Elektrik Tesisatları
Transkript
Elektrik Tesisatları
Bölüm 3: Elektrik Tesisleri 1. Çaðýrma ve aydýnlatma tesislerinde kullanýlan gereçler 1.1. Sigorta Elektrik besleme hatlarýný ve aygýtlarý aþýrý akýma karþý korumak için kullanýlan devre elemanýna sigorta denir. Uygulamada, buþonlu, otomatik, býçaklý, cam, fiþli ve yüksek gerilim sigortalarý kullanýlýr. Sigortalar geniþ olarak aydýnlatma gereçleri bölümünde açýklanmýþtýr. 220/12 v Ry U2 (yük) U1 primer sargý (N1) manyetik aký (f) sekonder sargý (N2) Þekil 3.1: Zil transformatörünün yapýsý 1.2. Zil transformatörü (trafosu) Elektrik akýmýný ve gerilimini alçaltýp yükseltmeye yarayan cihaza transformatör (trafo) denir. Bir fazlý trafolarda primer (birincil) ve sekonder (ikincil) olmak üzere iki sarým, ince çelik saclardan yapýlmýþ nüve üzerine yerleþtirilir. Primere uygulanan alternatif akýmýn yarattýðý deðiþken manyetik alan nüve üzerinden geçerek sekonder sargýlarýný etkiler. (Sekonderin sarýmlarýnýn içindeki elektronlarý hareket ettirir). Deðiþken manyetik alana maruz kalan sekonderin çýkýþ uçlarýnda deðiþken (AC) gerilim doðar. Trafolar elektriðin frekansýný deðiþtirmez. Sekonderden alýnan gerilim ve akýmýn deðeri, sarým sayýsý, nüve ve sargýlarýn kesiti gibi ögelere göre deðiþir. Trafolar isteðe göre her güç ve gerilim deðerinde üretilebilir. Seçim yapýlýrken beslenecek alýcýnýn akým ve gerilim deðerleri göz önüne alýnýr. Örneðin zil çalýþtýrmak için 220/12 volt ve 3-5 W gücünde bir trafo yeterli olur. Oto radyo teybini çalýþtýrmak için 220/12 volt, 30-50 W gücünde bir trafo gerekir. Gerilimi düþürmede kullanýlan trafolarda primer, ince kesitli telden çok sarýmlý; sekonder ise kalýn kesitli telden az sarýmlý olur. Devre baðlantýsý yapýlýrken trafonun etiketinden baðlantý uçlarý belirlenemiyorsa sargýlarýn kesitlerine bakýlýr. Gerilimi düþürmede kullanýlan trafo dalgýnlýkla yanlýþ baðlanacak olursa (yani çýkýþ Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü uçlarýna yüksek gerilim uygulanýrsa) trafonun diðer uçlarýnda çok yüksek deðerli gerilim oluþur. Þöyle ki; 220 volt giriþ, 12 volt çýkýþ deðerinde olan bir trafonun sekonderine yanlýþlýkla 220 volt uygulanýrsa primer sarýmýnýn uçlarýnda yaklaþýk 4033 volt oluþur. Bu deðer, kullanýcýlar için son derece tehlikeli sonuçlar ortaya çýkarýr. O nedenle trafo baðlantýlarý titizlikle yapýlmalýdýr. 1.3. Ziller 1.3.1. Mekanik yapýlý zil Bobin, nüve, palet, tokmak, çan gibi elemanlarýn birleþmesinden oluþmuþ devre elemanýdýr. Þekil 3.2'de yapýsý verilen mekanik yapýlý zilin bobin uçlarýna 8-15 voltluk gerilim uygulandýðýnda, bobin etrafýnda bir manyetik alan oluþarak nüveyi mýknatýslar. Mýknatýslanan demir nüve, paleti çeker ve tokmak çana vurur. Palet çekildiði anda A kontaðý açýldýðýndan bobinin enerjisi kesilir. Bu durumda demir nüve mýknatýslýðýný kaybederek paleti býrakýr. Palet normal konumuna döndüðünde ise A kontaðý tekrar kapanarak bobine yeniden akým verir. Bobine kesik kesik uygulanan akým çanda ses oluþturur. nüve bobin palet A çan ses ayar vidasý baðlantý vidalarý tokmak Þekil 3.2: Mekanik yapýlý zil Resim 3.1: Elektronik devreli zil 1.3.2. Elektronik devreli (melodili) zil Direnç, kondansatör, transistör, entegre, hoparlör gibi elemanlar kullanýlarak yapýlan gereçlere elektronik devreli zil denir. Melodili zillerin, kanarya sesi, ding-dong, bim-bam, müzik, insan sesi gibi sinyaller üreten modelleri vardýr. Çok yaygýn olarak kullanýlan kanarya sesli ziller sönümlü osilâtör devresinden meydana gelmiþtir. Resim 3.1'de kanarya sesli zilin dýþ ve iç görünümü verilmiþtir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü isim etiketi Þekil 3.3: Butonlar 1.4. Buton Devreyi açýp kapamaya yarayan buton, baðlantý uçlarý ve yay düzenekli kontaktan oluþur. Normalde (butona basýlmadýðýnda) kontak, yay tarafýndan yukarý itildiðinden açýk durumdadýr ve devreden akým geçmez. Butonun düðmesine basýldýðýnda kontaklar kapanýr ve alýcý çalýþýr. Butondan elimizi çektiðimizde yay kontaðý iterek akýmý keser. Resim 3.2: Ýletkenler 1.5. Ýletkenler Elektrik akýmýný kolayca ileten maddelere iletken denir. Elektrik tesislerinde bakýr, alüminyum, kalay, gümüþ vb. gibi maddelerden yapýlmýþ iletken gereçler kullanýlýr. Konutlarda uygulanan çaðýrma ve bildirim tesislerinde 0,30-0,75 mm2 kesitinde PVC izoleli bakýr iletkenler tercih edilir. Aydýnlatma tesisatlarýnýn sortilerinde en az 1,5 mm2, priz tesisatlarýnýn sortilerinde ise en az 2,5 mm2 kesitinde bakýr kablolar kullanýlýr. Elektrik akýmýný geçirmeyen maddelere yalýtkan denir. Tesisatlarda, PVC, kauçuk, bakalit, porselen, cam, mika, fiber, amyant, kâðýt, presbant gibi maddelerden yapýlmýþ yalýtkanlar kullanýlýr. 1.6. Borular Çaðýrma ve bildirim tesisleri sýva üstü ya da sýva altý tesisat olarak döþenir. Borular 3 m boyunda ve 14 - 18 - 26 mm çaplý olarak satýlýr. Hareketli ya da çok kývrýmlý yerlerde kullanýlan spiral borular ise 9 - 11 - 14 - 18 - 26 mm çapýndadýr. Uygulamada kullanýlan boru tipleri þöyledir: Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü a. bergman boru c. PVC boru b. peþel boru d. spiral boru Resim 3.3: Borular 1.6.1. Bergman boru Ýç kýsmý vernikli kartonla kaplý alüminyum sactan yapýlmýþ sýva üstü tesisatta kullanýlan boru çeþididir. Sadece eski ev tesisatlarýnda görülür (resim 3.3-a). 1.6.2. Peþel boru Ýnce çelik sacdan yapýlmýþ, paslanmaya karþý özel bir madde ile kaplanmýþ boru çeþididir. Sadece eski ev tesisatlarýnda görülür (resim 3.3-b). 1.6.3. PVC boru PVC (polivinil clorür) maddesinden yapýlmýþtýr. Yumuþak ve sert olmak üzere iki tipte yapýlýr.Yumuþak tipler binanýn duvarlarýna, sert tipler ise hasýr (beton) altýna döþenir (resim 3.3-c). 1.6.4. Spiral boru Çok kývrýmlý yerlerde kullanýlýr. PVC ya da ince sacdan üretilir (resim 3.3-d). 1.7. Kroþe Sýva üstü tesisatta borular, duvara ya da tavana kroþelerle tutturulur. Kroþeler, sacdan ya da plâstikten yapýlýr (resim 3.4). no: 3 no: 4 no: 2 no: 1 Resim 3.4: Kroþeler Resim 3.5: Dirsek 1.8. Dirsek (kut) Borularýn 90° dönüþ yapmasý için kullanýlan gereçtir. Uygulamada en çok resim 3.5'te görülen PVC'den yapýlmýþ dirsekler kullanýlmaktadýr. 1.9. Buat Ýletkenlerin eklendiði ve daðýtýmlarýnýn yapýldýðý ek kutularýdýr. Uygulamada yuvarlak ve kare þeklindeki buatlar kullanýlýr. Resim 3.6'da çeþitli buat resimlerine yer verilmiþtir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü sýva üstü buat nemli yerlerde kullanýlan buatlar sýva altý buat Resim 3.6: Buat 1.10. Muf Borularýn eklenmesinde kullanýlan gereçtir. Resim 3.7'de görülen mufun iki tarafý, eklenecek borularýn giriþini kolaylaþtýrmak için çap bakýmýndan biraz daha büyüktür. alýcý çýkýþý boru giriþi tahta Resim 3.7: Muf Resim 3.8: Pater 1.11. Pater Sýva altý tesisatta tavan ve duvara monte edilecek araçlarýn kolayca vidalanmasýný saðlamak için kullanýlan tahta parçasýdýr. Pater, binanýn betonu dökülmeden önce yapýlan boru döþeme iþlemi yapýlýrken yerleþtirilir (resim 3.8). 1.12. Anahtar ve priz kasasý Resim 3.9'da görülen kasalar, sýva altý tesisatlarda anahtar ve prizleri duvarlara monte etmede kullanýlan plâstik gereçtir. 1.13. Kablo pabucu Resim 3.10'da görülen kablo pabuçlarý kalýn kesitli ya da çok telli iletkenlerin vidalara çok kolayca baðlanmasýný saðlamak için kullanýlan metal gereçtir. 1.14. Dübel Resim 3.11'de görülen dübeller elektrik tesisatýyla ilgili araç gereçlerin duvar ve tavana tutturulmasý için vida yoluna yerleþtirilerek kullanýlan plâstik gereçtir. Uygulamada en çok, 6-7-8 numaralý dübeller kullanýlýr. Resim 3.9: Kasa Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Resim 3.10: Kablo pabucu Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Resim 3.11: Dübel Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü a) sýra klemens c) ray klemensi b) simit klemens d) hat klemensi e) lüstr klemens Resim 3.12: Klemensler 1.15. Klemens Ýletkenlerin birbirine daha iyi deðmesi için klemens kullanýlarak eklenir. Uygulamada kullanýlan klemens çeþitleri þunlardýr: I. Sýra klemens Duy, buat, pano, seyyar kablo vb. gibi yerlerde kullanýlýr. Resim 3.12-a'da sýra klemens görülmektedir. II. Simit klemens Buat içinde yapýlan kablo eklemelerinde kullanýlan klemens türüdür. Çok kýrýlgan olan porselenden yapýlan bu gereç monte edilirken hassas çalýþmak gerekir. Resim 3.12b'de simit klemens görülmektedir. III. Ray klemens Kumanda panolarýnda kablolarýn düzenli bir þekilde eklenebilmesi için raya monte edilebilen klemensler kullanýlýr. Resim 3.12-c'de ray klemensi görülmektedir. IV. Hat klemensi Elektrik daðýtým direklerinden konutlara ya da iþ yerlerine enerji alýrken kullanýlan gereçtir. Alüminyumdan yapýlan bu elemanýn baðlantý noktalarýnýn birisi bakýrlý olan tipleri akýmý dahi iyi iletir. Montaj yapýlýrken bakýrlý kýsmýn bakýr tele, alüminyum kýsmýn ise alüminyum tele baðlanmasý gerekir. Resim 3.12-d'de hat klemensi görülmektedir. V. Lüstr klemens Porselen gövdeli olup sýcaklýðýn yüksek olduðu (ütü, fýrýn, elektrikli soba vb.gibi) cihazlarda kullanýlýr. Resim 3.12-e'de lüstr klemens görülmektedir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 2. Çaðýrma ve bildirim tesisatlarýnda kullanýlan semboller Çaðýrma ve bildirim tesisatlarýnda aþaðýdaki tabloda verilen semboller kullanýlýr. Anlamý Sembol Sembol Doðru akým (DC) Anlamý Siren Alternatif akým (AC) 1 50 Hz 1 fazlý alternatif akým Doðru ve alternatif akým (DC-AC) 3 50 Hz 3 fazlý alternatif akým 3N 50 Hz 3 fazlý nötr iletkenli alternatif akým + (P) DC'de pozitif uç - (N) DC'de negatif uç Tehlikeli gerilim R AC'de birinci faz Transformatör S AC'de ikinci faz Ýletken T AC'de üçüncü faz Ek alma AC'de nötr Ýki ek alma Etiketli buton Elektrik baðlantýsý yok Butoniyer Buton Zil Korna Melodili zil Sigorta Výzýltý Þalter Erkek fiþ Telefon prizi Fiþ ve priz TV anten prizi Kapý otomatiði Numaratör Mp Tablo 3.1: Çaðýrma ve bildirim tesislerinde kullanýlan semboller Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 3. Çaðýrma ve bildirim tesisatlarýnýn çiziminde dikkat edilmesi gereken hususlar Tesisatýn projesi, mîmari plân üzerine sigorta trafo 60° semboller . . . . . 0,50. NV (NYA) . . 14 PVC 30° kullanýlarak çizilir. 6/25 A 220/4-8-12 V zil . Tesisatý yapacak elektrikçi projeleri göz önüne alarak buton uygulamayý yapar. Þekil 3.4: Kapalý þema Elektrik tesisatlarý, sýva üstü ve sýva altý olmak Mp üzere iki þekilde R yapýlýr. buat 6/25 A 220/4-8-12 V zil Tesisat projeleri aydýnger kâðýdýna tek hat þemasý buton þeklinde çizilir. Kapalý þema olarak Þekil 3.5: Açýk þema da adlandýrýlan çizimde iletkenler bir Mp çizgi olarak R gösterilir. 6/25 A 220/4-8-12 V Kapalý þemada tek çizginin kaç iletkeni temsil ettiði, 60° eðik ve üç iletkene kadar iletken Þekil 3.6: Bir butonla bir zil tesisatýnýn açýk þemasý sayýsýnca çizilen ince çizgilerle, üç iletkenden fazlasý 0,50 NV (NYA) . . . . . . . . . . . için ise çizginin 14 PVC 6/25 A 220/4-8-12 V . . üzerine rakamla iletken sayýsý . . yazýlarak belirtilir. Þekil 3.4, 3.7 ve 3.14'e bakýnýz. Þekil 3.7: Bir butonla bir zil tesisatýnýn kapalý þemasý 4. Zil tesisatlarý Uygulamada çeþitli zil tesisatlarý kullanýlýr. Þimdi bunlarý inceleyelim. 4.1. Bir butonla bir zili çalýþtýrma tesisatý Þekil 3.5 ve 3.6'da görülen bir butonla bir zili çalýþtýrma tesisatý, açýk ve kapalý Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü þema olmak üzere iki devreden oluþur. Bu tesisatta butona basýldýðý sürece zil çalar. 4.2. Bir butonla iki zili çalýþtýrma tesisatý Þekil 3.8 ve 3.9'da görüldüðü gibi birbirine paralel baðlý iki zil ve bir butondan oluþan tesisattýr. Devrede paralel baðlý zil sayýsý artýrýlarak bir yerden daha fazla zilin çalýþtýrýlmasý saðlanabilir. Mp R 6/25 A 220/4-8-12 V Þekil 3.8: Bir butonla iki zil tesisatýnýn açýk þemasý . . 6/25 A . . 220/4-8-12 V . . . . . . . . 0,50 NV (NYA) . . . 14 PVC . . . Þekil 3.9: Bir butonla iki zil tesisatýnýn kapalý þemasý 4.3. Ýki butonla bir zili çalýþtýrma tesisatý Paralel baðlý iki buton ile bir zili çalýþtýrmada kullanýlan devredir. Þekil 3.10 ve 3.11'de verilen þemalarda butonlarýn herhangi birisine basýlarak zili çalýþtýrmak mümkündür. Mp R 6/25 A 220/4-8-12 V Þekil 3.10: Ýki butonla bir zil tesisatýnýn açýk þemasý . 6/25 A . . 220/4-8-12 V . . . . . . . . . . . 0,50 NV (NYA) . . . 14 PVC . . . Þekil 3.11: Ýki butonla bir zil tesisatýnýn kapalý þemasý 4.4. Karþýlýklý çaðýrma tesisatý Þekil 3.12 ve 3.13'te verilen karþýlýklý çaðýrma tesisatý ayrý yerlerde (odalarda) bulunan kiþilerin birbirlerini çaðýrmalarýný saðlamak için kullanýlýr Devrede 1 nolu buton, 1 nolu zili; 2 nolu buton, 2 nolu zili çalýþtýrmaktadýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü Mp R 6/25 A 220/4-8-12 V 2 1 2 1 Þekil 3.12: Karþýlýklý çaðýrma tesisatýnýn açýk þemasý . . . . 6/25 A 220/4-8-12 V . . . . . . . . . 1 . . 2 1 2 Þekil 3.13: Karþýlýklý çaðýrma tesisatýnýn kapalý þemasý 4.5. Sokak kapýsýndan çaðýrmalý üç kat üç daireli apartman zil tesisatý 14 PVC 0,50 NV Çok katlý yapýlarda giriþ kapýsýnýn dýþýna konulan butonlarla çaðýrma yapýlýr. Daire içerisindeki zil, konutun giriþ kapýsý önünde bulunan buton ile de çalýþtýrýlabilir. Þekil 3.14'e bakýnýz. 4 5 4 220/4-8-12 V açýk þema 6/25 A R kapalý þema Mp 220/4-8-12 V 6/25 A Þekil 3.14: Sokak (cümle) kapýsýndan çaðýrmalý üç kat üç daireli apartman zil tesisatý 5. Elektrik tesisatlarýnýn yapýlýþ þekilleri Elektrik tesisatlarý yapý içerisinde, sýva altýna ya da sýva üstüne döþenir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü buat bergman boru duvara kanal açma hasýra boru döþeme Þekil 3.15: Sýva üstü tesisat Þekil 3.16: Sýva altý tesisat 5.1. Sýva üstü tesisat Eski yapýlarda karþýmýza çýkan, bergman, peþel ya da PVC boru kullanýlarak yapýlan tesisattýr. Bu yöntemde borular duvar ve tavana þekil 3.15'te görüldüðü gibi kroþe kullanýlarak döþenir. 5.2. Sýva altý tesisat Tavan borularý beton kalýbý hazýrlandýktan sonra, duvar borularý ise duvarlar örüldüðünde sýva yapýlmadan önce döþenir. Anahtar, priz ve buat gibi gereçler kasa içerisine yerleþtirilir. Sýva altý tesisatta iletkenlerin boru içinden geçirilmesinde kýlavuz (susta) kullanýlýr. Bükülebilen yay þeklinde olan kýlavuzun bir ucunda iletkenlerin baðlanacaðý halka, diðer ucunda ise boru içerisinde ilerlemesini saðlayan yuvarlak baþlýk bulunur. Þekil 3.16'da ahþaptan yapýlmýþ hasýr kalýbýnýn üzerine borularýn döþeniþi ve tuðla duvara kablo kanalýnýn açýlýþý gösterilmiþtir. Þekil 3.17'de ise bir evin ahþaptan yapýlmýþ hasýr kalýbýnýn üzerine döþenmiþ boru ve paterlerin görünümü verilmiþtir. pater pater pater pater pater pater pater pater Þekil 3.17: Binanýn hasýr betonu dökülmeden önce sýva altý tesisatýn tavan borularýnýn döþeniþi Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 5.3. Nemli yer tesisatlarý Bodrum, kazan dairesi, hamam, fabrika, atelye vb. gibi yerlerde NVV (NYM, antigron) kablolar kullanýlarak sýva üstü tesisat yapýlýr. Þekil 3.18'de nemli yer malzemeleri kullanýlarak yapýlmýþ komütatör anahtarlý lâmba tesisatý verilmiþtir. 6. Aydýnlatma ve priz tesisatlarýnda kullanýlan gereçler Aydýnlatma ve priz tesisatlarýnda kullanýlan gereçler þöyle sýralanabilir: lâmba buat sigorta R lâmba komütatör anahtar Mp Þekil 3.18: Nemli yer malzemeleriyle yapýlmýþ komütatör anahtarlý lâmba tesisatý örneði 6.1. Sigortalar Alýcýyý besleyen hatlarý, cihazlarý aþýrý yüklenme ve kýsa devrelere karþý korumada kullanýlan elemandýr. Sigorta, devreye seri baðlanýr ve üzerinden anma akýmýndan çok akým geçtiðinde devreyi açar. Uygulamada kullanýlan sigorta çeþitleri þunlardýr: 6.1.1. Buþonlu sigortalar, 6.1.2. Otomatik sigortalar, 6.1.3. Býçaklý (NH) sigortalar, 6.1.4. Küçük akým sigortalarý (cam sigortalar), 6.1.5. Fiþli sigortalar, 6.1.6. Yüksek gerilim sigortalarý buþon kapaðý buþon kapaðý buþon buþon viskontak üst kontak viskontak dip kontak gövde gövde dip kontak gövde Þekil 3.19: Buþonlu sigortalarýn yapýsý 6.1.1. Buþonlu sigortalar Þekil 3.19'da görülen buþonlu sigortalar þu parçalarýn birleþiminden oluþmuþtur: I. Gövde, II. Buþon, III. Buþon kapaðý, IV. Viskontak. Þimdi bu parçalarý inceleyelim: Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü I. Gövde Þekil 3.19'da görülen gövde sigortanýn baðlanacaðý yere tutturulmasýný saðlayan kýsýmdýr. Gövde þu parçalarýn birleþiminden oluþur: a. Dip kontak: Þebeke faz ucunun baðlandýðý ve gövdenin içinde alt tarafta bulunan kýsýmdýr. Resim 3.13'e bakýnýz. b. Üst kontak: Buþon kapaðýnýn tutturulmasý için diþ açýlmýþtýr. Tesisata giden faz ucu üst kontaðýn vidasýna baðlanýr. Þekil 3.31'e bakýnýz. (a) (b) (c) Resim 3.13: Viskontak çeþitleri c. Viskontak: Resim 3.14'te görülen viskontaklar buþon gövdeye takýldýðýnda bu elemanýn metal baþlý ucu ile dip kontak arasýnda iletkenliði saðlar. Orta kýsmý oyuk tip viskontaklar (resim 3.13-a) gövdeye istenilmeyen akým deðerinde buþonun takýlmasýný önler. II. Buþon Akýmý kesme düzeneðinin bulunduðu kýsma buþon denir. Buþonlar, 6 - 10 - 16 - 20 - 25 35 - 50 - 63 - 80 - 100 amper deðerlerinde üretilir. Buþon þu parçalarýn birleþiminden oluþur: a. Buþon gövdesi: Telin erimesi sýrasýnda oluþan ýsýya dayanacak þekilde porselenden yapýlmýþtýr (resim 3.14). b. Sigorta teli: Deðiþik akým deðerlerinde üretilmiþ teldir (resim 3.15). c. Kuvars kumu: Eriyen telin oluþturduðu sýcaklýðýn olumsuz etkisini azaltmak için kullanýlan maddedir (resim 3.15). Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Resim 3.14: Buþonlar üst kapak sinyal pulu sinyal pulunu tutan tel eriyen tel kuvars kumu porselen buþon alt kapak kuvars kumu eriyen tel Resim 3.15: Buþonun yapýsý Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü d. Alt ve üst kapaklar: Buþonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile üst kontak arasýnda iletimi saðlamaya yarar (resim 3.15). e. Sinyal pulu: Buþon içindeki ince telin uç kýsmýna takýlýr. Telin kopmasýyla yaylý fýrlatma düzeneði sayesinde pul yerinden fýrlar. Sinyal pulcuðu, her akým deðeri için ayrý bir renkte boyanmýþtýr. Resim 3.15'e bakýnýz. Buþonun kaç amperlik olduðu sinyal pulcuðuna bakýlarak anlaþýlabilir. Pul renklerinin akým karþýlýklarý þöyledir: Yeþil: 6 A, Kýrmýzý: 10 A, Gri: 16 A, Mavi: 20 A, Sarý: 25 A, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A, Bakýr rengi: 63 A Not: Elektrik Tesisat Yönetmeliði'ne göre yamanmýþ ya da üzerine tel sarýlarak köprülenmiþ sigortalarýn kullanýlmasý yasaktýr. III. Buþon kapaðý Yalýtkan bölümü porselenden, iletken kýsmý pirinçten yapýlan parçadýr. Buþon kapaðýnýn üstünde yuvarlak bir cam bulunur. Bu cam, sigortanýn atmasý (buþon telinin erimesi) anýnda sinyal pulcuðunun fýrlayarak yakýnda bulunan kiþilere zarar vermemesi için konmuþtur. a) duvar tipi sigorta b) tablo tipi sig. c) þapkalý (hava hattý) tipi sig. Resim 3.16: Buþon kapaðý d) kolon sigorta Resim 3.17: Buþonlu sigortalarýn kullaným yerine göre çeþitleri 6.1.1.2. Buþonlu sigortalarýn kullanma yerlerine göre tipleri I. Duvar tipi sigorta: Duvara monte edilerek kolon ve linye sigortasý olarak kullanýlýr (resim 3.17-a). II. Tablo tipi sigorta: Tabloya vidalanarak kullanýlan sigortadýr (resim 3.17-b). III. Þapkalý (hava hattý) sigorta: Dam direði ile yapýlan enerji giriþlerinde, dam direðine baðlanarak kullanýlan sigortadýr (resim 3.17-c). IV. Kolon sigorta: Binalarýn enerji giriþlerinde kullanýlan sigortadýr. Bina tesisatý döþenip enerji verildikten sonra kolon sigortanýn kapaðý elektrik daðýtým kurumu görevlileri tarafýndan kaçak elektrik kullanýmýný önlemek için mühürlenir. (resim 3.17-d). Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü ark hücresi çýkýþ mandal manyetik açma düzeneði mandal açma kapama mekaniði ark kanalý kontaklar gövde mandal termik açma düzeneði giriþ (a) (b) Resim 3.19: Otomatik sigortalarýn iç yapýsý Resim 3.18: Bir ve üç fazlý otomatik sigortalar 6.1.2. Otomatik sigortalar Alýcýnýn aþýrý akým çekmesi ya da kýsa devre anýnda akýmý kesen araçtýr. Bu tip sigortalar, termik ve manyetik koruma düzenekli olarak üretilmektedir. Termik koruma bimetal esaslýdýr. Devreden aþýrý akým geçince bimetal bükülerek akým geçiþini saðlayan kontaklarý açar. Manyetik koruma ise aþýrý akým geçmesi durumunda elektromýknatýs hâline gelen kalýn kesitli bobinin nüveyi hareket ettirerek kontaklarý açtýrmasý esasýna dayanmaktadýr. Uygulamada kullanýlan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak üzere iki tipte üretilir. L tipi sigortalar aydýnlatma ve priz tesislerinde kullanýlýrken, G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanýlýr. L tipi sigortalar aþýrý akým durumunda hemen atar. G tipi modeller ise gecikmeli olarak devreyi açar. Motorlar kalkýþ anýnda normal akýmlarýnýn bir kaç katý deðerde aþýrý akým çekerek çalýþmaya baþladýklarýndan bu tip alýcýlarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. Uygulamada kullanýlan otomatik sigortalar 6 - 10 - 16 - 20 - 25 - 35 - 40 - 45 - 50 amperlik deðerlerde üretilmektedir. Üç fazlý motorlarýn korunmasýnda kullanýlan otomatik sigortalarýn mandallarý birbirine akuple edilir. Bu sayede fazýn birisinin baðlý olduðu sigorta attýðýnda üç fazýn akýmý da kesilir. Resim 3.18-b'de üç fazlý alýcýlarýn korunmasýnda kullanýlan otomatik sigortalar verilmiþtir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü buþon altlýk Resim 3.20: NH sigorta altlýðý Resim 3.21: NH tipi sigorta buþonu 6.1.3. Býçaklý (NH) sigortalar Sanayi tesislerindeki yüksek akýmlý alýcýlarýn korunmasýnda kullanýlan sigorta çeþididir. Bu sigortalar, altlýk ve buþon olmak üzere iki parçadan oluþur. Uygulamada kullanýlan NH sigortalar taþýdýklarý akýma göre deðiþik boyutlarda üretilirler. Bu boyutlar ve akým deðerleri þöyledir: 6.1.3.1. Býçaklý sigortalarýn parçalarý I. Sigorta altlýðý (gövde) Resim 3.20'de görülen NH sigorta altlýðý porselenden yapýlmýþtýr. Porselen üzerine monte edilmiþ olan metal ayaklar buþonun takýlmasýný saðlar. II. Buþon Resim 3.21 ve res'm 3.24'te görülen buþon, porselenden yapýlmýþ bir gövde ve bunun iki ucuna monte edilmiþ býçaklardan oluþmuþtur. Býçaklar, gövde içinden eriyen tel ile birbirine baðlanmýþtýr. III. Sigorta pensi (ellik) Resim 3.24'te görülen ellik, býçaklý sigorta buþonlarýnýn takýlýp çýkartýlmasýnda kullanýlan gereçtir. Ellik ile sigorta söküleceði zaman bu elemanýn üzerindeki düðmeye basýlýr. Düðmeye basýldýðýnda elliðin ýsýrma düzeneði açýlýr. Düðmeden el çekildikten sonra eleman geriye doðru çekilecek olursa altlýða takýlý olan NH buþon yerinden çýkar. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü söküp takma düðmesi ellik buþon kuvars kumu altlýk Resim 3.22: NH sigorta buþonunun iç yapýsý Resim 3.23: NH sigorta buþonlarýnýn içinde bulunan ergiyen teller Resim 3.24: NH sigortayý söküp takmada kullanýlan ellik 6.1.4. Küçük akým (cam) sigortalarý Resim 3.25'te görülen cam sigortalar, radyo, tv, merdiven ýþýk otomatiði vb. cihazlarýn korunmasýnda kullanýlýr. Resim 3.25: Cam sigortalar Resim 3.26: Fiþli sigorta 6.1.5. Fiþli sigortalar Daha çok oto elektrik devrelerinde kullanýlan bu tip sigortalarda buþon, fiþ þeklinde olup porselen, bakalit ya da plâstikten yapýlmýþtýr (resim 3.26). 6.1.6. Yüksek gerilim sigortalarý Trafo merkezlerinde, santrallerde kullanýlan sigorta çeþididir. Sökülüp takýlmasý için özel takýmlar gerekir. Resim 3.27'de görülen yüksek gerilim sigortalarý boru þeklinde olup, mekanik ve ýsý dayanýmý bakýmýndan diðer sigortalardan çok daha dayanýklýdýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Resim 3.27: Yüksek gerilim sigortalarý Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü S T Mp R S kilit mekanizmasý röle direnç test butonu T Mp R 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. test devresi primer sargý halka nüve sekonder devre Þekil 3.20: Üç fazlý kaçak akým koruma rölesinin yapýsý Resim 3.28: Bir ve üç fazlý kaçak akým koruma rölesi 6.2. Kaçak akým koruma rölesi (diferansiyel röle) Elektrikli alýcýlarýn gövdesine 30 mA lik akým kaçaðý olmasý anýnda devreyi açan elemanlara kaçak akým koruma rölesi denir. Normal çalýþma anýnda kaçak akým koruma rölesinin nüvesi üzerinde herhangi bir manyetik alan oluþmaz ve rölenin içindeki akým trafosunda indüklenen gerilim sýfýrdýr. Gövdeye kaçak olduðunda, iletkenle toprak arasýnda gidip gelen akým farkýndaki eþitlik bozulduðundan, oluþan fark akýmý sayesinde trafoda (sekonder sargý) bir gerilim indüklenir. Bu gerilimden dolayý oluþan akým devreyi açacak manyetik güce ulaþtýðý anda röle beslemeyi keser. Kaçak akým koruma röleleri elektrikli aygýtlarý kullanan kiþilerin çarpýlmasýný önlemek için kullanýlan çok önemli ve yararlý bir aygýttýr. Kaçak akým koruma rölesinin baðlanmasýnda þu hususlara dikkat edilmelidir: I. Röleden sonraki tesisatta nötr iletkeni ve topraklama (koruma) iletkeni ayrý ayrý olmalýdýr. Yani toprak hattýyla nötr hattý birbirine deðmemelidir. II. Nötr iletkeni izoleli olarak çekilmeli, topraklanmamalý ve hiçbir yerde (buat, priz, vb.) toprakla ya da koruma iletkeniyle elektriksel olarak temas etmemelidir. III. Röleyi denemek için faz ile nötr iletkeni kesinlikle kýsa devre edilmemelidir. 6.3. Yangýn koruma rölesi Apartmanlarýn ana besleme hattýna monte edilerek kullanýlan elemandýr. Fazýn birisinden topraða doðru 300 mA lik bir akým kaçaðý olmasý durumunda devreyi açar. Bu röleler yapý olarak kaçak akým koruma rölelerine benzer. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü Resim 3.29: Sýva üstü adî anahtar Resim 3.30: Sýva altý adî anahtar Resim 3.31: Antigron adî anahtar Resim 3.32: Komütatör anahtar 6.4. Anahtarlar Elektrik devrelerinde açma kapama görevi yapan devre elemanýna anahtar denir. Anahtarlarý yapýlýþ þekline göre þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Sýva üstü anahtar: Sýva üstüne monte edilen anahtardýr. II. Sýva altý anahtar: Sýva içerisinde gömülü anahtar kasasý içine monte edilen anahtardýr. III. Etanj (antigron) anahtar: Nemli yer tesislerinde kullanýlan anahtardýr. Nem, toz, patlayýcý gaza karþý sýzdýrmaz özelliktedir. Elektrik anahtarlarýný iþlev bakýmýndan þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Adî (tek kutuplu) anahtar: Bir lâmba ya da lâmba grubunu yakýp söndürmeye yarar (resim 3.29, 3.30, 3.31). II. Komütatör anahtar: Ýki ayrý lâmba ya da lâmba grubunu bir yerden, tek tek ya da ayrý ayrý yakýp söndürmeye yarar (resim 3.32). III. Vaviyen anahtar: Bir lâmba ya da lâmba grubunu iki ayrý yerden yakýp söndürmeye yarar. sýva üstü normal priz sýva üstü topraklý priz sýva altý normal priz sýva altý topraklý priz Resim 3.33: Prizler etanj antigron) topraklý priz 6.5. Prizler Resim 3.33'te görülen prizler elektrikli aygýtlarýn beslenmesinde kullanýlýr. Prizleri Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü kullaným yerine göre þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Sýva üstü priz, II. Sýva altý priz, III. Etanj (antigron) priz Prizleri yapýsýna göre ise þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Normal (adî) priz, II. Topraklý priz Not: Nemli yerlerde kullanýlan prizler, toz, nem, su ve patlayýcý gazlara karþý koruyucu gövde içerisine alýnýr. erkek fiþ topraklý erkek fiþ diþi fiþ telefon fiþi Resim 3.34: Fiþler 6.6. Fiþler Elektrikli aygýtlarýn prizden beslenmesi için kullanýlan elemanlara fiþ denir. Fiþ çeþitleri þunlardýr: I. Erkek fiþ, II. Topraklý erkek fiþ, III. Diþi fiþ, IV. Topraklý diþi fiþ, V. Telefon fiþi Resim 3.35: Uzatma kablosu (seyyar, grup priz) 6.7. Uzatma kablosu Elektrikli aygýtlarýn besleme kablosunun kýsa geldiðinde kullanýlan elemandýr. Resim 3.35'te uzatma kablolu üçlü topraklý grup prizler görülmektedir. 6.8. Duylar Lâmbanýn devreye baðlanmasýnda kullanýlan elemanlara duy denir. Duyun tesisata baðlantýsý yapýlýrken anahtardan gelen faz ucunun dip kontaða baðlanmasý gerekir. Bu yapýlmazsa lâmba duya sökülüp takýlýrken elektrik çarpmasý söz konusu olabilir. Duylarý üretim þekline göre þöyle sýnýflandýrabiliriz: Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü E-27 süngülü duy için yapýlmýþ lâmbanýn alt kýsmý duvar duyu asma duy vidalý duy donanma duy bahçe duy tavan duyu braçol duy E-14 E-7 minyonet duy E-40 minyon duy golyat duy Resim 3.36: Duylar I. Süngülü duy Sarsýntýnýn fazla olduðu yerlerde (taþýtlar, el fenerleri vb.) kullanýlýr. Bunlarda lâmbanýn duya giren kýsmýnda çýkýntýlar vardýr. Bu çýkýntýlar sayesinde lâmba duya çok sýký bir þekilde monte edilebilmektedir. II. Vidalý duy Lâmba baþlýðýna ve duyun içine açýlan diþlerin birbirine vidalanarak baðlandýðý duydur. Sarsýntýnýn olmadýðý tesislerde kullanýlýr. Elektrik tesisatçýlýðýnda kullanýlan vidalý duylarý kullanýldýðý yere göre þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Asma (üniversal) duy II. Tavan duyu III. Duvar duyu IV. Bahçe duy V. Donanma duy VI. Braçol duy Elektrik tesisatçýlýðýnda kullanýlan duylarý boyutlarýna göre ise þöyle sýnýflandýrabiliriz: I. Minyonet duy (E-7): Daha çok zayýf akým (1,5-12 volt) devrelerinde kullanýlýr. II. Minyon duy (E-14): Zayýf akým ve aydýnlatma devrelerinde kullanýlýr. III. Normal duy (E-27): 220 voltluk aydýnlatma tesisatlarýnda kullanýlýr. IV. Golyat duy (E-40): 200 W tan daha büyük güçlü lâmbalarýn beslenmesinde kullanýlýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü tabak rozans sýva üstü rozans (b) (a) Resim 3.37: Rozanslar 6.9. Rozanslar Tavana asýlarak kullanýlan duylarýn kablolarla irtibatýný saðlamak için kullanýlan elemanlara rozans denir. Beton tavanlý binalarda resim 3.37-a'da görülen tabak rozans kullanýlýrken, ahþap yapýlarda ise resim 3.37-b'de görülen sýva üstü rozans kullanýlýr. 6.10. Lâmbalar Lâmbalarýn ýþýk yaymasý elektrik akýmýnýn direnci yüksek metallerden geçerken onu ýsýtmasý esasýna dayanmaktadýr. Joule (jül) kanununda da vurgulandýðý gibi, içinden akým geçen her iletken belli oranda ýsýnmaktadýr. Bu ýsýnma, bakýrda, gümüþte, çinkoda, tungstende farklý deðerlerde olmaktadýr. Isýnma miktarýný belirleyen unsur metalin öz direncidir. Aydýnlatma amacýyla kullanýlan lâmbalarýn bir çok modeli vardýr. Günümüzde en çok flüoresan lâmbalarla aydýnlatma yapýlmaktadýr. Lâmba çeþitleri þunlardýr: 6.10.1. Akkor flâmanlý (kýzaran telli, enkandesant) lâmbalar Cam gövde ve yüksek dirençli flâmandan oluþan lâmba türüdür. Akkor lâmbalarýn standart güç deðerleri: 5-15-25-40-60-75-100-150-200 W týr. 1 2 3 10 4 akkor lâmba flâmaný 9 8 7 6 5 Akkor flâmanlý lâmbanýn parçalarý: 1. orta kutup 2. baþlýk ya da kaide 3. yan kutup 4. boþaltma tüpü 5. düðme 6. cam gövde 7. flâman 8. flâman taþýyýcý 9. kýstýrmalý geçit 10. akým iletici Resim 3.38: Akkor telli lâmbalarýn yapýsý Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü Akkor flâmanlý lambalar resim 3.38'de görüldüðü gibi cam gövde, flâman, flâman taþýyýcý, orta kutup vb. gibi parçalarýn birleþiminden oluþur. Akkor flâmanlý lâmbalar ürettikleri ýþýðýn azlýðý nedeniyle günümüzde uygulamadan çekilmektedir. starter starter starter Resim 3.39: Çeþitli flüoresan lâmbalar 6.10.2. Flüoresan lâmbalar Ýki ucu flâmanlý cam tüp, balast, starter, soket gibi elemanlarýn birleþmesiyle oluþmuþ lâmba çeþididir. Akkor lâmbaya göre çok fazla ýþýk yaydýðýndan günümüzde en çok tercih edilen lâmba türüdür. Flüoresan lâmbalarýn iki ucunda bulunan flâmanlar akým geçtiðinde ýsýnarak tüp içindeki gazý da ýsýtýr. Flâmandan geçen akým çok kýsa süre içinde starter tarafýndan kesilir. Ýþte akýmýn tam kesilmesi anýnda balast yüksek bir gerilim oluþturarak tüpün iki ucu arasýnda bir akým geçiþini baþlatýr. Gazdan geçmeye baþlayan elektrik akýmý ýþýðý oluþturur. Günümüzde resim 3.40'ta görülen mini boyutlu, elektronik balastlý flüoresan lâmbalar da kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Flüoresan lâmbalarýn iyi yönleri þunlardýr: I. Iþýk verimi akkor flâmanlý lâmbadan yüksektir. II. Göz kamaþtýrmaz. III. Az ýsýnýr. IV. Ömrü uzundur. V. Gün ýþýðý yayar. Flüoresan lâmbalarýn olumsuz yönleri þunlardýr: I. Ýlk maliyeti yüksektir. II. Montajý biraz karmaþýktýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Resim 3.40: Elektronik balastlý (kompakt) flüoresan lâmbalar Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 6.10.2.1. Flüoresan lâmbalarýn parçalarý I. Flüoresan tüp Iþýk yayan cam tüpün içindeki hava boþaltýlmýþ ve özel gaz (argon) ve civa doldurulmuþtur. Lambanýn flâmanlarý tungsten metalinden yapýlmýþtýr. Flâmanlar arasýndaki boþlukta ise ýsýyla elektron yaymaya baþlayan oksit tabakasý mevcuttur. Boru þeklindeki cam tüpün iç yüzeyine flüoresan madde sývanmýþtýr. argon cam tüp civa buharý flâman flâman katot siperi fosfor kaplý iç yüzey civa katot Þekil 3.21: Flüoresan tüp II. Balast Ýnce çelik saclardan yapýlmýþ nüve üzerine sarýlmýþ bobinden oluþan balast, flüoresan lâmbanýn çalýþabilmesi için mutlaka kullanýlmasý gereken bir elemandýr. Uygulamada 20 ve 40 W gücündeki balastlar yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Balastlar yapýlýþ þekli bakýmýndan iki çeþittir: a. Bobinli (klâsik) balast, b. Elektronik balast Bobinli balastlar 5-10 W gibi ilave bir güç tüketirler. Elektronik balastlarýn güç tüketimi ise yok denecek kadar azdýr. O nedenle elektronik yapýlý balastlar tercih edilmelidir. Balast seçimi yapýlýrken dikkat edilecek diðer önemli husus ise kalitedir. TSE kalite belgesi olmayan balastlar ses yapmakta ve kýsa ömürlü olmaktadýr. bimetal kontak sargý titreþim önleyici dolgu cam tüp ayaklar kondansatör sac nüve Þekil 3.23: Starter Þekil 3.22: Balast III. Starter Cam tüp içerisine yerleþtirilmiþ ýsýya duyarlý kontaklarý bulunan küçük boyutlu elemana starter denir. Bu gereç, flüoresan lâmbanýn flâmanlarý ýsýnana kadar devrede kalýr. Yanmakta olan bir flüoresan lâmbadaki starter çýkartýlsa dahî lâmba yanmaya devam eder. Starterin cam tüpü içerisinde bulunan bimetal, uzama katsayýlarý farklý iki ince metalin birleþtirilmesiyle üretilmiþtir. Lâmba devresine akým uygulandýðýnda bimetalli Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü kontak düzeneði kapalýdýr. Bu sayede starter üzerinden akým geçiþi olur. 1-2 saniye içinde ýsýnan bimetal kontaðýn açýlmasýna neden olur. Starterlerde bimetal düzeneðine paralel olarak baðlanan küçük kapasiteli kondansatör (sýga) bimetalli kontaklarýn ömrünü uzatýcý etki yapar. Baþka bir deyiþle kondansatör startere gelen parazitik (istenmeyen) sinyallerin bozucu etkisini ortadan kaldýrýr. IV. Soketler diþi soket erkek soket Flüoresan lâmbanýn tüpünü devreye baðlamada kullanýlan elemanlara soket denir. Resim 3.41'de uygulamada kullanýlan çeþitli soketler görülmektedir. starter yuvasý starter soketi Resim 3.41: Çeþitli soketler 6.10.2.2. Flüoresan lâmbanýn çalýþma ilkesi Þebeke gerilimi lâmba devresine uygulandýðýnda, birbirine yakýn durumda bulunan starter elektrotlarý arasýnda ark (atlama) oluþur. Bu sýrada elektrotlar ýsýnarak birbirine deðer. Starterin kontaklarýndan akým geçmeye baþlamasýyla flâmanlar üzerinden akým geçerek bunlarýn elektron yaymasýna ve tüp içindeki civanýn buharlaþmasýna neden olur. Akým, bimetal ve kontak üzerinden geçtiðinden, starter içerisindeki gaz ve bimetal soðuyarak kontaklarý açar. Starter devresinin açýlmasý ile balastýn akýmý kesilir ve manyetik alanýnda düþüþ olur. Manyetik alandaki düþüþ nedeniyle balast bobini üzerinde, þebeke geriliminden daha büyük bir öz indükleme EMKsý (yaklaþýk 1000 V) oluþur. Yüksek gerilim, flâmanlar arasýnda (daha önce ýsýnarak iletken hâle gelen lâmba iç ortamý üzerinden) ark þeklinde atlar. Böylece buharlaþan civaya çarpan ark þeklindeki akým, ultraviyole ýþýnlarýnýn oluþmasýný saðlar. Ultraviyole ýþýnlarý ise, cam tüpün iç yüzeyindeki flüoresan tabakaya çarparak lâmbanýn ýþýk vermesini saðlar. Lâmbanýn, tüp içerisindeki flüoresan madde ve gazýn cinsine göre deðiþik renkte ýþýk vermeye (yanmaya) baþladýðý anda balast gerilimi 100-110 V civarýna düþürerek ilk anda ateþleyici olarak yaptýðý görevi, normal çalýþma anýnda akým sýnýrlayýcý olarak devam ettirir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 7. Elektrik tesislerinde kullanýlan bazý kablolar ve özellikleri NV (NYA) Demiryolu ve atelyelerde, daðýtým tesislerinde, 1,5 mm 2 ve daha büyük kesitliler, kuru yerlerde, boru içersinde, sýva altý ve sýva üstü tesislerde kullanýlýr. Bakýr iletkenli 0,5-10 mm2 ye kadar tek telli 10-400 mm 2 ye kadar çok telli ve termoplâstik yalýtkanlýdýr. NV-b (NYAF) Sabit tesislerde normal ve hafif koþullarda ve NV kablosunun kullanýldýðý yerlerde kullanýlýr. Bakýr iletken 0,5-10 mm2 ye kadar tek telli 10-400 mm 2 ye kadar çok telli ve termoplâstik yalýtkanlýdýr. NVV (NYM, antigron) Nemli ortamlarda, sýva altý ve sýva üstü sâbit tesislerde kullanýlýr. Bina dýþý açýk tesislerde de kullanýlabilir. Ancak yer altýnda ve patlama tehlikesi olan atelyelerde kullanýlamaz. 1,5 mm2 den 10 mm2 ye kadar tek telli, 10 mm2 den yukarýsý çok tellidir. 2-4 damarlý olabilir. Damarlar termoplâstikle yalýtýlmýþ ve birbirine burulmuþtur. Dýþ kýlýf rengi açýk gridir. NV-y (NYFAZ) Lâmba, aplik, avize ve benzeri yerlerde, sâbit tesislerde kullanýlýr. 2x0,75 mm2 kesitli, çok telli beyaz ya da siyah izoleli bitiþik kablodur. NV-bu (NYFAF) Lâmba, avize ve benzeri yerlerde, sabit tesislerde kullanýlýr. 0,75 mm2 kesitinde, bakýrdan, çok telli, iki renkli ve bükülüdür. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney FVV-n (NYMHY-rd) Kuru ve nemli yerlerde, mekanik zorlanmalarýn normal düzeylerde olduðu tesislerde, taþýnabilir cihazlarýn (matkap, süpürge, fýrýn vb.) beslenmesinde kullanýlýr. YVV (NYY) Enerji kablosu olarak toprak altýnda, kablo kanallarýnda, dýþ ve iç tesislerde, yer altýnda, tatlý suda, enerji santrallarýnda, endüstriyel tesislerde ve þalt (daðýtým) tesislerinde kullanýlýr. 2-4 damarlýdýr. Damarlar 10 mm2 ye kadar tek telli, 10 mm2 den büyük kesitlerde çok tellidir. Birbirine burulmuþ damarlar üzerinde ortak kýlýf ve siyah renkli dýþ kýlýf vardýr. YVMV (NYCY) Toprak altýnda ve kanallarda, mekanik zorlamalarýn bulunduðu yerlerde, daðýtým tesislerinde vb. kullanýlýr. Dýþ kýlýf rengi siyahtýr. 1-3 damarlý olabilir. Ortak kýlýf üzerinde dördüncü iletken vardýr. YVÞV (NYRY) Dýþ ve iç tesislerde, kablo kanallarýnda, mekanik zorlamalarýn bulunduðu tesislerde, kumanda ve sinyal devrelerinde kullanýlýr. 2-4 damarlýdýr. Damar sayýsý isteðe göre 40'a kadar arttýrýlabilmektedir. Ortak kýlýf üzerinde 0,8 ya da 1 mm lik galvanizli çelik tel vardýr. Ayrýca çelik telin üzeri plâstik bantla kapatýlmýþtýr. Not: Uygulamada yukarýda açýklananlara ek olarak daha bir çok kablo mevcuttur. Burada en çok karþýlaþýlan türler hakkýnda bilgi verilmiþtir. Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 8. Aydýnlatma ve priz tesislerinin çiziminde kullanýlan semboller Anlamý Sembol Anlamý Sembol Ýletken Priz Koruma iletkeni Topraklý priz Üç iletkenli hat Merdiven ýþýk otomatiði Boru içerisinde 2x2,5 mm2 NV(NYA) iletken Bir fazlý aktif sayaç Enerjinin yukarý gidiþi Enerjinin yukarýdan geliþi Enerjinin aþaðýya gidiþi Enerjinin aþaðýdan geliþi Üç fazlý aktif sayaç Buat Kare buat Bir fazlý buþonlu sigorta Üç fazlý buþonlu sigorta Bir fazlý otomatik sigorta Enerjinin aþaðýdan gelip yukarýya gidiþi Normal armatür Aplik (duvar lâmbasý) Sinyal lâmbasý Avize Topraklama Balast Iþýk ikincil (tali) daðýtým tablosu Antigron adî anahtar Antigron komütatör anahtar Starter Adî anahtar Komütatör anahtar Antigron topraklý priz Vaviyen anahtar Antigron armatür Flüoresan lâmba Tablo: 3.2: Aydýnlatma ve priz tesislerinin çiziminde kullanýlan semboller Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 9. Aydýnlatma ve priz tesisatlarýna iliþkin örnekler Uygulamada kullanýlan elektrik tesisatlarý çeþitli þekillerde yapýlmaktadýr. Þimdi bunlarý inceleyelim. Mp R 6/25 A açýk þema 1,5 NV (NYA) 9.1. Adî anahtarlý lâmba tesisatý Þekil 3.24'te verilen þema bir lâmba ya da lâmba grubunu yakýp söndürmeye yarar. 9.2. Adî anahtar ve prizli lâmba tesisatý kapalý þema Þekil 3.24: Adî anahtarlý lâmba tesisatý Mp R 6/25 A Þekil 3.25'te verilen þema bir linyeden hem lâmbayý hem de prizi beslemek gerektiðinde kullanýlýr. Aydýnlatma ve priz tesislerinde lâmba ve prizler ayrý linyelerden beslenir. Bunun amacý, prize baðlý alýcý sigortayý attýrdýðýnda lâmbalarýn sönmesinin önüne geçmektir. Ancak lâmba ya da priz sortisinin 1-2 adet gibi az olduðu durumlarda linye ortak kullanýlabilir. 9.3. Komütatör anahtarlý lâmba tesisatý Þekil 3.26'da verilen þema iki ayrý lâmba ya da lâmba grubuna bir yerden Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: 14 PVC 6/25 A açýk þema 1,5 NV (NYA) 14 PVC 6/25 A kapalý þema Þekil 3.25: Adî anahtar ve prizli lâmba tesisatý Mp R 6/25 A açýk þema 1,5 NV (NYA) 14 PVC 6/25 A kapalý þema Þekil 3.26: Komütatör anahtarlý lâmba tesisatý Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü kumanda etmeye yarar. Mp R 6/25 A 9.4. Vaviyen anahtarlý lâmba tesisatý Þekil 3.27'de verilen þema bir lâmbayý ya da lâmba grubunu iki ayrý yerden yakýp söndürmede kullanýlýr. açýk þema 1,5 NV (NYA) 14 PVC 6/25 A kapalý þema Þekil 3.27: Vaviyen anahtarlý lâmba tesisatý 1,5 NV (NYA) 14 PVC 9.5. Merdiven ýþýk otomatiði tesisatý Çok katlý 1,5 NV (NYA) yapýlarda merdiven 14 PVC boþluðunun aydýnlatýlmasýnda kullanýlan devrelere merdiven ýþýk M.O. otomatiði denir. M.O. R L B Mp Þekil 3.28'de 4 verilen þemada butona 6/25 A basýldýðýnda 6/25 A merdiven ýþýk Mp R kapalý þema otomatiði cihazýnýn açýk þema içindeki elektronik Þekil 3.28: Merdiven ýþýk otomatiði tesisatý devre rölenin kontaklarýnýn konumunu deðiþtirir. Ayarlanan süre sonunda röle kontaklarý açýlýr ve lâmba söner. 9.6. Flüoresan lâmba baðlantý þemalarý Elektrik tesisatçýlýðýnda çeþitli flüoresan lâmba tesisatlarý kullanýlýr. Þimdi bunlarý inceleyelim. 9.6.1. 1x40 W flüoresan lâmba tesisatý Þekil 3.29 ve 3.30'da verilen devrenin baðlantýsý yapýlýrken balast, starter ve flâmanlarýn birbirine seri olarak baðlanmasýna dikkat edilmelidir. Uygulamada 18-2032-36 ve 40 W lýk flüoresan lâmbalar kullanýlýr. Bunlarýn hepsinin baðlantýsý da aynýdýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü flâman flüoresan lâmba starter erkek soket diþi soket flâman balast Mp R Þekil 3.29: 1x40 W flüoresan lâmbanýn montaj resmi Mp R 40 W 40 W 40 W Þekil 3.30: 1x40 W flüoresan lâmba tesisatýnýn baðlantý þemasý 9.6.2. 3x40 W flüoresan lâmba tesisatý Þekil 3.31'de verilen devre, üç fazlý beslemenin yapýldýðý sanayi tesislerinde uygulanýr. Sanayi tesislerinde flüoresan lâmbayla aydýnlatma yapýlýyorsa besleme mutlaka üç faz ile yapýlmalýdýr. Tek faz ile aydýnlatma yapýldýðýnda dönen cisimler duruyormuþ gibi görünür. Göz yanýlmasý olarak nitelenen duruma stroboskopik olay denir. R 40 W 40 W 40 W S 40 W 40 W 40 W T 40 W 40 W 40 W watt Mp Þekil 3.31: 3x40 W flüoresan lâmba tesisatýnýn baðlantý þemasý Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 10. Kuvvet tesislerinde kullanýlan gereçler Kuvvet tesislerinde çeþitli gereçler kullanýlmaktadýr. Bunlarýn bakým, onarým ve tesisat iþlemlerini yapabilmek için özelliklerinin bilinmesi gerekir. Þimdi bu gereçleri inceleyelim. Resim 3.42: Daðýtým panolarý (tablolarý) 10.1. Daðýtým panosu (tablosu) Ýþ yerlerinde enerji daðýtýmý, makinelerin yakýnýnda bulunan daðýtým panolarýndan yapýlýr. Uygulamada kullanýlan panolar resim 3.42'de görüldüðü gibi sac ya da plâstikten yapýlýr. (Eskiden yapýlmýþ tesisatlarda, mermer üzerine yapýlmýþ panolar da karþýmýza çýkar). 10.2. Ampermetre Alýcýnýn çektiði akým þiddetini ölçmeye yarayan aygýtlara ampermetre denir. Bu aygýtlar devreye seri baðlanarak kullanýlýr. Sanayi tesislerinde ana panoya üç adet ampermetre konularak üç fazýn çektiði akýmlarýn seviyesi gözlenir. Þayet fazýn birisinden geçen akým anormal derecede diðerlerinden yüksek ise tesisin enerji daðýtým þeklinde deðiþiklik yapýlýr. Az akým çeken sanayi tesislerinde ampermetreler þebekeye doðrudan baðlanýr. Akýmýn 50 amperden fazla olduðu tesislerde ise akým trafosu adý verilen aygýtlar kullanýlarak akým ölçülür. Þöyle ki; akým trafosunun primer sargýsý faz iletkenine seri baðlanýr. Trafonun sekonder sarým uçlarýna ise 5 amperlik küçük bir ampermetre baðlanýr. Primer sargýsýndan geçen akýmýn oluþturduðu manyetik alan sekonder sargýsýnda küçük deðerli bir akým oluþturur. 200/5 amperlik akým trafosunda sekondere baðlý ampermetre 3 amperi gösteriyorsa primerden 120 amper geçtiði anlaþýlýr. 10.3. Voltmetre Þebekenin gerilimini ölçmede kullanýlan aygýtlara voltmetre denir. Voltmetreler þebekeye paralel baðlanarak kullanýlýr. Alçak voltajlarýn (0-500 V) ölçülmesinde kullanýlan voltmetreler devreye direkt olarak baðlanýrken, yüksek voltajlarýn ölçülmesinde kullanýlan voltmetreler gerilim trafosu üzerinden baðlanýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 10.4. Sigorta Sanayi tesislerinde kullanýlan motor, trafo, jeneratör, kaynak makinesi vb. gibi alýcýlarýn besleme hatlarýnýn korunmasýnda buþonlu, otomatik ya da býçaklý sigortalar kullanýlýr. L K k l A akým trafosunun baðlantýsý Resim 3.43: Çeþitli akým trafolarý 10.5. Akým trafosu Yüksek deðerli akýmlarý 5 amper düzeyine indirerek ölçüm kolaylýðý saðlayan cihazlara akým trafosu denir. Bu elemanlarýn primer sarýmý kalýn kesitli telden az sipirli, sekonder sarýmý ise ince kesitli telden çok sipirlidir. Uygulamada 50/5 - 60/5 - 75/5 - 100/5 - 150/5 - 200/5 amper deðerindeki akým trafolarý yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Not: Akým trafolarýnýn sekonder sargýlarýnýn bir ucunun mutlaka topraklanmasý gerekir. K L k l R S T V gerilim trafosunun baðlantýsý Resim 3.44: Çeþitli gerilim trafolarý 10.6. Gerilim trafosu Yüksek deðerli gerilimleri 100 volt düzeyine indirerek ölçüm kolaylýðý saðlayan cihazlara gerilim trafosu denir. Not: Gerilim trafolarýnýn sekonder sargýlarýnýn bir ucunun mutlaka topraklanmasý gerekir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 10.7. Reaktif güç kontrol rölesi Sanayi tesislerinde motor, balast, trafo gibi bobinli alýcýlarýn sayýsýnýn çok olmasý bu tesislerin indüktif özellik göstermesine yol açar. Ýndüktif alýcýnýn çok olmasý ise þebeke akýmýyla gerilim arasýndaki faz farkýný büyütür. Faz farkýnýn büyümesi ise þebekeden çekilen reaktif gücün artmasýna neden olur. Reaktif (kör) güç hiç bir iþ yapmadan alternatör ile þebeke arasýnda gidip geldiðinden aboneye maddî yük getirir. Ýndüktif alýcýlarýn þebekeden çektiði kör gücü kondansatörlerden karþýlamak için otomatik kompanzasyon tesisi kurulur. Bu tesiste kondansatörlerin ihtiyaca göre devreye otomatik olarak girip çýkmasýný saðlamak için ise reaktif güç kontrol rölesi kullanýlýr. Ugulamada, 3 - 5 - 7 - 10 - 12 kademeli röleler karþýmýza çýkar. (3 kademeli bir röleye 3 adet kondansatör baðlanabilir). Resim 3.45'te üç kademeli reaktif güç kontrol rölesinin görünümü verilmiþtir. üç kademeli röle % c/k Resim 3.45: Reaktif güç kontrol rölesi Resim 3.46: Frekansmetreler 10.8. Frekansmetre Sanayi tesislerine gelen enerjinin frekansýný ölçmek için analog ya da dijital yapýlý frekansmetreler kullanýlýr. Resim 3.46'da dilli ve ibreli frekansmetre resimleri verilmiþtir. 10.9. Trifaze (üç fazlý) aktif güç sayacý Üç fazlý alýcýlarýn þebekeden çektiði aktif (iþ yapan) enerjiyi ölçmede kullanýlan aygýttýr. 100 ampere kadar akým çeken tesislerde üç fazlý aktif sayaçlar þebekeye doðrudan baðlanýr. Daha yüksek akýmýn söz konusu olduðu yerlerde ise ilave olarak akým trafolarý kullanýlýr. 10.10. Üç fazlý reaktif (kör) güç sayacý Üç fazlý alýcýlarýn þebekeden çektiði reaktif (iþ yapmayan) enerjiyi ölçmede kullanýlan aygýttýr. 100 ampere kadar akým çeken tesislerde üç fazlý reaktif sayaçlar þebekeye doðrudan baðlanýr. Daha yüksek akýmýn söz konusu olduðu yerlerde ise ilave olarak akým trafolarý kullanýlýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü Resim 3.47: Baralar 10.11. Bara Yüksek akým çeken alýcýlarýn bulunduðu sanayi tesislerinin daðýtým panolarýnda bakýr baralar kullanýlarak enerji daðýtýmý yapýlýr. Resim 3.47'de panolarda kullanýlan bara örnekleri görülmektedir. 10.12. Seksiyoner (ayýrýcý) Elektrik daðýtým kurumunun enerji nakil hatlarýnda ve fabrikalarýn ana giriþlerinde karþýmýza çýkan ayýrýcýlar akýmýn olmadýðý hatlarda açma kapama yapmaya yarar. Üzerinden akým geçen bir seksiyoner açýlacak olursa çok yüksek kývýlcým oluþur ve eleman zarar görür. Resim 3.48'de seksiyoner örneklerine yer verilmiþtir. Resim 3.48: Çeþitli seksiyonerler Resim 3.49: Disjonktör 10.13. Disjonktör (kesici) Yüksek gerilimli enerji nakil hatlarýnda ve fabrikalarýn ana giriþlerinde karþýmýza çýkan disjonktörler akým taþýyan hatlarda açma kapama yapmaya yarar. Bu elemanlar yüksek gerilimli þebekelerin açma kapama þalteri olarak da tanýmlanabilir. Kesicinin açýlýp kapatýlmasý mutlaka elektrik teknisyenleri tarafýndan yapýlmalýdýr. Bu elemanýn bilgisiz kiþiler tarafýndan kullanýlmasý iþ kazasý, yangýn ve patlamalara yol açabilir. Resim 3.49'da disjonktör örneði görülmektedir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 11. Kuvvet tesislerinde kullanýlan semboller Anlamý Sembol kWh kVArh M ~ Anlamý Sembol Ýletken Ampermetre A Sinyal lâmbasý Voltmetre V Kuvvet ana tablosu Cosinüsfimetre Kuvvet tâli tablosu Wattmetre W Sigorta Frekansmetre f Üç fazlý buþonlu sigorta Akým trafosu Üç fazlý býçaklý sigorta Gerilim trafosu Üç fazlý otomatik sigorta Üç fazlý topraklý priz Üç fazlý aktif sayaç Üç fazlý etanj topraklý priz Üç fazlý reaktif sayaç Demir direk Cosj j AC motor Beton direk Üç fazlý þalter Topraklama vidasý Tablo 3.3: Kuvvet tesislerinde kullanýlan semboller Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 12. Kuvvet tesisat projelerinin çizimi ve uygulanýþý Üç fazlý alýcýlarýn çalýþtýrýlmasý için yapýlan tesislere kuvvet tesisi denir. Bu tesislerin yapýlýþ þekillerini açýklayan projelere ise kuvvet projesi adý verilir. Kuvvet tesisatlarýnýn döþenme yöntemleri þöyledir: 5 duvara döþenen kablolar için konsollar Þekil 3.32: Kuvvet tesisatýnýn duvar üzerine yapýlýþýnýn projede gösteriliþi 12.1. Kuvvet tesisatlarýnýn duvar üzerine döþenmesi Alýcý sayýsýnýn az olduðu iþyerlerinde uygulanan bu tesisatta antigron (NVV) kablolar, duvar üzerine kroþelerle döþenir. Kuvvet tesisatlarýnda her motorun besleme linyesi ayrýdýr. kanal 5 Þekil 3.33: Kuvvet tesisatýnýn kanal içine yapýlýþýnýn projede gösteriliþi 12.2. Kuvvet tesisatlarýnýn kanal içine döþenmesi Alýcý sayýsýnýn çok olduðu iþyerlerinde kablolar, þekil 3.33'te görüldüðü gibi zemine açýlan beton kanallar içerisine döþenir. Kanalýn üzeri beton ya da baklava dilimli sac kapak ile kapatýlýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü Resim 3.50: Kuvvet tesisatýnýn busbar (kanal, tava) içine yapýlýþýnda kullanýlan kanal örnekleri 12.3. Kuvvet tesisatlarýnýn tavan ya da duvara monte edilen kanallarla yapýlmasý (busbar yöntemi) Son yýllarda yaygýnlaþmaya baþlayan bir tesisat biçimidir. Estetik bir görünüme sahip olan busbar tesisatýnda kablolar, plâstik ya da sacdan yapýlmýþ kanallar içine yerleþtirilir. Resim 3.50'de kablo kanalý örneklerine yer verilmiþtir. 13. Tesisat üzerinde sorti, linye, kolon, ana kolon hatlarýnýn gösterilmesi Tesisatýn anlatýmýnýn kolay olmasý için her bölüme farklý isimler verilmiþtir. Þimdi bu bölümleri inceleyelim: 13.1. Sorti hattý Þekil 3.34'te görüldüðü gibi buattan alýcýya kadar olan hatta sorti denir. Aydýnlatma ve priz sortisi olmak üzere iki çeþittir. Iþýk sortisinde kullanýlan iletken kesiti en az 1,5 mm2 dir ve lâmba ile ona kumanda eden anahtardan oluþur. Priz sortisinde kullanýlan en küçük iletken kesiti ise 2,5 mm2 dir. 13.2. Linye hattý Þekil 3.34'te görüldüðü gibi daðýtým tablosundan, ýþýk ya da priz sortisinin baðlandýðý en son buata kadar olan hatta linye denir. Linye hatlarýnda en az 2,5 mm 2 kesitli iletken kullanýlýr. Linye hatlarýna baðlanan sigortaya linye sigortasý adý verilir. Priz linyelerinde 10-16 amperlik, ýþýk linyelerinde ise 6 amperlik buþon kullanýlýr. Iþýk (lâmba) linyesine en fazla 9 ýþýk sortisi, priz linyesine ise en çok 7 priz sortisi baðlanabilir. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü alüminyum enerji daðýtým hattý izolâtör A ana kolon hattý (A-B) izolâtör ana kolon sigortasý sigorta tablosu kWh kolon hattý C linye (B-C) sigortalarý linye (C-D) demir direk E D B D E sorti (D-E) ev Þekil 3.34: Tesisat üzerinde sorti, linye, kolon, ana kolon hatlarýnýn gösterilmesi 13.3. Kolon hattý Þekil 3.34'te görüldüðü gibi sayaçtan sigorta tablosuna ya da daðýtým tablosuna kadar olan hatta kolon hattý adý verilir. Konutlarda kolon hattýnda en az 4 mm2 kesitinde bakýr iletken kullanýlýr. 13.4. Ana kolon hattý Þekil 3.34'te görüldüðü gibi elektrik daðýtým kurumunun enerji daðýtým direðinden sayaca ya da ana daðýtým tablosuna kadar olan hatta, ana kolon hattý adý verilir. Ana kolon hattýnda ek olmaz ve kullanýlacak bakýr iletkenin kesiti en az 6 mm2 olur. Elektrik tesislerinin yapýmýnda alýcýlardan sayaca kadar olan kýsmýn yapýmý ve sorumluluðu tesisatý yapan elektrikçiye aittir. Ana kolon hattýnýn þebekeye baðlanmasý ve kontrolu ise elektrik daðýtým þirketi yetkilileri tarafýndan yapýlýr. 14. Topraklama ve sýfýrlama Elektrikli alýcýlarýn kullanýcýlara zarar vermesini engellemek için topraklama, sýfýrlama, yalýtma, küçük gerilim kullanma gibi yöntemler uygulanýr. Bu bölümde yaygýn olarak kullanýlan topraklama ve sýfýrlama hakkýnda bilgi verilecektir. 14.1. Topraklama Dýþ gövdesi metal olan aygýtlara bir elektrik kaçaðý olduðunda cihaza dokunan kiþi çarpýlýr. Çarpýlmanýn þiddeti, vücuttan geçen akýma göre deðiþir. Metal gövdeli cisimlerin gövdeleri topraðýn altýna gömülen metal elektroda baðlandýðýnda ise çarpýlma tehlikesi ortadan kalkar. Þöyle ki, elektrikli aygýtýn (buzdolabý, fýrýn, çamaþýr makinesi, motor vb.) gövdesine elektrik kaçaðý olduðunda bu hemen yerin altýndaki elektroda Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü gider. Metal elektrodun direnci çok az olduðundan yüksek bir akým geçiþi olur. Ýþte bu yüksek akým alýcýyý besleyen linyedeki sigortanýn atmasýný saðlar. Özet olarak þunu belirtebiliriz: Topraklama tesisatý metal gövdeli alýcýlarýn kullanýcýlarý çarpmasýný engellemek için yapýlýr. Evlerde ve sanayi tesislerinde kullanýlan metal gövdeli tüm cihazlarýn topraklama tesisiyle korunmasý gerekir. Þekil 3.35: Topraklama Þekil 3.36: Sýfýrlama 14.2. Sýfýrlama Elektrikli aygýtlarýn metal bölümleriyle nötr iletkeninin birbirine baðlanmasýna sýfýrlama denir. Topraklamaya göre daha kolay ve ucuz olan bu koruma þeklinde, elektrikli cihazýn metal gövdesine herhangi bir akým kaçaðý olduðunda kýsa devre oluþur ve sigorta atarak aygýtýn enerjisini keser. Sýfýrlamanýn sakýncalarý þunlardýr: I. Binayý besleyen ana kolon hattýnýn kopmasý sonucu yeniden baðlantý yapýlýrken nötr ve faz uçlarý yer deðiþtirebilir. Bu durumda sýfýrlamayla korunan aygýtýn gövdesine faz gider. Sigorta atmaz. II. Sýfýrlamayla korunan aygýtýn besleme kablosunda nötr hattý koptuðunda faz alýcýnýn gövdesine gider. Sigorta atmaz. Ýyi bir sýfýrlama için þu koþullar yerine getirilmelidir: I. Nötr hattý çok düzgün çalýþmalýdýr. II. Nötr iletkeni, faz iletkenleriyle birlikte açýlmalý, yalnýzca nötr iletkeni açýlmamalýdýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü 15. Elektrik kazalarý ve kazalara karþý alýnacak önlemler 15.1. Elektrik kazasý Günümüzde konutlardan fabrikalara her yerde elektrikli aygýtlarý kullanýyoruz. Elektrik insanlýk için son derece yararlý bir enerji. Ancak, güvenlik kurallarýna uyulmadan kullanýlan elektrik öldürücü olabilmektedir. Elektrik kazalarýnýn bazý nedenleri þunlardýr: I. Elektrikli donanýmlarýn yapýsý hakkýnda yeterli bilgi sahibi olmamak. II. Akým geçen yerlerin yalýtýmýnýn bozulmasý, III. Anahtar, fiþ, priz gibi aksamlarýn çatlak, kýrýk, ýslak olmasý, IV. Çalýþanlarýn acele ve dikkatsiz davranmasý Þekil 3.37: Elektrik çarpmasý 15.2. Elektrik çarpmasý Ýnsan bedeni elektrik akýmýný kolayca geçirir. Vücuttan geçen akýmýn deðeri arttýkça kalp, beyin gibi organlarýn etkilenme oraný artar. Elektrik çarpmasýnýn yarattýðý olumsuz etkiler þu unsurlara göre deðiþir: a. Elektrik akýmýnýn bedenden geçirdiði akýmýn deðeri, b. Dokunulan gerilimin deðeri, c. Elektrik akýmýnýn bedenden geçtiði bölge, d. Elektrik akýmýnýn bedenden geçiþ süresi, e. Çarpýlma anýnda basýlan zeminin durumu (ýslak, kuru, nemli vb.) a. Akým deðeri Ýnsan bedeninden geçen akýmýn olumsuz etkileri þu þekildedir: I. 1 - 8 miliamper (0,001 - 0,008 A) Bedende þok etkisi yapar. Hafif sarsýntý ve heyecanlanma þeklinde algýlanýr. II. 15 - 20 miliamper (0,015 - 0,02 A) Bedenden geçtiði bölgedeki kaslarda kasýlmalar olur. Bu durumda el kaslarý istem dýþý kasýldýðýndan, tutulan iletkenin býrakýlmamasý söz konusu olur. Bu deðerdeki akýmýn bedenden geçiþ süresi uzarsa ölüm olabilir. III. 50 - 100 miliamper (0,05 - 0,1 A) Bedende aþýrý kasýlmalara, solunum güçlüðüne, süre uzadýðýnda ise ölüme neden olur. Akým kalp üzerinden geçerse ölüm olur. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü IV. 100 - 500 miliamper (0,1 - 0,5 A) Geçiþ süresine baðlý olmakla birlikte kesin ölüme neden olur. b. Gerilim deðeri Ýnsan bedeni üzerinde olumsuz etki oluþturan gerilim deðerleri þu þekilde sýnýflandýrýlabilir: I. 0 - 42 V arasý gerilimler Düþük gerilim olarak anýlýr. Ýnsan bedeni için tehlikesizdir. Yani bu deðerler arasýndaki gerilimler bedenden tehlike sýnýrýnýn altýnda akým geçiþine neden olur. II. 42 - 65 V arasý gerilimler Beden üzerinde yaralanmalara neden olabilir. Vücuda uygulanma süresi uzarsa ölüm olabilir. III. 65 V ve üzeri gerilimler 65 voltun üzerindeki deðerler ölümle sonuçlanan kazalara neden olur. c. Direnç deðeri Ohm kanununa göre insan bedeninden geçen akýmýn deðeri gerilimle doðru, dirençle ters orantýlýdýr. Ýnsan bedeninin elektriðe karþý gösterdiði direnç hesaplamalarda 1000 ohm olarak alýnmasýna raðmen, bedenin çeþitli bölgelerinde deðiþik deðerler gösterir. Bu deðerler þöyledir: Kuru deri (iki el arasý) : 100.000 - 300.000 ohm Nasýrlý deri (iki el arasý) : Yaklaþýk 500.000 ohm Islak deri (iki el arasý) : 1000 ohm El - ayak arasý : 400 - 600 ohm Ýki kulak arasý : 100 ohm 15.3. Elektrik kazalarýna karþý alýnacak önlemler I. Arýza bölgesine giderken gerekli araç gereçler tam olmalý ve bunlarýn saðlam olmasýna dikkat edilmelidir. II. Arýza yerine gidildiðinde bozulma nedeni öðrenilmelidir. Daha sonra enerji kesilerek uyarý levhasý asýlmalý ve gerekli önlemler alýndýktan sonra onarýma geçilmelidir. III. Arýzalý aygýt ve makinelerin yapýsý ve çalýþmasý ile elektrik donanýmý hakkýnda bilgi sahibi olunmalýdýr. IV. Çalýþma sýrasýnda iþe yoðunlaþýlmalý baþka þeyler düþünmemelidir. V. Çalýþýrken iþ önlüðü giyilmelidir. VI. Elektrik arýzalarý mutlaka elektrik teknisyeni tarafýndan onarýlmalý, yetkili olmayan kiþiler karýþmamalýdýr. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü VII. Elektrik kazalarýna karþý alýnacak önlemler ve ilk yardým çok iyi bilinmelidir. VIII. Atelyede ecza dolabý bulundurulmalý, ilk yardým gereçleri ve ilâçlar eksiksiz ve kullanýlýr durumda olmalýdýr. IX. Hastahane, itfaiye ve ilk yardým merkezlerinin telefon numaralarýný bildiren levhalar iþ yerine görünecek biçimde asýlmalýdýr. Elektrik kazasý durumunda gereken telefon numaralarý Cankurtaran : .......... Hastahane : .......... Ýþyeri hekimi : .......... En yakýn hekim : .......... Sorumlu yönetici : .......... Ýtfaiye : .......... Polis : .......... Jandarma : .......... Elektrik bakým servisi Tablo 3.4 : .......... X. Çýplak elle akým taþýyan hatlara dokunulmamalýdýr. XI. Islak elle elektrik anahtarlarýnýn konumu deðiþtirilmemelidir. XII. Enerji altýnda onarým yaparken sað el kullanarak çalýþýlmalýdýr. 15.4. Elektrik kazalarýnda ilk yardým 15.4.1. Ýlk yardým Herhangi bir kazaya maruz kalan kiþiye hekim gelinceye ya da hastahaneye kaldýrýlýncaya kadar geçici bakým ve tedavinin yapýlmasýna ilk yardým denir. Kaza geçiren insana ilk müdahaleyi yapan kiþiye ise ilk yardýmcý denir. Ýlk yardýmcýnýn kaza anýnda yapmasý gereken iþler þöyle sýralanabilir: I. Ýlk yardýmý süratle soðukkanlýlýðý kaybetmeden yapmalýdýr II. Þebeke gerilimi (anahtar, þalter ya da sigortayla) kesilmelidir. Eðer bu mümkün deðilse yalýtkan bir araçla (tahta parçasý, giyim eþyasý vb.) dokunma yerine vurarak ayýrmalýdýr. III. Elektrik çarpmasý sonucu kiþi þoka girdiðinden, göðüs ile karýn kaslarý kasýlýr ve solunum durur. Çarpýlan kiþiye ilk yardým iþlemine baþlanýrken acele olarak hekime haber verilir. Ýlk yardým uygulamalarýndan birisi sun'î solunumdur. Þimdi bunu açýklayalým. 15.4.2. Sun'î solunum Elektriðe çarpýlan kiþi þoka girer ve solunum güçlüðü olur. Bu ise ölüme yol açabilir. Kazazedenin oksijensiz kalmasýný engellemek için hemen sun'î solunuma baþlanýr. Sun'î solunum sayesinde bedene gerekli hava giriþi olur ve toplar damardaki kan kalbe döner. Solunum durduktan sonra bilinç 2 dakika içerisinde kaybolabilir ve kalp, bunu izleyen 7-10 dakika içerisinde durur. Bilinç kaybý sýrasýnda kalp ve nabýz atýþlarý hissedilmeyebilir. Kazazedenin beden sýcaklýðý düþmediði, ölüm morluklarý ve deride sertleþme belirtileri görülmediði sürece sun'î solunum uygulanýr. Sun'î solunum yapýlýrken ilk önce kazazedenin rahat soluk alabilmesi için baþ geriye doðru itilerek boyun yükseltilir. Bu iþlem dilin geriye yýðýlarak solunum yolunun týkanmasýný önler. Aðýzdan aðýza sun'î solunumun yapýlýþý þu þekildedir: Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü I. Kazazede sert bir zemin üzerine sýrt üstü yatýrýlýr ve ilk yardýmcý baþ tarafýna geçer. Bir el kazazedenin boynuna, diðer elin ayasý alnýna yerleþtirilir (resim 3.51a). II. Boyun yukarýya doðru kaldýrýlarak nefes yolu açýlýr (resim 3.51-b). (a) (b) (c) (d) III. Kazazedenin Resim 3.51: Sun'î solunum alnýndaki el çevrilip baþ ve iþaret parmaklarýyla burun delikleri, sýkarak kapatýlýr ve diðer el ile boyundan çekilerek aðzýn açýlmasý saðlanýr (resim 3.51-c). IV. Derin bir nefes alýnarak hava sýzmayacak þekilde hastanýn aðzýna aðýz dayanýr ve hava üflenir (resim 3.51-d). V. Daha sonra geri çekilerek göðsün inmesi gözlenir. VI. Dakikada 15-20 kez sun'î solunum yaptýrýlýr ve iþleme kazazedenin durumuna göre 2-3 saat devam edilir. Kazazede kendi kendine solunum yapmaya baþlayýnca yan yatýþ pozisyonunda ve çenesi göðsünden uzaklaþtýrýlmýþ olarak tutulmak sûretiyle hastahaneye götürülür. Deðerlendirme çalýþmalarý 1. Zil trafosunun yapýsýný ve çalýþmasýný anlatýnýz. 2. Bir butonla bir zili çalýþtýrma devresinin açýk ve kapalý þemasýný çiziniz. 3. Sigorta nedir? Ne amaçla kullanýlýr? Yazýnýz. 4. 1x40 W flüoresan lâmba devresini çiziniz. 5. Sorti, linye, kolon, ana kolon hattý kavramlarýný tanýmlayýnýz. 6. Adî anahtarlý lâmba tesisatýnýn açýk ve kapalý þemasýný çiziniz. 7. Topraklama nedir? Nasýl yapýlýr? Açýklayýnýz. 8. Sun'î solunum nedir? Nasýl yapýlýr? Açýklayýnýz. Dersin adý: Süre: Sýnýfý: Amaçlar: Bölüm: Tarih: Konular: Yöntem ve teknikler: O Anlatým O Soru-cevap O Gözlem O Uygulama O Gezi O Ödev O Tekrar O Deney Kaynak, araçgereçler: Planýn iþleniþine iliþkin görüþler: O Konu öðrenildi O Süre yetti O Tekrar anlatýlacak Deðerlendirme: Ders öðretmeni Uygundur .../.../... Okul müdürü