarÕnda, AB üyeli÷inin uzun bir süreç alaca÷Õ ve zorlu bir yol olaca÷Õ dikkate alÕnarak, ülkemizin kÕsÕtlÕ mali kaynaklarÕ, öncelikleri, kalkÕnmasÕ için enerji gereksinimi, v.b. unsurlarÕn göz önünde tutulmasÕ ve kurumlar arasÕ konsensus sa÷lanmasÕ müzakere sürecinde ülke çÕkarlarÕnÕn korunabilmesi açÕsÕndan önem arz etmektedir. AyrÕca, AB açÕsÕndan sadece ka÷Õt üzerinde mevzuat uyumlaútÕrÕlmasÕnÕn yeterli olmadÕ÷Õ, aynÕ zamanda uygulanmasÕnÕn da önemli oldu÷u unutulmamalÕdÕr. Di÷er taraftan, ülkenin koúullarÕnÕn gerçekçi bir úekilde anlaúÕlmasÕ ve do÷ru bir úekilde aktarÕlabilmesi ve bazÕ esnekliklerin tanÕnmasÕnÕn sa÷lanabilmesi için, enerji sektörü de dahil olmak üzere tüm sektörlerde mevcut durumun tespit edilmesine ve uyum stratejilerinin belirlenmesine yönelik gerekli çalÕúmalarÕn yapÕlmasÕ da müzakere süreci açÕsÕndan di÷er önemli hususlardÕr. Sürece tüm ilgili Kurum ve KuruluúlarÕn katÕlÕm sa÷lamasÕ, uygulanabilir çözümler üretebilmek açÕsÕndan önem arz etmektedir. 6.3. øklim De÷iúikli÷i ve Enerji Sektörü Birleúmiú Milletler tarafÕndan yayÕnlanan raporlara ve istatistiki verilere göre, Türkiye øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesinin Ek-I listesinde yer alan geliúmiú ülkelerin 1990-2006 yÕllarÕ arasÕndaki CO2-eúde÷er (CO2 ve CO2 cinsinden di÷er sera gazlarÕnÕn toplamÕ) olarak ifade edilen sera gazÕ emisyonlarÕ %95 artÕúla, birinci sÕradadÕr. Bu dünyada emisyonlarÕnÕ en çok artÕran ülke oldu÷u anlamÕna gelmemekte, aksine ekonomik olarak belirli bir refah düzeyine ulaúmÕú OECD ülkelerine göre önemli bir artÕú gösterdi÷i manasÕna gelmektedir. Ülkemiz, zaten sürecin baúÕndan beri geliúmekte olan bir ülke oldu÷unu ve Sözleúme kapsamÕnda yanlÕú Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 89 listelerde bulundu÷unu ifade etmektedir, görülen göreceli yüksek emisyon artÕúlarÕ ise bu durumun en somut sonucudur. Türkiye’nin, sera gazlarÕ artÕú oranÕnda Ek-I ülkeleri arasÕnda ön planda yer almasÕna karúÕlÕk, ülkemizin toplam sera gazÕ emisyonlarÕ miktar olarak düúük seviyededir. Sera gazlarÕ, çeúitli sektörlerden ve faaliyetlerden kaynaklanmakla birlikte, enerji-iliúkin faaliyetlerin sorumluluk payÕ önemli ölçüdedir. Ülkemiz verilerine göre, 2006 yÕlÕ için, enerjiye yönelik faaliyetlerden kaynaklanan sera gazlarÕ %78’lik bir orana sahiptir. Sera gazlarÕ içinde ise üzerinde en fazla üzerinde durulan CO2 emisyonlarÕdÕr. CO2 fosil yakÕtlarÕn kullanÕmÕndan büyük miktarlarda atmosfere verilmektedir. Türkiye verilerine göre, yakÕt tüketimi kaynaklÕ CO2 emisyonlarÕnÕn toplam CO2 içindeki payÕ %92’dir. Tablo 40 . Sektörlere Göre Toplam SeragazÕ EmisyonlarÕ (milyon ton CO2 eúde÷eri) Enerji Endüstriyel Prosesler TarÕm AtÕk TOPLAM 1990 yÕlÕna göre artÕú oranÕ % 1990 132.13 13.07 1995 160.79 21.64 2000 212.55 22.23 2005 241.45 25.39 2006 258.21 27.13 18.47 6.93 17.97 20.31 16.13 29.04 15.82 29.75 16.37 30.06 170.06 220.72 279.96 312.36 331.76 - 29.9 64.6 83.7 95 Di÷er Sektörler 16% Çevrim ve Enerji Sektörü 37% UlaútÕrma 17% Sanayi 30% Grafik 31. Enerji KaynaklÕ CO2 EmisyonlarÕnÕn Sektörlere Göre Da÷ÕlÕmÕ (2006) Kaynak: BMøDÇS Türkiye Ulusal Sera GazÕ Envanteri Bildirimi, 2008 Enerji sektöründe sera gazÕ emisyonlardan en fazla sorumlu olan elektrik enerjisi sektörüdür. Grafik 6’da, 2006 yÕlÕ için karbondioksit emisyonlarÕnÕn sektörel da÷ÕlÕmÕ verilmektedir. 1990 yÕlÕnda enerji kaynaklÕ emisyonlarÕn sektörel da÷ÕlÕmÕnda elektrik enerjisinin payÕ %27 iken, bu pay önemli bir artÕú göstermiú ve úekilde de görüldü÷ü gibi 2006 yÕlÕnda %37’ye ulaúmÕú ve en fazla sorumlu olan bir sektör olarak yerini almÕútÕr. 90 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Sektöre, göstergeler açÕsÕndan da bakÕlmasÕnda yarar görülmektedir. Türkiye 1990-2004 verilerine bakÕldÕ÷Õndan, elektrik üretiminin %162 ile ülkenin kalkÕnma hÕzÕndan daha büyük oranda artÕú gösterdi÷i görülmektedir. Buna ba÷lÕ olarak, elektrik sektöründen kaynaklanan emisyonlarda da artÕú olmakla birlikte, bu artÕú %132 ile daha düúük bir orandadÕr. Bu husus, elektrik sektörü sera gazÕ emisyon yo÷unlu÷unda (KgCO2-eúde÷er/KWh) %11 oranÕnda azalma olmasÕndan kaynaklanmaktadÕr. Enerji sektörü sera gazlarÕ açÕsÕndan önemli bir sektör olmasÕnÕn yanÕ sÕra, iklim de÷iúikli÷inin sonuçlarÕndan da etkilenecek sektörlerden biridir. Türkiye, iklim de÷iúikli÷inden etkilenme duyarlÕlÕ÷Õna sahip ülkeler arasÕnda yer almakta olup, günümüzde ilk iúaretlerinin de görüldü÷ü gibi, baúta kuraklÕk olmak üzere, sorunlar yaúayacaktÕr. Atmosferde ortalama sÕcaklÕ÷Õn artmasÕ ile birlikte, kurak ve yarÕ kurak alanlarda ya÷ÕúlarÕn azalmasÕna ve kuraklÕ÷Õn artmasÕna neden olmaktadÕr. Ya÷ÕúlarÕn azalmasÕ, aynÕ zamanda ortalama hava sÕcaklÕ÷Õ artÕúÕna ba÷lÕ olarak buharlaúmanÕn artmasÕ su kaynaklarÕnÕ da olumsuz yönde etkileyecektir. Su kaynaklarÕndaki azalma, hidrolik santrallarda su gelirlerindeki düúüúe, dolayÕsÕyla hidroelektrik enerjisi üretiminde azalmaya ve zaman içinde hidrolik potansiyelde de azalmaya neden olabilecektir. AyrÕca, ya÷Õú rejimlerindeki de÷iúimler nedeniyle oluúabilecek seller de hidrolik santraller açÕsÕndan bir baúka risk oluúturabilecektir. Ülkemizin elektrik enerjisi üretiminde hidrolik üretimin yaklaúÕk 1/3’lük bir paya sahip olmasÕ ve henüz önemli ölçüde kullanÕlmamÕú hidrolik potansiyelimizin bulunmasÕ gelecekte yaúanacak sorunlara karúÕ úimdiden hazÕrlÕklÕ olmamÕzÕ ve bu konuda gerekli çalÕúmalarÕn yapÕlmasÕnÕ zorunlu kÕlmaktadÕr. Di÷er taraftan, ortalama sÕcaklÕ÷Õn artmasÕ, yaz döneminde so÷utma sistemlerinin daha fazla çalÕúmasÕna ve elektrik tüketiminin artmasÕna neden olacaktÕr. Elektrik enerjisi sektöründe, risk yaratabilecek di÷er bir husus da termik santrallarÕn so÷utma suyu sÕcaklÕ÷Õnda olabilecek artÕúlardÕr. Bu artÕúlar nedeniyle, yaz döneminde, termik santrallarÕn kapasitelerinde düúme görülebilecektir. Elektrik enerjisi sektörünün iklim de÷iúikli÷inden etkilenecek bir sektör olmasÕ nedeniyle, sektörde muhtemel riskler ve belirsizlikler konusunda, özellikle su kaynaklarÕndaki olasÕ de÷iúiklikler ile ilgili olarak çalÕúmalar yapÕlmasÕ ileriye dönük hedefler ve planlamalar açÕsÕndan önemli olacaktÕr. 6.4. øklim De÷iúikli÷inde UluslararasÕ Politikalar øklim de÷iúikli÷i bugün dünyada karúÕlaútÕ÷ÕmÕz küresel ölçekte en büyük kalkÕnma sorunlarÕndan birisi olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin sosyo-ekonomik kalkÕnmalarÕnÕn önündeki en büyük tehditlerinden birisi olan iklim de÷iúikli÷i sektörler üstü yapÕsÕ ile enerji, ulaútÕrma, tarÕm, gÕda, su kaynaklarÕ, çevre ve sa÷lÕk gibi ekonominin tüm sektörlerinde yeniden düzenleme ve önlemlerin alÕnmasÕnÕ gerektirmektedir. Düúük karbon ekonomisine geçiú süreci birçok ülkede çok uzun yÕllardÕr yürütülmektedir. Sera gazlarÕ arasÕnda en önemlisi olan CO2 emisyonlarÕnÕn fosil yakÕtlarÕn kullanÕlmasÕndan kaynaklanmasÕ enerji sektörünü odak noktasÕ haline getirmektedir. Bahsedilen bu gerçek, bugün gelinen noktada, Danimarka’da 2007 yÕlÕnda “øklim ve Enerji BakanlÕ÷Õ”nÕn, øngiltere’de ise 2008 yÕlÕnda “Enerji ve øklim De÷iúikli÷i BakanlÕ÷ÕnÕn” kurulmasÕ ile kendini göstermiútir. Ülkemiz iklim de÷iúikli÷i politikalarÕnda Sözleúme’nin temel ilkeleri olan; “iklim sisteminin eúitlik temelinde, ortak fakat farklÕ sorumluluk alanÕna uygun olarak korunmasÕ, iklim de÷iúikli÷inden etkilenecek olan geliúme yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel úartlarÕnÕn dikkate alÕnmasÕ, iklim de÷iúikli÷inin önlenmesi için alÕnacak tedbirlerin etkin ve en az maliyetle yapÕlmasÕ, sürdürülebilir kalkÕnmanÕn desteklenmesi ve alÕnacak politika ve önlemlerin ulusal kalkÕnma programlarÕna yansÕtÕlmasÕ hususlarÕna büyük önem vermektedir. Türkiye, 1992 yÕlÕnda Ekonomik øúbirli÷i ve KalkÕnma Örgütü (OECD) üyesi olmasÕ ve müzakereleri iyi takip edememesi nedeniyle geliúmiú ülkelerle birlikte Birleúmiú Milletler øklim Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 91 De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’nin (BMøDÇS) hem EK-I hem de EK-II listelerinde yer almÕútÕr. Ülkemiz, mevcut iklim rejimini desteklemekle birlikte Sözleúme kapsamÕnda yanlÕú konumda bulunmasÕndan dolayÕ, Sözleúme’yi ve Protokol’ünü onaylayamamÕútÕr. Sözleúmedeki haksÕz konumundan dolayÕ Sözleúmeye taraf olmayan Türkiye, bu konumunu de÷iútirmek üzere verdi÷i mücadele ancak bir ölçüde baúarÕlÕ olabilmiú, ve haksÕz konum düzeltilememiútir. Ancak Ülkemiz yine de, Türkiye’nin isminin EK-II’den silinece÷i ve Sözleúme taraflarÕnÕ Türkiye’nin özel úartlarÕnÕ tanÕmaya davet eden bir kararÕ müteakip 2004 yÕlÕnda Sözleúmeye taraf olmuútur. Müzakerelerde bugüne kadar söz konusu 26/COP7 sayÕlÕ kararÕn herhangi bir olumlu etkisi gözlenmemiútir. Birçok Sözleúme tarafÕnca sayÕsÕz COP (Taraflar KonferansÕ) kararlarÕndan birisi olarak; di÷er bazÕ kesimlerce ise önemli bir karar olarak de÷erlendirilen kararÕn, 2012 sonrasÕ döneme iliúkin tartÕúmalarda Ülkemiz tarafÕndan sÕk sÕk atÕfta bulunulmasÕ gereken bir karardÕr. Kyoto Protokolü ve SonrasÕ Türkiye BMøDÇS’ye kÕsa bir süre önce taraf olmasÕna karúÕlÕk henüz Kyoto Protokolünü imzalamÕútÕr ancak Protokolün ülkelerin emisyon azaltÕm ve finansman taahhütlerinin bulundu÷u Ek-B listesinde de yer almamaktadÕr. Bu nedenle, Türkiye’nin Protokol açÕsÕndan herhangi bir yükümlülü÷e sahip olmadÕ÷Õ gibi, Kyoto Protokolü ile getirilen mekanizmalarÕnÕn uygulanmasÕnda da yer almayacaktÕr. Konuya iliúkin olarak, eksik veya yanlÕú bilgilenmeler nedeniyle, Türkiye KP’ye taraf olmadÕ÷Õ halde, bazÕ firmalar bu mekanizmalarÕn uygulanmasÕnda yer almak istemiúler, bu giriúimlerde baúarÕlÕ olamamÕúlardÕr. Kyoto Protokolü’nün I. Uygulama dönemi olan 2008-2012 sürecine iliúkin çalÕúmalar tamamlanmÕú, süreç devam etmektedir. Ülkemiz bu aúamada Protokol’e taraf olsa bile herhangi bir Esneklik MekanizmasÕndan faydalanmasÕ mümkün de÷ildir. Bunun 3 ana nedeni vardÕr, öncelikle ülkemiz Protokol’ün EK-B listesinde yer almadÕ÷Õndan ve bir azaltÕm yükümlülü÷ü olmadÕ÷Õndan EK-I ülkeleri ile beraber CDM (Temiz KalkÕnma MekanizmasÕ) veya ETS (Emisyon Ticareti yapamayacaktÕr, ikincisi süreç baúlamÕútÕr ve böyle kompleks bir sürece katÕlabilmek için gerekli çalÕúma ve yapÕlanmalarÕn yapÕlmasÕ için yeterli zaman yoktur. Üçüncüsü ise, ülkemiz süreç içerisinde geliúmekte olan bir ülke oldu÷unu ifade etmektedir, yani ülkemiz, EK-I dÕúÕ ülkelerin koúullarÕnda Protokole taraf olmak istemektedir. Bunun en önemli sonucu ise, EK-I dÕúÕ/geliúmekte olan ülkelerin CDM projelerine ev sahipli÷i yapmasÕ ve emisyon ticareti sistemini ülkelerinde uygulamamalarÕdÕr. Bu kapsamda ülkemizin önceli÷i 2012 sonrasÕ döneme odaklanmak olmalÕdÕr. Geçmiúte yaúanan olumsuz tecrübelerin gelecek yÕllarda da yaúanmamasÕ ve ülkemizin adil koúullar altÕnda 2012 sonrasÕ döneme katÕlÕm sa÷lamasÕ son derece önemlidir. Ülkemizin sistemde adil bir úekilde yerini alabilmesi için temel göstergelerinin di÷er ülkelerle karúÕlaútÕrÕlmasÕ gereklidir. Bu karúÕlaútÕrmalar göstermektedir ki, ülkemizin tüm göstergeleri geliúmekte olan ülkelerle benzerlik göstermekte, deyim yerindeyse Ülkemize münhasÕr “geliúmekte olan EK-I ülkesi” tanÕmÕna yol açmaktadÕr. Bu kapsamda ülkemiz 2012 sonrasÕ için multiparametre yöntemiyle oluúturulacak bir endeks yoluyla tüm ülke sÕnÕflandÕrmalarÕnÕn yeniden yapÕlmasÕnÕ, ve Kyoto Protokolünden daha uzun sürecek, dolayÕsÕyla ülkeler için daha zor olacak yeni dönemde, daha esnek ve dinamik bir sistem kurulmasÕnÕ savunmaktadÕr. Yeni sistemde kullanÕlmasÕ zorunlu olan parametrelerden bazÕlarÕ ise kiúi baúÕ GSMH, kiúi baúÕ emisyon üretimi, elektrik, enerji tüketimleri, tarihi ve gelecek dönem kümülatif emisyon sorumlulu÷u, insani kalkÕnma endeksi, nüfus artÕú hÕzÕ, karbon yo÷unlu÷u, dÕúborç ve dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk vb. olabilecektir. Ülkemizi di÷er EK-I veya OECD ülkelerinden ayÕran en önemli özel úartÕ kiúi baúÕ gayrisafi milli hasÕlasÕnÕn ortalamalarÕn dörtte biri civarÕnda olmasÕdÕr. Bu de÷er, ekonomik güç olarak bu ülkelerin aynÕ listede bulunmasÕnÕn gerçek durumu yansÕtmadÕ÷ÕnÕn göstergesidir. 92 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Türkiye’nin 2006 yÕlÕ kiúi baúÕ sera gazÕ emisyonu de÷eri 4.55 ton CO2 eúde÷erdir. Avrupa Birli÷ine üye 27 ülkenin 2006 yÕlÕ kiúi baúÕ sera gazÕ emisyon miktarÕ ortalamasÕ 10.4 olarak gerçekleúmiútir. Di÷er yandan, Türkiye, kiúi baúÕ sera gazÕ emisyonlarÕ açÕsÕndan, Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi Ek–I ülkelerinin tamamÕndan, ayrÕca Meksika, Brezilya, Güney Kore ve Arjantin gibi ekonomileri hÕzla geliúmekte olan ve ekonomik yapÕlarÕ bize çok benzeyen Ek–I dÕúÕ ülkelerden de daha düúük bir de÷ere sahiptir Ülkemizin son onyÕllarda gerçekleútirdi÷i ekonomik büyüme ve nüfus artÕúÕna ra÷men, kiúi baúÕ enerji ve elektrik tüketimi, tüm Ek–1 ülkeleri ve birçok Ek-I DÕúÕ ülkeden daha düúüktür. Ülkemiz, son yÕllarda önemli ekonomik büyüme kaydetmiú olup, önümüzdeki yÕllarda da büyümesini sürdürmesi beklenmektedir. Ekonomik geliúmiúlik bakÕmÕndan di÷er OECD ülkelerinden oldukça geride olan ülkemizin enerji talebinin, ekonomide beklenen büyüme ve 2020 yÕlÕna kadar nüfusta görülecek %20’lik artÕúla daha da artmasÕ beklenmektedir. Bu durum kaçÕnÕlmaz olarak emsiyonlarÕmÕzda artÕúa neden olacaktÕr. Enerji ve elektrik sektörlerinde büyüme ve nüfus artÕúÕ kaynaklÕ olarak beklenen talep artÕúÕ, ülkemiz için önemli miktarda yatÕrÕm gücü gerektirmektedir. Gayrisafi yurtiçi hâsÕla baúÕna sera gazÕ emisyonu de÷erleri Sözleúme tarafÕ ülkelerle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda, ülkemiz ekonomisinin karbon yo÷unlu÷unun Ek–I ülkelerinin ortalamasÕna yakÕn oldu÷u görülmekle birlikte, bu de÷erin OECD ve UEA tarafÕndan kullanÕlan satÕn alma gücü paritesi metoduna göre hesaplandÕ÷Õnda birçok EK-I ülkesinden daha etkin bir ekonomiye sahip oldu÷umuz gözlenmektedir. Di÷er yandan, ülkemizde enerji alanÕnda önemli bir arz güvenli÷i ve dÕúa ba÷ÕmlÕlÕk sorunu yaúanmaktadÕr. 2007 yÕlÕ itibarÕyla %74.5 seviyelerine ulaúmÕú olan dÕúa ba÷ÕmlÕlÕ÷ÕmÕz, petrol ve do÷algaz gibi kritik öneme sahip kaynaklarda %90’larÕn üzerindedir. Ülkemizde yerel enerji üretimi için mevcut bulunan kömür ve yenilenebilir kaynaklarÕn kullanÕmÕnÕn önceliklendirilmesi çalÕúmalarÕ devam etmektedir. Ülkemizde 1990-2005 yÕllarÕ arasÕnda toplam faiz ödemeleri ortalamasÕ kamu harcamalarÕnÕn %30’una yakÕndÕr. Bu oran ile Türkiye, hem Ek–I Ülkelerinden hem de neredeyse tüm Ek–I dÕúÕ ülkelerinden daha fazla bir yük altÕndadÕr. Türkiye’nin faiz ödemelerinin yüksek olmasÕ, ülkemizin rekabet edebilirli÷ini zorlaútÕrmakta ve ülke ekonomisinin etkilenebilirli÷ini artÕrmaktadÕr. WRI de÷erlerine göre, kümülatif sera gazÕ emisyonu de÷erleri (1890-2002) incelendi÷inde ülkemizin binde dört olan tarihi sorumlulu÷u ile ABD(%30), AB(%26,5), Rusya(%8.1), Japonya(%4.1) gibi tüm EK-I ülkelerinden ve Meksika (%1), Güney Kore(0.8), Hindistan(%2.2), Çin(%7.6) gibi bir çok geliúmekte olan ülkeden çok daha az miktarda emisyon salÕmÕna neden oldu÷u görülmektedir. 2020 yÕlÕnda ise, sadece bugünkü önlemlerle devam etti÷imiz durumda bile, kiúi baúÕ emisyonlarÕmÕzÕn 8 ton/kiúi civarÕnda olaca÷Õ, dolayÕsÕyla gelecek dönemde de iklim de÷iúikli÷inden sorunlu ülkeler listesinde ilk 30 ülke içerisinde bulunmayaca÷ÕmÕz görülmektedir. Birleúmiú Milletler KalkÕnma ProgramÕ tarafÕndan oluúturulmuú olan ve uluslararasÕ alanda ülkelerin sosyo-ekonomik geliúmiúli÷ini gösteren, ønsani KalkÕnma Raporu 2006 yÕlÕ endeks de÷erlerine göre Ülkemiz 177 ülke arasÕnda 84. sÕrada yer almaktadÕr. Ülkemiz, bu parametre kullanÕldÕ÷Õnda da tüm EK-I ve EK-I ülkelerinin yanÕ sÕra BMøDÇS kapsamÕnda hem mali yardÕmlardan faydalanan hem de ekonomileri hÕzla geliúmekte olan birçok Ek–I dÕúÕ ülkenin insani kalkÕnmÕúlÕk seviyesinden daha düúük bir yerde oldu÷u görülmektedir. Bu durum da göstermektedir ki, Ülkemizin önünde sosyo-ekonomik alanda çözmesi gereken birçok hayati sorun bulunmaktadÕr. øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’ne Yönelik ÇalÕúmalar øklim de÷iúikli÷inde çok büyük etkisi olmayan ülkemiz, Sözleúme kapsamÕndaki yükümlülüklerini yerine getirmektedir. Ülkemizde, özellikle enerji alanÕnda görülmektedir ki, iklim de÷iúikli÷ine karúÕ alÕnan önlemler aynÕ zamanda enerji arz güvenli÷ine de hizmet etmektedir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 93 Ülkemiz BMøDCS kapsamÕnda Ulusal Sera GazlarÕ Envanteri ve Raporunu yÕllÕk olarak hazÕrlamaktadÕr. 2007 yÕlÕnda ise ilk Ulusal Bildirimini BMøDÇS’ye sunmuútur. BMøDÇS tarafÕndan ilk ülke içi gözden geçirme toplantÕlarÕ 2008 Ekim ayÕnda 2 hafta süreyle gerçekleútirilmiútir ve konuya iliúkin BM raporu 2009’un ilk aylarÕnda yayÕmlanacaktÕr. Bilindi÷i üzere Sözleúme veya Protokolü kapsamÕnda yükümlülüklerini do÷ru úekilde yerine getirmeyen ülkeler “Compliance Commitee”ye bildirilmekte ve çeúitli yaptÕrÕmlarla karúÕlaúmaktadÕrlar. Örne÷in Yunanistan, yeterli bir emisyon envanteri sistemi kuramadÕ÷Õ için KP esneklik mekanizmalarÕndan men edilmiútir. Son Geliúmeler Taraflar KonferansÕ sonucunda, 2006 yÕlÕndan itibaren devam etmekte olan 2012 sonrasÕna iliúkin müzakerelerin, resmi olarak Sözleúme (AWGLCA) ve Protokol (AWG) kapsamÕnda iki ana hat üzerinde devam etmesine karar verilmiútir. Oluúturulan çalÕúma grubunun amacÕnÕ tanÕmlayan ve tüm Taraflarca kabul edilen Bali Eylem PlanÕ ile azaltÕm konusunda tüm geliúmiú ülkelerin, ulusal úartlardaki farklÕlÕklarÕ dikkate alÕnarak, sayÕsallaútÕrÕlmÕú emisyon azaltÕm/sÕnÕrlama hedefi gibi ölçülebilir, raporlanabilir ve do÷rulanabilir, ulusal olarak uygulanabilir azaltÕm taahhütleri üstlenmeleri üzerinde anlaúÕlmÕútÕr. Kyoto Protokolü kapsamÕnda yürütülen ve EK-I ülkelerinin grup olarak %25-40 emisyon azaltÕmÕ hedefini içeren müzakereler sadece Kyoto Protokolü‘ne taraf EK-I ülkelerini kapsamakta olup, Ülkemiz ilk dönemde Kyoto Protokolü’ne taraf olmadÕ÷Õndan bu sürece dahil olamamÕútÕr. Ancak, Kyoto Protokolü’nün ikinci uygulama dönemine yönelik çalÕúmalar úimdiden baúlamÕú olup, yakÕn zamanda ikinci döneme ait hükümlerin netleúmesi ve belirlenmesi gerekmektedir. Türkiye ulusal ve uluslararasÕ ortamlarda 2012 sonrasÕ sistemde yerini almak istedi÷ini birçok defa dile getirmiútir. Ancak, ileri dönemde verilecek herhangi bir taahhüdün ülkemiz gerçeklerine uygun olarak úekillendirilmesi ve sosyo-ekonomik etki analizlerinin yapÕlmÕú olarak belirlenmesi son derece önemlidir. 2012 sonrasÕnÕn úekillendirilmesi çalÕúmalarÕnda en çok tartÕúÕlan konularÕn baúÕnda Sözleúme ekleri gelmektedir, çünkü Sözleúme ekleri günümüz gerçeklerini yansÕtmamaktadÕr. Bu hata sadece Türkiye dÕúÕnda, bazÕ geliúmekte olan ülke olarak tanÕmlanmÕú, ancak geçen zaman içerisinde ekonomik geliúmiúli÷i birçok EK-I ülkesini geçmiú olan di÷er bazÕ ülkeler söz konusu oldu÷unda da anlaúÕlmaktadÕr. Gelece÷e yönelik hedeflere mevcut Sözleúme ekleriyle gidilmesinin mümkün olmayaca÷Õ açÕkça görülmektedir. Ülkemiz, Çevre ve Orman BakanÕ baúkanlÕ÷Õnda 26 MayÕs 2008 tarihinde gerçekleútirilen øklim De÷iúikli÷i Koordinasyon Kurulu toplantÕsÕnda, Kyoto Protokolü’ne taraf olmanÕn uygun bulundu÷una iliúkin kararÕ Kurul üyelerinden 4’ünün çekince metinleri not edilerek alÕnmÕútÕr. Söz konusu karar sonrasÕ, konu TBMM Çevre, AB ve DÕúiúleri komisyonlarÕnda görüúülmüú, olumlu görüúle Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sevk edilmiú ve ùubat 2009 da Genel Kurulda onaylanmÕútÕr. Türkiye, BMøDÇS sürecinde “geliúmekte” olan bir ülke oldu÷unu ifade etmektedir, nitekim yukarÕda da bahsedildi÷i üzere, Ülkemizin tüm göstergeleri geliúmekte olan ülkeler ile benzer yapÕ göstermektedir. Bilindi÷i üzere, geliúmekte olan ülkelerin hiç birisinde emisyon ticareti sistemi uygulanmamaktadÕr. Bunun iki ana nedeni vardÕr. Birincisi, Sözleúmenin temel prensiplerinden birisi olan, ülkelerin sürece sorumluluklarÕ ölçüsünde katkÕ yapmalarÕdÕr, yani iklim de÷iúikli÷ine sebep olmuú olan geliúmiú ülkelerin mali yükü fazla önlemleri almakla ve geliúmekte olan ülkelere de destek olmakla sorumlu olmalarÕdÕr. Di÷er sebep ise, emisyon ticareti sisteminin temelde bir cap and trade sistemi olmasÕ, yani belirli bir sektörde de olsa toplam emisyonlara üst limit konulmasÕ, tesislere sÕnÕr konulmasÕ esasÕna dayanmaktadÕr. Sanayi ve elektrik üretim tesislerinin emisyon azaltmasÕ üç yolla olabilecektir, birincisi üretimi azaltmak, ikincisi üretime aynen devam edip di÷er tesislerden emisyon hakkÕ satÕn almak ya da daha yeni teknolojilere yatÕrÕm yapmak olacaktÕr. Tüm bu seçenekler, zaten çevre mevzuatÕ ve artan enerji fiyatlarÕ nedeniyle rekabet sorunu yaúayan sanayimize önemli yük getirebilecektir. 94 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Di÷er yandan, böyle bir sistemin ülkemizde uygulanmasÕ için kayÕt, kontrol, izleme ve denetim mekanizmalarÕnÕ da içeren önemli miktarda idari ve teknik yapÕlanma gerekecektir. Di÷er yandan ülkemizde 2007 yÕlÕndan itibaren “gönüllü karbon piyasalarÕ” geliúmeye baúlamÕú, bu alandaki proje sayÕsÕ 30’un üzerine çÕkmÕútÕr. Özellikle rüzgar enerjisi alanÕnda yürütülen projelerden sa÷lanan karbon azaltÕmlarÕ, Kyoto Protokolü kapsamÕnda oluúturulmuú piyasalarÕn çok altÕnda de÷erlerle satÕlmaktadÕr, ancak EK-I listesinde yer alan Ülkemiz için bugün kullanÕlabilecek tek alternatiftir. Ülkemizdeki proje potansiyelinin yüksek olmasÕ nedeniyle gönüllü emisyon piyasalarÕnÕ düzenlemeye yönelik mevzuat çalÕúmalarÕ baúlatÕlmÕútÕr. Ülkemizde yapÕlan çalÕúmalar göstermektedir ki, Ülkemizin gerek iklim de÷iúikli÷inin etkilerine uyum çalÕúmalarÕnÕ sürdürmesi, gerekse etkilerini azaltÕcÕ önlemleri almasÕ, ekonomimize önemli miktarda yük getirmektedir. Geliúmesini henüz tamamlayamamÕú ve iklim de÷iúikli÷inden tarihsel açÕdan bakÕldÕ÷Õnda en az sorumlu ülkelerden birisi olan ülkemiz için, söz konusu maliyetlerin kÕsÕtlÕ bütçemizden karúÕlanmasÕnÕn zor oldu÷u görülmektedir. Bu ba÷lamda, ülkemiz her ne kadar Ek–I listesinde yer alsa da, sera gazÕ emisyon azaltma yükümlülü÷ü almÕú olan di÷er Ek–I ülkeleri gibi herhangi bir taahhüt altÕna girmesi mümkün görülmemektedir. 2012 sonrasÕ süreçte, daha dinamik bir sistemin oluúturulmasÕ beklenmekte ve bazÕ geliúmekte olan ülkelerin, geliúmiú ülkeler tarafÕndan gerekli mali kaynaklar sa÷landÕ÷Õ durumda, bazÕ gönüllü taahhütler alabileceklerini ifade ettikleri bilinmektedir. Ülkemizin 2012 sonrasÕ dönemde yerini do÷ru alabilmesi önemlidir ve geliúmekte olan bir ülke olarak yükümlülüklerimizi yerine getirirken ihtiyaç duyaca÷ÕmÕz finansmanÕn BMøDÇS rejimi tarafÕndan karúÕlanmasÕ gerekli olacaktÕr. Aksi takdirde geliúmesini henüz tamamlayamamÕú ülkemizin ilgili maliyetleri kendi özkaynaklarÕ ile karúÕlamasÕ durumuyla karúÕ karúÕya kalÕnabilecektir. Bu durumda, insani kalkÕnma endeksi oldukça düúük olan ve önünde birçok çevre yatÕrÕmÕ bekleyen ülkemizin sÕnÕrlÕ kaynaklarÕnÕ iklim de÷iúikli÷ine yönlendirmesi söz konusu olabilecektir. Bu kapsamda gelecek dönemin, BMøDÇS fonlarÕndan yararlanabilme ve hatta Temiz KalkÕnma MekanizmasÕnda ise faydalanÕcÕ ülke konumuna getirilmemizi sa÷layacak úekilde biçimlendirilmesi uluslararasÕ sürece katkÕ yapabilmemiz için önemli bir husus olarak görülmektedir. 6.5. Enerji Sektörü ile øliúkili Di÷er Çevresel Hususlar Enerjiye yönelik tüm faaliyetler çevreyi olumsuz yönde etkilemekte ve önlem alÕnmasÕnÕ gerektirmektedir. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli linyit kullanan mevcut termik santrallarda, baúta hava kirlili÷i olmak üzere, çevresel sorunlar yaúanmaktadÕr. Ülkemiz linyitlerinin ÕsÕl de÷erleri düúük, kül ve kükürt oranlarÕ yüksek olmasÕ nedeniyle, bu tür santrallarda çevre mevzuatÕnda verilen emisyon sÕnÕr de÷erlerine uyulmasÕ için SO2 emisyonlarÕ açÕsÕndan baca gazÕ desülfürizasyon (BGD) tesislerinin kurulmasÕ ve toz emisyonlarÕ açÕsÕndan elektrofiltre verimlerinin artÕrÕlmasÕ gerekmektedir. BazÕ eski santrallara BGD tesisi kurulmuú olmakla birlikte hala BGD tesisi olmayan santrallar bulunmaktadÕr. Yata÷an ve Yeniköy Termik SantrallarÕnda ise BGD tesislerinin yapÕmÕ, yüklenici firma ile yaúanan sorunlar ve tahkim davalarÕ nedeniyle, uzun bir süre tamamlanamamÕútÕr. Daha sonra, Yata÷an BGD tesisinin tamamlanmasÕ için Lurgi Lentjes AG/GÜRøù Konsorsiyumu ve Yeniköy BGD için ise Lurgi Lentjes AG/PASøNER Konsorsiyumu ile 07.02.2007 tarihinde anlaúma imzalanmÕútÕr. Yeni yapÕlan santrallar BGD tesisi ile birlikte kurulmakta olup, SO2 emisyonlarÕ mevzuatta verilen sÕnÕr de÷erlerin altÕnda kalmaktadÕr. Buna örnek olarak, Afúin-Elbistan B Termik SantralÕ (4x360 MW) verilebilir. Linyitlerin ülkemizin önemli bir enerji kayna÷Õ olmasÕ nedeniyle, enerji üretiminde özellikle elektrik enerjisi üretiminde de÷erlendirilmesine devam edilmesi kaçÕnÕlmazdÕr. Bu nedenle, yapÕlmasÕ planlanan linyite dayalÕ termik santrallar için ticarileúmiú, çevre dostu, geliúmiú ve yüksek verimli teknolojilerin uygulanmasÕ önem arz etmektedir. Buna bir örnek olarak akÕúkan yataklÕ yakma teknolojisine sahip olan 18 Mart Çan Termik SantralÕ gösterilebilir. Bu teknoloji ile BGD tesisi kurulmaksÕzÕn kazana kireç taúÕ verilmek suretiyle SO2 emisyonlarÕ mevzuatta verilen sÕnÕr de÷erlerin altÕnda kalmaktadÕr. AyrÕca, verimli ve geliúmiú teknolojilerin uygulanmasÕ bir taraftan kaynak israfÕnÕ önlerken, di÷er taraftan üretilen/tüketilen 92 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 95 birim enerji baúÕna atÕklarÕn azalmasÕna neden olmakta ve dolayÕsÕyla çevresel sorunlarÕn çözümünde önemli olmaktadÕr. AyrÕca, bazÕ eski santrallarda elektrofiltre verimliliklerinin düúük olmasÕ nedeniyle, toz emisyonlarÕ da sÕnÕr de÷erlerin üstünde olup, toz emisyonlarÕnÕ düúürmek üzere, bazÕ elektrofiltre rehabilitasyon çalÕúmalarÕ sürdürülmektedir. Enerji verimlili÷inin sa÷lanmasÕ, gerek enerji üretiminde gerekse talep tarafÕnÕn yönetimi (DSM) ile çevresel hususlar açÕsÕndan da önem arz etmektedir. Verimlili÷in artÕrÕlmasÕ bir yandan tüm atÕklarda azalma sa÷lamakta olup, özellikle iklim de÷iúikli÷i sorununda sera gazlarÕnÕn azaltÕlmasÕ açÕsÕndan en maliyet-etkin çözümlerden biridir. Bu husus ayrÕca, yürütülen bir proje sonuçlarÕnda da açÕkça belirlenmiútir. øklim De÷iúikli÷i çalÕúmalarÕna yönelik olarak “ølk Ulusal Bildirim”de yer almak üzere, enerji sektöründe sera gazÕ azaltÕm senaryolarÕnÕn oluúturulmasÕna yönelik bu proje UNDP deste÷i ve GEF finansmanÕ ile, Argonne Ulusal LaboratuvarÕ (ABD) danÕúmanlÕ÷Õnda, Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlÕ÷Õ, Elektrik Üretim A.ù., (EÜAù) Türkiye Elektrik øletim A.ù. (TEøAù) iúbirli÷i içinde gerçekleútirilmiútir. Projede, çalÕúÕlan senaryolar için sera gazÕ azaltÕmlarÕ ve maliyetleri çÕkarÕlmÕú ve emisyon azaltÕmÕnda en maliyet etkin senaryonun talep tarafÕ yönetiminde enerji verimlili÷inin sa÷lanmasÕ oldu÷u görülmüútür. AyrÕca, kaynak israfÕnÕn önlenmesinden dolayÕ mali açÕdan da yapÕlan yatÕrÕmlar kÕsa sürede amorti etmektedir. Bu nedenlerle, ivedilikle verimlilik sa÷layan çözümlerin üzerine gidilmesi ve bu alanlara yatÕrÕm yapÕlmasÕ yüksek enerji verimlili÷i potansiyeline sahip olan ülkemiz yararÕna olacaktÕr. Yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn kullanÕmÕnÕn artÕrÕlmasÕ çevresel sorunlarÕn azaltÕlmasÕ açÕsÕndan önem arz etmektedir. “Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕnÕn Elektrik Enerjisi Üretimi AmaçlÕ KullanÕmÕna øliúkin Kanun” 2005 yÕlÕnda yürürlü÷e girmiútir. Yenilenebilir Enerji KaynaklarÕna iliúkin bazÕ teúvikleri içeren ve özel sektörün de yatÕrÕm yapmasÕna olanak tanÕyan bu kanunla birlikte, çevre dostu olan ve özellikle sera gazlarÕnÕn azaltÕlmasÕna katkÕda bulunan bu tür kaynaklarÕn kullanÕmÕnÕn yaygÕnlaúmasÕ beklenmektedir. Ancak, yenilenebilir enerji kaynaklarÕnÕn sanayileúme sürecinde olan ülkemizde hÕzla artan enerji ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕnda yeterli olamayaca÷Õ da unutulmamalÕdÕr. 7. ENERJø PROJEKSøYONLARI Ülkemizin uzun dönem enerji talebini belirlemek üzere ETKB tarafÕndan yapÕlan talep projeksiyonu çalÕúma sonuçlarÕna göre; ¾ Genel enerji talebimizin 2010 yÕlÕnda 126 MTEP’e, 2020 yÕlÕnda ise 222 MTEP e ulaúmasÕ beklenmektedir. ¾ 2007 yÕlÕ sonu itibariyle 191,6 milyar kWh olarak gerçekleúen brüt elektrik enerjisi talebinin 2010 ve 2020 yÕllarÕnda sÕrasÕyla yüksek senaryoda 242 milyar kWh ve 499 milyar kWh, düúük senaryoda ise 216 milyar kWh ve 406 milyar kWh civarÕnda olmasÕ beklenmektedir. 2020 yÕlÕnda kurulu gücün yüksek senaryoya göre 96.000 MW, düúük senaryoya göre ise 80.000 MW civarÕnda olmasÕ beklenmektedir. Gelecekteki elektrik enerjisi talebinin en uygun kompozisyonla ve enerji politikalarÕna uyumlu bir úekilde karúÕlanabilmesi için yapÕlan uzun dönem elektrik enerjisi üretim planlama çalÕúmalarÕ; gelecekteki talebin karúÕlanmasÕ için mevcut ve inúa halinde olan tesislere ilave olarak, 2020 yÕlÕna kadar yüksek senaryoya göre yaklaúÕk 56.500 MW’lÕk düúük senaryoya göre ise 40.500 MW’lÕk yeni yatÕrÕm yapÕlmasÕ gerekti÷ini ortaya koymaktadÕr. Planlama çalÕúmalarÕnda öncelikle yerli kaynaklarÕmÕzÕn tam olarak de÷erlendirilmesi hedeflenmiú olup; 2012 yÕlÕndan itibaren devreye girmek üzere de yaklaúÕk 5.000 MW toplam kurulu gücünde nükleer santral yapÕlmasÕ öngörülmektedir. Nükleer santral yapÕlmadÕ÷Õ takdirde yerine ihtiyaç olan gücü karúÕlayacak baúka alternatiflerin oluúturulmasÕ gerekmektedir. 93 96 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 41. Birincil Enerji KaynaklarÕ Tüketim Hedefleri (2008-2020) (Bin TEP) YILLAR LñNYñT 2008 16974 2009 2010 17672 2011 18001 2012 2013 20131 2014 21565 2015 TAìKÖMÜRÜ LñNYñT ASFALTñT PETROL JEOTERMAL ELEKTRñK DOïALGAZJEOTERMAL HñDROLñK JEOTERMALISI RÜZGAR GÜNEì ELEKTRñK NÜKLEER ELEKTRñK ñTHALñNET ASFALTñT PETROL DOïALGAZ HñDROLñK ELEKTRñK JEOTERMALISI RÜZGAR GÜNEì NÜKLEER 13113 16974 301 36923 32295 4678 330 1442 361 460 36923 3229539316 4678349323304692 330 1442 1588361 391 460 475 17672 301 18001 301 39316 3493241184 4692371923304903 330 1588 1750391 421 475 495 301 14747 17282 301 18315 301 19456 301 41184 3719242784 4903403973305177 330 1750 1928 421 450 495 515 42784 40397 5177 301 44511 41274 5646 330 301 46458 43107 6172 41274 5646 330 301 48372 43794 6673 4310750420 6172447473307060 301 330 1928 330 2124 330 2339 330 2124 450 2339 480 2575 511 2836 480 515 511 536 541 558 571 536 2743 558 2743 2743 580 5486 27438229 605 22778 2016 301 29165 2017 301 32482 24190 48372 4379452160 6673459833307491 25600 301 27233 301 50420 4474754335 7060469363307948 25600 2019 27233 2020 29374 30813 52160 30813 54335 32044 56510 58688 2575 330 330 2836 330 3122 330 541 3122 3437 571 3784 601 4165 580 601 631 605 661 650 691 54868229 839 650 697 82298229 1398 748 8229 1398 8229 839 803 8229 1398 36825 301 41685 301 48156 301 301 32044 301 20131 21565 44511 22778 46458 24190 29374 301 56510 48378 8421 45983 7491 330 301 58688 50263 8932 46936 7948 330 301 60918 51536 9419 48378 8421 330 50263 8932 330 60918 51536 9419 3437 330 3784 4165 330 3256 3194 3256 3134 3194 3075 1009 133982 1034 126274 3319 1009 986 965 986 945 965 926 142861 133982 150890 142861 160211 150890 170154 3134 3075 945 909 3075 926 892 3075 160211 178455 187923 170154 198911 178455 210236 3075 877 3075 909 3075 863 697 8229 1398 3075 892 721 862 8229 1398 3075 850 748 8229 1398 3075 877 803 8229 1398 3075 863 631 4584 661 691 4584 ODUN BñTKñART. TOPLAM 3669 1087 111633 1087 111633 1059 119026 1034 126274 1059 119026 3669 3523 3383 3523 3319 3383 19456 301 2018 20543 22647 301 24702 301 26864 ñTHALñNET HAYVANVE ODUN HAYVAN BñTKñART.VE TOPLAM 721 862 8229 1398 3075 850 187923 198911 210236 222424 222424 Tablo 42. Birincil Enerji KaynaklarÕ Tüketim Hedefleri(2008-2020) (Orjinal Birimler) ÖMÜRÜ YILLAR Ton) 2008 42009 42010 92011 2012 TAìKÖMÜRÜ LøNYøT (Bin Ton) (Bin Ton) HAYVAN DOïAL ELEKTRñK VE BñTKñ DOöAL JEOTERMAL LñNYñT ASFALTñT PETROL GAZ HñDROLñK JEOTERMAL JEOTERMAL ISI RÜZGAR GÜNEì NÜKLEER ñTHALñ NET ODUNELEKTRøK ART. ASFALTøT JEOTERMAL NÜKLEER øTHALø NET GÜNEù (GWh) (Bin Ton) (BinPETROL Ton) (Bin Ton)GAZ (106 m3) HøDROLøK (GWh) (Bin TEP) (Bin TEP) ISI (GWh) RÜZGAR (Bin TEP) (GWh) (Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) 22194 98630 24884 101488 98630 29049 101488 30735 102705 (Bin Ton) (106 m3) 700 35689 36863 (GWh) 54395 (Bin TEP) 384 (Bin TEP) 1442 700 102705 700 113932 700 35689 700 3805736863 39915 54395 54557 700 3987239915 42624 54557 57009 38057 700 41411 46305 60196 39872 42624 57009 384 384 384 384 384 700 384 2339 384 1928 5938 5238 558 4493 11062 4389 10527 10853 4287 10527 10648 4194 700 151659 700 162701 700 174559 700 191189 43070 700 4679647305 50251 700 4877449463 51357 44954 700 50433 52801 46796 50251 700 52542 53905 48774 700 5464651357 55594 65651 77590 82095 71770 87102 77590 92415 82095 97916 384 384 384 384 384 384 384 384 2124 6287 2836 2339 6636 3122 6985 2575 3437 7334 3784 2836 7684 5587 580 605 5938 650 6287 697 6636 748 536 31579 558 31579 580 31579 605 31579 10527 10447 10250 10527 9750 10250 21052 16250 10250 31579 16250 10250 82019 32020 69329 162701 80399 174559 202334 700 209733 700 700 5675552801 57817 87102 103865 50433 700 58911 59300 109524 52542 53905 92415 384 384 384 8033 3122 4584 8382 3437 803 6985 862 7334 31579 650 31579 697 16250 384 4165 4725 11275 119233 44727 130382 48478 140657 53933 151659 61094 2575 536 (GWh) 4605 42014 22015 2016 4 2017 72018 384 5587 12231 11743 41411 46305 60196 700 44954 49463 71770 384 2124 (GWh) 130382 140657 65651 (Bin TEP) 460 475 495 37812 41174 47305 (GWh) 460 4192 475 495 4541 515 4890 119233 113932 43070 4192 1442 4541 1750 1588 4890 1928 5238 1750 1588 34374 52013 700 384 515 21052 4108 4026 3952 3878 3813 10250 9750 3752 31579 16250 10250 3696 31579 16250 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 97 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020) Tablo 43. Genel Enerji Sektörel Talebi (2008-2020) (Bin (BinTep) TEP) TOPLAM NøHAø ENERJø TALEBø ÇEVRøM SEKTÖRÜ TOPLAM BøRøNCøL ENERJø TALEBø Køùø BAùINA TÜKETøM kep/kiúi ULAùTIRMA TARIM ENERJø DIùI 25720 27300 29019 17700 18790 19915 3985 4170 4370 2387 2451 2513 88100 93600 99402 23533 25426 26872 111633 119026 126274 1472 1543 1609 46353 49270 52056 54766 57633 30800 32650 34500 36450 38507 21100 22370 23700 25100 26541 4571 4775 4988 5210 5443 2576 2640 2706 2774 2844 105400 111705 117950 124300 130968 28582 31156 32940 35911 39186 133982 142861 150890 160211 170154 1687 1777 1855 1946 2042 2016 2017 2018 2019 60991 64842 69144 73795 40400 42150 43900 45700 28000 29480 31000 32500 5690 5943 6203 6475 2915 2988 3063 3140 137996 145403 153310 161610 40459 42520 45601 48626 178455 187923 198911 210236 2119 2209 2314 2420 2020 78732 47549 34039 6753 3219 170292 52132 222424 2534 YILLAR SANAYø(*) 2008 2009 2010 38308 40889 43585 2011 2012 2013 2014 2015 KONUT 44. Sanayi Sektörü Enerji Tüketimi (Orjinal Birimler) (2008-2020) Tablo 44.Tablo Sanayi Sektörü Enerji Tüketimi (Orjinal Birimler) (2008-2020) YILLAR 98 METALURJøK KOK TAùKÖMÜRÜ (BøN TON) (Bin Ton) LøNYøT (Bin Ton) ASFALTøT (Bin Ton) PETROL* (Bin Ton) DOöAL GAZ 6 3 (10 m ) GÜNEù (Bin TEP) ELEKTRøK* (GWh) TOPLAM (Bin TEP) 2008 2009 2010 3828 4014 4209 10055 12345 14241 6176 6186 7096 500 500 500 8659 8806 8975 12547 12758 12955 155 160 165 83558 91823 100882 38308 40889 43585 2011 2012 2013 2014 2015 4433 4670 4919 5182 5459 16494 18857 20973 22882 24894 7106 7116 7126 7136 7146 500 500 500 500 500 9180 9391 9601 9822 10046 13157 13399 13580 13770 13963 170 176 183 189 195 110665 120786 131682 142853 154940 46353 49270 52056 54766 57633 2016 2017 2018 2019 5802 6166 6553 6965 27416 30622 34322 38591 7156 7166 7176 7186 500 500 500 500 10295 10541 10793 11052 14160 14362 14569 14781 210 217 228 243 168110 182087 197431 212438 60991 64842 69144 73795 2020 7403 42788 8096 500 11318 15000 257 227767 78732 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Tablo 45. Konut Sektörü Enerji Tüketimi (2008-2020) (Orijinal Birimler) YILLAR HAYVAN JEOTERMAL VE BøTKø DOöAL ISI ODUN ART. ELEKTRøK TOPLAM TAùKÖMÜRÜ BRøKET LøNYøT ASFALTøT PETROL GAZ GÜNEù (Bin TEP) (Bin Ton) (Bin Ton) (GWh) (Bin TEP) (Bin Ton) (BøN TON) (Bin Ton) (Bin Ton) (Bin Ton) (106 m3) (Bin TEP) 2008 2009 2010 1881 2050 4084 160 160 160 3805 3830 3855 200 200 200 2557 2552 2548 7869 8826 8594 305 315 330 1442 1588 1750 12231 11743 11275 4725 4605 4493 79050 86250 94093 25720 27300 29019 2011 2012 2013 2014 2015 3249 4255 5282 6419 7679 160 160 160 160 160 3880 3905 3930 3955 3980 200 200 200 200 200 2545 2542 2540 2539 2539 10158 10466 10696 10887 11087 345 360 375 391 410 1928 2124 2339 2575 2836 11062 10853 10648 10447 10250 4389 4287 4194 4108 4026 102900 112500 122500 133000 143430 30800 32650 34500 36450 38507 2016 2017 2018 2019 8531 9069 9534 9938 160 160 160 160 4005 4030 4055 4080 200 200 200 200 2539 2541 2543 2546 11296 11512 11739 11975 440 480 520 560 3122 3437 3784 4165 10250 10250 10250 10250 3952 3878 3813 3752 153600 163800 174000 184700 40400 42150 43900 45700 2020 10342 160 4105 200 2550 12224 605 4584 10250 3696 195302 47549 Ülkemiz elektrik talebinde önümüzdeki yÕllarda ortalama artÕúÕn yÕllÕk yüzde 7-8 düzeylerinde olaca÷Õ dikkate alÕndÕ÷Õnda, arz-talep dengesine iliúkin olarak yürütülen çalÕúmalar 2009-2010 yÕllarÕndan sonra devreye girecek yeni kapasiteye ihtiyaç olaca÷ÕnÕ göstermektedir Tablo 46. Elektrik Enerjisi Talebi (2008-2020) (GWh) YILLAR BRÜT TALEP NET TALEP SANAYø* KONUT ULAùTIRMA TARIM Køùø BAùINA TÜKETøM kep/kiúi (Brüt) 2008 2009 2010 206400 168600 83558 79050 223500 184400 91823 86250 242020 201652 100882 94093 1377 1507 1651 4615 4820 5026 2722 2897 3085 2011 2012 2013 2014 2015 262000 283500 306100 330300 356200 220600 240700 262000 284100 307071 110665 120786 131682 142853 154940 102900 112500 122500 133000 143430 1810 1982 2168 2372 2593 5225 5432 5650 5875 6108 3299 3527 3763 4011 4274 2016 2017 2018 2019 383000 410700 439600 469500 330900 355600 381700 408000 168110 182087 197431 212438 153600 163800 174000 184700 2835 3100 3388 3703 6356 6613 6881 7159 4548 4827 5114 5405 2020 499490 434565 227767 195302 4047 7449 5692 (*) Rafineri talebi dahildir. Not: 2008 yÕlÕ de÷erlerinin tamamÕ tahminidir. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 99 SONUÇ VE ÖNERİLER: Türkiye, enerji alanında gittikçe daralan bir tünelde yol almaktadır. Enerjide dışa bağımlılık giderek artmaktadır.2007 yılında %25.5 olan yerli üretimin payının çok fazla değişmeyeceği ve bugüne değin izlenen politikaların sürdürülmesi halinde, ülkemizin enerji alanında dışa bağımlığının artarak süreceği söylenebilir.2008 yıl sonuna kadar EPDK’ya yapılan 426 adet 26 554.80 MW gücündeki doğal gaz yakıtlı, 68 adet 22 923.90 MW gücündeki ithal kömür yakıtlı santral başvurusu, enerjide dışa bağımlılığın daha da artacağını teyit etmektedir. Ülkemizin 2008 sonu kurulu gücü olan 41 717.49 MW’nin %118.6’sı oranında yeni ithal kömür ve doğal gaz santralleri başvuruları,özel olarak elektrik üretiminde ve genel olarak enerji üretiminde,dışa bağımlılığın hangi noktalara varabileceğini göstermektedir. Dışa bağımlılığın bu denli yüksek olduğu ülkemizde, 2007’de doğal gaz üretimi 893 milyon m3 ve ithalat 35 883 milyon m3 olmuş ve yerli üretim 36 682 milyon m3’lük arzın yalnızca %2.43’ünü karşılayabilmiştir. TPAO’nun Akçakoca açıklarında gaz bulduğu kuyuların tamamının önümüzdeki yıllarda devreye alınmasıyla; yerli üretim yılık 1 milyar m3’ü ancak geçebilecektir. EPDK’nın, 2009 yılı tüketim tahmininin 35 milyar m3,BOTAŞ’ın doğal gaz tüketim tahminlerin 2010 için 43 801 milyon m3, 2020 için 65 867 milyon m3 ve 2030 için 76 378 milyon m3 olduğu göz önüne alındığına, üretim 1-1.5 milyar m3’e ulaşsa bile, yerli doğal gaz üretiminin payının toplam tüketim içinde payının çok sınırlı kalacağı açıktır. 2007 yılı yerli petrol üretimi 2.134 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.2000-2004 ve 2005-2007 dönemlerinde petrol üretiminde sürekli bir azalma olduğu dikkate alındığında,2008 petrol üretimi kesin rakamlarının da,2007 yılı üretim düzeyinde gerçekleştiği tahmin edilebilir.2007 yılı petrol tüketimi 32.417 milyon ton olmuştur.Yerli üretimin toplam tüketim içindeki payı 2007’de %6.6 oranında kalmıştır. Doğal gazın ikame edici etkisi nedeniyle,ülkemizde son yıllarda petrol tüketimi kayda değer bir artış göstermemektedir.Bu nedenle, petrolde % 93 oranındaki dışa bağımlılığın süreceği, öte yanda, yeni doğal gaz yakıtlı santral projeleri nedeniyle, önümüzdeki yıllarda ciddi talep artışlarının olacağı ve doğal gazda bugün % 97 olan dışa bağımlılık oranının; daha da artacağını söylemek mümkündür. Ülkemizde 2007 yılında üretilen birincil enerjinin %54’ü,14.8 MTEP ile yerli kömürdür. Ancak kömürün birincil enerji tüketimindeki payı,doğal gaza verilen ağırlık nedeniyle,2000 yılında %15.5 iken 2007 yılında %13.6 seviyesine gerilemiştir. 1990 yılında 2.745 milyon ton olan yerli taş kömürü üretimi,2000 yılında 2.392 milyon tona gerilemiş,2007 yılında ise küçük bir artışla 2.462 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.Oysa taş kömür ithalatı 1990’da 5.557 milyon ton iken, 2007 yılında %304.82’lik artışla 22.496 milyon tona ulaşmıştır.EPDK’ya lisans için başvuran ithal taş kömür yakıtlı santrallerin kurulu gücünün 22 923 MW olduğu göz önüne alındığında;önümüzdeki yıllarda taş kömürü ithalatının çok daha fazla artacağı görülmektedir. Ülkemizde linyit üretimi artmaktadır.1990’da 44.407 bin ton, 2000’de 60.854 milyon ton olan linyit üretimi, 2007’de 72.121 milyon tona ulaşmıştır.Mevcut kurulu güce ek olarak 10.000 100 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu MW kapasitede santral kurulmasına yeterli kapasitede olan linyit potansiyelinin tamamının değerlendirilmesi halinde;mevcut eğilimler ile yıllık linyit üretimi, bugünkü 71.1 milyon ton düzeyinin iki katından fazlasına, 150 milyon tona yükseleceği düşünülmektedir. Son çalışmalarla yılda 170 milyar kWh elektrik üretim kapasitesine sahip olduğu tahmin edilen Türkiye hidroelektrik potansiyelinin 47 milyar kWh’lik bölümü işletmede, 21 milyar kWh’lik kısmı ise yatırım aşamasındadır.Ülkemizin 2008 elektrik üretiminin yarısından fazla bir kapasite olan 102 milyar kWh’lik kısım ise değerlendirmeyi beklemektedir. 48.000 MW’lik rüzgara dayalı elektrik üretim kapasitesinin, EİE verilerine göre işletmede olan bölümü 333.35 MW,inşa halindeki bölümü ise 142.80 MW’dir.Türbin tedarik sözleşmeleri imzalanan projelerin toplamı ise 1 070 MW’ye varmaktadır.Lisans verilen bütün projelerin toplamının 3 274 MW,başvurusu uygun bulunan projelerin ise 1 156.70 MW olduğu göz önüne alındığında, 48 000 MW’lik kapasitenin %90 nı halen değerlendirmeyi beklediği görülmektedir. Halihazırdaki kapasitesi 500 MW olarak hesap edilen, yeni sondajlarla 2 000 MW’ye çıkması beklenen jeotermale dayalı elektrik üretim kapasitesine karşılık lisans alan yatırımların kurulu gücü yalnızca 94.4 MW’dir. EİE tarafından yapılan çalışmalarda, teknik kapasitesi 405 milyar kWh,ekonomik potansiyeli 131 milyar kWh olarak tahmin edilen,güneşe dayalı elektrik üretim kapasitesi de bütünüyle değerlendirilmeyi beklemektedir. Bütün bu veriler ve Raporumuz, Türkiye de enerjide dışa bağımlılığı azaltacak yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığını işaret etmektedir. Komitemizin yayınladığı çeşitli raporlarda da ifade edildiği üzere daha etkin ve sürdürülebilir enerji sektörü için aşağıda sıraladığımız önerileri bir kez daha hatırlatıyoruz: ÖNERİLER: 1. Enerjiden yararlanmak çağdaş bir insan hakkıdır. Bu nedenle, enerjinin tüm tüketicilere yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve sürdürülebilir bir şekilde sunulması enerji politikasının temel amacıdır. ETKB, ülke, halk ve kamu çıkarları doğrultusunda temel stratejileri ve politikaları geliştirmek ve uygulamakla yükümlüdür. Politika ve planlamalar tüm elemanları ve faaliyetleri ile nihai olarak bu amacı hedeflemelidir. 2. Enerji arzında; kaynak çeşidi ve kaynak ülke açısından yaratılmış olan bağımlılıkların, ekonomik ve politik riskleri minimumda tutacak şekilde dengede tutacak bir politika izlenmeli, ağırlık yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına verilmelidir. ETKB tarafından arz güvenliği için gerekli önlemler alınmalı ve kriz durumları için uygulanabilir acil eylem planları hazırlanmalıdır. Enerji verimliliği potansiyeli bir enerji arz kaynağı olarak ele alınarak “önce verimlilik daha sonra yeni enerji arzı” politikası uygulamaya konulmalıdır. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 101 3. Türkiye Kyoto ya taraf olmuştur. Bundan sonra, Türkiye’nin, takip eden süreçlerde bazı sorumlulukları alması ve taahhütler vermesi gerekecektir. Enerji planlamaları artık eskisi gibi sadece ihtiyaca göre yapılamayacak ve en düşük karbon komposizyonu ile üretim söz konusu olacaktır. Bu nedenle ithal kömür ve fosil yakıtlı elektrik üretim lisansları, yerli fosil kaynaklarımıza temiz teknolojilerle öncelik vermek üzere tekrar gözden geçirilmelidir. 4. Benimsenen piyasa modeli ne olursa olsun, enerji sektörünün gerek stratejik önemi gerekse kaynakların rasyonel kullanımı açısından düzenleme, planlama, eşgüdüm ve denetleme faaliyetlerinin koordinasyonu için merkezi bir yapıya ihtiyacı vardır. Bu çerçevede enerji sektöründe yapılacak yeni yatırımların lisanslanması, teknik açıdan denetlenmesi ve gerekli yatırım ihalelerinin yapılması da dahil olmak üzere ETKB’nin yukarıda belirtilen asli görevlerini ifa etmesi; EPDK’nın ise oluşturulmakta olduğu olan enerji piyasalarındaki düzenleme ve denetimler ile müteakip yaptırımları belirleyen hakem rolüne dönmesi daha gerçekçi bir yapı olarak düşünülmektedir. Bu bağlamda enerji sektöründeki kamu kuruluşlarının küçültülmesi, bölünmesi kararları gözden geçirilmeli ve mevcut kamu kuruluşları etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir. Bu kapsamda; doğal gaz ve petrol arama, üretim, iletim, rafinaj, dağıtım ve satış faaliyetlerinin entegre bir yapı içinde sürdürülmesi için BOTAŞ ve TPAO, Türkiye Petrol ve Doğal Gaz Kurumu bünyesinde; elektrik üretim, iletim, dağıtım faaliyetleri bütünlük içinde olması için de, EÜAŞ, TEİAŞ, TEDAŞ, TETAŞ, eskiden olduğu gibi Türkiye Elektrik Kurumu(TEK) bünyesinde birleştirilmesinin uygun olabileceği düşünülmektedir. 5. Dünyada bu kadar geniş bir faaliyet alanına sahip ilk ve halen tek düzenleyici kurul olma özelliğine sahip olan EPDK’nın işlevsel, yapısal ve kadrosal açıdan yeniden düzenlenmesinde yarar görülmektedir. EPDK, hali hazırda hem lisans vermekte hem de kural koyucu, denetleyici ve yargılayıcı bir durumda bulunmaktadır. Bir çok batılı ülkede de halen tartışılmakta olan bu durumun, bir an önce gözden geçirilerek düzeltilmesi zorunludur. Bu bağlamda EPDK’nın görevinin esas itibari ile idari ve mali denetleme alanında yoğunlaşması daha uygun olacaktır. 6. Özel sektör tarafından yapılan enerji yatırımlarını kamusal çıkarları gözeten bir anlayışla mali denetimin yanı sıra teknik olarak ta denetlenmesine imkân veren düzenlemeler bir an önce yürürlüğe konmalıdır. EPDK, lisans verdiği santrallerin yapım çalışmalarının öngörülen süre içinde sonuçlanıp sonuçlanmadığını çok yakından izlemeli, lisans alıp gerçekleştirmeyen yatırımcıların lisansı iptal edilmelidir. 7. Strateji belgelerinin hazırlık çalışmalarında, strateji, politika ve önceliklerin tartışılıp, yeniden belirleneceği, toplumun tüm kesimlerinin ve konunun tüm taraflarının görüşlerini ifade edebileceği geniş katılımlı bir “enerji platform”u oluşturulmalıdır. üniversiteler, bilimsel araştırma kurumları, meslek odaları ve uzman derneklerinin katılım ve katkıları sağlanmalıdır. 8. ETKB bünyesinde, bu platformla eşgüdüm içinde olacak bir “ULUSAL ENERJİ 102 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu STRATEJİ MERKEZİ” kurulmalı veya hali hazırdaki benzer birimleri bu görev için etkinleştirilmeli ve güçlendirilmelidir. Bu Merkezde hazırlanacak kısa, orta ve uzun vadeli projeksiyonların gerçekleştirilmesi ve ETKB’nın arz güvenliğini ve sürdürülebilir enerji politikalarının hayata geçirilmesi için enerji vergilerinin ve enerji yatırımlarına yapılacak teşviklerin açık bir şekilde belirlenmesi ve kamu yatırımlarının yanı sıra, lisans alan özel sektör yatırımlarının gerçekleştirilmesi için gerekli takip ve yaptırım mekanizmalarının kurulması gerekmektedir. 9. Kamusal planlama, kamusal üretim ve yerli kaynak kullanımını göz ardı eden özelleştirme politikaları gözden geçirilmeli, kamunun eli kolu bağlanmamalı ve kamu eliyle de yatırımlar yapılabilmelidir. 10. TEİAŞ tarafından hazırlanan 2007-2016 dönemini kapsayan “Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyon (2007-2016) Çalışması” yenilenebilir enerji kaynaklarının tam olarak değerlendirilmesini hedeflememekte, yenilenebilir enerjiye dayalı üretim yatırımlarının düşük kapasitede tesisini öngörmektedir. Yerli ve yenilenebilir enerjiye dayalı elektrik ve yakıt üretim hedefleri kısa-orta-uzun vadeli olarak belirlenmelidir 11. Enerji yatırımlarına lisans verilirken, ulusal ve kamusal çıkarları gözeten ve toplumsal yararı esas alarak hazırlanmış olan Enerji Talep ve Yatırım Tahminlerini esas alınmalı, ithal kömür ve doğal gaz yakıtlı yeni santral projeleri, elektrik enerjisi üretimi içinde ithal kaynakların payının düşürülmesini öngören hedef ve politikalara uygun olmalıdır. 12. Yetişmiş ve nitelikli insan gücümüz özelleştirme uygulamaları ve politik müdahalelerle tasfiye edilmemelidir. Enerjinin üretimi ve yönetiminde en temel unsur olan insan kaynağımızın eğitimi, istihdamı, ücreti v.b. konular enerji politikalarının temeli olmalıdır. 13. Enerji açısından dışa bağımlı olan ülkemizde enerjinin verimli ve etkin kullanımı ulusal politika haline getirilmelidir. Öngörülen tasarruf hedeflerine ulaşmak için, gerekli uygulamalar bir an önce yürürlüğe konulmalıdır. Enerji yoğunluğu bugünkü 0.38’den OECD üyesi ülkeler ortalaması olan 0.2 düzeyine düşürülmesi için planlama yapılmalıdır. 14. ETKB’nin Doğal Gaz Strateji Belgesinin oluşturulması yönündeki girişimleri olumlu bir gelişmedir. Benzer bir biçimde, diğer enerji sektörleri olan petrol, kömür, hidrolik, jeotermal, rüzgar, güneş, biyoyakıt vb. için de Strateji Belgeleri hazırlanmalıdır. Daha sonra bütün bu alt sektör strateji belgelerini dikkate alan Türkiye Enerji Strateji Belgesi oluşturulmalıdır. 15. Doğal gazın kentlerde ve sanayide kullanımının yaygınlaşmasının yanı sıra, yeni tesis edilecek santrallerde yakıt olarak kullanılmasıyla, doğal gaz talebinin daha da artacağı tahmin edilmektedir. Doğal gaz tüketim artışındaki en büyük etken, elektrik enerjisi üretiminin yaygın bir biçimde doğal gaza dayandırılmasıdır. Elektrik üretimi içinde doğal gazın payı bugünkü %50’lerden kademeli olarak önce %40’lara,daha Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 103 sonra %30’lara ve nihai olarak %25’ler düzeyine mutlaka düşürülmelidir. Elektrik üretiminde hidroliğin payının %25, kömür ve doğal gazın payının %60, rüzgarjeotermal-güneş-biyoyakıt-vb. yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %15 olmasını hedefleyen politikalar uygulanmalıdır. 16. Genel olarak enerji yatırımlarda, özel olarak elektrik enerjisi üretim yatırımlarında çevreye zarar verilmemesi temel bir ilke olmalıdır. Kömür yakıtlı santrallerde akışkan yataklı teknolojiler kullanılmalı, mevcut santrallerde baca gazı arıtma tesisleri ve elektro filtreler ivedilikle kurulmalıdır. Hidrolik santral ve regülatör yapımında da çevrenin korunması esas olmalı baraj yerlerinin seçiminde su altında kalacak bölgelerin, tarihi eser ve kültürel varlıklar içermemesine özen gösterilmelidir 17. Termik santrallerimizde gerekli bakım, onarım, iyileştirme, kapasite artırımı çalışmaları hızla sonuçlandırılmalı ve atıl durumdaki kapasiteler devreye alınmalı, kömüre dayalı termik santrallerin teknik verimleri ve emre amadeliği yükseltilmelidir. 18. Hidroelektrik, yerli ve yenilenebilir bir kaynak olarak stratejik özelliği ile enerji alanındaki bağımlılığı azaltacaktır. Türkiye’nin önemli, temiz ve yenilenebilir enerji kaynağı olan hidroelektriğin, yukarıda açıklanan karakteristik ve faydaları da göz önüne alınarak bir an önce geliştirilmesi ve bu amaçla yeni HES’lerin yapımına destek verilmesi, teşvik edilmesi gerekmektedir. Kamunun devam eden hidrolik santraller projelerinin gerekli kaynaklar aktarılarak hızla sonuçlandırılması sağlanmalıdır. 19. Mevcut sulama amaçlı barajların rezervuarlarında mevcut bulunan küçük HES potansiyeli değerlendirilmelidir.İşletmede olan barajlarda enerji üretebilme imkanları araştırılmalıdır. 20. Rüzgar enerjisi potansiyelinin tamamından yararlanılması amacıyla teknik ve ekonomik sorunları, çözümleri ve yol haritalarını ortaya koyan bir Rüzgar Enerjisi Stratejisi Planı en kısa sürede hazırlanmalıdır. 48.000 MW kapasitenin devreye girmesine çalışılmalıdır. Şebekeye bağlanma ve sistem dengesi konusundaki sorunlar teknik olarak incelenmeli, bu konudaki problemler gerekirse AR-GE destekleri ile çözümlenmelidir. 21. Jeotermal kaynaklı elektrik üretimi için mevcut 500 MW kapasite değerlendirilmelidir. Jeotermal su kaynakları değerlendirilerek on binlerce evin jeotermal sıcak su ile ısıtılması sağlanmalıdır. Jeotermal kaynakların yoğun kentsel yerleşkelerin bölgesel ısıtılmasında öncelikle kullanılması için ek önlemler alınmalıdır. 22. Konutlarda tüketilen enerjinin % 80’i ısınmaya harcanmaktadır. Bu nedenle güneş mimarisi önemsenerek uygulanmalı, öncelikle büyük şehirlerden başlanarak yeni yapılmakta olan binalarda yönlendirme ve yalıtıma büyük önem verilmeli, fazla bir ek maliyet getirmeden % 30’lara varan ısı kazancı sağlayan mimari özellikler kullanılmalıdır. Bu konuda ilgili meslek odaları ile işbirliği yapılarak bilinçlendirme kampanyaları düzenlenmelidir. 104 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 23. Bol güneş alan ülkemizde güneş kolektörlerinin Bakanlığın ekonomik olarak yapılabilir bulduğu bölgelerdeki tüm binalarda kullanımının zorunlu hale getirilmesi ve desteklenmesi ile binaların sıcak su ve ısıtma ihtiyacının önemli bir bölümü güneş enerjisi ile karşılanmalıdır. 24. Güneş enerjisinden yararlanma konusunda teşvik edici politika oluşturulmalı, önümüzdeki yıllarda kuruluş maliyetleri düşeceği tahmin edilen fotovoltaik pillerin (PV) yerli üretimi için sektördeki gelişmeler izlenerek AR-GE çalışmalarına hız verilmelidir. 25. Petrol ithalatını azaltacak, yerli yağlı tohum tarımını geliştirecek, kırsal kesimin sosyo ekonomik yapısını ve yerel sanayi olumlu yönde etkileyecek yerli biyo yakıt üretimi ve kullanımı biyolojik çeşitliliğimize zarar vermeyecek şekilde desteklenmelidir. Türkiye’de taşımacılıkta ve askeri taşıtlarda kullanılan biyodizel veya dizel-biyodizel karışımı yakıtın üretimi ve kullanımı çeşitli yasal teşviklerle desteklenmelidir. 26. Odun ile ısınmanın yaygın olduğu ülkemizde ormanların kurtarılması ve öz enerji ikamesi için enerji ormanları uygulamaları enerji politikası çerçevesinde gündeme getirilmelidir. 27. Enerji santralleri konusunda ülkemize uygun teknoloji geliştirilmeli, projelendirme ve tasarım konularına destek verilmelidir. Ülkemizde yeterli ve donanımlı teknik eleman ve iş gücü bulunmasına rağmen projelendirme ve tasarım konularında yabancı firmalara büyük bedeller ödendiği, özellikle hidroelektrik enerji santrallerinin elektromekanik teçhizat bedeli olan % 18 ile % 26 arası bir bedelin proje ve tasarım ücreti olarak yabancı firmalara ödendiği ve enerji yatırımlarındaki rakamlara göre bu tutarların milyarlarca dolara ulaştığı dikkate alınarak,bu durumun aşılması için üniversite ve sanayi işbirliği ile proje-tasarım konularında çalışılmalı, gerekli mali destek devlet tarafından sağlanmalı, yatırımlarda yerli sanayinin oranı artırılmalıdır. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 105 106 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu ENERJİ İSTATİSTİKLERİ Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 107 108 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 109 1970 1975 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 36 456 558 523 276 139 213 86 0 67 34 29 23 29 22 31 5 336 722 888 452,4 782 4573 4813 3598 3605 2745 2762 2830 2789 2839 2248 2441 2513 2156 1990 2392 2494 2319 2059 1946 2170 2319 2462 YEARS 5782 9150 14469 35869 44407 43207 48388 45685 51533 52758 53888 57387 65204 65019 60854 59572 51660 46168 43709 57708 61484 72121 LIGNITE ASPHALTITE (k ton) (k ton) HARD COAL (k ton) ASFALTøT (kton) LøNYøT (kton) TAùKÖMÜRÜ (kton) YILLAR 3542 3095 2330 2110 3717 4451 4281 3892 3687 3516 3500 3457 3224 2940 2749 2551 2442 2375 2276 2281 2175,5 2134 OIL (k ton) PETROL (kton) HøDROLøK+ JEOTERMAL (GWh) JEOTERMAL ISI (ktep) 23 68 212 203 198 200 200 182 206 253 565 731 639 312 378 561 708 897 907 893 3033 5904 11348 12051 23228 22764 26638 34029 30665 35627 40559 39899 42314 34759 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338 36007 23 56 60 232 364 365 388 400 415 437 471 531 582 618 648 687 730 784 811 926 898 914 GEOTHERMAL NATURAL HYDRO+ GEOTHERMAL HEAT GAS 6 (ktoe) (GWh) (10 m3) DOöAL GAZ (106 m3) 6 21 33 62 48 61 58 59 127 355 WIND (GWh) RÜZGAR (GWh) BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI ÜRETøMø PRIMARY ENERGY PRODUCTION (Orjinal Birimler) (Original Units) 28 41 60 88 129 143 159 179 210 236 262 287 318 350 375 385 403 420 SOLAR (ktoe) GÜNEù (ktep) 12816 14562 15765 17368 17870 17970 18070 18171 18272 18374 18374 18374 18374 17642 16938 16263 15614 14991 14393 13819 13411 12932 WOOD (k ton) ODUN (kton) 2 12 BIOFUELS (k ton) ANIMAL AND VEGETAL WASTE (k ton) 9253 10495 12839 11039 8030 7918 7772 7377 7074 6765 6666 6575 6396 6184 5981 5790 5609 5439 5278 5127 4984 4850 BøYOYAKIT (kton) HAYVAN VE BøTKø ART. (kton) 110 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu TAìKÖMÜRÜ (kton) YILLAR HARD COAL YEARS (k ton) 1970 4727 1971 4651 1972 4638 1973 4595 1974 5031 1975 4959 1976 5005 1977 5057 1978 4696 1979 4898 1980 4630 1981 4522 1982 5044 1983 5336 1984 5678 1985 6189 1986 6545 1987 7220 1988 7525 1989 6825 1990 8191 1991 8824 1992 8841 1993 8544 1994 8192 1995 8548 1996 10892 1997 12537 1998 13146 1999 11362 2000 15525 2001 11176 2002 13830 2003 17535 2004 18904 2005 19421 2006 22798 2007 25388 LñNYñT (kton) LIGNITE (k ton) 5772 6376 7355 7642 8188 8973 10998 11675 13235 13882 15243 16179 17716 20663 25632 34767 42354 40653 33080 47557 45891 48851 50659 46086 51178 52405 54961 59474 64504 64049 64384 61010 52039 46051 44823 56571 60184 72317 ASFALTñT (kton) ASPHALTITE (k ton) 36 23 168 290 394 456 443 434 297 203 558 560 861 750 225 523 607 631 624 409 287 139 197 102 0 66 34 29 23 29 22 31 5 336 722 738 602 632 PETROL (kton) OIL (k ton) 7579 8819 10215 11995 12132 13503 14992 17230 17010 14796 15309 15090 16127 16705 16990 17270 18688 21239 21302 21732 22700 22113 23660 27074 25859 27918 29604 29176 29022 28862 31072 29661 29776 30669 31729 31062 31395 32143 15 18 22 34 23 16 45 8 40 68 457 735 1225 3162 3418 4205 4612 5088 5408 6937 8114 10072 10648 12902 15086 16339 17694 21374 22446 27171 31187 36682 DOïAL GAZ (106 m3) NATURAL GAS (106 m3) HñDROLñK+ JEOTERMAL (GWh) HYDRO+ GEOTHERMAL (GWh) 3033 2610 3204 2603 3356 5904 8375 8572 9335 10289 11348 12616 14167 11343 13448 12051 11917 18676 29018 18003 23228 22764 26638 34029 30665 35627 40559 39899 42314 34759 30955 24100 33789 35419 46177 39655 44338 36007 JEOTERMAL ISI (ktep) GEOTHERMAL HEAT (ktoe) 23 38 38 48 50 56 58 58 60 60 60 60 82 100 178 232 304 324 340 342 364 365 388 400 415 437 471 531 582 618 648 687 730 784 811 926 898 914 HAYVAN VE BñTKñ ART. (kton) ANIMAL RÜZGAR GÜNEì ODUN AND (GWh) (ktep) (kton) VEGETAL WIND SOLAR WOOD WASTE (GWh) (ktoe) (k ton) (k ton) 12816 9253 12189 9316 13503 9514 13847 9807 14500 10088 14562 10495 14734 11002 14989 11276 15248 11750 15506 12258 15765 12839 16023 12689 16760 12607 17086 12748 17256 11978 17368 11039 5 17570 11343 10 17693 11059 13 17711 10987 19 17815 10885 28 17870 8030 41 17970 7918 60 18070 7772 88 18171 7377 129 18272 7074 143 18374 6765 159 18374 6666 179 18374 6575 6 210 18374 6396 21 236 17642 6184 33 262 16938 5981 62 287 16263 5790 48 318 15614 5609 61 350 14991 5439 58 375 14393 5278 59 385 13819 5127 127 403 13411 4984 355 420 12932 4850 BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI TÜKETøMø PRIMARY ENERGY CONSUMPTION (Orjinal Birimler) (Original Units) 270 2492 3299 2330 3791 4579 3588 1158 464 636 573 864 96 332 492 621 1044 1341 1616 1773 2221 2653 2142 777 572 381 559 176 759 189 213 31 ELEKTRñK ñTHALATI (GWh) ELECTRICITY IMPORT (GWh) -907 -506 -314 -589 -570 -696 -343 -271 -298 -285 -437 -433 -435 -588 -1144 -1798 -2236 -2422 ELEKTRñK ñHRACATI (GWh) ELECTRICITY EXPORT (GWh) 2 12 BñYOYAKIT (kton) BIOFUELS (k ton) Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 111 TAì KÖMÜRÜ HARD COAL 2790 2830 2831 2832 3029 2936 2826 2687 2620 2471 2195 2422 2445 2159 2216 2199 2151 2111 2212 2027 2080 1827 1727 1722 1636 1319 1382 1347 1143 1030 1060 1145 1047 1132 1081 1184 1348 1089 ILLAR YEARS 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 13372 1735 1867 2203 2326 2506 2745 3004 3269 4057 3343 3738 4271 4652 5378 6498 8212 8949 9827 8603 10564 9524 9117 10299 9790 10471 10735 10899 11759 12792 12242 11418 11124 10311 9501 9141 9648 11545 LñNYñT LIGNITE 336 15 10 72 124 169 196 190 187 128 87 240 241 370 323 97 225 261 271 268 179 119 60 92 37 0 29 15 12 10 12 9 13 2 144 310 382 195 ASFALTñT ASPHAL. 2241 3719 3625 3557 3687 3474 3250 2725 2849 2873 2973 2447 2481 2450 2313 2191 2216 2513 2762 2692 3020 3903 4674 4495 4087 3871 3692 3675 3630 3385 3087 2886 2679 2564 2494 2390 2395 2284 PETROL OIL 827 0 0 0 0 0 0 14 16 20 31 21 15 41 7 36 62 416 270 90 158 193 185 180 182 182 166 187 230 514 665 581 284 344 511 644 816 839 DOïAL GAZ NATURAL GAS 3217 261 224 276 224 289 508 720 737 803 885 976 1085 1218 975 1174 1041 1059 1651 2548 1597 2060 2020 2345 2987 2698 3130 3553 3496 3705 3052 2721 2142 2987 3115 4043 3483 3886 HñDROLñK+ JEOTERMAL HYDRO+ GEOTHERMAL 914 23 38 38 48 50 56 58 58 60 60 60 60 82 100 178 232 304 324 340 342 364 365 388 400 415 437 471 531 582 618 648 687 730 784 811 926 898 JEOTERMAL ISI GEOTHERMAL HEAT 31 1 2 3 5 4 5 5 5 11 RÜZGAR WIND 420 5 10 13 19 28 41 60 88 129 143 159 179 210 236 262 287 318 350 375 385 403 GÜNEì SOLAR BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI ÜRETøMø(BøN TEP) PRIMARY ENERGY PRODUCTION((ktoe) 3880 3845 3657 4051 4154 4350 4369 4420 4497 4574 4652 4730 4807 5028 5126 5177 5210 5271 5308 5313 5345 5361 5391 5421 5451 5482 5512 5512 5512 5512 5293 5081 4879 4684 4497 4318 4146 4023 ODUN WOOD 1116 2128 2143 2188 2256 2320 2414 2530 2593 2703 2819 2953 2918 2900 2932 2755 2539 2609 2544 2527 2504 1847 1821 1788 1697 1627 1556 1533 1512 1471 1422 1376 1332 1290 1251 1214 1179 1146 HAYVAN VE BñTKñ ART. ANIMAL AND VEGETAL WASTE 11 2 BñYO YAKIT BIOFUELS 27453 14516 14393 15216 15650 16188 16473 16488 16893 17838 17321 17358 18299 19186 19313 20322 21935 23537 25077 24607 25754 25478 25501 26794 26441 26511 26719 27386 28209 29324 27659 26047 24576 24282 23783 24332 24549 26580 TOPLAM TOTAL 112 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 11188 14721 15411 2006 2007 272 259 ASFALTñT ASPHAL. 15 10 72 125 169 196 190 187 128 87 240 241 370 323 97 225 261 271 268 176 123 60 85 44 0 28 15 13 10 12 9 13 2 144 310 317 33310 32551 PETROL OIL 7958 9260 10726 12595 12739 14178 15742 18092 17861 15536 16074 15845 16933 17540 17840 18134 19622 22301 22590 22865 23901 23315 24865 28412 27142 29324 30939 30515 30349 30138 32297 30936 30932 31806 32922 32192 33953 28867 DOïAL GAZ NATURAL GAS 0 0 0 0 0 0 14 16 20 31 21 15 41 7 36 62 416 669 1115 2878 3110 3827 4197 4630 4921 6313 7384 9165 9690 11741 13728 14868 16102 19450 20426 24726 Not: Toplama ikincil kömür stoklarÜ ve ithalatlarÜ dahil edilmiítir. 13444 LñNYñT LIGNITE 1732 1913 2207 2293 2456 2692 2960 3119 3491 3570 3970 4181 4616 5294 6408 7933 8879 9189 7932 10207 9765 10572 10743 9918 10331 10605 11187 12317 12631 12314 12519 11429 10435 9471 9450 9326 ILLAR YEARS 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 TAì KÖMÜRÜ HARD COAL 2883 2837 2829 2803 3069 3025 3053 3085 2865 2988 2824 2758 3077 3255 3464 3775 3992 4404 5204 4722 6150 6501 6243 5834 5512 5905 7401 8452 8921 7708 9933 7011 8836 11201 12326 12514 3217 3886 HñDROLñK+ JEOTERMAL HYDRO+ GEOTHERMAL 261 224 276 224 289 508 720 737 803 885 976 1085 1218 975 1174 1041 1059 1651 2548 1597 2060 2020 2345 2987 2698 3130 3553 3496 3705 3052 2721 2142 2987 3115 4043 3483 914 898 JEOTERMAL ISI GEOTHERMAL HEAT 23 38 38 48 50 56 58 58 60 60 60 60 82 100 178 232 304 324 340 342 364 365 388 400 415 437 471 531 582 618 648 687 730 784 811 926 31 11 420 403 3880 4023 1116 1146 HAYVAN VE BñTKñ ART. ANIMAL AND RÜZGAR GÜNEì ODUN VEGETAL WASTE WIND SOLAR WOOD 3845 2128 3657 2143 4051 2188 4154 2256 4350 2320 4369 2414 4420 2530 4497 2593 4574 2703 4652 2819 4730 2953 4807 2918 5028 2900 5126 2932 5177 2755 5210 2539 5 5271 2609 10 5308 2544 13 5313 2527 19 5345 2504 28 5361 1847 41 5391 1821 60 5421 1788 88 5451 1697 129 5482 1627 143 5512 1556 159 5512 1533 179 5512 1512 1 210 5512 1471 2 236 5293 1422 3 262 5081 1376 5 287 4879 1332 4 318 4684 1290 5 350 4497 1251 5 375 4318 1214 5 385 4146 1179 BøRøNCøL ENERJø KAYNAKLARI TÜKETøMø(BøN TEP) PRIMARY ENERGY CONSUMPTION (ktoe) 11 2 BñYO YAKIT BIOFUELS -134 -143 8 29 42 53 90 115 139 152 191 228 184 67 49 33 48 -63 22 -11 -32 -46 -60 -6 191 258 176 288 357 271 49 -58 -100 NET ELEKT. ñTHALATI NET ELECTRICITY IMPORT 107625 99642 TOPLAM TOTAL 18872 20088 22411 24512 25535 27437 29695 32454 32571 30708 31973 32049 34388 35697 37425 39399 42472 46883 47910 50705 52987 54278 56684 60265 59127 63679 69862 73779 74709 74275 80500 75402 78331 83826 87818 91074 SEKTÖREL ENERJø TÜKETøMø SECTORAL ENERGY CONSUMPTION Bin TEP (Thousand toe) YILLAR KONUT SANAYñ ULAìTIRMA TARIM ENERJñ DIìI NñHAñ ENERJñ TÜKETñMñ ÇEVRñM SEKTÖRÜ TOPLAM ENERJñ TÜKETñMñ 1970 1975 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 8656 11099 12833 14438 15358 15915 16714 16934 16333 17596 18466 19704 19278 18978 20058 18122 18463 19634 20252 22923 23677 4122 6286 7955 9779 14542 15181 15454 16333 15272 17372 20050 21790 21555 19873 24501 21324 24782 27777 29358 28084 30996 3208 5148 5230 6195 8723 8304 8545 10419 9907 11066 11778 11339 10760 11351 12008 12000 11405 12395 13907 13849 14994 510 695 963 1506 1956 1976 1994 2450 2480 2555 2713 2823 2827 2923 3073 2964 3030 3086 3314 3359 3610 344 517 527 812 1031 1203 1450 1743 1349 1386 1644 1788 2272 1881 1915 1638 1806 2098 2174 3296 4163 16840 23745 27508 32730 41611 42579 44158 47879 45341 49976 54650 57444 56692 55006 61555 56048 59486 64990 69005 71510 77440 2031 3693 4465 6669 11377 11698 12526 12386 13786 13703 15212 16335 18017 19269 18945 19354 18845 18836 18814 19564 22201 18871 27437 31973 39399 52987 54278 56684 60265 59127 63678 69862 73779 74709 74275 80500 75402 78331 83826 87818 91074 99642 2007 24645 32444 17282 3945 4430 82746 24879 107625 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 113 114 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu KarayollarÕ Di÷er Sektörler Konut ve Hizmetler TarÕm Enerji DÕúÕ Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) Kurulu Güç Kapasitesi (MW) Demir Çelik Kimya-Petrokimya Petrokimya Feedstock Gübre Çimento ùeker DemirdÕúÕ Metaller Di÷er Sanayi UlaútÕrma DemiryollarÕ DenizyollarÕ HavayollarÕ Boru HatlarÕ Yerli Üretim (+) øthalat (+) øhracat (-) øhrakiye (-) Stok De÷iúimi (+/-) østatistik Hata (+/-) Birincil Enerji ArzÕ Çevrim ve Enerji Sektörü Elektrik SantrallarÕ Kok FabrikalarÕ Briket Petrol Rafinerileri øç Tüketim ve KayÕp Toplam Nihai Enerji Tüketimi Sektörler ToplamÕ Sanayi Tüketimi 196 72317 -60709 -60536 -20 25388 -10539 -5912 -4443 0 62 62 0 62 62 62 62 0 0 (B.Ton) 12739 12739 0 12739 12739 -193 -193 12932 12932 (B.Ton) 3000 4850 4850 0 4850 4850 0 4850 4850 (B.Ton) 2300 213,7 26 26 1471 0 42 364 0 1877 1877 1877 0 1877 -67 0 1944 (B.Ton) 4770 42,7 8211,4 455,0 505 505 126 0 0 36 78 277 0 3400 3816 3816 3790 3335 3335 481 39 0 442 (B.Ton) 7700 15136,2 38294,8 6602 6602 2917 0 1513 547 632 632 126 0 632 -150 782 Kok 7000 1986,0 865 865 2666 13 163 10848 0 29 11608 11608 5006 14849 14849 13984 293 -121 -184 -52 72121 0 2462 22946 (B.Ton) (B.Ton) (B.Ton) Asfaltit BøRøM Linyit 4300 T.Köm. ISIL DEöER (Kcal/kg) 11 7759 7759 190 1 994 0 0 92 72 4042 2822 201 15982 15982 8022 -597 -52 -20700 -20051 893 35833 31 0 -13 0 36682 (106Sm3) 2000,2 14576,4 6526,8 95024,8 13594 4999 1602 3397 4615 141 25 754 5 22 61 22 1651 16116 132 498 1891 28411 28411 2681 -10 -1435 -1200 -3732 -1087 2134 37060 6576 93 -341 -41 32143 (B.Ton) 9256 13417,8 36006,7 -36007 -36007 36007 36007 (GWh) 12 12 12 12 0 12 0 12 (B.Ton) 8850 146,3 355,1 -355 -355 355 355 (GWh) 860 2007 YILI GENEL ENERJø DENGESø (Orjinal Birimler) P.Kok Briket Odun H.Bit.Art. Petrol Do÷algaz Hid+Jeo BioyakÕt Rüzgar 40835,7 191558,1 79372 74391 4981 3036 44924 936 936 195 5475 15477 4595 154102 154102 73795 -1033 -34865 155660 191558 -1558 864 2422 (GWh) 860 Elektrik 914 914 899 134 1946 1946 1032 1032 1032 914 914 (B.TEP) Di÷er IsÕ 294 294 126 420 420 126 420 420 (B.TEP) 10000 Jeo.IsÕ Güneú Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 115 8925 6-11.2008 ETKB EøGM (Milyon kiúi) Nüfus 0 455 Fert BaúÕna Elk. Tüketimi 70,586 kep/k. Tüketimi kwh/k. Net: 2198 53645 10695 38295 8211 7601 7601 15136 1986 3822 3822 Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) Kurulu Güç Kapasitesi (MW) 0 0 5277 1760 3516 4430 6527 2000 46 46 136 24 810 5 21 62 21 1638 2718 29430 29430 1883 1883 3310 228 153 8011 2556 11 14301 21902 21902 -10 -1485 -1351 -3880 -1035 518 518 217 217 0 3822 3822 -137 -14002 -12966 -903 4 2241 38233 6689 92 -367 -16 33310 Di÷er Sektörler Konut ve Hizmetler TarÕm Enerji DÕúÕ 280 1133 1445 1445 1445 3880 -58 -58 -28 0 35904 19793 16140 Toplam K.Yak. Petrol 137 507 14347 54 0 25 55 194 2380 2653 2699 2699 0 1445 -52 1497 3880 Odun DemiryollarÕ DenizyollarÕ KarayollarÕ 962 574 195 54 272 272 2335 28 2363 337 27 309 P.kok 17005 1603 8 98 6521 11 1742 8407 176 3624 8925 3624 -25 0 272 -65 336 økincil Asfaltit Kömür UlaútÕrma Demir Çelik Kimya-Petrokimya Petrokimya Feedstock Gübre Çimento ùeker DemirdÕúÕ Metaller Di÷er Sanayi Sektörler ToplamÕ Sanayi Tüketimi Toplam Nihai Enerji Tüketimi -6486 -3137 -3237 -112 13444 -9820 -9771 15411 -24 72 13372 0 Linyit -12 1089 14334 Yerli Üretim (+) øthalat (+) øhracat (-) øhrakiye (-) Stok De÷iúimi (+/-) østatistik Hata (+/-) Birincil Enerji ArzÕ Çevrim ve Enerji Sektörü Elektrik SantrallarÕ Kok FabrikalarÕ Briket Petrol Rafinerileri øç Tüketim ve KayÕp T.Köm. 0 11 11 0 11 11 0 11 0 11 BioyakÕt 355 146 0 0 0 0 0 -31 -31 31 31 Rüzgar GSMH Büyüme HÕzÕ: 36007 13418 0 0 0 0 0 -3217 -3217 3217 3217 Hid+Jeo Brüt: 2692 95025 14576 7678 7678 10 186 1 982 0 0 91 71 3991 2786 7921 15784 15784 -552 -48 -18168 -17567 827 33167 29 0 -12 0 33953 D.Gaz 2007 YILI GENEL ENERJø DENGESø (Bin Ton Petrol Eúde÷eri) 914 914 0 899 134 1032 1946 1946 1032 1032 914 914 Jeo.IsÕ Di÷er IsÕ GSYH Büyüme HÕzÕ: 5,0 191558 40836 6826 6398 428 80 80 261 3863 17 471 1331 395 6346 13253 13253 -89 -2998 13387 16474 -134 0 74 208 Elektrik 420 294 294 0 126 126 420 420 0 4,5 28590 24645 3945 4430 217 507 14368 17282 4157 1412 810 22 3893 361 4425 17324 32444 82746 82746 -24879 -17310 -903 -6 -2126 -4535 27453 87614 6926 92 -408 -16 107625 Güneú Toplam 420 116 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu DOKAY, Çevre Mühendisli¤i konular›nda ulusal ve uluslararas› alanlarda faaliyet göstermektedir. Öveçler 4. Cad. No: 140/A 06460 Dikmen / Ankara Tel: (312) 475 71 31 Faks: (312) 475 71 30 www.dokay.info.tr Engin saha deneyimi, son teknoloji cihazlara sahip laboratuvar› ve güçlü akademik insan kayna¤› ile DOKAY “Inogen Environmental Alliance” kuruluÁunun Türkiye’deki küresel a¤ orta¤›d›r. 120 ülkede proje yürüten Inogen, 90’dan fazla ofisinde 3000’i aÁk›n uzman› ile faaliyet göstermektedir. Ulusal ve uluslararas› önemli kuruluÁlara hizmet vermekte olan DOKAY: • Çevre Yönetimi • Kamuoyu Bilgilendirme Çal›Ámalar› • Sosyal Etki De¤erlendirme Çal›Ámalar› • Yer Seçimi ve Güzergah Etütleri • Planlama ve Fizibilite Çal›Ámalar› • Co¤rafi Bilgi Sistemleri • ‹zin ve Lisans Alma Çal›Ámalar› • Mevcut Çevresel Durum Tespitleri • Karasal ve Denizsel Ekoloji • Çevresel Modelleme • Çevresel Ölçüm, ‹zleme ve Kontrolü • Çevresel Risk Analizleri • Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizleri • Çevresel Etki De¤erlendirmesi • Do¤aya Yeniden Kazand›rma Planlar› çal›Ámalar› ile hizmet vermekte olan uluslararas› kalite belgelerine sahip bir kuruluÁtur. Akredite DOKAY Çevre Laboratuvar×: • Numune Alma • At×ksu Analizleri • Emisyon Ölçümleri • Hava Kalitesi • Gürültü Ölçümleri • Mikrobiyoloji Analizleri konular×nda geniÁ bir yelpazede müÁterilerine analiz hizmeti sunmaktad×r. • (BOTAÀ International Ltd.); Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt› Projesi Çevresel ‹zleme Çal›Ámalar› • (‹SKEN ‹skenderun Enerji Üretim ve Ticaret A.À.); Sugözü ve AYES Enerji Santrallar› Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (ENKA Enerji Üretim A.À.); Adapazar›, Gebze, ‹zmir ve Alia¤a Santrallar› Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (ENERJ‹SA Enerji Üretim A.À.); Hidroelektrik, Rüzgar ve Termik Santral Projeleri Sosyal-Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (SANKO Enerji Üretim San. Tic. A.À.); Hidroelektrik ve Rüzgar Santral› Projeleri Sosyal- Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (ÇALIK Enerji Da¤›t›m Sanayi ve Ticaret A.À.); Ceyhan Rafinerisi ve Petrokimya Tesisi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (ZORLU Enerji Elektrik Üretim A.À.); Bahçe Rüzgar Santral› Projesi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (GDF SUEZ - MIMAG-SAMKO Enerji Teknolojileri A.À.); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (GDF SUEZ – BAYM‹NA Enerji A.À.); Ankara Do¤al Gaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel ‹zleme Çal›Ámalar› • (C‹NER Grubu); Çay›rhan ve Silopi Santrallar› Mühendislik, Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (AKKÖY Enerji A.À.); Akköy I ve II Hidroelektrik Santral› Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k ve ‹zleme Çal›Ámalar› • (AKFEN Enerji Üretim ve Ticaret A.À.); Mersin Do¤algaz Kombine Çevrim Santral› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (GENEL ENERJ‹ A.À.); Taq Taq Petrol Sahas› ve Rafinerisi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (PETOIL A.À.); Bina Bawi ve Shakal Petrol Sahalar› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (PERENCO Middle East Ltd.); Sindi-Amedi Petrol Sahas› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (CONVEX Ltd.); Ad›yaman Termik Santral› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (E.ON Kraftwerke GmbH); Yer Seçimi Çal›Ámas› • (DELTA Environmental Consultants Inc.); Tuzla Grace Çimento Katk› Malzemesi Üretim Tesisi Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi • (WSP Environmental Ltd.); Adidas Çorlu ve Aksaray Tesisleri Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi • (Dolphin Capital Partners); Çevresel Sorumluluk Maliyet Analizi • (GDF SUEZ – STDE); UlaÁ›m Altyap›s› Planlama ve GAP Bölgesi TaÁk›n Risk De¤erlendirme Çal›Ámalar› (AB destekli) • (EIB European Investment Bank); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (CFCU Central Finance and Contracts Unit); NevÁehir ve Tokat At›ksu Ar›tma Tesisi ‹hale De¤erlendirme (AB destekli) • (CFCU Central Finance and Contracts Unit); Meriç Deltas› KuÁ ‹zleme Çal›Ámalar› (AB destekli) • (ILF Mühendislik Ltd. Àti.); Kuzey Irak Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›Ámalar› • (OSD Pty Ltd.); Kerkük Boru Hatt› Güzergah Belirleme Çal›Ámalar› • (MWH Montgomery Watson Harza); Dubai "Lost City" ve "International City" Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (ERM Environmental Resources Management); SMAP-III Akdeniz K›sa-Orta Vadeli Çevre Eylem Program› Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (YÜKSEL Proje Uluslararas› A.À.); Ankara-‹stanbul ve Ankara-Konya H›zl› Tren Projeleri Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (GSGM Gençlik ve Spor Genel Müdürlü¤ü); 2011 Erzurum Universiad Oyunlar› Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (DLH ‹nÁaat› Genel Müdürlü¤ü); ‹stanbul Bo¤az› Karayolu Bo¤az Tüp Geçit Projesi Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmeti • (TOYOTA Otomotiv Sanayi T.A.À.); Bacagaz› Emisyon, Hava Kalitesi Modelleme ve Ölçüm Çal›Ámalar› • (GOODYEAR Lastikleri T.A.À.); ‹ç Ortam Gürültü, Gaz Ölçüm ve Ayl›k At›ksu Analizleri • (KBB Körfez Belediyeler Birli¤i); Kat› At›k Projesi Mühendislik ve Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (BaÁkent Organize Sanayi Bölgesi); At›ksu Ar›tma Tesisi Mühendislik ve Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (T.C. BaÁbakanl›k Proje Uygulama Birimi); Camili-1 Deprem Konutlar› Projesi (Dünya Bankas› Destekli) • (Marmaris Liman›, Albatros Marina, Sun Marina); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (Anadoluray ve Bursaray Hafif Rayl› Toplu TaÁ›ma Sistemleri); Çevresel Dan›Ámanl›k Hizmetleri • (Kayseri, Konya ve Artvin-Rize Kat› At›k Yönetim Projeleri); Mühendislik Hizmetleri (AB Destekli) Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 117 118 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu 119 120 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • 2007-2008 Türkiye Enerji Raporu