Kitaptan bir bölüm için tıklayınız.
Transkript
Kitaptan bir bölüm için tıklayınız.
“Hazır Bilgi” serisi nedir, nasıl çalışır? Bilgi, bugün internet marifetiyle büyük bir hızla yayılıyor. Biz okurken güncellenen ansiklopediler, dergiler var. Hangi yazı, ne kadar okunuyor belli. Eskisi gibi şişirme yazarların nesli tükeniyor. Bunun kötü yanları da var muhakkak. Her şeyden önce, insanları “daha kısa okumaya” sevk ediyor. 140 karaktere felsefe sığdırabilen meşhurlar peydah oldu. Bir süre sonra akademik bilgiyle kolay tüketilir, hazır bilgi arasındaki uçurum iyice açılacak. Ancak insanlığın her durumda kaliteli, güvenilir hazır bilgiye ihtiyacı var. Bugüne kadar memleket sınırlarından içeri sadece çeviri yoluyla giren yahut çeviri kokan hazır bilgi, doğal olarak “buraların” olamadı. Hazır yerli bilgi depoları olarak Google kurcalayıp, Vikipedi, Ekşisözlük diye sayıp bolca tıkladıklarımız da, konuyu kitaplık mertebesine getiremiyor. Uzun lafın kısası bütün yollar “güvenilir, titizlikle hazırlanmış bir kolay1 ve yerli bilgi deposu” ihtiyacına çıkıyor. Ağaçkakan Yayınları’nın “Hazır Bilgi” serisinin varlığının ana sebebi de bu. 1 Kolay dediysek, okuması kolay! 100 GÜZEL KELİME HAZIR BİLGİ SERİSİ - 5 Sevan Nişanyan 1956’da İstanbul’da doğdu. Orta öğrenimini Işık Lisesi ve Robert Lisesi’nde tamamladı. 1974’te üniversite eğitimi için ABD’ye gitti, Yale Üniversitesi ve Columbia Üniversitesinde tarih, felsefe ve Güney Amerika Siyasi Sistemleri üzerine eğitim gördü. Türkçeye çevirdiği Grundrisse, yazdığı yüz sayfalık bir önsöz ile 1979’da henüz 23 yaşındayken yayımlandı. Birikim dergisinde ve The New York Times’ta yazıları çıktı. Agos ve Taraf ’ta köşe yazarlığı yaptı. 1984-1985 yıllarında Commodore 64 adlı kişisel bilgisayarı (PC) Türkiye’ye getiren firmanın kurucusu ve yöneticisi oldu. 1995’te Şirince’ye yerleşen Nişanyan, bu köyde geleneksel mimari dokuyu korumak ve canlandırmak için yaptığı çalışmalarla tanındı. Türkçenin etimolojisi, siyaset ve gezi başta olmak üzere pek çok alanda kitapları vardır. 29 Ekim 2008 ve 14 Aralık 2009 tarihleri arasında Taraf gazetesinde “Kelimebaz” adıyla dile ilişkin köşe yazıları yazdı. Bu yazıları iki ayrı kitapta toplanarak Kelimebaz – 1 ve Kelimebaz – 2 isimleriyle yayımlandı. Bu kitaptaki yazılar da Taraf gazetesindeki köşe yazıları arasından yazarı tarafından seçilmiştir. Sevan Nişanyan, İzmir’in Selçuk İlçesi’nin turistik köyü Şirince’de SİT alanındaki arazisine 2008 yılında 60 metrekarelik taş bir bina inşa etmeye başladı. İnşaat mühürlendiği halde iki kez mührü sökerek binayı bitirdi. Bu sebepten aldığı 2 yıllık hapis cezasını çekmek üzere başlayan cezaevi hayatı benzer başka davalarla beraber arttı. Sevan Nişanyan iki yılı aşkın bir süredir cezaevinde. Kesinleşmiş toplam cezası 11,5 yılı aştı. Henüz sonuçlanmamış diğer davalarla birlikte bu sürenin yakın zamanda 25 yılı aşma ihtimali var. 100 Güzel Kelime Sevan Nişanyan Hazır Bilgi Serisi - 5 Dizi Danışmanı: Tolga Arvas Dizi ve Kitap Tasarım: Vecdi Özkan Birinci Basım: Nisan 2016, İstanbul ISBN — 978-605-65824-6-2 Sertifika No: 32278 © 2016, Ağaçkakan Yayınları (3000 adet) Bu kitabın yayın hakları Ağaçkakan Yayınları’na aittir. Kitabın tamamı veya bir bölümü hiçbir biçimde çoğaltılamaz, dağıtılamaz, yeniden elde edilmek üzere saklanamaz. Ağaçkakan Yayınları Yayın Yönetmeni: Metin Solmaz Ömer Avni Mah. Sulak Çeşme Sok. Geyik Apt. No: 3 D: 6 Gümüşsuyu 34427 Beyoğlu, İstanbul Tel: (212) 252 74 25 Faks: (212) 252 74 28 E-posta: biz@agackakan.org www.agackakan.org Dağıtım: Punto Kitap www.puntokitap.com Baskı: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş. Sertifika No: 11957 www.acar-group.com 100 HAZIR BiLGİ SERİSİ - 5 Sevan Nişanyan “Ali Nesin’in önsözüyle” İçindekiler Başlamadan ........................................................................................................ 11 Güzel ...................................................................................................................15 Kelime ................................................................................................................ 17 Laf .......................................................................................................................18 Yunus Emre Türkçesi .......................................................................................20 Kıtıpiyos .............................................................................................................22 Fırkateyn ............................................................................................................24 Deyyus ................................................................................................................25 Çatana ................................................................................................................26 Hünnap ..............................................................................................................28 Filan fıstık ..........................................................................................................30 Fısk u fücur ........................................................................................................32 Kolpa ..................................................................................................................34 Takiye ..................................................................................................................36 Alicengiz .............................................................................................................38 Kakofoni ............................................................................................................40 Lagaluga ............................................................................................................. 41 Desimal ..............................................................................................................42 Makrame ............................................................................................................43 Tesemmüm ........................................................................................................45 Tahammülfersa ................................................................................................. 47 Slip ......................................................................................................................48 Bikini ..................................................................................................................50 Peyvend .............................................................................................................. 51 Pertavsız .............................................................................................................53 Pelesenk ..............................................................................................................55 Nihrir .................................................................................................................. 57 Naiv .....................................................................................................................59 Moruk ................................................................................................................60 Memat ................................................................................................................62 Zırnık .................................................................................................................63 Zıvana .................................................................................................................65 Misket ................................................................................................................. 67 Yelkovan .............................................................................................................69 Saat ......................................................................................................................70 Yün ...................................................................................................................... 71 Bumin .................................................................................................................73 Ayamama ............................................................................................................75 Angut .................................................................................................................. 77 Volkan .................................................................................................................79 Tayfun ................................................................................................................. 81 Rum ....................................................................................................................83 Hindi ..................................................................................................................84 Eflatun - I ...........................................................................................................86 Eflatun - II ......................................................................................................... 87 Eflatun - III .......................................................................................................88 Kahverengi ........................................................................................................89 Zenci ................................................................................................................... 91 Corç ....................................................................................................................92 Tesbit ..................................................................................................................93 Mündemiç .........................................................................................................95 Karandaş ............................................................................................................96 Pirinç ..................................................................................................................98 Pirpirim ........................................................................................................... 100 Lakerda .............................................................................................................102 Ançues...............................................................................................................104 Boyoz ................................................................................................................106 Çay ....................................................................................................................108 Fasulye ............................................................................................................. 110 Kokoreç ............................................................................................................112 Leblebi ..............................................................................................................113 Malta eriği ........................................................................................................114 Patates ...............................................................................................................116 Pide ...................................................................................................................117 Tereyağı ............................................................................................................118 Pehlivan ............................................................................................................119 Natır ..................................................................................................................121 Korsan ..............................................................................................................123 Cambaz ............................................................................................................125 Göze ..................................................................................................................126 Evlek .................................................................................................................128 Mülk ................................................................................................................ 130 Kuruş ................................................................................................................132 Medrese ............................................................................................................133 Üniversite - I ...................................................................................................135 Üniversite - II ..................................................................................................137 Çarşı ..................................................................................................................139 Şehir ................................................................................................................. 140 Kalabaliken ......................................................................................................142 Fırtına ...............................................................................................................143 Öz ......................................................................................................................145 Özür ..................................................................................................................146 Mendebur ........................................................................................................148 Mayıs ................................................................................................................ 150 Yakamoz ...........................................................................................................152 Elektrik .............................................................................................................154 Halt ...................................................................................................................156 Hatun ...............................................................................................................158 Tatil .................................................................................................................. 160 Devinim ...........................................................................................................162 Bereket .............................................................................................................164 Seks ...................................................................................................................165 Ruhiyat .............................................................................................................167 Meşk..................................................................................................................169 Aşk .....................................................................................................................171 Cehennem .......................................................................................................173 Dumur ..............................................................................................................174 Yalancı ...............................................................................................................176 Hürriyet ...........................................................................................................177 Hem fiildir hem isim, bu ne biçim bir cisim ............................................178 Akıl ................................................................................................................... 180 İcraat .................................................................................................................181 Malumu ilam ...................................................................................................183 Sevan .................................................................................................................184 Başlamadan Yıl 1986. Askerî cezaevindeyiz. Dört duvar arasında üç kişi: Sevan, ben ve aramıza muhbir olarak yerleştirilmiş pek zavallı bir aşçı yamağı. Dışarıdan kitap gelmiyor, yasak. Matematik kitaplarımı mesela, “Biz bunlarda ne yazıldığını anlamıyoruz!” gerekçesiyle içeri almıyorlar. Neyse ki askeriyenin oldukça geniş bir kütüphanesi var. Daha çok savaş ve Kemalizm üzerine. İkimiz de savaş kitaplarına dadandık. Pearl Harbour üzerine dört beş kitap okuduğumu hatırlıyorum. Vietnam, Kore, dünya savaşları, muharebeler, savaş taktikleri vs. Çok ilginç tabii. Başka nerede okuyabilirdik ki bu kitapları? O savaş kitaplarından aklımda kalan tek şey askerliğin aslında istenirse bayağı eğlenceli olabileceği, hatta entelektüel bir doyum sağlayabileceği! Ama bütün gün de kitap okunmuyor ki! Şifreli mesaj çözme oyunu oynamaya başladık. Bir zaman sonra o kadar ustalaştık ki bu işte, sadece bir iki şifrelenmiş cümleden şifreyi çözebilir hale geldik. Bu becerimizle gardiyanları pek şaşırttığımızı hatırlıyorum. Birbirimize çapraz bilmeceler hazırladık. Onunkiler Amerika’nın herhangi bir gazetesinde yayımlanabilecek kalitedeydi. Ekmek hamurundan satranç tahtası yaptık gizlice. Gizlice çünkü cezaevinde satranç yasaktı. Siyah askerler için ekmeğin içine sigara külü kattık. Gardiyanlar görmesin diye geceleri battaniyenin altında oynuyorduk. Muhbirimizin bizi ihbar ettiğini tahmin ediyorduk ama görmezden gelirler diye umuyorduk, ne de olsa kaçamağımız pek masumdu. Öyle olmadı! Yakaladılar ve sanat şaheserimizi iç ettiler! Bunun dışında her sabah bir iki saat dönüşümlü olarak birbirimize akademik seminerler verdik. O bana Güney Amerika tarihi, klasik müziğin doğuşu, demokrasi nedir ya da ne olmalıdır, İstiklal Savaşı, Ermeni Kıyımı gibi çeşitli konularda seminerler veriyor, ben de ona biraz bildiğim yegâne konu olan matematiği anlatıyo11 rum. Benim anlattıklarımı anlamıyor, hatta deli saçması buluyor! Ama onun anlattıkları bana had safhada ilginç geliyor. Sadece söyledikleri değil, söyleyiş biçimi, kurduğu mantık silsilesi de son derece ilginç. Savunduğu savlar da tüyler ürpertici... Ama o kadar ustaca savunuyor ki itiraz edemiyorum. Savın yanlış olduğu bariz de, argümanı nasıl çürüteceğimi bilemiyorum! Çürük tahtaya bassın da bir güzel sıkıştırayım diye pür dikkat dinliyorum, nafile! O zamanlar herhalde şeytanın avukatlığını yapıyor diye düşünüyordum. Şimdi biliyorum ki belki arada bir şeytanın avukatlığını yapıyordu ama çoğu zaman kendi özgün fikirleriydi. En kabullenmiş düşünceleri sorgulamak gerektiğini Sevan’dan öğrendiğimi söyleyebilirim. Daha önce de biliyordum tabii ama teorik bir bilgiydi! Gene de bir iki defa savunduğu bir sava güçlü bir argümanla karşı çıktığımı anımsıyorum. Cevabı sadece bir “Hımmm” oldu ve tartışma orada noktalandı! İşte Sevan! Gün 24 saat. Çok fazla! Kendimize bir başka eğlence bulduk: Türkçe erkek adları listesi! Bir iki hafta uğraştık. Unuttuğumuz ad kaldığını sanmıyorum! Oradan doğal olarak Arapçaya geçtik. KTB kalıbından kitap, kütüphane, kâtip, mektup, mektep vs. Kaf ’la kef arasındaki fark. Ayın’ın incelikleri. Çok ilginç geldi bana. Arapça kelime üretme kalıplarını öğretti. Biraz Arapça bilgisi var, zamanında Latince de öğrenmiş. İngilizcesi ana dili gibi. Fransızcası ve Almancası da mükemmel denilecek seviyede. Ama Türkçe bilgisi dehşetengiz. Bir gün Sevan’a, -Bu kadar çok kelimeyi nereden öğrendin, nasıl biliyorsun? diye sordum. -E biraz Türkçe biliyoruz herhalde! diye cevap verdi. Gerçekten de biliyordu. Bilmediği konu yoktu ki... O kötü günler geçti. Araya on yıl girdi. Yurtdışından Türkiye’ye döndüm. Sevan’la görüştük. 12 -Eee? N’apıyorsun görüşmeyeli? -Ev yapıyorum... -Ev mi? Ne evi? -Bildiğin köy evleri... Şaşırdım. Sevan her şeyi bilir, her şeyi yapar da ev yapabileceği hiç aklıma gelmezdi. Gittim gördüm. Olağanüstü. Muhteşem. Fantastik. Sıradışı. -Ben de isterim bunlardan... -Tamam. Böylece Vakıf iki ev sahibi oldu. O evler maliyetini çoktan çıkardı. Daha sonra Şirince’yi adam etti Sevan. Yok olmak üzere olan tarihî bir köyü turistik bir cennet haline getirdi. Üstelik tarihe ve doğaya zarar vermeden, hatta tam tersine, tarihe ve doğaya koruyarak, onlara değer katarak. Sonu ne oldu? Sevan yine hapse girdi bu yüzden. En az 10 yıl daha geçirecek kodeste, bekleyen cezalarla belki 25 yıl. Sadece hapiste değil, elinden çalışma olanakları da alınmış durumda. Elinizdeki kitabın yazarı artık bilimsel araştırmalarını yapamıyor. Hapiste çünkü. Bilgisayar yasak. Oysa ne projeleri vardı. Acaba onu hapse atanlar ve ondan çalışma araçlarını esirgeyenler sadece ülkemizin değil, insanlığın neler neler kaybettiğini bir gün anlayabilecekler mi? Madalya, teşekkür filan beklemiyorduk ama bu kadarını da hiç beklemiyorduk. İmar suçundan cezaevinde olan mı var bu ülkede? Cumhurbaşkanlığı sarayının bile kaçak olduğu bir ülkede yaşıyoruz, gerisini siz düşünün! Sorunun kaçak inşaatta olmadığı çok belli. Utanç içinde hep beraber yerin dibine girelim! Bize müstahaktır. Ağır mı konuştum? Ali Nesin 13 « 1« Güzel Sallama çayı Amerikalılar icat etmiş, ama sallama dilbilim konusunda Allaha bin şükür bizimkiler kimseye pabuç bırakmaz. Vatanmillet şairleri kontenjanından Radikal’e köşe yazan beylerden biri dün gene döktürmüş, Türkçenin (İngilizce ve İspanyolca ile beraber) dünyadaki üç lingua franca’dan biri olduğuna karar vermiş, Ankara’daki birtakım Devlet derneklerini şahit göstererek. E tabi, benim oğlum da küçükken Spiderman’di, bir sıçrayışta gökdelenlerin tepesine tırmanırdı. Yazık ki şimdi büyüdü, artık yapamıyor. Bir dilin yaygınlığı iki türlü ölçülür: Bir kere o dili anadil olarak kaç kişi konuşuyor, ikincisi o dili yabancı dil olarak kaç kişi biliyor. Bu konularda benim bildiğim en sağlam kaynak 15 Ethnologue listesidir, ciddi ve özenli malumat verir (www. ethnologue.com). Ethnologue’a göre halen anadillerde listebaşı olan on dil, sırasıyla Çince, İspanyolca, İngilizce, Arapça, Hindi, Portekizce, Bengali, Rusça, Japonca, Almanca. 60 milyon civarında nüfusu olan Türkçe listede 23’üncü sırada gösterilmiş. Ama 60 ile 70 milyon arası birbirine çok yakın nüfuslu dokuz dili birlikte sayarsak, “15’inci ile 23’üncü arası” demek herhalde daha doğru. Etkinlik açısından asıl ilginç olan bence yabancı dil sayılarıdır; o dilin dünyadaki nüfuzunu gösterir. Bu listede İngilizce açık farkla başta. Peşinden Mandarin Çincesi, İspanyolca, Arapça, Hindi, Fransızca ve Rusça geliyor. Türkçe toplam 75 milyon gibi bir rakamla 25’inci civarı bir yerlerde. Yabancının yerliye oranı açısından İngilizce müthiş: bire beş, bire altı gibi bir oranla resmen dil emperyalizmi yapmışlar. Çince, Rusça, Arapça ve Fransızca da kuvvetli. Türkçe yüzde 25’le maalesef linguafrancalaşma liglerinde pek varlık gösteremiyor. Halbuki tahmin ediyorum bundan yüz yıl kadar önce bu oran bire bir civarındaydı, yani anadili Türkçe olan her kişiye karşı Türkçe öğrenip bilen bir Rum, Arap, Bulgar, Ermeni, Kürt, Arnavut vb. vardı. Şimdi yok. Cumhuriyetimizin büyük eserlerindendir. Üzülmem mi, üzülürüm tabii. Elli sene uğraşıp Türkçeye yatırım yapmışım. Rusya’da, Çin’de, Japon’da, Sudan’da Türkçe bilen insan daha çok olsa hayatım ne kadar kolaylaşıp zenginleşirdi. Mütevazı köşemi okuyup beğenen hayranlarım ne kadar artardı. Ne diyeyim, Türkçeyi medeniyet dili haline getirmeye çalışacaklarına karanlık miskinhanelerinde atıp tutmakla yetinenler utansın. 16 « 2« Kelime Arapça kelime ve kelam ile “yara” anlamına gelen kelm aynı köktense bunun felsefi anlamı ne olabilir diye sormuş birisi, Wittgenstein’dan filan bahsederek. Maildeşlerimin kültür ve merak düzeyi şayet okur ortalamasını yansıtıyorsa vallahi işim zor, yetişmek için daha bir fırın ekmek yemem gerekiyor. Hemen sözlükler açıldı. KLM Arapçada fiil kökü olarak mevcut değil. Kalm (yara) ve kalîma / kalâm (söz) olmak üzere iki bağımsız ad grubu mevcut. Aralarındaki anlam bağı üzerinde durmamışlar. Buna karşılık Aramice ve İbranice KLM fiili mevcut: birini utandırmak, aşağılamak, hakaret etmek ve yaralamak olarak geçiyor. Yani özellikle dille yaralamak. Ne alaka diye düşünürseniz, Türkçe söğmek (sövmek) ve söz kelimelerinin muhtemelen ortak kökten geldiğine dikkat edin derim. Eski Ortaasya Türkçesinde söz oturaklı bir kelime: özellikle hukuki ve ahlaki bir sonucu olan söz, resmi söz anlamında kullanılıyor. Söz vermek, söz kesmek, sözlü (=nişanlımtrak) gibi deyimlerde bu anlamın izleri kalmış. “Bana söz söyleyecek adam daha anasından doğmadı” cümlesindeki söz, mesela İngilizcedeki word gibi masum bir kelime değil. A man who will say me a word is not yet born from his mother? Vallahi olmuyor! E söğmek de “ağır söz söylemek” değil mi? Ama oradaki /ğ/ ve /z/ seslerinin işlevi nedir diye sorarsanız bilmiyorum der işin içinden çıkarım. 17 « 3« Laf Memleketin bir uzak köşesindeki ilkokul öğretmeni yazmış, ders kitabında söz sözcüğünün eşanlamlısı laf diye yazıyor, çocuklar itiraz etti, karar veremedik, ne dersin diye. Ne diyeyim, imkân olsa da okulunuza gelip ben de tartışmaya katılsam ne güzel olur demekten başka? İki kelimenin eş anlamlı olup olmadığını anlamanın en kestirme yolu, cümle içinde birinin yerine ötekini kullanabiliyor muyuz diye bakmaktır. Misal, birine söz vermek olur ama laf vermek olmaz; sözlüyüz evleneceğiz olur, ama laflıyız olmaz. Söz kesmek vardır ama laf kesmek yoktur. Sözcük sözcüğüne alıştık ama lafçık olmaz. Laf salatası tamam ama söz salatası yok. Buna karşılık, sözünü esirgemez = lafını esirgemez. Bana söz gelmesin = laf gelmesin. Sözde adam = lafta adam. Sözü mü olur = lafı mı olur. Demek ki KISMEN eşanlamlıymış, kısmen değilmiş, o kadar basit. Söz Türkçe, laf Farsça, kökende eşdeğer kelimeler. Ama Farsça laf Türkçede evrilmiş, özellikle “boş söz” gibi bir nüans kazanmış. Arapçası kelime; bu da Türkçede aslından daha dar bir yere sıkışmış. Arapça kelime, tıpkı Türkçe söz gibi, “genellik18 le tek fikir anlatan kısa ifade” demektir; Wehr sözlüğü “word, speech, address, utterance, remark, aphorism, saying, brief announcement” diye saydırmış. Oysa Türkçe kelime “bir leksikal birim”dir; söz bunu karşılamaya yetmediğinden, sözcük diye ayrıcana bir karşılık bulmak gerekmiştir. Fransızca söz, parole. Türkçede ise parola “özellikle askeriyede kullanılan gizli tanıtma sözü” demek. İspanyolca söz palabra; bize Yahudi İspanyolcasından palavra diye gelmiş, “gerçeğe uymayan abartılı söz” gibi bir anlam kazanmış. Kıssadan hisse: Dil, hakiki eşanlamlıları sevmez. Eşanlamlı kelimeler buldu mu, ne edip edip her birine ayrı özel anlam yüklemeyi başarır. Uzun vadede kelimelerin anlamı mutlaka ayrışır. Demek ki: Ne kadar çok kelime, o kadar bol nüans, o kadar zengin ifade. “Yabancı kelimeler girdi dilimiz fakirleşti” diyenlerin ağzından çıkanı kulağı duymuyor. 19 « 4« Yunus Emre Türkçesi “Neden Yunus’un Türkçe’sini koruyamadık? Koruyup geliştiremedik? Neden Türkçe’si varken başka dillerden sözler alıp dilimize doldurduk ve dilimizi tanınmaz hale getirdik?” demiş Radikal köşeyazarlarından Namık Kemal Bey. Maksat tabii cahil halkın önyargılarını okşayıp prim yapmak, o belli. Ama ben gene ciddiye aldım, dersimi çalıştım. Yunus Emre’ye atfedilen toplam 426 adet şiiri internette bir yerde bulup indirdim (bunların çoğu orijinal değildir, çakmadır, ama şimdilik farketmesin). Concordance programına takıp kelime listesi çıkardım, çekimli biçimleri ayıkladım. Kaç kelime çıktı dersiniz? 1991 kelime! “Yunus Emre Türkçesi’nin” yazıya yansıyan kelime hazinesi demek ki buymuş. O devrin Türkçe yazan diğer yazarlarını, Garibname’yi, Süheyl ü Nevbahar’ı, Manyasizade’nin Gülistan tercümesini saysanız da buna yakın bir liste çıkar, bilemedin üç dört bin kelime içinde döner olay. Türkçe henüz yazı dili olarak ilkeldir, emekleme aşamasındadır; daha zengin ifade yelpazesine gerek duyanlar yazıyı Arapça veya Farsça yazarlar. YE Türkçesindeki Arap-Fars kökenli kelime oranını da saydım, yüzde 37 buldum. Aceb, akıl, Allah, aşık, aşk, can, cihan, çare, derd, derviş, dost, dünya, düşman... gibi en sık kullanılan kelimelerin bir kısmı buna dahil. Pek çoğu Yunus’tan önceki bir-iki kuşak içinde Türkçeye girmiş “yeni” kelimelerdir. Yani, 20 yes, “Yunus Emre Türkçesi” çağına göre avangard bir dildir. Genel olarak dönemin derviş edebiyatında yabancı kökenli kelimeleri durmadan tekrarlayıp sanki halkı alıştırmaya dönük bir gayret seziyorum ben, acaba yanılıyor muyum? Özellikle Garibname’de bu özellik pek belirgin bence. Koruyaydık ne olurdu? Wittgenstein’ın eserleri Türkçeye ne güzel çevrilirdi kimbilir! Füzyon mutfağı menüleri, Adli Tıp raporları, at yarışı tahminleri, OEM hardware katalogları ne harika yazılırdı! Kasko sigorta sözleşmesi hele, ne şiirsel dururdu: “Çün ki kaza ettin vargıl/ jandarmaya haber vergil/ şerbet içüp esrik isen/ çerağ gibi derdin yangıl.” 21 « 5« Kıtıpiyos Kıtıpiyos nedir diye sormuş bir arkadaşımız, sanki Gugıl bitti artık her şeyi Nişanyan’a soruyoruz. Cevabı basit. Rumca Egyptos Mısır, Egyptios Mısırlı, telaffuzda Kiptios olur. Mısır’ın Arap-öncesi yerli halkına verilen Kıptî adı da buradan. Çingene milletinin Mısır asıllı olduğu eskiden yaygın bir yanılgıydı. O yüzden eski kullanımda Çingene yerine Egyptios veya Kıptî denildiği olur. Kıtıpiyos bu bağlamda Çingene demek sanırım. Yetmişikibuçukuncu millete şimdi artık “Çingene” demek de saygısızlık sayılıyor; onun yerine, kendi kendilerine verdikleri isim olan Rom veya Roma kullanılıyor. Bunun İtalya’da bir şehir olan Roma ile alakası yok. Kendi dillerinde “insan” demekmiş esasen. Çingene sözcüğünün nereden çıktığı ise karışık bir konu. 22 Batı kaynaklarına bakarsan Rumcadır diyorlar. Bizans metinlerinde ilk 13. yüzyılda kaydedilen Tsínganos sözcüğünü tanık gösteriyorlar. Ama Rumca bir anlamı olmayan bu kelimenin yapı bakımından da Rumcaya benzemediği muhakkak. Son zamanlarda epey taraftar bulan bir görüşe göre sözcüğün aslı Ortaasya Türkçesinde çığan, Anadolu Türkçesinde çığay diye geçen kelime olabilir; “fakir, sefil” demekmiş. Benim aklıma da bu yatıyor gibi. Belki Türkçeden Rumcaya, oradan geri Türkçeye geçiş düşünülebilir. Kalın sesli çığan’ın ince sesliye dönüşüp arkaya da –e alması bu şekilde açıklanabilir. İtalyanca Zingaro (/tzingaro/) ve Fransızca Tzigane Rumcadan geçen biçimler. İngilizce Gypsy ise aynen “Mısırlı” yahut “Kıptî” demek. Halbuki adamların Mısır’la alakası yok, 11. yüzyıl gibi bir tarihte Hindistan’dan gelmişler, Anadolu üzerinden Avrupa’ya yayılmışlar. Anadolu tarihini anlatırken, peki Alpaslan Malpaslan kadar olmasın ama, “atalarımız Asya’dan geldi” diye bunu da araya eklemek gerekmez mi? Nereden baksan bir milyon vatandaştan söz ediyoruz. Onların tarihi de bu ülkenin tarihi değil mi? İlla kılıç zoruyla gelmek mi gerekiyor? 23 « 6« Fırkateyn Fırkateyn tipi gemiler Osmanlı donanmasında ilk 1774’te kaydedilmiş, 1770’ler ve 1780’ler boyunca yoğun olarak inşa edilmiş. Sözcük önceleri fırkatûn, daha sonra fırkatîn/fırkateyn olarak geçiyor. İtalyanca fregatone’den alıntı. Fregatone, Venedik tersanelerinde 17. yy’dan itibaren kullanılan bir yardımcı gemi tipinin adı. İtalyanca -one büyütme ekiyle, öteden beri bilinen fregata’nın “büyüğü” demek. Fregata tüm Batı dillerine İtalyancadan geçen bir ad. İngilizce frigate, Fransızca frégate, Osmanlıcası da firkete olarak geçiyor. Fregata’nın kökeni ise muamma. İtalyancada 13. yy’dan itibaren kaydedilmiş. En sık rastlanan açıklama Latince infarcatum’dan türediği. Doğu dillerinden alındığına ilişkin bir teze de rastladım ama doyurucu bir kanıt görmedim. Vesikalık resminde gözlerini yere çevirmiş nereden talimat alıyorsun diye sormuş, külyutmaz okurlarımdan biri. İtiraf edeyim, Soros’la görüşüyorum. Bu yazıları O yazdırıyor. O da Hocaefendiden aktarıyormuş diyorlar, ama o kadarını bilemem tabii. 24 « 54 « Lakerda Latince lacerta, ki /lakerta/ okunur, kertenkele demek. Fransızca lézard ile İngilizce lizard bundan gelme, onlar da kertenkele. Yanısıra eski Romalı yazarların birkaç kez bahsettiği bir balık adı. Literatürü inatla taradığım halde hangi balık olduğunu çözemedim maalesef. İstavrit diyeceğim, ama bana güvenmeyin. İstavritin Yunancası sauroidês (/savridis/) “kertenkele balığı” demek, oradan akıl yürütüyorum. Rumca lakérda palamut tuzlaması. Türkçede en erken Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait bir kanunnamede denk geldim. Yunancada çok daha eski olmalı. Elimdeki Bizans Rumcası sözlüklerinde geçmiyor, ama ortadaki /k/ sesi korunduğuna göre ortaçağdan önceki bir tarihte Latinceden Yunancaya alınmıştır. Ama neden palamut? Orijinali istavrit tuzlamasıydı da sonradan mı değişti? Yoksa lacerta istavrit değil palamut mudur? Kafası çalışan bir lisans öğrencisi bulsam bitirme tezi olarak verirdim, ama nerede o fırsat? 102 Sonra bir de likorinoz var, tütsülenmiş kefal tuzlaması. Ahmet Vefik Paşa sözlüğünde ayrıntılı olarak tarif etmiş, “sivri burunlu kefal dedikleri platerina ve bodur kefal dedikleri kanbot balıklarından olur” diye. Halbuki Yunanca sözlükler likurínos için “Batı Akdeniz’e özgü derin deniz gümüş balığı” diyor, Likúria yani İtalya’daki Liguria coğrafi bölge adından. Burada da gene problem var. Gümüş balığı ile kefal, ne alaka? Benim çocukluğumda dayılar enişteler nezdinde lakerda ile likorinozun farkını bilmek, yahut kolyozu uskumru zannetmemek İstanbulluyu taşralıdan ayırt eden ana kriterlerden sayılırdı; biz de kızardık bu nasıl eski kafalılıktır diye. Şimdi benim oğlan “Lakerda mı? Hiç duymadım,” deyince düşünüyorum, yaşlanmak böyle bir şey olmalı işte. Bir ömür boyu biriktirdiğin bilgi paketinin ilk temizlikte depoya, oradan da eskiciye dehleneceğini farkediyorsun. Yapacak bir şey yok, ne yapalım? 103 « 59 « Kokoreç Kokoreç’i İstanbul’a Yunanlı meyhanecilerin getirdiği anlaşılıyor. Ömer Seyfettin ilk kez 1920’de, Atina’dan İstanbul’a gelmiş bir aşçının lokantasında kokoreç yemiş, sevmemiş. Öte yandan Yunanca sözlüklerin hepsi kokorétsi’nin Rumca değil Arnavutça bir kelime olduğunu söylüyor. Şaşırtıcı olmasa gerek, çünkü 20. yüzyıl başlarına dek Atina’nın aşağı tabaka sokak kültürü Arnavut kültürüydü. Yunanistan bağımsızlığından önce Atina kasabası ile civar köyleri ezici çoğunlukla Arnavuttu. Halen Attika köylerinde yaşlılar Arnavutça bilir. Arnavutça sözlüklere bakıyoruz, “bağırsak kızartması” anlamında böyle bir kelime yok, ama mısır ve özellikle mısır koçanı anlamında kokërroz geçiyor. Bulgarca ve Sırpçada da kokoroz mısırdır, bizde Rumeli muhacirleri de bu kelimeyi kullanırlar. Klasik kokoreçin mısır koçanı şeklinde örülmüş bir nesne olduğunu kabul edersek, sanırım şekilden ötürü bir mecazi kullanım söz konusu olmalı. Kokorozun kökeni de problem. Birkaç sözlükte “Türkçedir,” diye gördüm, ama inandırıcı bulmadım. 112