www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık
Transkript
www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık
www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Son Güncelleme Tarihi 15.10.2012 EKİM 2012 - SAYI 128 Makale: BĠREYSEL SENDĠKA ÖZGÜRLÜĞÜ KAVRAMI VE TOPLU Ġġ ĠLĠġKĠLERĠ YASA TASARISININ BU YÖNDE GETĠRDĠĞĠ HÜKÜMLER Y.Doç.Dr. Ahmet TERZĠOĞLU* Özet: Sendika özgürlüğü kavramı çalıĢma hayatı, çalıĢma barıĢı, iĢçi iĢveren iliĢkileri ve iĢçinin çalıĢma hayatındaki verimi açısından çok büyük önem arz etmektedir. Bu yönde yapılan yasama çalıĢmaları 1982 Anayasasının akabinde 274 Sayılı Sendikalar Kanunu, 275 Sayılı Toplu ĠĢ SözleĢmesi Grev ve Lokavt Kanunu ve daha sonra bu kanunların yerine yapılan 2821 sayılı ve 2822 sayılı kanunlar olmuĢtur. Bu yasalara iliĢkin (Türkiyenin 1932 yılından beri üye olduğu) ILO ve Avrupa Birliği GeniĢleme Komitesinin yapmıĢ olduğu eleĢtiriler bağlamında yaklaĢık 30 yıllık süre zarfında çeĢitli değiĢikliklere gidilmiĢ ve bir çok geliĢme yaĢanmıĢtır. Bu çalıĢmada kavram olarak sendika özgürlüğü ve özellikle bireysel * Harran Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Hukuk Bilimleri Anabilim Dalı, a.terzioglu@yahoo.com.tr 1 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 sendika özgürlüğünü yürürlükte bulunan yasaları da göz önüne alarak açıklamaya çalıĢtık. Akabinde Ģu sıralarda gündemde olan 31.01.2012 tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanununun bireysel sendika özgürlüğü yönünde getirmekte olduğu farklı hükümleri ele almaya çalıĢtık. Anahtar Kelimeler: Sendika, Sendika Özgürlüğü, Üyelik, ĠĢyeri Sendika temsilcisi, SENDĠKA ÖZGÜRLÜĞÜ KAVRAMI I-GiriĢ Sendika özgürlüğü; sendikaya üye olma, üyelikten ayrılma, sendikaya üye olmama, kurulmuĢ sendikalardan birini seçme ve ayrıca serbestçe sendika kurabilme, kurulmuĢ sendikanın kendi varlığını koruma ve faaliyetlerde bulunma haklarını barındıran bireysel ve kollektif özgürlüklerden oluĢan çifte temel hak niteliğindedir.1 Sendikal özgürlük; bir bireysel temel hak olarak herkesin, çalıĢma koĢullarıyla iktisadi koĢulları korumak ve geliĢtirmek için birlikler oluĢturma, sendikal hayat içerisinde çalıĢma veya sendikal hayattan uzak kalma hakkını güvence altına alır. Bundan baĢka; sendikal özgürlük, bir kollektif temel hak olarak, sendikaların varlıklarını ve faaliyetlerini güvence altına alır.2 Sendika özgürlüğü dar anlamıyla sadece bireysel bir özgürlüktür. Bu alana sendika özgürlüğünün vazgeçemediği iĢçinin serbestçe sendika kurma, sendikaya üye olma ve üyelikten ayrılabilmesini ifade eder. GeniĢ anlamda sendika özgürlüğü ise sendikanın kurulmasının idari makamlarının iznine tabi olmaması, toplantı, haberleĢme, gazete ve dergi çıkarma gibi özgürlüklerden oluĢan özgürlükler bütününü anlatır.3 Sendika özgürlüğü, toplu iĢ sözleĢmesi esnasında iĢçiyle iĢveren arasında adil bir dengenin oluĢması anlamında iĢçiye güç vermektedir. Ayrıca sendika özgürlüğünün iĢçi ve iĢveren arasında çalıĢma barıĢının 1 2 3 Nuri Çelik, ĠĢ Hukuku II Kolektif ĠĢ Hukuku, SENDĠKALAR 2.Bası, Sermet Matbaası, Ġstanbul 1979, 83; Nizamettin Aktay, Sendika Hakkı, Kamu-ĠĢ, Ankara 1993, 37; A.Can Tuncay, Toplu ĠĢ Hukuku, Alfa Yayınları Ġstanbul, 1999, 21; Fevzi ġahlanan, Sendikalar Hukuku, Ġstanbul 1995, Banksis Yayınları, No:76, 10. Wolfgang Gitter/Lutz Michalski, Arbeitsrecht, Heidelberg, 2002, 214; Alfred Söllner/Raimund Walterman, Grundriss des Arbeitsrecht, München 2003, 40-41; Peter Hanau/Klaus Adomeit, Arbeitsrecht, München 2005, 36. Metin Kutal, “Sendikacılık Faaliyetleri Nedeni ile ĠĢçinin Feshe KarĢı Korunması”, Ġktisat ve Maliye Dergisi, C.25, S.1, Nisan 1978, 47; A.Can Tuncay, “ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin Kazanılması ve Sona Ermesi”, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul, 1975, 40. 2 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 kurulması ve iliĢkilerin daha iyi olması sürecinde önemli katkısı olmaktadır.4 Sendika özgürlüğü 1982 Anayasasının “Temel Haklar ve Ödevler” baĢlığını taĢıyan ikinci kısmının “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler”in yer aldığı üçüncü bölümünde “Sendika Kurma Hakkı” baĢlığı altında düzenlenmiĢtir. Bu hakkın sosyal ve ekonomik haklardan hangi guruba girdiğini düĢünecek olursak; sendika hakkının iĢçiler açısından doğuĢ dinamikleri göz önüne alındığında sosyal bir hak sayılması, iĢverenler açısından ise ekonomik bir hak olarak kabul edilmesi uygun olacaktır. 1982 Anayasası sendika kurma hakkını bir ayırım yapmaksızın iĢçiler ve iĢverenler açısından kabul etmiĢse de bu hakkın iĢverenler açısından sosyal hak olması; sosyal hakların sosyal eĢitsizliklere karĢı koruma amaçlayan özüne ters düĢmektedir.5 Sendika kurma hakkı baĢlığını taĢıyan Anayasanın 51 inci maddesine göre; “ÇalıĢanlar ve iĢverenler, üyelerinin çalıĢma iliĢkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliĢtirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluĢlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.” Anayasanın 51 inci maddesinin ikinci fıkrası “Sendika kurma hakkı ancak, milli güvenlik, kamu düzeni, suç iĢlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlak ile baĢkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.” Üçüncü ve dördüncü fıkrası ise “Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak Ģekil, Ģart ve usuller kanunda gösterilir. Aynı zamanda ve aynı iĢkolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz.” hükmünü içermektedir. Anayasanın 51 inci maddesinin 5 inci fıkrası, “ĠĢçi niteliği taĢımayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.” Maddenin devamındaki altıncı fıkrada ise “Sendika ve üst kuruluĢlarının tüzükleri, yönetim ve iĢleyiĢleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.” Ģeklindeki düzenleme ile sendika ve üst kuruluĢlarının tüzükleri, yönetim ve iĢleyiĢlerinin anayasal sınırı ortaya konmuĢ olmaktadır. 4 5 Engin Ünsal, Sendika Özgürlüğü Ve Uluslar Arası ÇalıĢma Örgütü Ġle Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ĠliĢkileri, Ġstanbul, 2003, 16 ġahlanan, 9; Adnan Tuğ, Sendikalar Hukuku, 2.Baskı, Ankara, 1992, 8; Bu hakkın iĢverenler açısından da ekonomik ve sosyal bir hak olması gerektiği hususundaki görüĢler için bkz. Aktay, 35; Tuncay, Toplu ĠĢ Hukuku, 21 3 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Anayasa madde 51‟in getirdiği düzenleme sonucunda; sendika özgürlüğünün anayasal bir temel hak olduğunu söyleyebiliriz.6 Anayasanın bu maddesi bireysel sendika özgürlüğünün pozitif ve negatif yönü ile kollektif sendika özgürlüğünü içermektedir. Madde metninde yer alan çalıĢanlar ve iĢverenlerin önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluĢlar kurabilmesi, bunlara serbestçe üye olabilmesi, üyelikten ayrılmaya zorlanamaması pozitif sendika özgürlüğünü göstermektedir. ÇalıĢanlar ve iĢverenlerin madde metninde yer alan üyelikten serbestçe çekilme hakkına sahip oldukları ve hiç kimsenin bir sendikaya üye olmaya zorlanamayacağı yönündeki düzenlemeler ise bireysel sendika özgürlüğünün negatif yönünü ortaya koymaktadır. Ayrıca aynı maddedeki sendika ve üst kuruluĢlar kurmadaki serbestlik kollektif sendika özgürlüğünün anayasal dayanağını oluĢturmaktadır. Anayasanın 51 inci maddesinin baĢlığında “Sendika kurma hakkı” denilmekte ve madde metninde de yer yer sendika kurma hakkı terimine yer verilmektedir. Her ne kadar Anayasamızın bu madde metninde sendika özgürlüğü deyimine yer verilmemekte ise de bunun aynı zamanda bir özgürlük olduğu kabul edilmektedir.7 Hak ve özgürlük bazen aynı anlamda kullanılmakla beraber bu ikisi birbirinden farklı kavramlardır. Özgürlük, daha geniĢ kapsamlı ve soyut; hak ise bunun özelleĢtirilmiĢ ve somutlaĢtırılmıĢ görünümüdür.8 Sendika özgürlüğü, tek bir özgürlüğü değil birden çok özgürlüğü içerisinde barındıran bir özgürlükler bütününü ifade etmektedir.9 Böylelikle 1982 Anayasası, 51 inci maddesiyle “Sendika Kurma Hakkı” baĢlığı altında sendika özgürlüğünü, anayasal güvence altına almaktadır.1982 Anayasasının 51 inci maddesinin sınırlı ifadesi yanında söz konusu madde hükmü ile sendikaların varlığını ve sendikal faaliyetleri anayasal güvence altına almıĢtır.10 Ülkemizde sendika kurma hakkı anayasal güvence altına alınmıĢken dünyanın çeĢitli ülkelerinde bu konuda değiĢik düzenlemeler mevcuttur. Bazı ülkelerde ise yargı kararları ve bilimsel içtihatlarla düzenleme ve güvence sağlanmıĢtır.11 Hukukumuzda sendika hakkı sadece iĢçi ve iĢverenlerin bireysel sendika 6 7 8 9 10 11 ġahlanan, 9 ġahlanan, 8; Çelik, Sendikalar, 81 Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliği, 44; Nuri Çelik, ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 19.Bası, Ġstanbul 2006 372; Melda Sur, ĠĢ Hukuku Toplu ĠliĢkiler, Ankara 2006, 21 Ünal Narmanlıoğlu, ĠĢ Hukuku II, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir 2001, 8 Murat Demircioğlu/Tankut Centel, ĠĢ Hukuku, Ġstanbul, 2007, 12.B, 206 ÇeĢitli ülke örnekleri için bkz.: Demircioğlu/Centel, 206–208 4 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 özgürlüklerini kapsamakla kalmayıp, sendikaların varlığını ve kendine has faaliyetlerini de güvence altına alan kollektif sendika özgürlüğünü de kapsamaktadır. Bu yönden sendika hakkı “çifte temel hak” niteliğindedir.12 1982 Anayasasının 51 inci maddesi yanında 53 ve 54 üncü maddeleri de bireysel sendika özgürlüğü ile kollektif sendika özgürlüğünü güvence altına alan hükümler getirmiĢtir. Anayasanın “Toplu iĢ SözleĢmesi Hakkı”nı düzenleyen 53 üncü maddesi ile “Grev Hakkı ve Lokavt” ı düzenleyen 54 üncü maddesi ile iĢçilerin çalıĢma koĢullarını saptamalarını kollektif sendika özgürlüğünü sağlayarak garanti altına almıĢ bulunmaktadır. Çünkü ortak menfaatlerin topluca izlenmesi ancak bir sendikanın varlığı ve onun faaliyetleri ile mümkün olabilecektir. Böylece bireysel ve kollektif sendika özgürlüğünü kapsayan sendika özgürlüğü çifte temel hak oluĢturmaktadır.13 II- Bireysel Sendika Özgürlüğü Bireysel sendika özgürlüğü, bir sendika kurma kurulmuĢ bir sendikaya üye olma ve bu sendika üyeliğinden ayrılma hakkını kapsamaktadır.14 Bireysel sendika özgürlüğü, Anayasanın 51 inci maddesinde ifade edilmiĢtir. Maddede önceden izin almaksızın sendika kurma, bunlara serbestçe üye olma, üyelikten ayrılma, üye olmama ve ayrıca üye kalabilme özgürlüğü güvence altına alınmıĢtır. Bireysel sendika özgürlüğü, olumlu ve olumsuz sendika özgürlüğü adı altında ikiye ayrılmaktadır. Bireysel sendika özgürlüğünün öncelikle olumlu bir içeriği bulunmaktadır. Olumlu sendika özgürlüğü serbestçe sendika kurabilme, kurulmuĢ sendikalara üye olabilme, sendikalar için faaliyette bulunabilme, dilediği sendikayı seçebilme özgürlüğünü ifade etmektedir.15 Olumsuz sendika özgürlüğü ise; sendikalara üye olmama, üye olunmuĢ sendikadan serbestçe çıkabilme haklarını belirtmektedir. 1- Olumlu Sendika Özgürlüğü Anayasanın 51 inci maddesine göre, çalıĢanlar ve iĢverenler önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluĢlarını kurabilir, bunlara serbestçe üye olup üyelikte kalabilirler. Olumlu 12 13 14 15 Aktay, 37 Aktay, 37–38, Öner Eyrenci, Sendikalar Hukuku, Banksis Yayınları No: 3, Ġstanbul, 1984, 41, Narmanlıoğlu, 9. Tankut Centel, Arbeitsrecht in der Türkei, 1.Auflage, Leitfader, 122. Manfred Löwisch, Arbeitsrecht, 7. Auflage, Duesseldorf, 2004, 31; Wolfgang Hromadka/Frank Maschmann, Arbeitsrecht Band I, Individualarbeitsrecht, Heidelberg 2005, 31; Hans Brox/Bernd Rüthers/Martin Henssler, Arbeitsrecht, Stuttgart, 2004, 208–210. 5 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 sendika özgürlüğü, aynı iĢkolunda çalıĢanların ortak iktisadi ve sosyal durumlarını korumak veya düzeltmek amacıyla sendikalar kurma, kurulmuĢ sendikalara üye olma hakkını anlatır.16 Bu özgürlük aynı zamanda birden çok sendikadan dilediğini seçebilme anlamına da gelir.17 Sendika kurma, sendikaya girme, sendikada kalma ve sendikal faaliyette bulunma özgürlüğü hem kamu erkinin hem de özel hukukun sınırlayıcı düzenlemelerine karĢı korunmaktadır. Sendika hakkına dokunulamaz ama sendika üyelerinin sendikaya giriĢi, sendikada kalıĢı ve sendikadan çıkıĢı yasayla düzenlenebilir.18 a- Sendika Kurma Özgürlüğü Anayasanın 51 inci maddesi sendika hakkını ifade ederken en baĢta; “Önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluĢlar kurma” hakkını ortaya koymuĢtur. Esasen, ortada bir sendika olmadan bir sendika üyeliği ve sendikal faaliyet olamayacaktır. Bunun için öncelikle kiĢilerin bir araya gelerek bu kuruluĢları oluĢturmaları gerekmektedir. Anayasanın 51. maddesindeki anlatımdan ve 2821 sayılı Kanunun 6 ncı maddesinin 1 inci fıkrasındaki “Sendika ve konfederasyonlar önceden izin almaksızın kurulabilir” anlatımından sendika ve konfederasyonların önceden izin alınmaksızın kurulabileceği anlaĢılmaktadır. ĠĢçi ve iĢveren kuruluĢlarının oluĢturulmasında isteğe bağlılık esastır. Taraflar kimsenin baskısı altında olmadan isteğe bağlı olarak herhangi bir kuruluĢun etkisinde olmadan serbestlik ve ihtiyarilik çerçevesinde sendika ve konfederasyonlarını oluĢturabilecektir.19 2821 Sayılı Kanunun 3/III‟ün sonucu olarak iĢçi veya iĢverenler bir iĢkolunda birden fazla sendika kurabileceklerdir. Buna sendika çokluğu ilkesi denmektedir. Bu ilke üst kuruluĢ çokluğu sonucunu da doğurmaktadır.20 Bu ilke bir iĢkolunda çalıĢan iĢçilerin kurulu bulunan sendikalara girme zorunluluğunda olmayıp kendi görüĢlerine uygun yeni bir sendika kurabilecekleri anlamına gelmektedir. b- Sendikaya Üye Olma Özgürlüğü Olumlu sendika özgürlüğünün diğer bir yönü de kurulu bulunan bir sendikaya üye olabilme özgürlüğüdür. Sendikaya üye olma özgürlüğü Anayasanın “Temel Hak ve Ödevler” kısmında yer almaktadır. Böylece sendikaya üye olma hakkı kiĢinin temel hak ve hürriyetleri arasında yer almaktadır. Bunun sonucu olarak bu hak Anayasa 12/1‟e göre kiĢiliğe bağlı, 16 17 18 19 20 Kenan Tunçomağ/Tankut Centel, ĠĢ Hukukunun Esasları, Beta Yayınları, Ġstanbul, 2005, Çelik, ĠĢ Hukuku, 374. Gitter/Michalski, 214. Narmanlıoğlu, 71; Çelik, ĠĢ Hukuku, 375. Çelik, ĠĢ Hukuku, 375. 238. 6 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez olan temel hak ve hürriyetlerdendir. Anayasanın 51/1‟ in son cümlesi, “Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz” Ģeklindedir. Bu hüküm, kiĢilerin sendikada üye olarak kalma hakkını korumaktadır. Böylece, kiĢi, kurallar çerçevesinde dilediği kadar üye olarak kalma hakkına sahip olacak ve ayrılmaya zorlanamayacaktır. c- Sendika Seçme Özgürlüğü Sendikaya üye olma özgürlüğü kurulmuĢ bulunan herhangi bir sendikaya üye olmaktaki serbestliği de ifade eder. Bu serbestlik, aynı zamanda kurulu bulunan aynı iĢkolundaki birçok sendikadan herhangi birini seçebilme özgürlüğünü kapsar. ĠĢçi, mutlaka iĢyerinde faaliyette bulunan bir sendikaya üye olmak zorunda değildir. Belki, bu sendika iĢverenin koruduğu bir sendika olabilecektir. Bu yüzden, çalıĢtığı iĢkolunda kurulu bulunan sendikalardan birini seçmesi, onun yararına olabilecektir. d- Sendikal Faaliyetlere Katılma Özgürlüğü Sendika üyeliğinin doğal bir sonucu olarak kiĢi sendikasının Anayasa ve yasalarla korunan faaliyetlerine katılma hakkına sahiptir. Bu faaliyetler, sendika içinde olabileceği gibi, sendikanın iĢyeri içinde ve dıĢındaki faaliyetlerine katılma Ģeklinde de olabilir. Bunlar sendikanın organlarında görev almak, karar oluĢumlarına katılmak olabileceği gibi, grev organize etmek, sendikanın düzenlediği toplantılara katılmak, iĢyeri sendika temsilciliği yapmak Ģeklinde de olabilecektir.21 Sendikal faaliyetlerde bulunmak için sendika üyesi olmak Ģart değildir.22 Sendika üyesi olmayan iĢçiler de sendikal faaliyetlere katılabilecektir. 2- Olumsuz Sendika Özgürlüğü Bireysel sendika özgürlüğü, bireyin sendikaya üye olma özgürlüğünü kapsadığı kadar, sendikadan ayrılma veya sendikaya hiç girmeme yani sendikadan uzak kalma özgürlüğünü de kapsamaktadır. Buna olumsuz sendika özgürlüğü denir.23 Anayasanın 51. maddesi, hiç kimsenin sendikaya üye olmaya zorlanamayacağı ve üye olanların üyelikten serbestçe çekilme hakkına sahip olduğunu düzenlemiĢtir. Olumsuz sendika özgürlüğü kavramına sendikaya üye olmama ve sendikadan çıkma hakkının yanında sendika kurmama ve sendikal faaliyetlere katılmama özgürlüğü de 21 22 23 Eyrenci, 43; ġahlanan, 13. Eyrenci, 137. Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin, 48. 7 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 girmektedir.24 Olumsuz sendika özgürlüğünün en önemli iki türü, sendikaya üye olmama ve sendikadan serbestçe ayrılma özgürlüğüdür. Ayrıca, sendikanın amacı dıĢında faaliyet göstermesi halinde, üyeye sendikadan ayrılma özgürlüğünün tanınmıĢ olması gerekir. Bu durum, olumsuz sendika özgürlüğünün doğal bir sonucudur.25 Hiç kimse, devlet baskısı veya sosyal bir baskı sonucu bir sendikadaki üyeliğini korumaya zorlanamaz. Bu durum, sendikaların, üye toplamalarına ve bunun için sendikaya katılmanın olumlu yanlarına dikkat çekmek ya da baĢka bir biçimde üyelerine mümkün olduğunca fazla olanaklar sağlamak hususunda giriĢimde bulunmasına engel oluĢturmaz. Ancak, olumsuz sendika özgürlüğü, sendikaya katılmanın olumsuz yanları gösterilmeyerek veya sadece sendika içi avantajlar ön plana çıkarılarak üyeler üzerinde bir baskı oluĢturulmasını yasaklar.26 Bireylerin sendikadan çıkma ve sendikadan uzak kalma özgürlüğü, güvence altına alınmıĢtır. Buna göre, hiç kimse devlet baskısı veya sosyal baskı aracılığıyla bir sendikadaki üyeliğini devam ettirmeye zorlanamaz. Bunun gibi, kapalı iĢyeri Ģartı (closed shop), sendikadan uzak kalma hakkına tecavüz oluĢturur. ĠĢveren kendi kararıyla veya iĢyerinde çalıĢan bir grup iĢçinin, sendika temsilcisinin veya iĢçi sendikasının isteği üzerine, bir iĢçinin iĢe alınmasını veya iĢte çalıĢmaya devam etmesini; bir iĢçi sendikasına bağlı olma Ģartına tabi tutamaz. Aksi halde, bu iĢçi üzerinde bir baskı oluĢturur. Bunun gibi iĢveren, iĢçinin iĢe alınmasını iĢçi sendikasından ayrılma Ģartına da bağlı tutamaz.27 a- Sendikadan Ayrılma Özgürlüğü, Sendikalar Kanununun 25 inci maddesi, “ĠĢçi veya iĢveren, sendikada üye kalmaya veya üyelikten ayrılmaya zorlanamaz” hükmüne yer vermektedir. Söz konusu yasa hükmü, sendika üyesinin serbestçe sendikadan ayrılabileceğini ifade etmektedir. Sendikadan ayrılma, sendika özgürlüğünün bir sonucudur. Bu özgürlük sendikadan ayrılma hakkını da içermektedir.28 Sendikadan çıkma hakkının korunması sendika içi demokrasinin uygulanması ve iĢçiye bu yönde uygulanacak baskıya karĢı korunması açısından da ayrıca önem taĢımaktadır.29 24 25 26 27 28 29 Centel, Arbeitsrecht, 123. Fevzi Demir, Sendikalar Hukuku, YenilenmiĢ 4. Baskı, BarıĢ Yayınları Fakülteler. Kitabevi, Ġzmir, 1999, 132. Gitter/Michalski, 214. Löwisch, 31; Söllner/Raimund, 81. ġahlanan, 192; Eyrenci, 123. ġahlanan, 193. 8 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 b- Sendikadan Uzak Kalma Özgürlüğü 2821 sayılı Kanunun 22/1 inci maddesi “Hiç kimse sendikaya üye olmaya zorlanamaz” hükmünü içermektedir. Bunun sonucu olarak bireysel sendika özgürlüğünün olumsuz yönü değil, sendikaya üye olmama hakkı olumsuz özgürlük ortaya çıkmıĢtır. Amacı olabildiğince üyeyi bünyesinde toplamak olan sendikalar tarafından bu özgürlük hoĢ karĢılanmaz.30 Sendikaların zamanla güçlenmeleri dolayısıyla sendikaya girmek istemeyen veya iĢverenin istediği sendikaya üye olmayı reddeden iĢçileri sendikalara ve iĢverenlere karĢı korumak gerekliliği doğmuĢtur.31 Bu özgürlük, sendikaların zamanla güçlenmesi ve bunun sendika üyesi olmayan iĢçilerin aleyhine geliĢmesi üzerine daha sonradan ortaya çıkmıĢtır.32 Bireysel sendika özgürlüğü içinde olumlu sendika özgürlüğünün yanında ayrıca olumsuz sendika özgürlüğünün olmasının sebebi, kiĢilerin sendikalara girip girmeme iradelerine sendikaların müdahale etmeleri olmuĢtur. Olumlu sendika özgürlüğü devlete ve iĢverenlere karĢı bir koruma teĢkil ederken, olumsuz sendika özgürlüğü daha ziyade sendikalara karĢı bir koruma sağlamaktadır. Olumsuz sendika özgürlüğü, tamamen kiĢinin karar verme özgürlüğü ile ilgiliyken; olumlu sendika özgürlüğü ise daha çok sendika kurma veya kurulmuĢ olan sendikaya girme konusunda alınan kararın uygulanmasıyla ilgilidir.33 3-Bireysel Sendika Özgürlüğünden Yararlananlar Anayasanın 51 inci maddesine göre, çalıĢanlar ve iĢverenler, önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluĢlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikte kalma haklarına sahiptirler. Madde metninden anlaĢıldığı gibi sendika özgürlüğü çalıĢanlara ve iĢverenlere tanınmıĢtır. ÇalıĢanlar terimine Anayasada 23.07.1995 tarih ve 4121/4 ile yapılan değiĢiklikle34 sendika hakkı tanınmasıyla memurlar da girmektedir. Sendika kurma ve sendikaya üye olma hakkına sahip olabilecek iĢçi ve iĢverenler, Sendikalar Kanununun 2 nci maddesinde gösterilmiĢtir. Buna göre iĢçi; hizmet akdine dayanarak çalıĢanlara denir. Bu tanım iĢçi kavramını geniĢletmiĢtir. Çünkü hizmet akdine dayanarak çalıĢanlar kavramına ĠĢ Kanunlarına (ĠĢ Kanunu, Deniz ĠĢ Kanunu, Basın ĠĢ 30 31 32 33 34 Tunçomağ/Centel, 238. C.Ġlhan Günay, ĠĢ Hukuku Yeni ĠĢ Yasaları, Ankara, 2003, 119. ġahlanan, 13. Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin, 49; O.Gökhan Antalya, “Türk Hukukunda Sendika Özgürlüğü”, Yargıtay Dergisi, C.7, S.3, Temmuz 1981, 404. RG. 26.07.1995, No.22355 9 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Kanunu) ve Borçlar Kanununa göre çalıĢanlar da girmektedir. Bu kiĢiler, Sendikalar Kanunu bakımından iĢçi sayılacaktır. Sendikalar Kanununun 2 inci maddesi her ne kadar hizmet akdine dayanarak çalıĢanlara iĢçi denileceğini ifade etmiĢse de, hizmet akdinin tanımını yapmamıĢtır. Hizmet akdi Borçlar Kanununun 313 üncü maddesinde “Hizmet akdi bir mukaveledir ki, onunla iĢçi muayyen veya gayrı muayyen bir hizmet görmeyi ve iĢ sahibi de ona bir ücret vermeyi taahhüt eder” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Borçlar Kanununda yer alan bu tanımda sadece iĢ görme ve karĢılığında ücret ödeme unsurları bulunmaktadır. 4857 sayılı Kanunun 2 inci maddesinde ise, “Bir iĢ sözleĢmesine dayanarak çalıĢan gerçek kiĢiye iĢçi denir.” Ģeklinde tanımın yanında aynı Kanunun 8/I inci maddesinde ise “ĠĢ sözleĢmesi, bir tarafın (iĢçi) bağımlı olarak iĢ görmeyi, diğer tarafın (iĢveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluĢan sözleĢmedir” ifadesiyle iĢ sözleĢmesinin unsurları ortaya konmuĢtur. Öğretide iĢ görme ve ücret ödeme unsurlarına iĢçinin, iĢin yapılması sırasında iĢverenin talimatına bağlı olması ve iĢverence denetlenmesi anlamına gelen bağımlılık unsuru da eklenmiĢtir.35 Buna göre iĢ sözleĢmesi; iĢ, ücret, bağımlılık unsurlarından oluĢmaktadır. Ayrıca Anayasa Mahkemesi de vermiĢ olduğu bir kararında bağımlılık unsuruna vurgu yaparak iĢ, ücret ve bağımlılık unsurlarını belirtmiĢtir.36 Sendikalar Kanununun 2 inci maddesinin devamında iĢ sözleĢmesi dıĢında bazı sözleĢmelere göre çalıĢanlar da iĢçi sayılmıĢlardır. Maddenin devamında “Bu kanun bakımından araç sahibi hariç nakliye mukavelesine göre esas itibariyle bedeni hizmet arzı suretiyle çalıĢmayı veya neĢir mukavelesine göre eserini naĢire terk etmeyi meslek edinmiĢ bulunanlar ve adi Ģirket mukavelesine göre ortaklık payı olarak esas itibariyle fiziki veya fikri emek arzı suretiyle –bu mukavelenin aynı durumdaki herkese fiilen açık olması kaydıyla- bir iĢyerinde çalıĢanlar da iĢçi sayılırlar.” hükmü mevcuttur. 2822 sayılı Kanun sadece iĢ sözleĢmesi ile çalıĢanlara toplu sözleĢme ve grev hakkını tanımıĢ olduğundan, nakliye, neĢir ve adi Ģirket sözleĢmelerine göre çalıĢanlar 2822 sayılı Toplu ĠĢ SözleĢmesi Grev ve Lokavt Kanunu hükümlerinden yararlanamayacaklardır.37 Anayasanın 51 inci maddesi, sendika hakkına sahip olup bu özgürlükten yararlanacak kiĢiler arasında çalıĢanların yanında iĢverenleri de saymıĢtır. Sendikalar Kanununda iĢveren 35 36 37 Çelik, ĠĢ Hukuku, 73; ġahlanan, 148; Tunçomağ/Centel, 51. AYM, 26–27.9.1967, E.1963/336, K. 1967/29, RG.19.10.1968, No.13031. Çelik, ĠĢ Hukuku, 374. 10 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 “ĠĢçi sayılan kimseleri çalıĢtıran gerçek veya tüzel kiĢiye veya tüzel kiĢiliği olmayan kamu kuruluĢlarına denilir” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Ayrıca Yasa “Bir adi Ģirkette fiziki veya fikri emek arzı suretiyle ortak olanların dıĢındaki ortaklar da bu Kanun bakımından iĢveren sayılırlar” hükmüyle bu kiĢileri de iĢveren kabul etmiĢtir. Yasa hükmünde açıkça belirtilmemiĢ olmasa da, buradaki iĢçi çalıĢtırma, “kendi nam ve hesabına” olmalıdır. Çünkü, kendi nam ve hesabına değil de baĢkası nam ve hesabına yapılan iĢçi çalıĢtırma, iĢveren olarak değil, iĢveren vekili olarak kabul edilecektir. 38 Sendikalar Kanunu m. 2/VII, iĢveren vekillerini bu Kanun bakımından iĢveren saydığı için bu kiĢiler de iĢveren sendikasına üye olup sendikal faaliyetlerde bulunabileceklerdir. Sendikalar Kanunu; yayın, nakliye ve adi ortaklık sözleĢmelerine dayanarak çalıĢanları iĢçi sayarken; iĢveren tanımında sadece bir adi Ģirkette fiziki veya fikri emek arzı suretiyle ortak olanların dıĢındaki ortakları iĢveren saymıĢtır. Yayın ve nakliye sözleĢmelerine göre çalıĢanlarla ilgili bir düzenleme yapmamıĢtır. Bu kiĢilerin çalıĢmalarında bir iĢçi çalıĢtırma söz konusu olmadığından dolayı bu kiĢilerin iĢveren olarak kabul edilmesi düĢünülemeyecektir.39 4- Bireysel Sendika Özgürlüğünden Yararlanamayanlar Anayasanın 51 inci maddesinde her ne kadar „çalıĢanlar ve iĢverenler sendika kurma ve üye olma hakkına sahiptirler‟ düzenlemesi mevcut bulunsa da tüm çalıĢanlar sendika hürriyetine sahip değildir. Bu konuda istisnalar mevcuttur. 2821 sayılı Sendikalar Kanununun „sendika üyesi olamayacaklar‟ baĢlıklı maddesi bu konuya ilk örnektir. Bir kimsenin sendikal özgürlükten yararlanması için sadece çalıĢan veya iĢveren olması yetmez. Ayrıca, yasal bir engelin de bulunmaması gerekir. Bu yasak sadece Sendikalar Kanunuyla değil baĢka kanunlarla da olabilir. Yasağa rağmen yapılacak bir sendika üyeliği sendikal özgürlük sağlamayacaktır.40Bireysel sendika özgürlüğünden yararlanamayan kiĢiler; 2821 sayılı Kanunun 21 inci maddesinde gösterilen askeri Ģahıslardır. Askeri Ģahısların sendika kurma ve sendikalara üye olma haklarının olmadığı 2821 sayılı Kanunun 21 inci maddesinde belirtilmiĢtir. Madde hükmü “Askeri Ģahıslar (Milli Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığına bağlı iĢyerlerinde bu Kanun anlamında iĢçi olarak çalıĢanlar hariç) üye olamazlar ve sendika 38 39 40 ġahlanan, 160. ġahlanan, 160; KarĢı görüĢ Eyrenci, 108–109. ġahlanan, 153. 11 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 kuramazlar” Ģeklindedir. SenK. askeri Ģahıs terimini tanımlamamıĢtır. 211 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri Ġç Hizmet Kanunun 2 inci maddesinde asker, “askerlik mükellefiyeti altına giren Ģahıslarla, özel kanunlarla Silahlı Kuvvetlere intisap eden ve resmi bir kıyafet taĢıyan Ģahıs” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Söz konusu tanımın içine askerliği meslek edinmiĢ olan subay ve astsubay gibi kiĢilerin yanında askerliği meslek edinmemiĢ yedek subay, er ve erbaĢ da girmektedir.41 Askerlik, Anayasamızın 72 inci maddesinde „Vatan Hizmeti‟ baĢlığı altında yer almıĢtır. Bu maddeye göre “Vatan hizmeti her Türkün hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne Ģekilde yerine getirileceği veya getirilmiĢ sayılacağı kanunla düzenlenir.” Görüldüğü gibi, askerlik görevi Anayasada bir hak ve görev olarak vasıflandırılmıĢtır. Ayrıca, 1111 sayılı Askerlik Kanunu‟nun 1 inci maddesinde, “Türkiye Cumhuriyeti tebaası olan her Türk iĢ bu kanun mucibinde askerlik yapmaya mecburdur”, düzenlemesi bulunmakta Anayasada belirtilen askerlik, ödev olarak vurgulanmaktadır. Askerliği meslek edinmemiĢ olup ödev olarak yerine getiren kiĢilerin çalıĢmaları hizmet sözleĢmesiyle olmayıp kamu hukukunun askerlik yükümlülüğüne dayanmaktadır. Sendikalar Kanunu md. 24/3 “Askerliği meslek edinmemiĢ bulunan askeri Ģahısların bu Kanuna göre sahip bulundukları hak ve yükümlülükler silah altında bulundukları süre için askıda kalır” Ģeklindedir. Askerliği meslek edinmemiĢ olan askeri Ģahıslar, askerlik görevleri süresince sendikal haklardan yararlanamayacak; üye olamayacak ve askerlik görevi öncesi bir üyelikleri varsa bu iliĢkileri askıda kalacaktır.42 Askerliği meslek edinmiĢ bulunan askeri Ģahıslar, memur statüsünde olduklarından, bu kiĢiler 2821 sayılı Kanunun uygulama alanının dıĢında olacaklardır. Bu sebeple 2821 sayılı Kanun 21 ve 24 üncü maddeleri birlikte ele alındığında Sendikalar Kanunu 21‟deki askeri Ģahıslara iliĢkin yasağın askerliği meslek edinmemiĢ olup askere alınan kiĢiler için olduğu söylenebilecektir.43 Sendikalar Kanununun 21 inci maddesi Milli Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığına bağlı iĢyerlerinde bu Kanun anlamında iĢçi olarak çalıĢanları yasak hükmü kapsamı dıĢında tutmuĢtur. Bu kiĢilerin sendikal hakları korunmuĢtur. Bu kiĢiler, askeri iĢyerlerinde çalıĢan, sendikal hakları saklı tutulan, Sendikalar 41 42 43 Tunçomağ/Centel, 286. Tunçomağ/Centel, 286. Fevzi ġahlanan, “Sendikalar Kanununda Yapılan DeğiĢiklikler”, Halid Kemal Elbir’e Armağan, Ġstanbul, 1996, 481. 12 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Kanunu 60. maddesindeki 26 Nolu “Milli Savunma” iĢkoluna giren bir alanda çalıĢmaktadır. 5- Özel Olarak Korunanlar Sendikal özgürlüklerin kullanılması ve geliĢmesinde bazı kiĢiler, öncü durumundadır ve bu kiĢiler, iĢverenin fesih baskısına daha fazla maruz kalabilmektedir. Bu yüzden sözleĢmelerinin feshe karĢı korunması daha fazla önem kazanmaktadır. Bu kiĢiler; Sendikalar Kanunu madde 30‟da belirtilen iĢyeri sendika temsilcileri ile aynı kanunun 29 uncu maddesinde belirtilen iĢçi sendika ve konfederasyonu yöneticileridir. a-ĠĢyeri Sendika Temsilcileri ĠĢyeri sendika temsilcileri, toplu iĢ sözleĢmesi yapmaya yetkili sendikanın iĢyerinde çalıĢan üyeleri arasından sendikaca atanır. ĠĢyeri sendika temsilcilerini atama yetkisi, yasa koyucu tarafından toplu iĢ sözleĢmesi yapmak üzere yetkisi kesinleĢen sendikaya tanınmıĢtır. Sendikanın temsilci ataması yaparken iĢyerindeki üyelerine temsilcilerini seçme imkânı verip vermemesi kendi takdir ve yetkisine bırakılmıĢtır.44 ĠĢyeri sendika temsilcileri, iĢyerinde çalıĢan sendikalı iĢçilerle iĢveren arasında köprü hizmeti görmekte onların haklarını savunarak bu konularda iĢverenin muhatabı olmaktadır.45 Ayrıca iĢyeri sendika temsilcileri, iĢyerindeki sendikal örgütlenmeyi sağlamak ve çalıĢma hayatıyla ilgili sorunlarına çözüm bulma faaliyetlerini yürütürler.46 ĠĢyeri sendika temsilcileri, toplu iĢ sözleĢmesinin iĢyerinde uygulanmasını sağlayan ve iĢyerinde barıĢın ve düzenin korunmasında görev alan kiĢilerdir.47 ĠĢyeri sendika temsilcilerinin; yeni üye kazanılması, sendikal faaliyetin iĢyeri düzeyinde organize edilmesi, sendika özgürlüğünün sağlanması anlamında büyük bir önemi bulunmaktadır.48 Sendikal özgürlüğün sağlanması ve iĢyerindeki iĢçilerin haklarını koruma ve menfaatlerini gözetme gibi görevleri dolayısıyla iĢverenle iliĢkileri zamanla gerginleĢebilmektedir.49 ĠĢyeri sendika temsilcileri, görevlerinden dolayı sendikal faaliyetlerde ön planda yer almaktadır. Bu sebeple bu kiĢiler, özel bir güvenceye muhtaçtır.50 Bunun sonucunda iĢyeri sendika temsilcileri, iĢten çıkarılma veya farklı bir iĢleme tabi tutulma gibi 44 45 46 47 48 49 50 Nuri Çelik, “ĠĢyeri Sendika Temsilcilerinin Atanmasına ve Görev Süresine ĠliĢkin BaĢlıca Sorunlar”, Halid Kemal Elbir’e Armağan, Ġstanbul, 1996, 99. Tunçomağ/Centel, 311, Eyrenci, 156. ġahlanan, 229. Demir, Sendikalar, 165. Sabahattin Yürekli, ĠĢyeri Sendika Temsilciliği ve Güvencesi, Ġstanbul, 2004, 12, Bu konuda geniĢ bilgi için bkz.: age, 119–129. Tunçomağ/Centel, 312. Melda Sur, Toplu iliĢkiler, 45. 13 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 durumlara maruz kalabilmektedir.51 2821 sayılı Sendikalar Kanununun 30 uncu maddesiyle iĢyeri sendika temsilcileri için sağlanan iĢe iade teminatı, 4773 sayılı Kanunla değiĢtirilecek iĢyeri sendika temsilcisi de diğer iĢçiler gibi 4857 sayılı Kanunun iĢ güvencesi hükümleri kapsamına alınmıĢtır. Bunun sonucu olarak da temsilcilerin güvencesi, diğer sendikalı iĢçilerle aynı düzeye getirilmiĢtir. 4773 sayılı Kanunla getirilen değiĢiklikten önceki hükümde iĢveren, temsilcisinin sözleĢmesini haklı nedenle feshedebilirken Ģimdiki duruma göre sendika temsilcisinin sözleĢmesinin geçerli nedenle feshedilmesi durumunda temsilci ile iĢ güvencesinden yararlanan diğer iĢçiler arasında iĢ güvencesinden yararlanma bakımından herhangi bir fark kalmamıĢtır. 4773 sayılı Kanunla sağlanan; iĢyeri sendika temsilcilerinin yazılı rızası olmadan iĢyerinin veya iĢinde esaslı tarzda değiĢikliğin yapılamaması ise olumlu bir geliĢme olmuĢtur.52 ĠĢyeri sendika temsilciliği, Sendikalar Kanununun 30, 34, 35 nci maddelerinde düzenlenmiĢtir. Sendikalar Kanununun 30 uncu maddesi iĢyeri sendika temsilcilerinin teminatını, 34 üncü maddesi iĢyeri sendika temsilcisinin tayini ve niteliklerini, 35 inci madde ise temsilcilerin görevlerini düzenlemektedir. Sendikalar Kanunu 35 inci maddesi iĢyeri sendika temsilcilerinin görevlerini “...iĢçilerin dileklerini dinlemek ve Ģikâyetlerini çözmek, iĢçi ve iĢveren arasındaki iĢbirliği ve çalıĢma ahengi ile çalıĢma barıĢını devam ettirmek, iĢçilerin hak ve menfaatlerini gözetmek, iĢ kanunları ve toplu iĢ sözleĢmelerinde öngörülen çalıĢma Ģartlarının uygulanmasına yardımcı olmak…” olarak ifade etmiĢtir. Sendika temsilcilerinin faaliyet alanı yasada belirtilmiĢ olup ayrıca bu faaliyetlerin iĢyeri ile sınırlı olduğu ortaya konmuĢtur. Böylece, temsilci, sadece temsilcilik yaptığı iĢyerinde yasada belirtilen alanlarda faaliyet gösterebilecektir.53 Sendikalar Kanunu 30 uncu madde, iĢyeri sendika temsilcilerinin belirsiz süreli iĢ sözleĢmesinin iĢveren tarafından feshinde ĠĢ Kanununun ilgili hükümlerinin uygulanacağını belirtmiĢtir. Maddenin devamında ise temsilcinin, hizmet akdinin sadece temsilcilik faaliyetlerinden dolayı feshedilmesi halinde ĠĢ Kanununun 21 inci maddesinin 1 nci fıkrası uyarınca en az bir yıllık ücreti tutarında 51 52 53 Metin Kutal, “Sendika Özgürlüğünün Korunması Açısından Yargıtay‟ın Türk ĠĢ Hukukunun GeliĢmesine Etkileri”, Yargıtay Dergisi, C.15, S.1–4, Ocak-Ekim 1989 Özel Sayı, 506. Erol Akı, “ĠĢ SözleĢmesinin Feshi, Feshe Ġtiraz ve Geçersiz Nedenle Yapılan Feshin Hukuki Sonuçları”, ĠĢ Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi 30.Yıl Armağanı, Ankara 2006, 305–306. Metin Kutal, “Sendika Temsilcileri ve Yöneticilerinin Hukuki Durumu, Hukuki GeliĢmeler ve Sorunlar”, Kamu-ĠĢ, C.5, S.3, Nisan–2000, 513. 14 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 tazminata hükmedileceği ifade edilmiĢtir. ĠĢveren, yazılı rızası olmadıkça iĢyeri temsilcisinin çalıĢtığı iĢyerini değiĢtiremez veya iĢinde esaslı bir değiĢiklik yapamaz. Aksi halde değiĢiklik geçersiz sayılır hükmüyle iĢyeri sendika temsilcilerinin teminatı ortaya konmuĢtur. 135 sayılı ILO sözleĢmesinin 3 üncü maddesinin a fıkrasında iĢçi temsilcileri deyimi “Ya sendika temsilcileri, Ģöyle ki sendikalarca veya bu tür kuruluĢların üyelerince seçilen veya atanan temsilciler; Ya da …” anlamına gelir” demektedir. Bu hükümden iĢyeri sendika temsilcilerinin 135 sayılı sözleĢmenin 1 nci maddesindeki; görevleri nedeniyle bulunacakları faaliyetlerden dolayı maruz kalacakları her nevi iĢleme karĢı etkili bir korumadan yararlanabilecekleri görülmektedir.54 158 sayılı ILO sözleĢmesinin55 5 nci maddesinin b fıkrasında iĢçi temsilciliği yapmanın iĢçinin iĢine son vermede geçerli bir neden sayılamayacağı kaleme alınmıĢtır. 135 sayılı sözleĢmede iĢyeri sendika temsilcilerinin de iĢçi temsilcisi sayılacağı belirtilmiĢtir. Buna göre, mevzuatımızdaki sendika temsilcileri de, bu kapsama girecek ve 158 sayılı sözleĢmeye göre sadece halen temsilcilik yapanlar değil; daha önce temsilcilik yapmıĢ olanlar ve de temsilciliğe talip olmuĢ olanlar da iĢ güvencesinden yararlanacaktır. Bu açıdan Türk Hukukundaki iĢyeri sendika temsilcilerine sağlanan güvencenin yetersiz kaldığı söylenebilecektir.56 b- ĠĢçi Sendikası ve Konfederasyonu Yöneticileri Sendika yöneticilerinin iĢ güvencesi sendika özgürlüğünün önemli ve korunması gereken bir kısmıdır. Sendikal faaliyetlerin yoğunluğu ve bu iĢin amatörce değil de profesyonelce yapılma ihtiyacı sonucu iĢini bırakarak yönetici seçilen sendikacı iĢçi için yöneticilik görevi son bulunca iĢsizlik riskini önlemek gerekmektedir. ĠĢsizlik korkusundan, sendika yöneticisi olmaktan kaçınmanın önüne geçmek amacıyla 2821 sayılı Yasa, sendikadaki yöneticilik görevinden ayrılan iĢçiler için yeniden ve zorunlu olarak iĢe alınmaları yükümlülüğünü getirmiĢtir.57 Sendikalar Kanununun 9 uncu maddesinin beĢinci bendinde “bu kanunun uygulamasında yönetim ve denetim kurulu üyeleri yönetici sıfatını taĢırlar.” hükmü 55 56 57 135 sayılı sözleĢme için bkz.: Tankut Centel, Türkiye‟nin Onayladığı ILO SözleĢmeleri, Ġstanbul, 2004, 460-465. 158 sayılı sözleĢme için bkz.: Centel, ILO SözleĢmeleri, 569-582. Kutal, Sendika Temsilcilerinin, 516. Ġbrahim SubaĢı, “ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği ve Güvencesi”, Kamu-iĢ, C.5, S.3, Nisan, 2000, 530 15 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 bulunmaktadır. Bu hükümle yönetim ve denetim kurulu üyelerinin yönetici sıfatı taĢıdıkları belirtilmiĢ olmakla birlikte, Sendikalar Kanununun 29 uncu maddesinde sendika ve konfederasyonların yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanlığı görevinde bulunan kiĢiler yönetici teminatına sahip kılınmıĢtır. Sendikalar Kanununun getirdiği bu düzenleme, sendikadaki görevi yasada gösterilen bir nedenle sona eren sendika yöneticileri için iĢsiz kalma endiĢelerini yok eden ve eski iĢlerine veya eski iĢlerine uygun baĢka bir iĢe dönmelerini sağlayan bir güvence niteliğindedir.58 Sendikalar Kanunu 29 uncu madde metninden açıkça anlaĢıldığı üzere, yöneticilik güvencesinden ancak yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanlığı görevinde bulunanlar yararlanabilmekte, disiplin veya denetleme kurulu gibi baĢka organlarda görev alanlar yararlanamamaktadır.59 Bunun yanında 29 uncu maddenin baĢlığı yöneticilik sözcüğünü kullandığından ve 9 uncu maddede denetleme kurulu üyelerinin de bu kategoriye girdiği belirtildiğinden dolayı denetleme kurulu üyelerinin de bu kapsama gireceği ve güvenceden yararlanacağı söylenebilir.60 Esasında yasanın kenar baĢlığı ve metin arasındaki çeliĢki açıkça göze çarpmaktadır. Olması gerekense, yasada yapılacak bir değiĢiklikle kenar baĢlık ile metnin uyumlu hale getirilmesidir; yani, denetleme kurulu üyelerinin de metnin içerisine ilave edilmesi veya metnin içinde sadece yöneticilerden bahsedilerek, bu konudaki tereddütlerin giderilmesi gerekir.61 Sendikalar Kanunu 29 uncu madde hükmüne göre, sendika ve konfederasyonların yönetim kurullarında veya baĢkanlığında görev aldığı için kendi isteği ile çalıĢtığı iĢyerlerinden ayrılan iĢçiler, bu görevlerinin seçime girmemek, yeniden seçilmemek veya kendi istekleriyle çekilmek suretiyle son bulması halinde ayrıldıkları iĢyerinde iĢe yeniden alınmalarını istedikleri takdirde, iĢveren talep tarihinden itibaren en geç bir ay içinde bu iĢçileri o andaki Ģartlarla eski iĢlerine veya eski iĢlerine uygun bir diğer iĢe, diğer isteklilere nazaran öncelik vererek almak zorundadır. Bunun için, bu görevden ayrılan kiĢinin görevinin sona ermesinden itibaren üç ay içinde baĢvurması ve göreviyle ilgili fiillerinden dolayı hüküm giymemiĢ olması gerekir. Ayrıca, bu teminattan Sendikalar Kanununun 29/son hükmü uyarınca, sendika Ģubesi yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanları da yararlanacaktır. 58 59 60 61 SubaĢı, ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği, 525 ġahlanan, 120–121; Çelik, ĠĢ Hukuku, 388 Tunçomağ/Centel, 278; ġahlanan, 121 SubaĢı, ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği, 532. 16 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 III- 31.01.212 Tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Bireysel Sendika Özgürlüğü Açısından Getirdikleri Toplu iĢ iliĢkileri kanunu sade, anlaĢılır bir dille yazılmıĢ olup sendikal hak ve özgürlükleri özgürlükçü ve demokratik toplum esasları temelinde yeniden düzenlemektedir.62 Bu taslakta temel amacın bugün uygulanmakta olan kanunlarda yer alan ve ILO tarafından yıllardır eleĢtiri konusu yapılan ve AB ilerleme raporları doğrultusunda sendikal hakların kullanılmasına iliĢkin bazı sınırlamaların ortadan kaldırılması olduğu görülmektedir. 63 AĢağıda Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının bireysel sendika özgürlüğüne iliĢkin getirmiĢ olduğu, günümüzde uygulamadan farklılık getirecek hükümler ele alınacaktır. a- Sendikanın kuruluĢu Yapılan düzenleme ile sendika kuruculuğu için Türk vatandaĢı olma, Türkçe okuryazar olma ve iĢ kolunda fiilen çalıĢır olma koĢulları kaldırılmıĢtır. Fiil ehliyetine sahip gerçek ve tüzel kiĢilerin sendika kurma hakkına sahip oldukları belirtilmiĢ ancak bazı suçlardan mahkûm olan kiĢilerin kurucu olmalarına yürürlükte olan yasada olduğu gibi yine izin verilmemiĢtir. Ayrıca sendikaların kuruluĢ usulü kolaylaĢtırılmıĢ ve kurucuların tüzükle birlikte vermeleri zorunlu belgeler bakımından gerekli yeterliğe sahip olduklarına dair beyanları yeterli görülmüĢtür. b- Sendika Üyeliği ĠĢçinin aynı iĢkolunda kısmi zamanlı olarak birkaç iĢverene bağlı olarak çalıĢabilmesi göz önüne alınmıĢ ve böylelikle aynı iĢkolunda ve aynı zamanda farklı iĢverenlere ait iĢyerlerinde çalıĢan iĢçiler, birden çok sendikaya üye olabilirler hükmü getirilmiĢtir. Tasarıda yapılan yeni düzenleme ile aynı iĢkolunda veya aynı zamanda birden çok sendikaya üye olma yasağı devam etmekle birlikte ancak aynı iĢkolunda aynı zamanda farklı iĢyerlerinde çalıĢan iĢçiler birden çok sendikaya üye olabileceklerdir. Bunun geniĢ bir uygulama alanı bulmayacağı kabul edilse bile64 olumlu bir geliĢme 62 63 64 Ali Kemal SAYIN, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Getirdikleri, Sicil, ĠĢ Hukuku Dergisi, Haziran 2012, Sayı: 26, sayfa:70 A. Can TUNCAY, “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarı Taslağının Sendika Üyeliği Açısından Değerlendirilmesi”, ĠĢveren, Kasım 2011, Haluk Hadi Sümer, “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısı‟nın Resmi Arabuluculuk ve Tahkim Konusunda Getirdiği Yenilikler”, Sicil, Haziran 2012, Sayı:26, Sayfa: 50-51 Metin KUTAL, “Toplu ĠĢ Hukukunda Yeni Bir Düzenleme (31.01.2012 Tarihli Kanun Tasarısı)”, Sicil, ĠĢ Hukuku Dergisi, Mart 2012, Sayı 25, Sayfa 165 17 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 olarak kabul edilmesi gerekir. Ayrıca, iĢçinin iĢverene ait olsa bile farklı bir iĢkolundaki iĢyerine geçmesi halinde sendika üyeliği eskiden olduğu gibi kendiliğinden sona ermekte, böylece ILO‟ nun 87 sayılı SözleĢmesinin “iĢçinin serbestçe dilediği sendikaya üye olması” ilkesine aykırılığın devam ettiği isabetli bir Ģekilde ileri sürülmektedir.65 Ayrıca sendikaya üyelik yaĢı 16 dan 15 e indirilmiĢtir. Ülkemizde çalıĢma yaĢının yasalarımız gereği 15 den baĢlayabilmesi nedeniyle üyelik yaĢının indirilmesi isabetli olmuĢtur. Böylece asgari çalıĢma yaĢıyla paralellik sağlanmıĢ olmaktadır. Ancak 15 yaĢından büyük olup da 18 yaĢından küçük olanların sendikaya üyelikte kanuni temsilcilerinin iznini alıp almayacakları konusu açık değildir. Üyelik iĢleminin iki taraflı bir hukuki iĢlem olduğu ve iĢçiyi aidat ödeme gibi bir maddi yükümlülük altına koyduğu dikkate alınırsa burada kanuni temsilcilerin izninin alınması gerekip gerekmediği tartıĢma konusu olacaktır. Ancak yürürlükteki kanun hükmüne bakacak olursak; 16 yaĢını dolduranların üyelik hakkına sahip oldukları, 16 yaĢından küçük olanların ise kanuni temsilcilerinin izniyle üye olabilecekleri belirtilmiĢtir. Tasarıdaki üyelikle ilgili maddede ise bu kısım yasadan çıkarılmıĢ ve izin konusuna hiç girilmemiĢtir. Böylelikle özel bir düzenleme olmadığı için genel hükümlere baĢvurarak 18 yaĢından küçük iĢçinin sendikaya üyelik baĢvurusunda kanuni temsilcilerinin izninin alınması gerektiği sonucu çıkarılabilir.66 c-Üye olma ve çekilme Sendikaya üye olma ve üyelikten çekilme iĢlemleri notere baĢvuru Ģartı kaldırılarak kolaylaĢtırılmıĢtır. Bu prosedürün kolaylaĢtırılması olumlu bir geliĢmedir. Sendikaya üyelik, Bakanlıkça sağlanacak elektronik baĢvuru sistemine e-Devlet üzerinden yapılan baĢvuru ve sendikanın yetkili organının kabulü ile elde edilecektir. Yine aynı Ģekilde kimsenin sendikada üye kalmaya zorlanamayacağı vurgusu yapılarak üyelikten ayrılmanın e-Devlet üzerinden yapılan çekilme bildirimi ile yapılacağı düzenlenmektedir. Bu konuda Bakanlıkça bir yönetmeliğin çıkarılacağı Tasarının 19/son maddesinde öngörülmüĢ bulunmaktadır. d-Sendika Yöneticiliği güvencesi ĠĢ yeri sendika temsilcileri ile ilgi hükümlere yapılan bir ilave ile iĢyeri sendika temsilcileri ile ilgili güvenceden iĢverenle iĢ iliĢkisi devam eden kuruluĢ ve Ģube yöneticilerinin de faydalanacağı hüküm altına alınmıĢ bulunmaktadır. Tasarının 23. maddesiyle getirilen güvence hükmüne göre; yönetime seçilen iĢçinin iĢ sözleĢmesi sona 65 66 Kutal, 165 (Toplu ĠĢ Hukukunda) Aynı görüĢte A. Can TUNCAY, aynı makale. 18 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 ermemekte, askıda kalmaktadır. Yönetici eğer isterse iĢ iliĢkisini sona erdirip kıdem tazminatını alabilecektir. ĠĢ iliĢkisi askıda olan yöneticinin görevi, sendika tüzel kiĢiliğinin sona ermesi, seçime girmemek, yeniden seçilmemek veya kendi isteği ile çekilmek suretiyle sona ermesi halinde sona erme tarihinden itibaren 1 ay içinde ayrıldığı iĢyerinde iĢe baĢlatılmak üzere iĢverene baĢvurabilir. ĠĢveren talep tarihinden itibaren bir ay içinde bu kiĢileri o andaki Ģartlarla eski iĢlerine veya eski iĢlerine uygun diğer bir iĢe baĢlatmak zorundadır. Aksi halde iĢ sözleĢmeleri iĢverence feshedilmiĢ sayılır. Bu çözüm sendika yöneticiliği güvencesi açısından olumlu ve isabetli olmuĢ ayrıca doktrinde de kabul görmüĢtür.67 e-ĠĢyeri sendika temsilcilerinin güvencesi iĢyeri sendika temsilcileri ile ilgili olarak Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Yasa Tasarısında çok önemli bir yenilik getirilmemiĢtir. Sadece yürürlükteki yasadan farklı olarak, “Temsilcinin iĢ sözleĢmesinin, sadece temsilcilik faaliyetlerinden dolayı feshedilmesi halinde, 4857 sayılı Kanunun 21 inci maddesinin birinci fıkrası uyarınca en az bir yıllık ücreti tutarında tazminata hükmedilir” ifadelerine yer verilmiĢtir. Böylece, iĢe iade davasını kazanan iĢçiye ödenecek olan 4-8 aylık tazminat iĢyeri sendika temsilcileri için bir yıla çıkarılmıĢ bulunmaktadır. IV- Sonuç Sonuç olarak, çalıĢma hayatı, çalıĢma barıĢı ve toplumun refah seviyesi ve huzuru açısından bireysel sendika özgürlüğünün önemi tartıĢılmazdır. Bu bağlamda 31.01.2012 tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanun Tasarısı çok büyük önem arz etmektedir. Tasarının hazırlanması aĢamasında ILO‟ nun yıllarca yaptığı uyarı ve eleĢtiriler ile AB ilerleme raporlarının etkisi olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Tasarının yetersiz bulunacağı ve ILO tarafından yine de eleĢtiriye uğrayacağı görüĢünün68 yanında getirmiĢ olduğu yeni hükümlerin de çalıĢma hayatımıza yapacağı katkıların göz ardı edilmemesi gerekir. KAYNAKÇA Akı, Erol: “ĠĢ SözleĢmesinin Feshi, Feshe Ġtiraz Ve Geçersiz Nedenle Yapılan Feshin Hukuki Sonuçları”, ĠĢ Hukuku Ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi 67 68 Kutal, 166 (Toplu ĠĢ Hukukunda) Kutal, 177 (Toplu ĠĢ Hukukunda) 19 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 30.Yıl Armağanı, Ankara 2006 Aktay, Nizamettin: Sendika Hakkı, Kamu-ĠĢ, Ankara 1993 Antalya, O.Gökhan: “Türk Hukukunda Sendika Özgürlüğü”, Yargıtay Dergisi, C.7, S.3, Temmuz 1981 Brox, Hans/Rüthers, Bernd/ Henssler, Martin: Arbeitsrecht, Stuttgart, 2004 Centel, Tankut: Türkiye‟nin Onayladığı ILO SözleĢmeleri, MESS Yayını, Ġstanbul 2004 Centel, Tankut Arbeitsrecht in der Türkei, 1.Auflage, Leitfader Çelik, Nuri: “ĠĢyeri Sendika Temsilcisinin Atanmalarına ve Görev Sürelerine ĠliĢkin BaĢlıca Sorunlar”, Halid Kemal Elbir’e Armağan, Ġstanbul, 1996 Çelik, Nuri: ĠĢ Hukuku II Kolektif ĠĢ Hukuku, SENDĠKALAR 2.Bası Sermet Matbaası, Ġstanbul 1979 (Sendikalar) Çelik, Nuri: ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 19. Bası, Ġstanbul 2006 (ĠĢ Hukuku) Demir, Fevzi: Sendikalar Hukuku, YenilenmiĢ 4. Baskı, BarıĢ Yayınları Fakülteler Kitabevi, Ġzmir, 1999 Demircioğlu, Murat / Centel, Tankut: ĠĢ Hukuku, 12.Bası, Ġstanbul, Beta, 2007 Eyrenci, Öner: Sendikalar Hukuku, Banksis Yayınları No: 3, Ġstanbul, 1984 Gitter, Wolfgang / Michalski, Lutz: Arbeitsrecht, Heidelberg, 2002 Günay, Cevdet Ġlhan: ĠĢ Hukuku Yeni ĠĢ Yasaları, Ankara, 2003 (Yeni ĠĢ Yasaları) Hanau, Peter/ Adomeit, Klaus: Arbeitsrecht, München 2005 20 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Hromadka, Wolfgang/ Maschmann, Frank: Arbeitsrecht Band I, Ġndividualarbeitsrecht, Heidelberg 2005 Kutal, Metin: “Sendika Özgürlüğünün Korunması Açısından Yargıtay‟ın Türk ĠĢ Hukukunun GeliĢmesine Etkileri”, Yargıtay Dergisi, C.15, S.1–4, Ocak-Ekim 1989 Özel Sayı (Sendika Özgürlüğü) Kutal, Metin: “Sendika Temsilcileri Ve Yöneticilerinin Hukuki Durumu, Hukuki GeliĢmeler Ve Sorunlar”, Kamu-ĠĢ, C.5, S.3, Nisan–2000 (Sendika Temsilcilerinin) Kutal, Metin: “Sendikacılık Faaliyetleri Nedeni Ġle ĠĢçinin Feshe KarĢı Korunması”, Ġktisat Ve Maliye Dergisi, C.25, S.1, Nisan 1978 Kutal, Metin: “Toplu ĠĢ Hukukunda Yeni Bir Düzenleme (31.01.2012 Tarihli Kanun Tasarısı)”, Sicil, Mart 2012 (Toplu ĠĢ Hukukunda) Löwisch, Manfred: Arbeitsrecht, 7. Auflage, Duesseldorf, 2004 Narmanlıoğlu, Ünal: ĠĢ Hukuku II, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir 2001 Sayın, Ali Kemal: Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Getirdikleri, Sicil, Haziran 2012 SubaĢı, Ġbrahim: “ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği Ve Güvencesi”, Kamu-ĠĢ, C.5, S.3, Nisan–2000 (ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği) Söllner, Alfred/ Walterman, Raimund: Grundriss des Arbeitsrecht, München 2003 Sur, Melda: ĠĢ Hukuku Toplu ĠliĢkiler, Turhan Kitabevi, Ankara 2006 (Toplu ĠliĢkiler) Sümer, Haluk Hadi: “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Resmi Arabulucuk ve Tahkim Konusunda Getirdiği Yenilikler”, Sicil, Haziran 2012 ġahlanan, Fevzi: “Sendikalar Kanununda Yapılan DeğiĢiklikler”, Halid 21 www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi), Sayı: 128, Ekim 2012 Kemal Elbir‟e Armağan, Ġstanbul, 1996 ġahlanan, Fevzi: Sendikalar Hukuku, Ġstanbul 1995, Banksis Yayınları, No:76 Tuğ, Adnan: Sendikalar Hukuku, 2.Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 1992 Tuncay, A.Can: ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin Kazanılması Ve Sona Ermesi, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul, 1975 Tuncay, A. Can: Toplu ĠĢ Hukuku, Alfa Yayınları, Ġstanbul 1999 Tuncay, A. Can: “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarı Taslağının Sendika Üyeliği Açısından Değerlendirilmesi” ĠĢveren, Kasım 2011 Tunçomağ, Kenan/ Centel, Tankut: ĠĢ Hukukunun Esasları, Beta, Ġstanbul, 2005 Ünsal, Engin: Sendika Özgürlüğü Ve Uluslar Arası ÇalıĢma Örgütü Ġle Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ĠliĢkileri, Ġstanbul, 2003 (Sendika Özgürlüğü) Yürekli, Sabahattin: ĠĢyeri Sendika Temsilciliği Ve Güvencesi, Beta, Ġstanbul 2004 22