HAZIRAN-OCAK 1 DERGİ.indd
Transkript
HAZIRAN-OCAK 1 DERGİ.indd
MALø UFUKLAR Muhasebe-Finans-Denetim-Maliye-Ekonomi AraútÕrmalarÕna Yönelik Hakemli YaygÕn Süreli YayÕn / Semi-annual peer-reviewed journal for Accounting, Finance, Economics, Auditing and Public Finance Research YÕl/Year : 5 SayÕ / No: 14 Tarih / Date: Ocak-Haziran 2011 / January-June 2011 Sahibi / Owner Mersin SMMM OdasÕ adÕna Yönetim Kurulu BaúkanÕ Dursun GÖKTAù / Owner on behalf of the Mersin SMMMO Dursun GÖKTAù Genel YayÕn Yönetmeni / Editor in Chief Dursun GÖKTAù Sorumlu YazÕ øúleri Müdürü / Responsable for Desk Editor Ömer Faruk TOKGÖZ Hukuk DanÕúmanÕ / Legal Advisor Ö÷r.Gör. Nibal F. TANGÖR (Mersin Üniversitesi) Av. Hüseyin ERASLAN (MSMMO) Editörler / Managing Editors Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOöLU (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. ølhan EGE (Mersin Üniversitesi) YayÕn Kurulu / Publication Board Ö÷r.Gör. SMMM Cenk KIRITOöLU (Mersin Üniversitesi) Ö÷r.Gör. SMMM Mehmet ùENLøK (Mersin Üniversitesi) Ö÷r.Gör. SMMM Tolga UYSAL (Mersin Üniversitesi) Arú.Gör. Zeynep GøZER (Mersin Üniversitesi) Arú.Gör. Cihan YÜKSEL (Mersin Üniversitesi) SMMM Ersin GÖKGÜN (MSMMO) SMMM BarÕú ERTAN (MSMMO) SMMM ùahinde YILDIRAN KILINÇKINI (MSMMO) Yönetim Merkezi ve YazÕúma Adresi / Head Office and Contact BarÕú Mahallesi Bahçeler Caddesi No:59 Akdeniz/MERSøN/TÜRKøYE Tel/Phone: 0-324-3374600 Pbx Faks/Fax: 0-324-3362653 e-posta/e-mail: maliufuklar@mersinsmmmo.org.tr web adresi/web adress: www.mersinsmmmo.org.tr YayÕnlanan yazÕlarÕn tüm sorumlulu÷u yazarlarÕna aittir. Tüm haklarÕ saklÕdÕr. Önceden yazÕlÕ izin alÕnmaksÕzÕn hiçbir iletiúim, kopyalama sistemi kullanÕlarak yeniden basÕlamaz. Akademik ve haber amaçlÕ kÕsa alÕntÕlar bu kuralÕn dÕúÕndadÕr. / The authors are solely responsible for the content. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored or introduced into a retrieval system, or transmitted in any form, or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise without prior written permission of the Mali Ufuklar Journal editors. DanÕúma ve Hakem Kurulu / Advisory Board (Alfabetik sÕraya göre/Alphabetical orders) Prof.Dr. Güler ARAS (YÕldÕz Teknik Üniversitesi) Prof.Dr. Metin Kamil ERCAN (Gazi Üniversitesi) Prof.Dr. Adem ÇABUK (Uluda÷ Üniversitesi) Prof.Dr. Mehmet KOCAKÜLAH (University of Southern Indiana-ABD) Prof.Dr. Turhan KORKMAZ (Zonguldak Karaelmas Üniversitesi) Prof.Dr. Can ùÕmga MUGAN (Ortado÷u Teknik Üniversitesi) Prof.Dr. YÕldÕrÕm BeyazÕt ÖNAL (Çukurova Üniversitesi) Prof.Dr. Faruk SAPANCALI (Dokuz Eylül Üniversitesi) Prof.Dr. Famil ùAMøLOöLU (Aksaray Üniversitesi) Prof.Dr. Veyis Naci TANIù (Çukurova Üniversitesi) Prof.Dr. Cengiz TORAMAN (Gaziantep Üniversitesi) Prof.Dr. ùaban UZAY (Erciyes Üniversitesi) Prof.Dr. Mehmet øsmail YAöCI (Mersin Üniversitesi) Doç.Dr. Tevfik AYTEMøZ (Mersin Üniversitesi) Doç.Dr. Tarkan ÇAVUùOöLU (Hacettepe Üniversitesi) Doç.Dr. Süleyman DEöøRMEN (Mersin Üniversitesi) Doç.Dr. Güven DELøCE (Cumhuriyet Üniversitesi) Doç.Dr. Dilek DøLEYøCø (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç.Dr. Azzem ÖZKAN (Erciyes Üniversitesi) Doç.Dr. M. Baúaran ÖZTÜRK (Ni÷de Üniversitesi) Doç.Dr. U÷ur KAYA (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Doç.Dr. ùakir SAKARYA (BalÕkesir Üniversitesi) Doç.Dr. U÷ur SOYTAù (Ortado÷u Teknik Üniversitesi) Doç.Dr. Ayúe ùAHøN (Mersin Üniversitesi) Doç.Dr. øsmail TUNCER (Mersin Üniversitesi) Doç.Dr. Ayúe Gül YILGÖR (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Erkan AKTAù (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Ali BAYRAKDAROöLU (Mu÷la Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. ølhan EGE (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Ender GÜRGEN (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Veli KARGI (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Engin KÜÇÜKKAYA (Ortado÷u Teknik Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Fatma ULUCAN ÖZKUL (Bahçeúehir Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Özlem ÖZKIVRAK (Trakya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Mehmet SARAÇ (Sakarya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Erdem SOFRACI (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Hasan Ejder TEMøZ (Mersin Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOöLU (Mersin Üniversitesi) Dr. øzzet Gökhan ÖZBøLGøN (Sermaye PiyasasÕ Kurulu) YMM Galip AKYOLLU YMM øsa KARùI SMMM Dursun GÖKTAù İÇİNDEKİLER Sağlık İşletmelerinde İç Kontrol Sisteminin Etkinliğinin İncelenmesi: Karabük İlindeki Hastaneler Üzerine Bir Araştırma Yrd. Doç. Dr. Halim AKBULUT Sibel GÜNER.............................................................................................11 Risk Odaklı Performans Ölçüm Yöntemlerinin Karşılaştırılması: Türkiye’de İşlem Gören A Tipi Fonlar Üzerine Bir Uygulama Ayser ÇETİN Yrd. Doç. Dr. Hasan UYGURTÜRK Prof. Dr. Turhan KORKMAZ ....................................................................39 İşletmelerde Performans Ölçümü ve Performans Karnesi Yrd.Doç.Dr. İlhan EGE Arş. Gör. Zeynep GİZER ŞENER .............................................................67 Rand versus Hayek: Kapitalizm Savunusu Yrd.Doç.Dr. İlkay YILMAZ ......................................................................95 Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı /Uzman Görüşü Öğr. Gör. Nihat KAYAR ...........................................................................131 Başkandan Mersin Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası olarak 23 yıllık geçmişimize baktığımızda eğitime önem verdiğimiz görülecektir. Meslek mevzuatı yanında vergi hukuku, iş hukuku, sosyal güvenlik hukuku, ticaret hukuku, borçlar hukuku, muhasebe uygulamaları konuların da sürekli eğitim verilmektedir. Bu eğitimlerin yanında sosyal içerikli eğitimler de verilmektedir. Dikkat hafıza eksikliği, organ bağışı, çevre sorunları, yaşanabilir dünya, E devlet uygulamaları ile kâğıt israfının önüne geçilerek ormanlarımızın korunmasına katkı da bulunduğumuzu da göz ardı edemeyiz. Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler aynı zamanda iyi bir çevrecidirler. Mali ve sosyal güvenlik idarelerinin bilgi edinme adına meslektaşlarımızı angaryalarla uğraştırmaktadırlar. Bu uygulamaya son verilmesini beklediğimizi de ifade etmek isterim. Sürekli eğitim yaşam boyu öğrenme odamızın vizyonudur. Odamız mali ufuklar dergimizi akademik yazılara ayırdık. Mali ufuklar yanında 3 ayda bir çıkardığımız esintiler dergisi de yayın hayatına devam etmektedir. Akademik kurallara bağlı olmadan yazılan yazılara esintiler dergisinde yer vermekteyiz. Bu nedenle serbest yazılarınızı yayınlatmak isterseniz odamıza iletmeniz yeterli olacaktır. Mali ufuklar dergimizin yayın hayatını sürdürmesinde en büyük payları olan editörlerimiz Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turaboğlu’ na, Yrd.Doç.Dr. İlhan Ege’ye teşekkür ederiz. Mali ufuklar dergimizin yayın hayatına başarıyla devam etmesi dileğimle. Oda Başkanı DURSUN GÖKTAŞ Editörden Mersin Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirler Odasının sahipliğinde Ocak-Mart 2007 sayısıyla yayın hayatına başlayan Mali Ufuklar Dergisi, Hakemli Yaygın Süreli Yayın niteliğinde olup bugüne kadar 13 sayısı yayınlanmış ve 5. yılına girmiştir. Süreç içerisinde olumlu geri dönüşlerle yol alan dergimizde yayınlanmak istemiyle gönderilen çalışma sayısı gittikçe artmaktadır. Bu durum dergimizin; Danışma ve Hakem Kurulunda bulunan değerli akademisyen/meslek adamlarının sayısının artmasının yanı sıra yer verilen makale sayısının artmasına yol açmaktadır. Bu gelişmeye paralel olarak dergimizin yayın endekslerine girmesi ve uluslar arası bir boyut kazanması yönündeki çalışmalar da devam etmektedir. Mali Ufuklar Dergisi; Muhasebe, Finans, Denetim, Maliye, Ekonomi Araştırmaları vb. alanlara yönelik bilimsel çalışmalara yer vermekte olup, elektronik ortamda yayınlanmanın yanı sıra konu ile ilgili Üniversite ve Meslek Kuruluşlarına basılı halde ulaştırılmaktadır. Bu sayıda, hakem değerlendirme sürecinden geçen dört makale ile hakem değerlendirme sürecine girmeyen bir uzman görüşüne yer verilmiştir. Derginin bu aşamaya gelmesinde bize her zaman destek olan Mersin SMMMO Yönetim Kurulu Başkanı Sn. Dursun GÖKTAŞ’a ve Yönetim Kurulu’na da teşekkür ederiz. Yrd.Doç.Dr. İlhan EGE Editör Yrd.Doç.Dr. Tuncay Turan TURABOĞLU Editör MALİ UFUKLAR SAöLIK øùLETMELERøNDE øÇ KONTROL SøSTEMøNøN ETKøNLøöøNøN øNCELENMESø: KARABÜK øLøNDEKø HASTANELER ÜZERøNE BøR ARAùTIRMA Yrd. Doç. Dr. Halim AKBULUT Bülent Ecevit Üniversitesi ø.ø.B.F. øúletme Bölümü ønvicez Kampüsü 67100 ZONGULDAK akbulut.halim@gmail.com Sibel GÜNER Karabük Üniversitesi SBE øúletme Bölümü BalÕklarkayasÕ Kampüs, 78050 KARABÜK sibel_guner@windowslive.com ÖZET Yöneticilerin úirket karlÕlÕ÷ÕnÕ artÕrabilmek için kullanabilecekleri araçlardan birisi de iç kontrol sistemidir. øç kontrol sistemi; iúletmenin aktiflerini korumak, finansal bilgilerinin güvenilirli÷ini sa÷lamak, faaliyetlerin verimlili÷ini ve karlÕlÕ÷ÕnÕ artÕrmak ve benzeri amaçlarla belirlenmiú yönetim stratejileri ve uygulamalarÕ ile ilgili yöntemlerdir. øúletmenin amacÕ genellikle üretim ve satÕú yapmak, karÕ en yüksek seviyeye çÕkarmaktÕr. øúletmenin planlamÕú oldu÷u bu amaç ve hedeflerine ulaúmasÕ, o iúletmedeki iç kontrol sisteminin etkin bir biçimde kurulup uygulandÕ÷ÕnÕ göstermektedir. Sa÷lÕk iúletmelerinin emek yo÷un hizmet vermesi ve organizasyon yapÕlarÕ hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕ artÕrarak, etkin bir iç kontrol sisteminin kurulmasÕnÕ zorunlu hale getirmiútir. Bu çalÕúmanÕn amacÕ; sa÷lÕk iúletmelerinde etkinli÷inin incelenmesi ve Karabük ilinde bulunan hastane iúletmelerinin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin araútÕrÕlmasÕdÕr. Bu ba÷lamda, ilk olarak iç kontrol sistemi açÕklanmaya çalÕúÕlmÕú, daha sonra ise Karabük ilindeki hastanelerin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin ölçülmesine yönelik bir uygulama yapÕlmÕú ve konu hakkÕnda önerilerde bulunulmuútur. Uygulama yüz yüze anket biçiminde 46 kiúiye yapÕlmÕútÕr. YapÕlan analizler sonucunda, bu hastanelerde iç kontrol sisteminin etkinli÷inin hem bölümler olarak hem de genel olarak oldukça iyi tasarlandÕ÷Õ ve etkin bir úekilde çalÕútÕrÕlmakta oldu÷u saptanmÕútÕr.. Anahtar Kelimeler: øç Kontrol Sistemi, Etkinlik, Sa÷lÕk øúletmeleri. Jel SÕnÕflamasÕ: M42. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 11 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma AN ANALYSIS OF INTERNAL CONTROL SYSTEM EFFICIENCY IN HEALTH SECTOR: A RESEARCH ON KARABUK HOSPITALS ABSTRACT Internal control system is one of the important tools that are used by managers in order to increase profits. Internal control system is composed of methods related with the managerial strategies and practices that are employed in order to protect the assets of enterprises, to increase the reliability of the financial information and to increase the efficiency of the activities. Realization of the goals stated in the definition depends on proper foundation and application of the internal control system. Great variety of labor intensive services provided by the enterprises in health sector brings the necessity of the usage of internal control systems. This work aims to analyze the internal control systems used by the firms in health sector in Karabük province. Within this context, this paper first defines the internal control systems. Next, we have measured the efficiency of the internal control systems employed by hospitals in Karabük. Measurement has been conducted through face to face interview with 46 interviewees. Analysis of the result indicates that internal control systems employed in hospitals of Karabük were properly designed and that they work effectively. Key Words: Internal Control System, Efficiency, Health Sector. JelCodes: M42. 1. GøRøù Yöneticiler, iúletmeleri amaçlarÕ do÷rultusunda yönetebilmek ve geliútirebilmek için çeúitli sistemlerden yararlanÕrlar. KullanÕlan bu sistemler sayesinde yöneticiler olaylarÕ daha iyi analiz edebilirler ve buna uygun önlemler alabilirler. øúletmeler için en önemli yönetim sistemlerinden birisi iç kontrol sistemidir. øç kontrol sistemi, iúletmenin varlÕklarÕnÕ korumak, finansal verilerin do÷rulu÷unu sa÷lamak, etkinli÷ini artÕrmak ve yönetim politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ tesis etmek için yönetim tarafÕndan oluúturulan yöntem ve prosedürlerden oluúan sistemler setidir (Al-Qudah, 2011, s.365378). øúletmelerde iç kontrol sisteminin ne derece uygulandÕ÷ÕnÕ göstermek için etkinli÷inin ölçülmesi gerekmektedir. Etkinlik; faaliyet, hareket ya da davranÕúÕn mümkün oldu÷u kadar yöneltilmiú bulundu÷u amaca ulaúma çabasÕ ve derecesi olarak tanÕmlanabilir (Akbulut, 2010, s.9). Bir iúletmede iç kontrol sisteminin etkin olmasÕ, o iúletmede kaynaklarÕn yanlÕú kullanÕmÕnÕ ve kaybolmasÕnÕ önler; hata ve hileler sonucu oluúabilecek 12 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 kayÕplarÕ azaltarak, mali tablolarda do÷ruluk ve güvenilirli÷i sa÷lar. Böylece iúletme içerisinde güvenilir bilgi akÕúÕnÕ sa÷layarak üst yönetimin do÷ru kararlar vermesine yardÕmcÕ olur (Ömürbek ve Altay, 2011, s.379-402). AmacÕ sa÷lÕk iúletmelerinde etkinli÷inin incelenmesi ve Karabük ilinde bulunan hastane iúletmelerinin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin araútÕrÕlmasÕ olan bu çalÕúma iki kÕsÕmdan oluúmaktadÕr. Birinci kÕsÕmda iç kontrol sistemi ile ilgili literatür araútÕrmasÕ yapÕlmÕútÕr. økinci kÕsÕmda ise Karabük ilindeki hastanelerin iç kontrol sisteminin etkinli÷inin ölçülmesine yönelik bir uygulama yapÕlmÕú ve konu hakkÕnda önerilerde bulunulmuútur. 2. øÇ KONTROL SøSTEMø Küresel rekabet ortamÕnda sürekli büyüme ve geliúmeyi hedefleyen iúletmeler, iç kontrol, denetim ve risk yönetimine önem verirler. øúletmenin hem mevcut varlÕklarÕna, hem de gelecekteki büyümesine yönelik risklerini etkin ve verimli úekilde yönetmek, uzun vadede performans sa÷layabilmek için iúletme de iç kontrollerin yeterlili÷i ve denetlenebilir olmasÕ iúletmeler için olmazsa olmaz bir unsurdur. 2.1. øç Kontrol Sisteminin TanÕmÕ UluslararasÕ Muhasebe UzmanlarÕ Federasyonu’na (International Federation of Accountant-IFAC) göre iç kontrol sistemi (Kepekçi, 2004, s.66); • øúletme varlÕklarÕnÕn korunmasÕ, • YanlÕúlÕklarÕn ve yolsuzluklarÕn önlenmesi ve bulunmasÕ, • Muhasebe bilgilerinin do÷ruluk ve güvenilirli÷inin sa÷lanmasÕ, • Muhasebe bilgilerinin zamanÕnda hazÕrlanmasÕnÕn sa÷lanmasÕnÕ içermekte olup iúletme faaliyetlerinin yönetim politikalarÕna uygunlu÷unun sa÷lanmasÕ amaçlarÕna ulaúmak için iúletme faaliyetlerini düzenli ve etkin bir úekilde yürüten, iúletme yönetimi tarafÕndan kabul edilmiú politikalar ve prosedürlerdir. Türkiye’de Sermaye PiyasasÕ Kurulu (SPK) tarafÕndan iç kontrol; “iúletme yönetimi ve yönetimden sorumlu kiúiler ile di÷er ilgili personel tarafÕndan iúletmenin amaçlarÕna ulaútÕ÷Õna, faaliyet ve iúlemlerin etkin olarak gerçekleútirildi÷ine, kanun ve düzenlemelere uyuldu÷una dair makul bir güvence sa÷lamak üzere tasarlanan ve uygulanan bir sistemdir” úeklinde tanÕmlanmÕútÕr (SPK, Seri No: 22 Tebli÷i, KÕsÕm: 10, Madde: 11). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 13 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma 5018 SayÕlÕ Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 55. maddesinde ise; “øç kontrol sistemi; idarenin amaçlarÕna, belirlenmiú politikalara ve mevzuata uygun olarak faaliyetlerin etkili, ekonomik ve verimli bir úekilde yürütülmesini, varlÕk ve kaynaklarÕn korunmasÕnÕ, muhasebe kayÕtlarÕnÕn do÷ru ve tam olarak tutulmasÕnÕ, malî bilgi ve yönetim bilgisinin zamanÕnda ve güvenilir olarak üretilmesini sa÷lamak üzere idare tarafÕndan oluúturulan organizasyon, yöntem ve süreçle, iç denetimi kapsayan malî ve di÷er kontroller bütünüdür (24.12.2003 tarih, 25326 SayÕlÕ TC Resmi Gazete). øç kontrol, örgütün planÕ ile iúletme varlÕklarÕnÕ korumak, muhasebe bilgilerinin do÷rulu÷unu ve güvenilirli÷ini araútÕrmak, faaliyetlerin verimli÷ini artÕrmak, saptanmÕú yönetim politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ özendirmek amacÕyla kabul edilen ve uygulamaya konulan tüm yöntem ve önlemleri içerir (Güredin, 2000, s.166).Faaliyetlerin etkin ve verimli bir úekilde yürütülmesi, yürütülen iúlemlerin mevzuata uygun olarak icra edilmesi ve mali verilerin sa÷lÕklÕ ve gerçe÷i yansÕtÕr bir biçimde hazÕrlanmasÕ iç kontrolden beklenen temel çÕktÕlardÕr (Çolak, 2010, s.36-42). øç kontrol sistemi oluúturulurken, fayda-maliyet iliúkisi iyi bir biçimde kurulmalÕdÕr. Bu iliúki risk ve maliyet unsurlarÕnÕn birbirleri ile karúÕlaútÕrÕlmasÕyla kurulabilir. øúletme faaliyetlerinin istenildi÷i gibi yürütülememesi riskini oluúturur. Yöneticiler iç kontrol sisteminin amaçlarÕna ulaúmasÕnÕ engelleyecek risk türlerini önceden öngörüp, bu riskleri önleyebilmek için gerekli önlemleri almalÕdÕr. Bu risklerin bir kÕsmÕ ortadan kaldÕrÕlabilirken, bir kÕsmÕ ise ancak azaltÕlabilir türdendir. Maliyet ise; iúletmelerin iç kontrol sistemini kurabilmek için katlandÕklarÕ kayÕp ve harcamalardÕr. øç kontrol sisteminden elde edilmesi beklenen fayda hiçbir zaman sistemi kurmak için katlanÕlan maliyetten fazla olmamalÕdÕr. øç kontrol, iúletmelerin yapÕsÕnda her gün iúleyen dinamik bir iúlem ve süreçtir. øç kontrol insanlarca iúletilir. øúletme her ne kadar politika, el kitapçÕklarÕ, yöntem, formlar, bilgisayar kontrolleri, bilgi ve muhasebenin di÷er kontrol araçlarÕna sahip olsa da, iúletme yönetiminin her seviyesinde insan unsuru vardÕr. Bu sebeple de iúletmede kurulmuú olan iç kontrol sistemi ne kadar güçlü olursa olsun ortaya çÕkabilecek muhtemel risk, zarar ve kayÕplar tamamen ortadan kalkmaz, ancak en aza indirilebilir (Türedi, 2005, s.151). øç kontrolün aúa÷Õdaki úartlarÕ yerine getirmesi halinde etkili oldu÷u söylenebilir (Palfi ve Mureúan, 2009, s.106-116): • 14 øúletme faaliyetlerinin yönetim kurulu ve idare tarafÕndan belirlenen yönetim politikalarÕna uygunlu÷unun sa÷lanmasÕ, MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 • YayÕnlanan mali raporlarÕn güvenilir úekilde hazÕrlanmasÕ,, • Uygulanabilir kanunlar ve düzenlemelere uyulmasÕ. 2.2. øç Kontrol Türleri øç kontrol sistemi, hem yönetim kontrollerini hem de muhasebe kontrollerini kapsar. Yönetim kontrolü, iúletmede muhasebe faaliyetleri dÕúÕnda kalan di÷er faaliyetlerle ilgilenirken; muhasebe kontrolü ise, iúletmedeki hata, hile ve mali tablolar ile ilgilenir. 2.2.1. Yönetsel Kontroller øúlemlerin iúletme üst yönetiminin belirledi÷i hedeflere göre etkin ve verimli bir úekilde yürütülmesine yönelik, yönetim politikalarÕna ba÷lÕlÕ÷Õ artÕran mali olaylar ve muhasebeyle do÷rudan iliúkisi olmayan yöntemlerdir (Kaval, 2008, s.127). 2.2.2. Muhasebe Kontrolleri Örgütün planÕ, varlÕklarÕn korunmasÕ ve finansal kayÕtlarÕn güvenilirli÷i ile ilgili tüm yöntem ve usulleri kapsar. Bu tür kontroller yetkilendirme ve onaylama; kayÕt tutma ve muhasebe raporlarÕnÕn hazÕrlanmasÕ ile ilgili görevlerin, faaliyetler ve varlÕklarÕn korunmasÕ, varlÕklar üzerindeki fiziki kontroller ve iç denetim ile ilgili görevlerin net bir biçimde ayrÕlmasÕnÕ kapsar (Güredin, 2000, s.166). Etkin bir muhasebe iç kontrol yapÕsÕ için (Türedi, 2005, s.167); • øúletmedeki görevlerin ayrÕlmasÕ, • De÷er hareketlerinin yetkilendirilmiú olmasÕ, • Gerekli belgeleme ve kayÕt düzeninin varlÕ÷Õ, • øúletme varlÕklarÕ ile kayÕt ve belgelerin korunmasÕ, • Ba÷ÕmsÕz mutabakatÕn yapÕlmasÕ gerekir. 2.3. øç Kontrol Sisteminin AmaçlarÕ øç kontrol finansal raporlamanÕn güvenilirli÷i hakkÕnda makul güvence sa÷layarak hatalarÕn belirlenmesi ve önlenmesiyle gelirin artmasÕnÕ sa÷lar (Van de Poel ve Vanstraelen, 2011, s.181-209). Bu amaçla üst yönetim, iç kontrol sistemini kurarak önce iúletmenin finansal ve muhasebe risklerini belirlemelidir. Daha sonra bu risklerden kaçÕnmak için veya riskin MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 15 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma derecesini düúürmek için politikalar ve prosedürleri kabul etmeli ve bu politika ve prosedürleri ilgili personele ileterek, personelin bilgi sahibi olmasÕ sa÷lanmalÕdÕr. KÕsaca iç kontrol sistemi, finansal riskleri ve muhasebe risklerini azaltmak veya bu risklerden kaçÕnmak için kurulur. Genellikle bir iúletmenin etkin iç kontrol sistemi düzenlemede üç genel amacÕ vardÕr (Shafii ve Salleh, 2010, s.23-42): • Finansal raporlamanÕn güvenilirli÷i, • øúlemlerin etkinli÷i ve verimlili÷i, • Kanun ve düzenlemelere uyum. øç kontrol yapÕsÕndan beklenen esas ve özel amaçlar ise úunlardÕr (Kepekçi, 2004, s.70): 2.3.1. øç Kontrol YapÕsÕnÕn Esas AmaçlarÕ: • øúletmenin varlÕklarÕnÕ korumak, • Muhasebe bilgilerinin do÷ruluk ve güvenilirli÷ini sa÷lamak, • øúletme faaliyetlerinin yönetim politikalarÕna, planlarÕna ve yasalara uygunlu÷unu sa÷lamak, • KaynaklarÕnÕn ekonomik ve verimli kullanÕmÕnÕ sa÷lamak, • Faaliyetler için belirlenmiú amaçlara ve hedeflere ulaúÕlmasÕnÕ sa÷lamaktÕr. 2.3.2. øç Kontrol YapÕsÕnÕn Özel AmaçlarÕ: 16 • Yetki • Gerçeklik • Bütünlük • KayÕtsal do÷ruluk • SÕnÕflandÕrma • ZamanlÕlÕk • VarlÕklarÕ koruma • Mutabakat MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 2.4. øç Kontrol Sistemini Oluúturan Unsurlar øúletmenin amaçlarÕna ulaúabilmesi için belirlenen politika, usul ve yöntemler, o iúletmenin iç kontrol sistemini oluúturur (Kepekçi, 2004, s.77). øúletme yönetiminin belirlemiú oldu÷u bu politika, usul ve yöntemler ise, iç kontrolün unsurlarÕnÕ oluúturur. SPK’nÕn Ba÷ÕmsÕz Denetim StandartlarÕ HakkÕndaki Tebli÷’inde (Seri X, No: 22)COSO(Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission) tarafÕndan hazÕrlanan iç kontrolün unsurlarÕ benimsenmiútir. Bu unsurlar (Kaval, 2008, s.130): • Kontrol OrtamÕ • Risk De÷erlemesi • Kontrol Faaliyetleri • Bilgi ve øletiúim • Sistemin Gözetimi Bu unsurlar her iúletmede uygulanabilir. Ancak yine de iúletmeler arasÕnda farklÕlÕk gösterecek úu noktalara da dikkat edilmelidir (Erdo÷an, 2006, s.86): • øúletmenin büyüklü÷ü, • øúletmenin örgütsel ve sahiplikle ilgili karakteristikleri, • øúletmenin faaliyet yapÕsÕ, • øúletmenin iúlemlerinin çeúitlili÷i ve karmaúÕklÕ÷Õ, • Yasal ve düzenleyici zorunluluklar • øúletmenin iç kontrolünün parçasÕ olan hizmet organizasyonlarÕnÕn kullanÕmÕnÕ içeren sistemlerin yapÕsÕ ve karmaúÕklÕ÷Õ. øç kontrolün unsurlarÕ ùekil 1’de COSO piramidi ile gösterilmiútir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 17 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma ùekil 1. øúletmenin øç Kontrol Modeli Kaynak: COSO Raporu, 2008, s.5. COSO piramidi, øç kontrol unsurlarÕnÕn birbirleriyle iliúkisini gösterir. Kontrol ortamÕ temelde yer alÕr, kontrol faaliyetleri ve risk de÷erlendirme yapÕlÕrken bilgi ve iletiúim kanallarÕ kullanÕlarak gözetimin ihtiyaç duydu÷u bilgiler sa÷lanÕr. COSO’nun belirledi÷i iç kontrol unsurlarÕ aúa÷Õda ayrÕ olarak ele alÕnÕp açÕklanmaktadÕr. 1. Kontrol OrtamÕ Kontrol ortamÕ, iç kontrolün temel unsurudur ve bütün unsurlarÕnÕ kapsar. Kontrol ortamÕ, iúletme üst yönetiminin iúletmeyi kontrol etmede temel anlayÕúÕ, sorunlara bakÕúÕ, sorun çözmede yaklaúÕmÕ ve ahlaki de÷erlere verdi÷i önemdir. Dar anlamda ise kontrol ortamÕ, üst yönetimin gerek iúletmeyi gerekse de iúletmede çalÕúanlarÕ kontrol bilincidir (Kaval, 2008, s.130). Kiúisel ve mesleki dürüstlük, yönetimin ve personelin etik de÷erleri, uzmanlÕ÷a önem verilmesi, üst yönetimin iç kontrol ile ilgili tavrÕ, organizasyonun yapÕsÕ, insan kaynaklarÕ kontrol ortamÕnÕ etkileyen ö÷elerdir (Akyel, 2010, s.83-97). Ancak kontrol ortamÕ ne kadar iyi olursa olsun iç kontrol sisteminin etkinli÷ini tek baúÕna sa÷layamaz (Kepekçi, 2004, s.78). Kontrol ortamÕnÕ etkileyen faktörler úunlardÕr (Verdina, 2010, s.332-339): 18 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 • Yönetim etik ve ahlaki de÷erlere sahip olmalÕdÕr. • ÇalÕúanlara insan kaynaklarÕ yönetiminin uyum, etik ve dürüst olarak çalÕútÕ÷ÕnÕn belirtilmesi gerekir. • Yönetim finansal raporlarken ve risk üstlenirken yapmÕú oldu÷u faaliyetlerin iúletme politika ve prosedürlerine uygun olmasÕ gerekir. 2. Risk De÷erlemesi øç kontrol baúlÕca risk yönetim araçlarÕndan bir tanesidir. øç kontrolün rolü riski yok etmek de÷il onu yönetmektir (Shafii ve Salleh, 2010, s.23– 42).øúletmeler koymuú oldu÷u hedeflere ulaúÕncaya kadar pek çok riskle karúÕ karúÕya kalÕrlar. Bu nedenle iúletmelerin üst yönetimi bu riskleri önceden tahmin edip önlemini almak zorundadÕrlar. Risk belirlemede örgütsel hedefler, riskler ve riske karúÕ alÕnacak önlemler arasÕnda iliúki kurulmakta ve kurumsal risk yönetimi ilkeleri benimsenmektedir (Uysal, 2010, s.125-129). Bu ba÷lamda karúÕlaúÕlabilecek risk iki úekildedir. Birincisi; iú veya iúletme riskidir ve iúletmenin ömrünü, karlÕlÕk ve büyüme gibi hedeflerini etkiler. økinci tür risk ise iúletmenin kendi içinde oluúabilecek risklerdir ve genellikle personelin hata ve hilelerinden kaynaklanÕr (Kaval, 2008, s.131). øúletmelerin risk de÷erleme süreci amaçlarÕn gerçekleúmesine engel olan önemli riskleri tespit ve analiz ederek, bunlara uygun yanÕt verme úeklindedir (SaltÕk, 2007, s.58-69). Bu süreçte her bir ticari faaliyetin hedefi, en üst seviyeden en alt seviyeye kadar belgelenir ve hedefe ulaúmaya engel olabilecek tüm riskler belirlenir ve önem sÕrasÕna göre düzenlenir. 3. Kontrol Faaliyetleri øúletmelerin amaçlarÕna ulaúabilmesine engel olabilecek risklerin önlenmesine yardÕmcÕ olmak için yönetim tarafÕndan oluúturulan politika ve prosedürlerdir (Erdo÷an, 2006, s.94). Kontrol faaliyetlerine iúletmenin bütününü kapsamalÕdÕr. Kontrol faaliyetleri genellikle aúa÷Õdaki konulara iliúkin usul ve yöntemler olarak sÕnÕflandÕrÕlabilir (Kepekçi, 2004, s.83): • øúlemlerin yürütülüúüne uygun yetkilere dayandÕrÕlmasÕ, • Hata ve yolsuzluklarÕn yapÕlmasÕnÕ ve gizlenmesini azaltmak amacÕyla iúbölümünün yapÕlmasÕ, MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 19 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma • øúlemlerin uygun úekilde kaydedilmesini sa÷layacak, gerekli belgelerin tasarÕm ve kullanÕmÕ, • VarlÕklarÕn ve kayÕtlarÕn yeterli düzeyde korunmasÕ için varlÕklarÕn kullanÕlmasÕ yetkisinin sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ, • Sorumluluk kayÕtlarÕnÕn, mevcut varlÕklarla karúÕlaútÕrÕlmasÕ. 4. Bilgi ve øletiúim øç kontrol sistemi, organizasyonun içinde bulunan herkesi ilgilendiren bir sistemdir. Bu nedenle etkin bir iç kontrol sistemi oluúturabilmek için iúletmelerin her kademesinin birbirinden haberdar olmasÕ ve ihtiyaç duyulan bütün bilgilere anÕnda ulaúÕlabilmesi gerekir. Bunun içinde bilgilerin uygun, eksiksiz, güvenilir, do÷ru ve zamanÕnda elde edilebilmesi son derece önemlidir. øúletmelerin planlarÕ, kontrol alanÕ, riskleri, kontrol faaliyetleri ve performansÕ gerekli úekil ve zamanda çalÕúanlara duyurulmalÕ ve üst düzey yöneticilerle çalÕúanlar arasÕnda iyi bir iletiúim sa÷lanmalÕdÕr (SaltÕk, 2007, s.58-69). 5. Sistemin Gözetimi øç kontrol sisteminin, iúletmenin amaçlarÕna ulaútÕrÕp ulaútÕrmadÕ÷ÕnÕ belirlemek için sürecin gözetim altÕnda tutulmasÕ gerekir. Sistemin gözetimi sayesinde iúletme performansÕnÕn belli bir zaman içindeki kalitesi de÷erlendirilerek, denetim ya da di÷er incelemelerle elde edilen bulgularÕn çözülebilece÷i güvence altÕna alÕnmalÕdÕr (Demirbaú, 2005, s.167-188). Sistemin gözetimi ile iç kontrol sistemi de÷erlendirilmeli ve gerekli olan durumlarda de÷iúiklikler yapÕlmalÕdÕr (Uyar, 2010, s.37-60). 3. øÇ KONTROL SøSTEMøNøN ETKøNLøöø Etkin iç kontrol sisteminin temel hedefleri güvenilir finansal raporlama, operasyonlarÕn etkin ve verimli yürütülmesi ve kanun ve düzenlemelere uygunluk olmak üzere üç tanedir (Göçen, 2010, s.107-132). Etkin bir iç kontrol sisteminin tesisi için gerek ve yeter úart, yönetimin deste÷inin sa÷lanmasÕ ve uygulamada görevlerin ayrÕlÕ÷Õ ilkesine sadÕk kalÕnmasÕdÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi bu iki temel üzerinde kurulabilir (Dabbao÷lu, 2009, s.109-115). Etkin bir iç kontrol sistemi; iúletme faaliyetlerinde verimlili÷i sa÷lama, finansal raporlarÕn yasalara uygun úekilde oluúturulmasÕna olanak sa÷lama, suiistimalleri önleme gibi iúletme 20 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 yönetiminin hatalÕ kararlar almasÕnÕ ve bu yönüyle de iúletme kaynaklarÕnÕn ziyan edilmesini önlemektedir (Usul, Titiz ve Ateú, 2011, s.48-54). øç kontrol ile ilgili uluslararasÕ kabul görmüú COSO modeline göre; iúletme faaliyetlerinin etkinli÷i ve verimlili÷i, güvenilir mali raporlama ve mevzuata uygunlu÷un sa÷lanmasÕ için iç kontrolün beú temel unsuruna göre yapÕlanmasÕ öngörülmüútür. Bu unsurlarÕn alt açÕlÕmÕnÕ oluúturan iç kontrol ilkelerinin yardÕmÕyla kontrol yapÕlanmasÕ sa÷lanÕr (Uzun, 2000, s.1-9). 4. øÇ KONTROL SøSTEMøNøN KARABÜK øLøNDEKø SAöLIK øùLETMELERøNDE ETKøNLøöøNøN ÖLÇÜLMESø 4.1. AraútÕrmanÕn AmacÕ YapÕlan araútÕrmanÕn temel amacÕ, sa÷lÕk iúletmelerinde iç kontrol sisteminin etkinli÷inin ölçülmesi üzerine Karabük ilindeki hastanelerde iç kontrol sisteminin uygulanma durumunu incelemek ve etkinli÷inin artÕrÕlmasÕ için söz konusu hastanelere tavsiyelerde bulunmaktÕr. Bu ba÷lamda araútÕrmanÕn alt amaçlarÕ; • Yönetim bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • Muhasebe bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • SatÕn alma bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • Stok bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • Hasta kabul bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • Servis bölümünde øKS’nin uygulanma durumunu belirlemek, • øKS’nin uygulanmasÕndaki eksikliklerin tespit edilmesidir. 4.2. AraútÕrmanÕn Metodolojisi Bu uygulama gerçekleútirilirken Karabük’te sa÷lÕk sektöründe faaliyet gösteren hastane iúletmelerinde ön araútÕrma yapÕlmÕú olup, 6 adet hastane iúletmesi tespit edilmiú ve bu iúletmelerde yüz yüze görüúmek suretiyle 46 kiúiye anket çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Bu sayÕ ana kütlenin ortalama yüzde seksenidir. Anket verileri Stata istatistik paket programÕnda Ki-Kare Uygunluk testi ile de÷erlendirilmiútir. Kø-Kare Uygunluk testi ile belirtilen sorularÕn kategorileri arasÕnda fark olup olmadÕ÷ÕnÕ belirlenir. Hipotezleri yazarken MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 21 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma popülasyon için belirtilen sorularÕn kategorileri (tamamen, kÕsmen, hiç) arasÕnda fark olup olmadÕ÷ÕnÕ test edilmiútir. Bunun için tamamen, kÕsmen ve hiç sorularÕna eúit cevaplar verildi÷ini test ederek, gözlenen de÷erler ile beklenen bu de÷erler karúÕlaútÕrÕlarak ki-kare p de÷eri bulunmuútur. 4.3. AraútÕrmanÕn Hipotezleri Sa÷lÕk iúletmelerinde bulunan bölümler itibariyle, yönetim bölümünde, muhasebe bölümünde, satÕn alma bölümünde, stok bölümünde, hasta kabul ve servis bölümünde iç kontrol sisteminin uygulanma durumunda karúÕlaúÕlan aksaklÕklarÕ belirlemek amacÕyla oluúturulan hipotezler aúa÷Õda belirtilmiútir. Yönetim Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler: H1: Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. H2: ‘Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak server haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Muhasebe Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler: H3: ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. H4: ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. SatÕn Alma Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez: H5: ‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Stok Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler: H6: ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. H7: ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. 22 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Hasta Kabul Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez: H8: ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Servis Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez: H9: ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. 4.4. AraútÕrma SonuçlarÕnÕn De÷erlendirilmesi ve Analizi Tablo 1’de görüldü÷ü gibi araútÕrmaya katÕlan çalÕúanlarÕn %43,5 kadÕn iken, %56,5’ i erkektir. Tablo 1. AraútÕrmaya KatÕlanlarÕn Cinsiyetleri Cinsiyet KadÕn Erkek Toplam ÇalÕúan SayÕsÕ 20 26 46 (%) 43.5 56.5 100 Tablo 2’de sa÷lÕk iúletmelerinde çalÕúan ve anketi yapan personelin çalÕúma süreleri gösterilmiútir. Buna göre personelin % 17,3’ü çalÕútÕ÷Õ birimde 4 yÕl ve altÕnda çalÕúÕrken, % 15,2’si 4 -7 yÕl arasÕnda çalÕúmaktadÕr. ÇalÕúanlarÕn % 63,7’lik kÕsmÕ ise 7 yÕl ve daha üstünde çalÕúmaktadÕr. Tablo2. AraútÕrmaya KatÕlan Personelin ÇalÕúma Süreleri Deneyim 4 yÕl ve altÕ 4 – 7 yÕl 7 yÕl ve üstü Toplam ÇalÕúan SayÕsÕ 8 7 31 46 (%) 17.3 15.2 63.7 100 Tablo 3’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan personelin görevleri bakÕmÕndan üçte ikisini hastane müdürü(% 15,2), hastane müdür yardÕmcÕsÕ(% 10,8) ve di÷er yönetici/personel (% 39.1) oluúturdu÷u görülmektedir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 23 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma Tablo 3. AraútÕrmaya KatÕlan Personelin Görevleri Görev Baúhekim Baúhekim Yrd. Baúhemúire Baúhemúire Yrd. Hastane Müdürü Hastane Müdür Yrd. ùef Di÷er Yönetici/Personel Toplam ÇalÕúan SayÕsÕ 3 3 4 3 7 5 3 18 46 % 6.5 6.5 8.6 6.5 15.2 10.8 6.5 39.1 100 Tablo 4’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin % 82,6’sÕnda yetki ve sorumluluklar yazÕlÕ olarak belirlenmiútir. Bu sayede çalÕúanlar, yöneticilerin belirlemiú oldu÷u sorumluluk merkezleri do÷rultusunda kendilerinden beklenen amaç ve hedefleri uygulayabilmektedir. Hastanelerin %54,3’ünde yetki ve sorumluluklar dengeli olarak tespit edilmiútir. Bu durum çalÕúanlarÕn motivasyon ve performansÕnÕ artÕran bir unsurdur. Ancak araútÕrmaya katÕlan hastanelerde bu oran düúük olarak görülmektedir. AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin %79,1’inde çalÕúanlarÕn yetkilerine göre ödemelerde sÕnÕrlar belirlenmiútir. Etkin bir iç kontrol sistemi için satÕn almalarda satÕn alam müdürünün onayÕ yeterlidir. Ancak önceden belirlenmiú olan tutarÕ aúan durumlarda genel müdürün onayÕ alÕnarak iúlem gerçekleútirilir. Hastanelerin %84,8’in de çalÕnma, yangÕn ve di÷er zarar verici durumlara karúÕ belgeler, raporlar ve dosyalar tam olarak korunmaktadÕr. Tablo 4. Yönetim Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ YÖNETøM BÖLÜMÜ Organizasyon úemasÕ bulunmasÕ Yetki ve sorumluklarÕn yazÕlÕ olarak belirlenmesi Yetki ve sorumluluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi Ödemelerde yetkiye göre sÕnÕrlar belirlenmesi Belge, rapor ve dosyalarÕn korunmasÕ Bilgilerin server haricinde bir ortamda yedeklenmesi Tamame n% 87.0 82.6 54.3 79.1 84.8 91.1 KÕsmen % 13.0 15.2 41.3 9.3 10.9 4.4 Hiç % 2.2 4.3 11.6 4.3 4.4 AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin yönetim bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla 24 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 ‘Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir ve Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak sunucu haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezlerin analizi Tablo 5 görülmektedir. ølgili sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin yönetim bölümlerinde iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri %25.13 olarak belirlenmiútir. Buna göre; ‘kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmektedir. Etkin bir iç kontrol sisteminde en önemli unsur iyi bir organizasyon yapÕsÕnÕn varlÕ÷ÕdÕr. øúletmelerin örgüt úemalarÕnÕn ne úekilde oldu÷unu gösteren iyi bir örgüt úemasÕ faaliyetlerin etkinli÷ini artÕrÕr. Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak sunucu haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri %68.29 olarak belirlenmiútir. Böylece bilgi sistemine ait veri tabanÕnÕn düzenli bir biçimde yedeklenmesi sa÷lanarak, veri kayÕplarÕ engellenmiú olmaktadÕr. Tablo 5. Yönetim Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler HøPOTEZ ‘Kurumumuzda organizasyon úemasÕ bulunmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. ‘Hastane bilgi sistemindeki veriler, her gün düzenli olarak server haricinde bir ortamda yedeklenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Ki-kare istatistik 25.13 Ki-kare p de÷eri 0.000 Sonuç 68.29 0.000 RED RED Tablo 6’ya bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 70,5’inde ise muhasebe yönetmeli÷i bulunmaktadÕr. øúletme içinde her bir iúlemin özellikle de muhasebe politikalarÕnÕn yazÕlÕ olmasÕ gerekmektedir. Çünkü iúletmede yolsuzluklara yol açabilecek en tehlikeli durumlar muhasebe departmanÕnÕn kontrolsüz çalÕúmasÕndan kaynaklanmaktadÕr. øúletmelerde var olan muhasebe yönetmeli÷i sayesinde muhasebe personeli iúletmede uygulanmakta olan muhasebe sistemini tanÕr ve bu sayede olasÕ hatalarÕn önüne geçilmiú olur. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 25 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 68,9’unda kayÕplarÕ ve fireleri önlemeye yönelik fiziki güvenlik önlemleri bulunmaktadÕr. Böylece iúletmelerde kayÕp ve kaçaklara karúÕ önlem alÕnmÕútÕr. Hastanelerin % 91,3’ündefaaliyetlerle ilgili harcamalar bütçelenmektedir. Bütçelerle harcamalar, gelir ve giderler kontrol altÕna alÕnmÕú olur. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin %73,9’unda bütçe analizleri yapÕlmakta olup, bütçelerden sapmalarÕn nedenlerini araútÕrÕlmaktadÕr. Bütçe analizleri ile faaliyet dönemi içinde harcanÕlan giderlerle hangi birimlerde sapmalarÕn oldu÷u belirlenerek önlem alÕnmasÕ sa÷lanÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 80,4’ ünde vezneler günlük olarak takip edilerek günlük muayene edilen hasta sayÕlarÕyla kasada bulunan tutar karúÕlaútÕrÕlabilir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 79.5’inde tahsilatlar günlük olarak bankaya yatÕrÕlarak tahsilatlarÕn çalÕnmasÕ ihtimali için önlem alÕnmaktadÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 59,1’ inde hastalara sunulan hizmetler sonucu fatura düzenlenerek hastalara verilmektedir. Böylece faturalarÕn düzenlenmesiyle yapÕlan hizmetler belgelenmektedir. Bu sayede de hastanelerde oluúabilecek herhangi bir yolsuzlu÷un önüne geçilebilir. Hastanelerin % 64,4’ünde iç denetçi oldu÷u görülmektedir. øúletmelerin kendi içinde oluúturmuú olduklarÕ iç kontrol sistemi olsa bile, bu sistemin etkin iúleyip iúlemedi÷i iç denetçiyle kontrol edilebilir. Tablo 6. Muhasebe Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ MUHASEBE BÖLÜMÜ Tamamen Muhasebe bölümünün di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕz 80.4 olmasÕ Muhasebe yönetmeli÷inin bulunmasÕ 70.5 KayÕplarÕ ve fireleri önlemek için fiziki güvenliklerin 68.9 bulunmasÕ Faaliyetlerle ilgili harcamalarÕn bütçelenmesi 91.3 Bütçe ve uygulama sonuçlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlmasÕ 82.2 Bütçe analizleri yapÕlÕp, bütçelerden sapmalarÕn 73.9 nedenlerinin araútÕrÕlmasÕ Vezne/veznelerin günlük takip edilmesi 80.4 TahsilatlarÕn günlük olarak bankaya yatÕrÕlmasÕ 79.5 YapÕlan hizmetlerde faturanÕn hastaya verilmesi 59.1 øç denetçinin bulunmasÕ 64.4 26 KÕsmen Hiç 17.4 2.2 22.7 6.8 22.2 8.9 6.5 15.6 2.2 2.2 21.7 4.3 14.4 18.2 25.0 17.8 2.2 2.3 15.9 17.8 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin muhasebe bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir ve ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezlerin analizi tablo 7’ de görülmektedir. ølgili sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin muhasebe bölümlerinde iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri %48.01 olarak belirlenmiútir. Buna göre ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmektedir. Muhasebe bölümü, iúletmede bulunan varlÕk ve kaynaklarÕmÕzÕ gösteren en önemli bölümdür. Etkin bir iç kontrol sisteminde muhasebe bölümünün di÷er bölümlerden ayrÕ olmasÕ gerekmektedir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerde ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri % 50.11 olarak belirlenmiútir. Bütçe analizleri ile beklenen ve gözlenen harcamalar karúÕlaútÕrÕlarak, iúletmelerinin etkinli÷i belirlenmektedir. Tablo 7. Muhasebe Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler HøPOTEZ ‘Kurumumuzda muhasebe bölümü di÷er bölümlerden ba÷ÕmsÕzdÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. ‘Bütçe ve uygulama sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Ki-kare istatistik Ki-kare p de÷eri Sonuç 48.01 0.000 RED 50.11 0.000 RED Tablo 8’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 89,1’lik bölümünde satÕn alma bölümü, teslim alma bölümü, ambar ve sarfiyattan ayrÕ úekilde örgütlenmiútir veya farklÕ kiúilerin sorumlu÷undadÕr. SatÕn alma iúletmede bulunan en önemli maliyet kalemlerinden biridir. øç kontrol sisteminin etkinli÷i için satÕn alma sorumlulu÷u ve yetkileri belli bir departmanda toplanmalÕdÕr. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 27 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 86,4’ ünde yazÕlÕ bir satÕn alma yönetmeli÷i bulunmaktadÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için satÕn alma ile ilgili görev ve sorumluluklar ayrÕntÕlÕ olarak belirlenmeli ve bu görev ve sorumluluklar yazÕlÕ hale getirilmelidir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,2’lik kÕsmÕnda satÕn alma iúlemleri verilen sipariú fiúlerine/listelerine göre yapÕlmaktadÕr. Bölümlerin isteklerini yazÕlÕ olarak satÕn alma birimine bilmeleriyle, gelen malzemelerin kontrolü karúÕlaútÕrmalÕ olarak yapÕlabilir. Böylece olasÕ yanlÕúlÕklarÕn anÕnda düzeltilebilme imkânÕ bulunur. SatÕn almalarÕn sipariú fiúlerine/listelerine göre yapÕlmasÕ iç kontrolün etkinli÷ini artÕrmaktadÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 87’sinde alÕnan malzemelerin kabulü belli bir kiúiye/kabul komisyonuna verilmiútir. Etkin iç kontrol sistemi için malzemeleri satÕn alan kiúilerle, alÕnan malzemeleri kabul eden kiúilerin farklÕ olmasÕ gerekir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde malzeme alÕmlarÕ ve harcama emirleri yazÕlÕ bir belgeye dayanmaktadÕr. Tablo 8. SatÕnalma Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ SATIN ALMA BÖLÜMÜ SatÕn alma bölümü, teslim alma bölümü, ambar ve sarfiyatlarÕn ayrÕ örgütlenmesi SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmesi YazÕlÕ bir satÕn alma yönetmeli÷inin bulunmasÕ SatÕn alma iúlemlerinin verilen sipariú fiúlerine/listelerine göre yapÕlmasÕ AlÕnan malzemelerin kabulünün belli bir kiúiye/kabul komisyonuna verilmesi Malzeme alÕmlarÕ ve harcama emirlerinin yazÕlÕ bir belgeye dayanmasÕ Tamamen 89.1 KÕsmen 10.9 - Hiç 89.1 2.2 8.7 86.4 93.2 13.6 4.5 2.3 87.0 8.7 4.3 93.5 4.3 2.2 AraútÕrmaya katÕlan sa÷lÕk iúletmelerinin satÕn alma bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir ’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi tablo 9’ da görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin muhasebe bölümünde iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez 28 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 reddedilir. Ki- kare de÷eri % 65,4 olarak belirlenmiútir. Buna göre; satÕn alma yetkisinin yetkili kiúilerce yapÕlmasÕ iç kontrol sisteminin etkinli÷i için çok önemlidir. Etkili bir iç kontrol sistemi için sipariú verme, onaylama, teslim alma, depolama ve benzeri gibi iúler mümkün oldu÷unca farklÕ kiúilere yaptÕrÕlmalÕdÕr. Tablo 9. SatÕn Alma Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez HøPOTEZ Ki-kare istatistik Ki-kare p de÷eri Sonuç ‘SatÕn alma yetkisi belli bir kiúiye/komisyona verilmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. 65.4 0.000 RED Tablo 10’a bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 91,3’ünde depodan malzeme çÕkÕúlarÕ belgeye dayanmaktadÕr. Stoklar iúletmeler için önemli kalemlerdir. Bu kalemlerdeki tüm giriú ve çÕkÕúlar yetkili kiúilerce yazÕlÕ olarak yapÕlmalÕdÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 88,6’sÕnda malzeme hareketleri süreçlerine göre farklÕ kiúiler/komisyonlarca yapÕlmaktadÕr. Stok bölümünde amaç, satÕn alÕnan malzemelerin çalÕnmaya ve özelliklerini kaybederek bozulmalarÕna karúÕ önlemlerin alÕnmasÕdÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için malzemelerin satÕn alÕnmasÕndan stokta tutulmasÕna, malzemelerin ihtiyacÕ olan bölümlere iletilmesine kadar her ayrÕ bölümde farklÕ kiúiler/komisyonlar tarafÕndan yapÕlmalÕdÕr. Stok sÕnÕflarÕ için ayrÕ yardÕmcÕ hesaplar hastanelerin % 83,7’sinde tutulmaktadÕr. Stok hareketlerinin rahatça izlenebilmesi ve yorumlanabilmesi için ayrÕ bir muhasebe hesabÕnda izlenmesi önemlidir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 84,8’inde stok kayÕtlarÕ uygun dönemlerle fiziki sayÕm yapÕlarak kontrol edilmektedir. Etkin bir iç kontrol sistemi için envanter sayÕmÕnÕn yapÕlarak stok kartÕnda görünen miktarla fiilen sayÕlan miktar karúÕlaútÕrÕlmalÕ ve aralarÕnda sapma varsa büyüklü÷ü belirlenmelidir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 82,6’sÕnda stok sayÕmÕna iliúkin doküman gerekli analizler için kontrol altÕnda tutulmaktadÕr. Bu durum yapÕlan iúlemlerin kayÕt altÕna alÕnmasÕ ve bir dahaki kontrollerde kolaylÕk sa÷lamasÕ açÕsÕndan önemlidir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,3’ünde TaúÕnÕr Mal Yönetmeli÷i uyarÕnca taúÕnÕrlarÕn tüm giriú ve çÕkÕú kayÕtlarÕ bilgisayar MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 29 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma ortamÕnda ve zamanÕnda yapÕlmaktadÕr. Etkin bir iç kontrol sistemi için tüm bilgilerin her an ulaúÕlabilecek bir úekilde kaydedilmesi gerekmektedir. Tablo 10. Stok Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ STOK BÖLÜMÜ Malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕnÕn belirlenmesi Depodan malzeme çÕkÕúlarÕnÕn belgeye dayanmasÕ Malzeme hareketlerinin süreçlerine göre farklÕ kiúiler/komisyonlarca yapÕlmasÕ Stok sÕnÕflarÕ için ayrÕ yardÕmcÕ hesaplar tutulmasÕ Stok kayÕtlarÕnÕn depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmasÕ Stok kayÕtlarÕnÕn fiziki sayÕm yapÕlarak kontrol edilmesi Stok sayÕmÕna iliúkin dokümanlarÕn gerekli analizler için kontrol altÕnda tutulmasÕ TaúÕnÕrlarÕn tüm giriú ve çÕkÕú kayÕtlarÕnÕn bilgisayar ortamÕnda ve zamanÕnda yapÕlmasÕ Tamamen KÕsmen Hiç 86.0 11.6 2.3 91.3 6.5 2.2 88.6 11.4 - 83.7 16.3 - 60.0 24.4 15.6 84.8 13.0 2.2 82.6 13.0 4.3 93.3 6.7 - AraútÕrmaya katÕlan sa÷lÕk iúletmelerinin stok bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir ve ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezlerin analizi tablo 11’ de görülmektedir. ølgili sorular ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrma sonuçlarÕna göre hastanelerin stok bölümlerinde, iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri % 54.88 olarak belirlenmiútir. Buna göre; stok miktarlarÕnÕn belirlenmesi ile ihtiyaçtan fazla malzeme alÕmÕ önlenmiú olmaktadÕr. Böylece kolay bozulabilen malzemelerden fazla miktarda alÕnmamasÕ, malzemelerin bozulmasÕ veya çalÕnmasÕ ihtimalini azaltmaktadÕr. ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0,0005 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri % 15.09 olarak belirlenmiútir. Böylece; stok kayÕtlarÕyla ilgilenen kiúilerin iúlemleriyle depoda bulunan personel kontrol altÕnda tutulmaktadÕr. 30 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Tablo 11. Stok Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotezler HøPOTEZ ‘Kurumumuzda tüm malzemelerin niteli÷ine göre stok miktarÕ belirlenmiútir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. ‘Stok kayÕtlarÕ depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Ki-kare østatistik Ki-kare p de÷eri Sonuç 54.88 0.000 RED 15.09 0.0005 RED Tablo 12’ye bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde vezne ve hasta kabul biriminde ayrÕ sorumlu bulunmaktadÕr. Vezne ve hasta kabul biriminde bulunan personeller birbirinden ayrÕ olmalÕdÕr. Çünkü aynÕ personelin hem tahsilatla hem de giderle ilgilenmesi, o personelin yolsuzluk yapma olasÕlÕ÷ÕnÕ artÕrÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde hasta kabul iúlemleri sistemli olarak yapÕlmaktadÕr. Hastanelerin %91,3’ünde hastane bilgi yönetim sistemine eriúimde, verilere sadece ulaúmasÕ gereken kiúiler ulaúabilmektedir. Etkin bir iç kontrol sistemi için veri tabanÕnda gerçekleútirilen iúlemlerin hangi kullanÕcÕlar tarafÕndan ne zaman gerçekleútirildi÷inin bilinmesi gerekir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 93,5’inde her bir hasta için ayrÕ bir protokol numarasÕ verilmektedir. AyrÕ protokol numarasÕnÕn verilmesi, hastalarÕn takibi açÕsÕndan hastanelere büyük kolaylÕk sa÷lar. Bu sayede, hangi hastaya nasÕl bir hizmet verildi÷i bilinir. Tablo 12. Hasta Kabul Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ HASTA KABUL BÖLÜMÜ Tamamen KÕsmen Hiç Vezne ve hasta kabul biriminde ayrÕ sorumlunun bulunmasÕ 93.5 2.2 4.3 Hasta kabul iúlemlerinin sistemli olarak yapÕlmasÕ 93.5 6.5 - 91.3 6.5 2.2 93.5 2.2 4.3 87.0 4.3 8.7 Hastane bilgi yönetim sistemine eriúimde, verilere sadece ulaúmasÕ gereken kiúilerin ulaúabilmesi Her bir hasta için ayrÕ bir protokol numarasÕ verilmesi YapÕlan hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlarak kontrolünün yapÕlmasÕ MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 31 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin hasta kabul bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi Tablo 13’de görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin hasta kabul biriminde, iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr ‘sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri % 60.26 olarak belirlenmiútir. Böylece; faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕnÕn karúÕlaútÕrÕlmasÕ ile gelen hastalarÕn sayÕsÕ, hastalara ne tür hizmet verildi÷i ve ne kadar gelir elde edildi÷i kontrol edilerek farklarÕn belirlenmesi açÕsÕndan oldukça önemlidir. Tablo13. Hasta Kabul Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez HøPOTEZ ‘Kurumun yapmÕú oldu÷u hizmetler için kesilen faturalarla hasta kabul kayÕtlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak kontrolü yapÕlmaktadÕr’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. Ki-kare istatistik Ki-kare p de÷eri Sonuç 60.26 0.000 RED Tablo 14’e bakÕldÕ÷Õnda araútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 85.7’sinde yatan hastalar için gerekli görülen tahlil, tetkik, ilaç ve tÕbbi malzemeler yazÕlÕ olarak istenmekte, % 53.7’sinde ameliyathanede kullanÕlan ilaç ve tÕbbi malzemelerin maliyeti malzemeyi sa÷layan birim tarafÕndan hesaplanmaktadÕr. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 81,4’ünde odalarÕn doluluk durumu takip edilebilmekte, % 76,7’sinderefakatçiler takip edilebilmektedir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin % 86’sÕnda acile veya poliklini÷e gelen hastalara yapÕlan iúlemler servise alÕndÕklarÕnda yatan hasta dosyasÕna aktarÕlmakta, % 85,4’ündeServiste yatan hastalarÕn kullandÕklarÕ ilaç, malzeme, hizmet, tetkik, ameliyat, doktor, oda vb. bilgilerine hÕzlÕ bir úekilde ulaúÕlabilmektedir. 32 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Tablo 14. Servis Bölümünde øç Kontrol Sisteminin UygulanmasÕ SERVøS BÖLÜMÜ KÕsmen Hiç 93.3 2.2 4.4 85.7 14.3 - 53.7 26.8 19.5 81.4 4.7 14.0 Refakatçilerin takibinin yapÕlmasÕ 76.7 11.6 11.6 Acile veya poliklini÷e gelen hastalara yapÕlan iúlemlerin, servise alÕndÕklarÕnda yatan hasta dosyasÕna aktarÕlmasÕ Serviste yatan hastalarÕn kullandÕklarÕ ilaç, malzeme, hizmet, tetkik, ameliyat, doktor, oda vb. bilgilerine hÕzlÕ bir úekilde ulaúÕlabilmesi 86.0 2.3 11.6 85.4 4.9 9.8 Tedavi hizmetlerinin hasta dosyasÕna iúlenmesi Yatan hastalar için gerekli görülen tahlil, tetkik, ilaç ve tÕbbi malzemeler yazÕlÕ olarak istenmesi Ameliyathanede kullanÕlan ilaç ve tÕbbi malzemelerin maliyetinin malzemeyi sa÷layan birim tarafÕndan hesaplanmasÕ OdalarÕn doluluk durumunun takibinin yapÕlmasÕ Tamamen AraútÕrmaya katÕlan hastane iúletmelerinin servis bölümlerinde uygulanan iç kontrol sisteminin etkinli÷ini belirlemek amacÕyla ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir úeklinde oluúturulan hipotezin analizi tablo 15’te görülmektedir. ølgili soru ki-kare uygunluk testine göre analiz edilmiútir. AraútÕrmaya katÕlan hastanelerin servis bölümlerinde, iç kontrol sistemi etkin olarak uygulanmaktadÕr. ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir hipotezinde p de÷eri 0.000 (P<0.05) oldu÷u için hipotez reddedilir. Ki- kare de÷eri % 73.67olarak belirlenmiútir. Böylece;Hasta dosyalarÕnda, tedavi ve bakÕm süreçlerine ait kayÕtlarÕn güvenirli÷inin sa÷lanmaktadÕr. Tablo15. Servis Bölümüyle ølgili Oluúturulan Hipotez HøPOTEZ ‘Hastaya sunulan tedavi hizmetleri hasta dosyasÕna iúlenmektedir’ sorusuna verilen cevaplarda fark görülmemektedir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Ki-kare istatistik 73.67 Ki-kare p Sonuç de÷eri 0.000 RED 33 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma 5.SONUÇ Küreselleúmeyle birlikte ekonomik koúullarÕn geliúmesi, iúletmelerin fiziki olarak büyümesi, faaliyetlerin ve çÕktÕlarÕn sayÕ ve karmaúÕklÕ÷ÕnÕn ço÷almasÕ, yetkilerin daha çok göçertilmesine ve sorumluluklarÕn artmasÕna neden olmuútur. Bu geliúmeler nedeniyle, iúletmelerde iç kontrol sistemi daha da önem kazanmÕú ve bu sisteme duyulan ihtiyaç artmÕútÕr. Kontrol yönetimin temel fonksiyonlarÕndan biridir ve øç kontrol sistemi ise; bir iúletmenin hedeflerine ulaúmasÕna yardÕmcÕ olmak amacÕyla yönetim tarafÕndan belirlenmiú politika ve prosedürlerdir. øç kontrollerin etkili bir úekilde tasarlanÕp iúletilmesi ve sürekli gözetiminde temel sorumluluk, iúletmenin en üst düzeydeki yönetim birimine yani yönetim kuruluna aittir. øç kontrol sisteminin etkin olarak oluúturulmasÕ ile hata ve hile olasÕlÕ÷Õ en aza indirilebilecektir. Hastane iúletmelerinin yapÕsal ve faaliyet konularÕ açÕsÕndan taúÕdÕ÷Õ bazÕ özellikler hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕn di÷er iúletmelere oranla daha yüksek olmasÕna neden olmaktadÕr. Özellikle sa÷lÕk iúletmelerinin emek yo÷un hizmet vermesi ve organizasyon yapÕlarÕ hata ve hile olasÕlÕklarÕnÕ artÕrarak, etkin bir iç kontrol sisteminin kurulmasÕnÕ zorunlu hale getirmiútir. ÇalÕúmanÕn teorik bölümünde açÕklanan iç kontrol sisteminin sa÷lÕk iúletmelerinde nasÕl iúledi÷ini ortaya koymak için bir uygulama çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Bu ba÷lamda, Karabük ilinde faaliyet gösteren hastanelerde iç kontrol etkin bir úekilde kurulmasÕ, iúletilmesi ve etkinli÷inin artÕrÕlmasÕ ile ilgili konular araútÕrÕlmÕútÕr. AraútÕrmada hastanede çalÕúan idari personele iç kontrol sistemi ile ilgili sorular yöneltilerek yüz yüze görüúme tekni÷i ile yanÕtlar alÕnmÕútÕr. AraútÕrma bulgularÕ sonucunda; yönetim bölümü, muhasebe bölümleri, stok bölümü, satÕn alma bölümü, hasta kabul bölümü ve servis bölümlerinde iç kontrol sisteminin etkinli÷ine yönelik önemli noktalar saptanarak, hastanelerin yapÕlanma ve iúleyiúlerinin mevcut durumu öncelikle ortaya konmaya çalÕúÕlmÕútÕr. Daha sonra öneri getirilebilecek ya da aksamalar oldu÷u saptanan mevcut durumlara iliúkin olasÕ çözümlerin neler olabilece÷i konusunda açÕklamalar yapÕlmÕútÕr. Her ne kadar araútÕrmaya katÕlan iúletmelerde genel olarak etkin bir iç kontrol sistemi uygulansa da bazÕ konularda eksikliklerin oldu÷u görülmektedir. Yetersizliklerin oldu÷u konular aúa÷Õda sÕralanmaktadÕr; • Hastanelerde yetki ve sorumluluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi durumunda eksiklik görülmüútür. Yetki ve sorumluluklarÕn önceden ve dengeli olarak belirlenmiú olmasÕ iç kontrolün etkinli÷ini artÕran bir 34 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 unsurdur. Yetki ve sorumluklarÕn dengeli olarak tespit edilmesi halinde çalÕúanlarÕn motivasyonlarÕ ve dolayÕsÕyla iúe ba÷lÕlÕklarÕ da artar. • Hastanelerde stok kayÕtlarÕnÕn depo bölümü personelinden ba÷ÕmsÕz kimseler tarafÕndan tutulmasÕ durumunda eksiklik görülmüútür. Stok kayÕtlarÕnÕ yapan kiúilerle depo bölümünde çalÕúan kiúilerin farklÕ olmasÕ gerekmektedir. Aksi halde, stok kalemleri usulsüz olarak kayda geçirilebilir. Böylece yapÕlan iúlemlerin kontrolü mümkün olmaz. Sonuç olarak, uygulama yapÕlan hastanelerde gerçekleútirilen görüúme, gözlem, incelemeler ve hastanede çalÕúan idari personele yöneltilen sorulara verilen yanÕtlar incelendi÷inde; iç kontrol sisteminin hem bölümler olarak hem de genel olarak oldukça iyi tasarlandÕ÷Õ ve etkin bir úekilde çalÕútÕrÕlmakta oldu÷u kanÕsÕna varÕlmÕútÕr. Hastanelerin, kendilerini de÷iúen çevre koúullarÕna göre yenileme ve güncelleme çabasÕ içinde oldu÷u görülmüútür. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 35 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma 6. KAYNAKÇA AL-QUDAH, G. M. A., (2011); “The Impact of Accounting Information Systems on Effectiveness of Internal Control in Jordanian Commercial Banks, "Field Study", Interdisciplinary Journal of Contemporary Research In Business, Volume: 9, 365-377. AKBULUT, H., (2010); “Muhasebe Denetiminin Etkinli÷ini Sa÷lamada Denetim Komitesinin Rolü: Ba÷ÕmsÕz Denetim FirmalarÕna Yönelik Bir AraútÕrma”, YayÕnlanmamÕú Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar. AKYEL, R., (2010); “Türkiye’de øç Kontrol KavramÕ, UnsurlarÕ ve Etkinli÷inin De÷erlendirilmesi’’, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 17(1), 83-97. ÇOLAK, B., (2010); “øç kontrol Sisteminin KurulmasÕ ve UygulanmasÕ øçin AyrÕ Bir Birime øhtiyaç Var mÕ?”, Güncel Mevzuat Dergisi, 59, 36-42. DABBAOöLU, K., (2009); “Internal Control System’’, Journal of Qafgaz University, 26, 109-115. DEMøRBAù, M., (2005); “øç Kontrol ve øç Denetim Faaliyetlerinin KapsamÕnda Meydana Gelen De÷iúimler’’, østanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 167188. ERDOöAN, M., (2006); “Denetim Kavramsal ve Teknolojik YapÕ”, Maliye ve Hukuk YayÕnlarÕ, 3. BaskÕ, Ankara. GÖÇEN, C. A., (2010); ‘’Kurumsal Yönetim, øç Kontrol ve Ba÷ÕmsÕz Denetim: Parmalat VakasÕ’’, Mali Çözüm Dergisi, 97, 107-129. GÜREDøN, E., (2000); “Denetim”, Beta BasÕm, 10. BaskÕ, østanbul. KAVAL, H., (2008); “UluslararasÕ Raporlama StandartlarÕ Uygulama Örnekleri ile Muhasebe Denetimi”, Gazi YayÕnevi, 3. BaskÕ, Ankara. KEPEKÇø, C., (2004); “Ba÷ÕmsÕz Denetim”, AvcÕol BasÕm YayÕn, 5. BaskÕ, østanbul. ÖMÜRBEK, V., ALTAY, S. Ö., (2011); “Turizm øúletmelerinde øç Kontrol Sisteminin Etkinli÷inin øncelenmesi ve Manavgat Bölgesindeki Beú YÕldÕzlÕ Otellerde Bir AraútÕrma’’, Süleyman Demirel Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi, 16(1), 379402. PALFI, C., MUREùAN, M.., (2009); “Survey on Weaknesses of Banks Internal Control Systems”, Journal of International Finance and Economics, Volume: 9, Issue: 1, 106116. SALTIK, N., (2007); “øç Kontrol StandartlarÕ’’, Bütçe DünyasÕ, 2(26), 58-69. SHAFII, R., SALLEH, S., (2010); “Enhancing Governance, Accountability and Transparency Õn Islamic Financial Institutions: an Examination Into The Audit of Shari’a Internal Control System’’, Malaysian Accounting Review, Special Issue, 9(2), 23-42. SPK (2006); “Sermaye PiyasasÕnda Ba÷ÕmsÕz Denetim StandartlarÕ HakkÕnda Tebli÷”, (Seri: X, No: 22). TÜREDø, H.,(2000); “Denetim”,Celepler MatbaacÕlÕk, Trabzon. 36 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 USUL, H., 2011); “øç Kontrol Sisteminin Kurumsal Yönetimin Oluúumundaki Etkinli÷i: Marmara Bölgesi Belediye øsletmelerine Yönelik Bir Uygulama’’, Muhasebe Finansman Dergisi, 49, 48-54. UYAR, S., (2010); “UFRS UygulamalarÕnda øç Kontrol Sisteminin Etkisi ve Önemi’’, Alanya øúletme Fakültesi Dergisi, 2(2), 37-60. UYSAL, G., (2010); “Coso øç Kontrol Sistemi’nde ønsan KaynaklarÕ Yönetimi: Bütünleúik Çerçeve’’, 25th Workshop on Strategic Human Resource Management, 125-129. UZUN, A. K., (2009); “Kamu Yönetiminde øç Kontrol ve øç Denetim YaklaúÕmÕ’’, Denetim Dergisi, 3, 1-9. VAN DE POEL, K., VANSTRAELEN, A., (2011); “Management Reporting on Internal Control and Accruals Quality: Insights from a ‘Comply-or-Explain’ Internal Control Regime’’, A Journal of Practice&Theory, 30(3), 181-209. VERDINA, G., (2010); “Internal Control System and Sustainable Development of a Higher Educational Institution, Risks and Problems’’, BASchool of Business and Finance, 332-339. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 37 MALİ UFUKLAR Sağlik İşletmelerı̇ nde İç Kontrol Sı̇ stemı̇ nı̇ n Etkı̇ nlı̇ ğı̇ nı̇ n İncelenmesı̇ : Karabük İlı̇ ndekı̇ Hastaneler Üzerı̇ ne Bir Araştırma MALİ UFUKLAR RøSK ODAKLI PERFORMANS ÖLÇÜM YÖNTEMLERøNøN KARùILAùTIRILMASI: TÜRKøYE’DE øùLEM GÖREN A TøPø FONLAR ÜZERøNE BøR UYGULAMA* Ayser ÇETøN Bülent Ecevit Üniversitesi SBE, Zonguldak e-posta: aysercetin@hotmail.com Yrd. Doç. Dr. Hasan UYGURTÜRK Bülent Ecevit Üniversitesi Devrek MYO Devrek/Zonguldak 0372 556 35 73 e-posta: ha_uygurturk@yahoo.com Prof. Dr. Turhan KORKMAZ Bülent Ecevit Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü Zonguldak 0372 257 40 10 e-posta: korktur@gmail.com ÖZET Bu çalÕúmada Türkiye’de iúlem gören A Tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn 2008-2010 dönemindeki her bir yÕl için farklÕ risk türlerini esas alan performans ölçüm yöntemlerine göre performanslarÕnÕn tespit edilerek, kullanÕlan yöntemlerin fonlarÕn performans sÕralamasÕnda farklÕlÕ÷a neden olup olmadÕ÷ÕnÕn belirlenmesi amaçlanmÕútÕr. ÇalÕúmada fonlarÕn günlük verileri kullanÕlarak Sharpe oranÕ, M2 performans ölçütü, Fama ölçütü, Treynor endeksi, T2 ölçütü, Jensen Ölçütü, Tracking error, Bilgi oranÕ, Delta Normal VaR, CF (Cornish-Fisher) VaR, Up Capture OranÕ, Down Capture OranÕ hesaplanmÕú ve sonuçlar karúÕlaútÕrÕlarak yorumlanmÕútÕr. ÇalÕúma sonucunda, aynÕ risk türünü esas alan yöntemlerin fon performanslarÕ dahilinde verdikleri fon sÕralamalarÕnÕn, birbirine oldukça yakÕn oldu÷u belirlenmiútir. Bununla birlikte farklÕ risk türlerini esas alan yöntemlerin, fonlarÕn performans sÕralamalarÕnda genel olarak farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u tespit edilmiútir. Anahtar Kelimeler: Performans Ölçümü, Risk, A Tipi YatÕrÕm Fonu. Jel SÕnÕflandÕrmasÕ: G10, G23. * Bu çalÕúmaya, Ayser Çetin’in “Türkiye’de øúlem Gören YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ Performans Ölçümü” baúlÕklÕ yüksek lisans tez çalÕúmasÕ temel oluúturmuútur (ZKÜ, SBE, 2010). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 39 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma COMPARISON OF RISK BASED PERFORMANCE MEASUREMENT METHODS: AN APPLICATION ON A TYPE FUNDS TRADING IN TURKEY ABSTRACT The purposes of this study are to determine both performances of the A Type funds trading in Turkey in 2008-2010 period according to the performance measurement methods based on each year various risk types and to determine whether funds cause difference in performance rankings or not. In the study, using the daily data of the funds, Sharpe ratio, M2 performance measure, Fama’s performance measure, Treynor’s ratio, T2 performance measure, Jensen performance measure, Tracking error, information ratio, Delta Normal VaR, CF VaR, Up Capture ratio and Down Capture ratio are calculated and results are interpreted by comparison. As a result, it is determined that the fund ranks given within the fund performances of the methods based on the same risk type are quite close to each other. However, it is revealed that the methods based on different risk types display generally different results in the performance rankings of the funds. Keywords: Performance measurement, Risk, A Type Investment Fund. Jel Code: G10, G23. 1.GøRøù YatÕrÕmcÕlara ait küçük miktardaki tasarruflarÕ, katÕlÕm belgeleri karúÕlÕ÷Õnda bir araya getirerek, para ve sermaye piyasasÕnÕn fon ihtiyacÕnÕn karúÕlanmasÕ amacÕyla sisteme dâhil eden kuruluúlar olan yatÕrÕm fonlarÕnÕn önemi ve piyasa hacmi sürekli artmaktadÕr. Çok sayÕdaki alternatif yatÕrÕm úeklini yatÕrÕmcÕlara sunan bu fonlarÕn, dünya genelinde özellikle 1960’lÕ yÕllardan sonra sayÕlarÕ artmÕú, çeúitlenmiú ve uluslararasÕ boyuta kavuúmuútur. YatÕrÕm fonlarÕnÕn yatÕrÕmcÕlar tarafÕndan yo÷un ilgi görmesinin temelinde, iyi çeúitlendirilmiú profesyonel yönetime sahip bir portföy olmasÕ, iúlem maliyetlerinden tasarruf sa÷lamasÕ, borsada günlük iúlem görmesi nedeniyle likiditesinin yüksek olmasÕ, günlük net aktif de÷erinin úeffaf bir úekilde takip edilebilmesi ve bireysel tasarruflarÕn ekonomiye kazandÕrÕlmasÕ gibi pek çok mikro ve makro ekonomik avantajÕn yer almasÕ yatmaktadÕr (Arslan ve Arslan, 2010, s.5). Profesyonel yöneticiler tarafÕndan yönetilen yatÕrÕm fonlarÕ, farklÕ türde portföylere sahip olduklarÕndan dolayÕ, bu fonlarÕn portföy bileúimi 40 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 içinde yer alan finansal araçlarÕn zaman içinde göstermiú oldu÷u de÷iúimler, söz konusu fonlarÕn getirilerini de do÷rudan etkilemektedir. Bu durum, fona yatÕrÕmda bulunan kiúilerin potansiyel getirileri üzerinde önemli etki yaratabilmektedir. Bu nedenle yatÕrÕmcÕlarÕn üstlenilen riske karúÕlÕk ne kadar getiri elde etti÷inin, dolayÕsÕyla da profesyonel olarak yönetilen yatÕrÕm fonlarÕnÕn baúarÕlÕ bir úekilde yönetilip yönetilmedi÷inin belirlenmesini gerektirmektedir. FonlarÕn baúarÕlÕ bir úekilde yönetilip yönetilmedi÷i ise performanslarÕnÕn ölçülmesiyle anlaúÕlmaktadÕr. Portföy performansÕnÕ ölçmeye yönelik yapÕlan çalÕúmalar 1960’lÕ yÕllara dayanmakla birlikte, zaman içerisinde farklÕ risk türlerini esas alan yöntemlerin geliútirilmesi ile bu alandaki literatüre yapÕlan katkÕlarda geliúmeye ve farklÕlaúmaya baúlamÕútÕr. Bu çalÕúmalar ve bu çalÕúmalarÕn temel sonuçlarÕna iliúkin bilgiler aúa÷Õda verilmiútir. Grinblatt ve Titman (1989), yatÕrÕm fonlarÕnÕn performansÕ üzerine yaptÕklarÕ çalÕúmada 1975-1984 yÕllarÕ arasÕnda Amerika Birleúik Devletleri’nde (ABD) faaliyet gösteren yatÕrÕm fonlarÕnÕn performansÕnÕ ölçmüúlerdir. YatÕrÕm fonlarÕnÕn yüksek performansa sahip olmasÕnda brüt getirilerin öneminin vurgulandÕ÷Õ çalÕúmada, yatÕrÕm fonlarÕnÕn brüt gelirlerinden tüm maliyetler düúüldükten sonra yüksek performanslarÕn ortadan kayboldu÷u sonucuna varÕlmÕútÕr. Blake, Edwin ve Gruber (1993), tahvil a÷ÕrlÕklÕ yatÕrÕm fonlarÕnÕn performansÕnÕ araútÕrdÕklarÕ çalÕúmalarÕnda, do÷rusal ve do÷rusal olmayan iki ayrÕ model kullanmÕúlardÕr. 1979-1989 dönemini kapsayan ve ABD’de iúlem gören fonlarÕn analiz kapsamÕna alÕndÕ÷Õ çalÕúma sonucunda, tahvil yatÕrÕm fonlarÕnÕn karúÕlaútÕrma endeksine göre, performanslarÕnÕn düúük oldu÷u sonucuna varmÕúlardÕr. AyrÕca araútÕrmada, tahvil a÷ÕrlÕklÕ yatÕrÕm fonlarÕnÕn geçmiúteki performansÕnÕn gelecekteki performansÕnÕn tahmin edilmesinde anlamlÕ bir gösterge olabilece÷i yönünde güçlü kanÕtlarÕn bulunmadÕ÷ÕnÕ da vurgulamÕúlardÕr. Karacabey (1999), 1997 Ocak ayÕndan 1999 Haziran ayÕna kadar olan 30 aylÕk süre içinde faaliyette bulunan 7 adet A Tipi hisse senedi fonunun performansÕnÕ de÷erlendirirken, fon yöneticisinin seçicilik ve zamanlama kabiliyetlerini ayrÕ ayrÕ dikkate almÕútÕr. Karacabey (1999) çalÕúma sonucunda, fonlarÕn sistematik risk seviyelerinin oldukça düúük ve portföy performanslarÕnÕn negatif oldu÷unu, alfa de÷erlerinin %5 anlamlÕlÕk seviyesinde sÕfÕrdan farklÕ olmadÕ÷ÕnÕ tespit etmiútir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 41 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma Dahlquist, Engström ve Soderlind (2000), øsveç yatÕrÕm fonlarÕnÕn özellikleri ile performanslarÕ arasÕndaki iliúkiyi araútÕrdÕklarÕ çalÕúmalarÕnda; 126 hisse senedi fonu, 42 tahvil fonu ve 42 para piyasasÕ fonuna iliúkin 1992-1997 yÕllarÕnÕ kapsayan veri setini kullanmÕúlardÕr. FonlarÕn performanslarÕ, fon getirilerinin kullanÕldÕ÷Õ do÷rusal regresyon modelindeki alfa ile ölçülmüútür. Elde edilen sonuçlara göre, en iyi performansÕn küçük hisse senedi fonlarÕ, küçük komisyon alan fonlar, iúlem aktivitesi yüksek olan ve bazÕ durumlarda geçmiúte iyi bir performansa sahip olanlar arasÕnda oldu÷u tespit edilmiútir. Do÷anay (2002), Nisan 1998-MayÕs 2001 dönemini kapsayan çalÕúmasÕnda, kesintisiz getiri de÷erine sahip olan 8 hisse senedi yatÕrÕm fonunun derecelendirilmesini, çok kriterli karar verme yaklaúÕmÕ olan ideal noktalarla çok boyutlu a÷ÕrlÕklandÕrma yöntemi ile gerçekleútirmiútir. AltÕ adet risk odaklÕ performans ölçütünün kriter olarak kullanÕldÕ÷Õ çalÕúma sonucunda, yöntemin daha fazla kriteri göz önüne aldÕ÷Õ ve daha rasyonel bir derecelendirme ortaya koydu÷u belirtilmiútir. AltÕntaú’Õn (2008) Ocak 2004-AralÕk 2006 dönemini kapsayan çalÕúmasÕnda 36 emeklilik yatÕrÕm fonunun performansÕnÕ, genel kabul görmüú performans de÷erleme yöntemleriyle ölçmüútür. AraútÕrma sonucunda, çalÕúma kapsamÕnda incelenen fon yöneticilerinin ço÷unlu÷unun seçicilik ve zamanlama yeteneklerine sahip olmadÕklarÕ gözlenmiú olmakla birlikte, kuadratik ve kukla de÷iúkenli regresyon modeli sonuçlarÕ ile geleneksel performans de÷erleme yöntemleri (Jensen-Alfa, De÷erleme oranÕ ve Fama ölçütü) sonuçlarÕnÕn önemli farklÕlÕklar gösterdi÷i saptanmÕútÕr. Teker, Karakurum ve Tav (2008), çalÕúmalarÕnda bazÕ A ve B tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕ kullanarak, 01.01.2003-31.12.2005 tarihleri arasÕnda ilgili fonlarÕn günlük kapanÕú fiyatlarÕndan oluúan 3 yÕllÕk günlük veri setiyle, toplamda 20 adet fon için risk odaklÕ performans de÷erlemesi yapmÕútÕr. ÇalÕúmada, Türkiye’deki yatÕrÕm fonlarÕnÕn geçmiú performanslarÕnÕn yurtdÕúÕnda da kabul görmüú performans de÷erleme ölçütlerine göre de÷erlendirilmesi ve yatÕrÕm fonlarÕnÕn risk odaklÕ performans de÷erleme sistemine göre puanlanÕp, bir performans sÕralamasÕna tabi tutularak, yatÕrÕmcÕlarÕn karar verme sürecinin desteklenmesi amaçlanmÕútÕr. Kurun, Akçay, DayÕo÷lu ve Yücel (2008), çalÕúmalarÕnda A tipi yatÕrÕm fonu grubunda yer alan hisse senedi fonlarÕ ile Bireysel Emeklilik Fonu grubunda yer alan esnek fonlarÕ, genel kabul görmüú 11 farklÕ performans ölçütü ile de÷erlendirmiú ve fon performans ölçümünde risk bazlÕ ölçüm tekniklerinin önemi ve gereklili÷ini vurgulamÕúlardÕr. Ocak 42 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 2007-Eylül 2008 dönemini kapsayan çalÕúma sonucunda portföy yöneticisinin riski çeúitlendirerek yönetebilece÷i, seçicilik kabiliyeti ile getirinin arttÕrÕlabilece÷i tespit edilmiútir. AyrÕca analiz dönemine ba÷lÕ olarak volatilitede artÕú gözlenebilece÷i, bazÕ rasyolarÕn negatif olabilece÷i ve bu negatifli÷in yapÕsal sorunlardan kaynaklandÕ÷Õ da ifade edilmiútir. Arslan ve Arslan (2010), çalÕúmalarÕnda 4 farklÕ gruptaki yatÕrÕm fonlarÕnÕn risk getiri iliúkisini ve göreceli performans düzeylerinin de÷erlendirilmesini amaçlamÕúlardÕr. 2006-2010 dönemini kapsayan çalÕúmada yatÕrÕm fonlarÕnÕn performanslarÕnÕ tespit etmek üzere; Sharpe oranÕ, M2 ölçütü, Treynor endeksi, Jensen endeksi, Sortino oranÕ, T2 oranÕ, De÷erleme oranÕ kullanÕlmÕú ve bu ölçütlerin yatÕrÕm fonlarÕnÕ sÕrlamada birbirleriyle uyum içerisinde olmadÕ÷Õ belirlenmiútir. AyrÕca fonlarÕn seçicilik ve zamanlama kabiliyetini ortaya koymak üzere, tekli regresyon ve Kuadratik regresyon yöntemleri uygulanmÕútÕr. Fon yöneticilerinin tamamÕ pozitif alfa katsayÕsÕ elde ederken, sadece bir fon yöneticisinin pozitif zamanlama kabiliyetinin oldu÷u tespit edilmiútir. Bu çalÕúmada Türkiye’de iúlem gören A Tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn farklÕ risk türlerini esas alan performans ölçüm yöntemlerine göre performanslarÕnÕn tespit edilerek, kullanÕlan yöntemlerin fonlarÕn performans sÕralamasÕnda farklÕlÕ÷a neden olup olmadÕ÷ÕnÕn tespit edilmesi amaçlanmaktadÕr. Bu ba÷lamda, öncelikle risk odaklÕ portföy performans ölçüm teknikleri tanÕtÕlmÕú ve daha sonra bunlarÕn A tipi yatÕrÕm fonlarÕna uygulanmasÕ ile elde edilen sonuçlar karúÕlaútÕrÕlarak yorumlanmÕútÕr. 2.RøSK ODAKLI PERFORMANS ÖLÇÜM YÖNTEMLERø Portföy performansÕnÕn ölçülmesinde genel olarak kabul edilen iki temel unsur bulunmaktadÕr. Bunlar risk ve getiri unsurlarÕdÕr (Moy, 2002, s.226). Portföy yönetiminde risk, genelde yatÕrÕmÕn geçmiú getirilerinin standart sapmasÕ ile ifade edilmektedir. YatÕrÕmdan beklenen getiri ise, geçmiúteki getirilerinin ortalamasÕdÕr. Performans ölçümünde oldukça önemli olan risk, farklÕ açÕlardan ele alÕnarak portföy performans ölçüm yöntemleri geliútirilmiútir. Riskin standart sapma (toplam risk) ile ifade edildi÷i performans ölçütlerinin yanÕnda, literatürde; sistematik risk (Beta), aktif risk ve maksimum riski esas alan ölçütlerde bulunmaktadÕr. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 43 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 2.1. Toplam Riski Esas Alan Yöntemler 2.1.1. Sharpe OranÕ Riske göre düzeltilmiú performansÕn ölçülmesinde en sÕk kullanÕlan ölçüt olan Sharpe oranÕnda, portföyün risk birimi baúÕna fazla getirisi esas alÕnmaktadÕr (Simons, 1998, s.38). Sharpe oranÕ aúa÷Õdaki gibi ifade edilmektedir (Shukla ve Singh, 1997, s.281): Sharpe OranÕ = [(R p -R f )/ı p ] (1) Formülde: Rp, p portföyünün ortalama getirisini; Rf,, risksiz faiz oranÕnÕn ortalama getirisini; σ p ise p portföyünün standart sapmasÕnÕ ifade etmektedir. Formülün payÕ, portföy getirisi ve risksiz faiz oranÕ arasÕndaki farkÕ, di÷er bir deyiúle yatÕrÕmcÕnÕn katlandÕ÷Õ riske karúÕlÕk aldÕ÷Õ ödülü belirtmektedir. Bu yüzden oran, her birim de÷iúkenli÷e karúÕlÕk elde edilen getiriyi ifade etmektedir (Korkmaz ve Ceylan, 2006, s.555). 2.1.2. M2 Performans Ölçütü Bu yöntemde, Sharpe oranÕnda oldu÷u gibi, risk ölçütü olarak toplam risk veya standart sapma kullanÕlmaktadÕr. M2 ölçütü, portföyün Sharpe oranÕ ile pazarÕn standart sapmasÕnÕn çarpÕmÕna risksiz faiz oranÕnÕn eklenmesi yoluyla hesaplanmaktadÕr (KÕlÕç, 2002, s.56): M2 = Rf + (Sharpe oranÕ * σrm ) (2) Formülde σ rm karúÕlaútÕrma ölçütünün getirilerinin standart sapmasÕnÕ göstermektedir. M2 ölçütü ne kadar büyükse, portföyün performansÕ o kadar yüksek demektir. 2.1.3. Fama Ölçütü Eugene Fama (1972), portföy performansÕnÕ toplam risk primi karúÕsÕnda beklenen getirinin üzerinde elde edilen fazla getiri ile ölçmüútür. Fama ayrÕca, portföy performansÕnÕn yöneticinin seçicilik ve zamanlama yetene÷ine ba÷lÕ oldu÷unu belirtmiútir (Rao ve Madava, 2003). Fama’nÕn geliútirdi÷i ölçüt úu úekilde ifade edilmektedir: ⎛ σp ⎞ Fp = ( R p − R f ) − ⎜ ⎟ (R m − R f ) ⎝ σ rm ⎠ 44 (3) MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Formülde; Fp, a portföyünün Fama ölçütü de÷erini ve Rm, karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini göstermektedir. Pozitif Fama ölçütü de÷eri, portföyün beklenen getirinin üzerinde getiri sa÷ladÕ÷ÕnÕ ve sermaye piyasasÕ do÷rusunun (CML-Capital Market Line) üzerine do÷ru hareket etti÷ini, negatif Fama ölçütü de÷eri de portföyün beklenen getirinin altÕnda getiri sa÷ladÕ÷ÕnÕ ve sermaye piyasasÕ do÷rusunun altÕna do÷ru hareket etti÷ini ifade etmektedir (Rao ve Madava, 2003). 2.2. Sistematik Riski Esas Alan Yöntemler 2.2.1. Treynor Endeksi J. Treynor’un (…..) portföy performanslarÕnÕ ölçmek için geliútirdi÷i endeks de, temelde Sharpe oranÕyla aynÕ niteli÷i taúÕmaktadÕr. Ancak Treynor, portföy riskini ölçmek için toplam risk göstergesi olan standart sapma yerine, sistematik risk göstergesi olan beta katsayÕsÕnÕ seçmiútir (Bolak, 2001, s.287). Treynor endeksi aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Chunhachinda, Dandapani, Hamid ve Prakash, 1994, s.78): Treynor Endeksi = Rp − Rf βp (4) Formülde yer alan ȕp, portföyün sistematik riskini (beta) temsil etmektedir. Denklem sistematik risk birimi baúÕna düúen aúÕrÕ getiriyi ölçmektedir. Treynor endeksinin yükselmesi, portföy baúarÕmÕnÕn da yükselmesi anlamÕna gelmektedir (Coúkun, 1999, s.10-11). 2.2.2. T2 Performans Ölçütü Treynor endeksini yüzde getiri úekline çeviren bu yöntem, M2 yönteminde oldu÷u gibi, portföye risksiz getiri de÷erini ekleyerek risk düzeltmesi yapar. T2 ölçütü aúa÷Õdaki gibi formüle edilmektedir (Teker, Karakurum ve Tav, 2008, s. 95): T2 = Treynor Endeksi - (Rm –Rf) (5) Formülde Rm, karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini ifade etmektedir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 45 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 2.2.3. Jensen (Alfa) Ölçütü Michael C. Jensen (1968) tarafÕndan geliútirilen bu ölçüt, portföyün ortalama getirisi ile portföyün finansal varlÕk piyasa do÷rusu üzerinde bulunmasÕ durumunda sa÷layaca÷Õ getiri farkÕnÕ ölçmeyi amaçlamaktadÕr (Gökgöz, 2006, s.80). Jensen ölçütü aúa÷Õdaki gibi ifade edilmektedir. Rp,t – Rf,t = α p + ȕ p (Rm,t – Rf,t) + e p t (6) Formülde: Rp,t, p portföyünün t dönemdeki getirisini; Rf,t, t dönemindeki risksiz faiz oranÕnÕ; Įp, p portföyünün alfa katsayÕsÕnÕ; Rm,t, t dönemindeki piyasa getirisini; ȕp, p portföyünün beta katsayÕsÕnÕ ve ept, t dönemindeki p portföyünün hata payÕnÕ ifade etmektedir. Jensen’in(1968) ölçütüne göre portföy, menkul kÕymet pazar do÷rusunun ne kadar üzerinde yer alÕyorsa yani taúÕdÕ÷Õ riske göre sa÷lamasÕ gerekenden ne kadar fazla bir getiri sa÷lÕyorsa, performansÕ o kadar yüksek demektir (Bolak, 2001, s.288). 2.3. Aktif Riski Esas Alan Yöntemler 2.3.1. Tracking Error Tracking Error, en genel ifadeyle bir portföyün karúÕlaútÕrma ölçütünü (benchmark) ne kadar yakÕndan takip etti÷ini veya ondan ne kadar saptÕ÷ÕnÕ gösteren de÷erdir (Kurun, Akçay, DayÕo÷lu ve Yücel, 2008, s.176). Tracking Error, portföy getirisinin karúÕlaútÕrma ölçütünden farkÕna verilen isim olmakla beraber bu farkÕn standart sapmasÕ olarak da hesaplanabilmektedir. Bu fark ‘aktif risk’ olarak da adlandÕrÕlmaktadÕr. Tracking Error aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr: TE = Standart sapma (Rp – Rm) (7) Bu formüle göre; Rp, p portföyünün ortalama getirisini, Rm, karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini göstermektedir. Yüksek Tracking Error de÷eri, portföyün karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etmedi÷inin iúareti oldu÷u kadar, düúük Tracking Error’da portföyün karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini gösterir. 2.3.2. Bilgi OranÕ Bilgi oranÕ (Information Ratio), portföyün ortalama getirisinden karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisinin çÕkarÕlÕp, aradaki farkÕn portföyün “Tracking Error” de÷erine bölünmesiyle hesaplanmaktadÕr. 46 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma Bi lg i OranÕ = Rp − Rm TE (8) Burada; Rp, p portföyünün ortalama getirisini, Rm, karúÕlaútÕrma ölçütünün ortalama getirisini, TE ise portföyün Tracking Error de÷erini göstermektedir. Genel olarak Bilgi OranÕ de÷eri ne kadar yüksekse, portföy yöneticisi o kadar baúarÕlÕ kabul edilir. 2.4. Potansiyel Maksimum Riski Esas Alan Ölçütler 2.4.1. Delta Normal VaR VaR, belirlenen bir zaman döneminde, belirli bir olasÕlÕkla, finansal bir varlÕ÷Õn veya portföyün de÷erinde meydana gelebilecek en fazla kayÕp olarak tanÕmlanabilir (Akkaya, Tükenmez, Kutay ve KabakçÕ, 2008, s.814). Temel olarak, finansal piyasa fiyatlarÕnÕn de÷iúimi sonucu oluúan piyasa riskini ölçmek için kullanÕlan bir yöntemdir. Delta Normal VaR, normal da÷ÕlÕmÕn belirli bir güven aralÕ÷Õna (Į de÷erine) göre aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Teker vd., 2008, s.92): VaR = PV *ı * Z * HP (9) Formüle göre: VaR, riske maruz de÷eri; PV, portföyün piyasa de÷erini; ı, portföyün standart sapmasÕnÕ; Z, güven düzeyini (normal da÷ÕlÕma göre) ve HP, (Holding Period) elde tutma süresini ifade etmektedir. 2.4.2. CF (Cornish-Fisher) VaR Bu modelde, Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre kritik de÷er, aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Bali, Gökcan ve Liang, 2006): 1 1 1 Zcf = Z + (Z2 − 1)S + (Z3 − 3Z)K − (2Z3 − 5Z)S2 6 24 36 (10) YukarÕdaki formülde: Zcf, Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre hesaplanan kritik de÷eri; Z, normal da÷ÕlÕmÕn kritik de÷erini; S (skewness), e÷iklik ve K (kurtosis) ise aúÕrÕ diklik de÷erini ifade etmektedir. Bu sayede, normal da÷ÕlÕma iliúkin kritik de÷er belli katsayÕlar ile yeniden düzenlenerek veri da÷ÕlÕmÕna daha uygun bir güven düzeyi hesaplanmÕú olmaktadÕr. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 47 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma Cornish-Fisher VaR aúa÷Õdaki gibi hesaplanmaktadÕr (Teker vd., 2008, s.93): CF VaR = PV *ı * Zcf * HP (11) Formüle göre: CF, VaR Cornish-Fisher VaR de÷erini; PV, portföyün piyasa de÷erini; ı, portföyün standart sapmasÕnÕ; Zcf, güven düzeyini (Cornish-Fisher da÷ÕlÕmÕna göre) ve HP, elde tutma süresini ifade etmektedir. Cornish-Fisher VaR, genellikle tek bir finansal varlÕk için riskin ölçülmesinde ve tahmin edilmesinde daha kullanÕúlÕdÕr. 2.5. KarúÕlaútÕrmalÕ Oranlar 2.5.1. Up Capture OranÕ Up Capture OranÕ; karúÕlaútÕrma ölçütünün pozitif getiri sa÷ladÕ÷Õ dönemlerde, fonun elde etti÷i kümülatif getirisinin, karúÕlaútÕrma ölçütünün ilgili dönemdeki kümülatif getirisine oranÕdÕr. R I = “I” periyodu için getiriyi, RD I = “I” periyodu için karúÕlaútÕrma ölçütünün getirisini, N = Dönem sayÕsÕnÕ ifade etmektedir. L I = R I (E÷er RDI ≥ 0) ya da 0 (E÷er RDI < 0) LDI = RDI (E÷er RDI ≥ 0) ya da 0 (E÷er RDI < 0) T = ((1+L0) × (1+L1) × … × (1+LN)) -1 TD = ((1+LD0) × (1+LD1) × … × (1+LDN)) -1 Up Capture oranÕ aúa÷Õdaki eúitlik ile hesaplanÕr: Up Capture OranÕ = T TD (12) Up Capture oranÕnda sonuç ne kadar yüksekse, performans o kadar iyi olarak yorumlanÕr (Kurun vd., 2008, s.178). 48 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 2.5.2. Down Capture OranÕ Down Capture OranÕ; karúÕlaútÕrma ölçütünün negatif getiri sa÷ladÕ÷Õ dönemlerde, fonun elde etti÷i kümülatif getirisinin, karúÕlaútÕrma ölçütünün ilgili dönemdeki kümülatif getirisine oranÕdÕr. R I = “I” periyodu için getiriyi, RD I = “I” periyodu için karúÕlaútÕrma ölçütünün getirisini, N = Dönem sayÕsÕnÕ ifade etmektedir. L I = R I (E÷er RDI < 0) ya da 0 (E÷er RDI ≥0) LDI = RDI (E÷er RDI < 0) ya da 0 (E÷er RDI ≥0) T = ((1+L0) × (1+L1) × … × (1+LN)) -1 TD = ((1+LD0) × (1+LD1) × … × (1+LDN)) -1 Down Capture oranÕ aúa÷Õdaki eúitlik ile hesaplanÕr: Down Capture OranÕ = T TD (13) Down Capture oranÕnda sonuç ne kadar düúükse, performans o kadar iyi olarak yorumlanÕr (Kurun vd., 2008, s.179). 3.VERøLER ÇalÕúma kapsamÕna, Türkiye’de iúlem gören A tipi yatÕrÕm fonlarÕndan 2008-2010 döneminde devamlÕ faaliyette bulunan, baúka bir fonla birleúmeyen, baúka bir fon tarafÕndan devralÕnmayan, tasfiye halinde olmayan ve eksiksiz günlük veriye sahip olan 32 A tipi de÷iúken, 9 A tipi endeks, 12 A tipi hisse senedi ve 13 A tipi karma yatÕrÕm fonu alÕnmÕútÕr. FonlarÕn 2008-2010 dönemini kapsayan 3 yÕllÕk verisi günlük olarak ele alÕnmÕútÕr. Analiz kapsamÕndaki 3 yÕllÕk süreç, her biri 1 yÕldan oluúan eúit zaman dilimlerine bölünmüú ve fonlarÕn performans hesaplama iúlemleri, bu zaman dilimleri için ayrÕ ayrÕ gerçekleútirilmiútir. ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan 66 A tipi yatÕrÕm fonunun günlük getirilerinin hesaplanmasÕnda kullanÕlan veriler, Sermaye PiyasasÕ Kurulu’nun (SPK) resmi internet sitesinden alÕnmÕútÕr (www.spk.gov.tr, 03.02.2011). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 49 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma FonlarÕn performanslarÕnÕn ölçülmesinde, risksiz getiriye ve karúÕlaútÕrma ölçütüne ihtiyaç duyulmaktadÕr. Bu çalÕúmada, risksiz getiri oranÕ olarak Kurumsal YatÕrÕmcÕlar Derne÷i (KYD) O/N net repo endeksi ve karúÕlaútÕrma ölçütü olarak da KYD Fon Endeksleri A Tipi kullanÕlmÕútÕr. Getirilerin hesaplanmasÕnda kullanÕlan veriler, KYD’nin resmi internet sitesindeki endeks de÷er arúivinden alÕnmÕútÕr (www.tkyd.org.tr, 03.02.2011). ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan fonlarÕn ve endekslerin günlük getirileri aúa÷Õdaki formül kullanÕlarak hesaplanmÕútÕr. Ri = ln ( R t / Rt-1 ) (14) Ri = i fonunun/endeksinin günlük logaritmik getirisini, Rt = i fonunun/endeksinin t dönemindeki gün sonu fiyatÕnÕ, Rt-1= i fonunun/endeksinin t-1 dönemindeki gün sonu fiyatÕnÕ göstermektedir. 4.ANALøZ SONUÇLARI Analiz kapsamÕna alÕnan toplam 66 A Tipi fonun her biri için üç yÕllÕk dönemin her bir yÕlÕ ayrÕ ayrÕ ele alÕnarak hesaplama iúlemleri gerçekleútirilmiútir. ÇalÕúma kapsamÕndaki fon sayÕsÕnÕn fazla olmasÕndan ve her bir fon grubunun eúit sayÕda olmamasÕndan dolayÕ, sonuçlarÕn ve buna ba÷lÕ oluúan sÕralamalarÕn yer aldÕ÷Õ tablolarda, kendi fon grubu içerisinde 2008 yÕlÕ baúÕnda en yüksek piyasa de÷erine sahip olan 5 fonun gösterimi yapÕlmÕútÕr. Yorumlarda, tablolarda gösterimi yapÕlan 5 fonla birlikte di÷er fonlarÕn de÷erleri de dikkate alÕnmÕútÕr. Tablo 1’deki bilgilere göre, her üç yÕlda toplam riski esas alan ölçütlerden Sharpe ve M2 ölçütleri tamamen aynÕ, Fama ölçütü ise bunlara oldukça yakÕn bir sÕralamayÕ vermektedir. Toplam 32 fondan oluúan A tipi de÷iúken fon grubundaki fonlarÕn, 2008 yÕlÕnda çok büyük bir kÕsmÕ toplam risk ölçütlerine göre negatif de÷erler elde etmekle birlikte, en iyi performansÕ sa÷layan fon ile en kötü performansÕ sa÷layan fon arasÕnda kalan fonlarÕn birbirine çok uzak de÷erler elde etmedi÷i görülmektedir. 2009 ve 2010 yÕllarÕnda ise Türkiye ekonomisinde yaúanan toparlanmaya paralel úekilde, fon performanslarÕnda bir iyileúme görülmekte ve buna ba÷lÕ olarak fonlarÕn büyük ço÷unlu÷unun pozitif de÷erlere sahip oldu÷u anlaúÕlmaktadÕr. Sistematik riski esas alan ölçütlerin fon sÕralamalarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, genel olarak üç yÕllÕk süreçte toplam risk ölçütlerinin sÕralamasÕndan farklÕ fon sÕralamalarÕ verdi÷i ancak bu farklÕlÕ÷Õn çok büyük çapta olmadÕ÷Õ 50 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 görülmektedir. Özellikle 2010 yÕlÕnda, toplam risk ile sistematik risk ölçütlerinin verdi÷i fon sÕralamalarÕ birbirine oldukça yakÕn çÕkmÕútÕr. Bu durum, analize konu olan A tipi de÷iúken fonlarÕn, özellikle 2010 yÕlÕnda, spesifik risklerinin toplam riskleri içinde düúük bir seviyede oldu÷u sonucunu ortaya koymaktadÕr. Portföyün, karúÕlaútÕrma ölçütünü ne kadar yakÕndan takip etti÷ini ortaya koyan Tracking Error de÷erine göre, karúÕlaútÕrma ölçütünden sapma ne kadar küçük ise fon yöneticisi göreceli olarak daha baúarÕlÕ kabul edilmektedir. AyrÕca bu durum, fonun aktif bir úekilde yönetildi÷ini de ortaya koymaktadÕr. Tracking Error de÷erleri incelendi÷inde, en yüksek sapmalarÕn 2008 yÕlÕnda yaúandÕ÷Õ görülmektedir. Genel itibariyle her üç yÕlda, de÷erlerin birbirine çok yakÕn oldu÷u tespit edilmiútir. Tracking Error yardÕmÕyla hesaplanan Bilgi oranÕnda ise de÷er ne kadar yüksekse, portföy yöneticisi o kadar baúarÕlÕ kabul edilmektedir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 51 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 52 0,053 Sharpe A Tipi De÷iúken Fon AdÕ (2010) 0,042 0,147 YAPI KREDø Y. MEN. DEö. A.ù. YAPI KREDø Y. MEN. DEö. A.ù. 0,149 TÜRK EKONOMø BANKASI A.ù. TÜRK EKONOMø BANKASI A.ù. 0,113 T.øù BANKASI A.ù. 0,020 0,278 STRATEJø MENKUL DEö. A.ù. T.øù BANKASI A.ù. 0,146 ACAR YAT. MENKUL DEö. A.ù. 0,121 SÕra M2 Sharpe A Tipi De÷iúken Fon AdÕ (2009) 0,026 15 -0,120 YAPI KREDø Y. MEN. DEö. A.ù. STRATEJø MENKUL DEö. A.ù. SÕra M2 -0,133 TÜRK EKONOMø BANKASI A.ù. ACAR YAT. MENKUL DEö. A.ù. 8 -0,113 T.øù BANKASI A.ù. 15 19 25 2 24 14 22 2 17 15 4 24 0,066 0,057 0,039 0,124 0,044 0,170 0,172 0,138 0,295 0,169 -0,131 -0,152 -0,121 -0,190 -0,240 -0,158 STRATEJø MENKUL DEö. A.ù. 28 -0,189 ACAR YAT. MENKUL DEö. A.ù. SÕra M2 Sharpe A Tipi De÷iúken Fon AdÕ (2008) 0,012 -0,005 0,022 -0,058 -0,060 0,000 0,002 -0,034 0,195 -0,001 15 19 25 2 24 -0,006 -0,020 -0,034 0,073 -0,022 SÕra Fama 15 14 22 2 17 SÕra Fama 8 15 4 24 28 SÕra Fama -0,194 -0,215 -0,200 -0,276 -0,329 6 10 7 20 26 0,011 -0,010 0,005 -0,071 -0,124 0,146 0,148 0,114 0,325 0,200 20 18 28 2 9 0,006 0,008 -0,025 0,186 0,060 15 22 25 1 23 0,046 0,059 0,018 0,114 0,026 20 12 26 3 24 -0,007 0,007 -0,035 0,061 -0,027 SÕra Treynor SÕra T2 15 14 24 1 16 SÕra Treynor SÕra T2 9 15 6 26 27 SÕra Treynor SÕra T2 Aktif Risk Ölçütleri 7 0,007 6 -0,016 13 0,004 -0,087 27 -0,073 25 0,006 0,011 0,007 0,010 0,008 6 27 15 26 18 0,127 -0,121 0,085 -0,130 0,015 1 13 0,005 0,012 21 15 -0,024 30 0,236 0,017 0,003 0,006 0,004 0,009 0,007 2 19 4 30 23 -0,099 0,125 -0,082 0,302 -0,112 20 12 26 3 24 1 12 -0,005 20 0,004 -0,033 26 0,082 -0,016 22 0,003 0,008 0,002 0,006 0,005 5 29 1 26 17 -0,068 -0,015 -0,184 0,156 -0,078 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 20 18 28 2 9 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 6 10 7 20 26 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ Sistematik Risk Ölçütleri 0,042 0,021 0,035 0,017 31 14 30 4 0,041 31 0,017 11 0,030 27 0,014 4 0,024 0,016 0,025 0,007 30 25 31 3 0,024 31 0,015 25 0,023 30 0,006 3 22 11 31 1 25 0,010 0,016 0,013 0,021 0,010 7 23 17 30 8 0,009 11 0,015 26 0,012 21 0,017 30 0,008 8 0,012 13 0,012 15 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra 21 5 19 1 25 0,018 5 0,018 13 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra 2 30 8 31 16 2 12 6 28 3 8 2 28 0,718 0,676 0,873 1,448 0,583 20 22 11 2 26 0,750 13 Up Capture OranÕ SÕra 1,524 0,963 1,592 0,364 0,687 18 Up Capture OranÕ SÕra 1,539 0,749 1,044 0,505 31 13 29 5 31 28 26 5 0,720 0,636 0,971 1,206 0,607 16 12 22 27 9 0,747 19 Down Capture OranÕ SÕra 1,598 1,045 0,964 0,278 0,646 9 Down Capture OranÕ SÕra 1,608 0,714 1,234 0,601 Maksimum Risk Ölçütleri KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler Delta Up Down Normal CF Capture Capture SÕra VaR SÕra Var SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra Tablo 1: A Tipi De÷iúken FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri Toplam Risk Ölçütleri MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Düúük Tracking Error de÷eri, bilgi oranÕnÕn yüksek çÕkmasÕna neden olmakla birlikte bu durum, genel olarak 2008 yÕlÕnda gözlemlenmiútir. 2009 ve 2010 yÕllarÕnda ise Tracking Error de÷erlerinin birbirine çok yakÕn hesaplanmasÕ ve fon getirilerinin artmasÕ karúÕsÕnda, Tracking Error de÷erinin bilgi oranÕ üzerindeki etkisi azalmÕútÕr. Aktif risk ölçütlerinin fon sÕralamalarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, toplam risk ve sistematik risk ölçütlerinin sÕralamalarÕndan farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u görülmektedir. Analiz döneminde her üç yÕl için hesaplanan Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erleri, birbirine oldukça yakÕn hesaplanmÕútÕr. Bu ölçütlerin de÷erlerinin yüksek çÕkmasÕ, riskin yüksekli÷ine iúaret etmektedir. Tablo 1’deki de÷erler incelendi÷inde, genel olarak yüksek Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erine sahip olan fonlarÕn di÷er ölçütlerde daha ön sÕralarda oldu÷u, düúük Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erine sahip olan fonlarÕn ise di÷er ölçütlerde daha arka sÕralarda oldu÷u görülmektedir. Up Capture ve Down Capture oranlarÕ, fonlarÕn karúÕlaútÕrma ölçütünün artÕ ya da eksi yönlü getirilerine tepkilerini ölçmede kullanÕlmaktadÕr. Fon sÕralamasÕnda Up Capture ile Down Capture arasÕnda ters yönlü bir iliúki mevcuttur. Analiz kapsamÕndaki A tipi de÷iúken fonlarÕn de÷erleri incelendi÷inde, genel olarak Up Capture sÕralamasÕnda ön sÕralarda, Down Capture sÕralamasÕnda ise arka sÕralarda yer alan fonlarÕn, di÷er ölçütlerde ön sÕralarda yer aldÕ÷Õ ve performanslarÕnÕn daha iyi oldu÷u görülmektedir. Tablo 2, analiz kapsamÕndaki her üç yÕlda, toplam riski ve sistematik riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin, birbirine çok yakÕn fon sÕralamasÕ verdi÷ini göstermektedir. Bu durum, endeks fonlarÕn belirli bir endekse yo÷unlaúmasÕnÕn sonucu olarak, kÕsÕtlÕ bir menkul kÕymet seçim imkânÕnÕn olmasÕ nedeniyle, benzer içeri÷e sahip olmalarÕndan kaynaklanmaktadÕr. Portföy çeúitlendirmesinin sÕnÕrlarÕnÕn dar olmasÕ, riskin farklÕlaúmasÕna engel teúkil etmektedir. AyrÕca 2009 ve 2010 yÕllarÕnda genel olarak fonlarÕn, performans devamlÕlÕklarÕnÕ sürdürdükleri belirlenmiútir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 53 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 54 A Tipi Endeks Fon AdÕ (2010) AKBANK T.A.ù. A TøPø øMKB U. 30 HSBC YAT. MEN. DEö. A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.GARANTø BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. MALø A Tipi Endeks Fon AdÕ (2009) AKBANK T.A.ù. A TøPø øMKB U. 30 HSBC YAT. MEN. DEö. A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.GARANTø BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. MALø A Tipi Endeks Fon AdÕ (2008) AKBANK T.A.ù. A TøPø øMKB U. 30 HSBC YAT. MEN. DEö. A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.GARANTø BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. 30 T.øù BANKASI A.ù. A TøPø øMKB U. MALø -0,135 -0,135 -0,127 -0,136 -0,123 5 -0,122 4 -0,117 1 -0,123 6 7 4 5 0,042 0,041 0,051 0,056 0,057 0,053 5 4 7 9 9 0,037 -0,034 -0,030 -0,037 -0,041 -0,032 0,034 0,056 6 -0,061 6 5 -0,059 -0,051 0,040 0,142 9 4 SÕra Fama 5 0,117 0,138 0,143 -0,055 Sharpe SÕra M2 9 4 0,113 0,118 0,141 6 6 0,116 -0,055 7 7 0,116 0,141 SÕra Fama 0,023 0,035 0,023 0,022 Sharpe SÕra M2 6 1 4 5 2 -0,127 -0,117 2 0,036 SÕra Fama Sharpe SÕra M2 Toplam Risk Ölçütleri -0,202 -0,190 -0,198 -0,199 -0,190 6 1 4 5 2 0,003 0,015 0,007 0,006 0,015 0,121 0,120 0,113 0,118 0,118 3 4 9 6 7 -0,019 -0,020 -0,026 -0,022 -0,022 6 4 7 9 5 0,037 0,037 0,033 0,031 0,036 5 4 7 9 6 -0,016 -0,016 -0,020 -0,022 -0,017 SÕra Treynor SÕra T2 9 4 8 6 7 SÕra Treynor SÕra T2 4 2 5 6 1 SÕra Treynor SÕra T2 Aktif Risk Ölçütleri 0,005 0,024 0,011 0,009 0,024 6 2 4 5 1 0,014 0,011 0,013 0,012 0,012 9 3 7 4 6 -0,037 5 -0,035 4 -0,045 9 -0,038 6 -0,039 8 0,012 0,009 0,009 0,009 0,009 8 5 2 6 7 0,081 0,072 0,062 0,069 0,069 5 4 7 9 6 -0,028 6 -0,025 4 -0,033 8 -0,037 9 -0,028 5 0,008 0,007 0,007 0,007 0,007 8 3 4 7 5 0,013 0,010 0,001 3 8 4 0,044 3 0,046 8 0,044 4 0,046 6 0,029 0,028 0,029 0,029 6 4 7 8 0,028 6 0,028 5 0,029 7 0,029 8 6 3 4 7 0,026 0,023 0,024 0,024 0,024 9 3 6 7 4 0,025 9 0,022 5 0,022 3 0,022 7 0,022 4 0,033 9 0,033 9 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra 2 4 9 7 6 -0,004 9 0,007 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 3 4 9 6 7 0,042 0,044 0,043 6 0,047 9 0,047 9 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra -0,100 5 -0,084 1 -0,100 6 -0,097 4 0,044 6 3 7 2 3 6 4 2 1,677 1,535 1,548 1,552 1,549 1 6 4 2 3 1,828 1 Up Capture OranÕ SÕra 1,590 1,569 1,589 1,594 1,729 1 Up Capture OranÕ SÕra 1,627 1,677 1,620 1,686 3 8 4 6 5 6 7 8 1,807 1,647 1,686 1,702 1,670 9 4 7 8 5 2,006 9 Down Capture OranÕ SÕra 1,745 1,749 1,751 1,756 1,764 9 Down Capture OranÕ SÕra 1,620 1,700 1,642 1,684 Maksimum Risk Ölçütleri KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler Delta Up Down Normal CF Capture Capture SÕra VaR SÕra Var SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra -0,088 2 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 6 1 4 5 2 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ Sistematik Risk Ölçütleri Tablo 2: A Tipi Endeks FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Endeks fonlarÕn Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ incelendi÷inde; 2009 ve 2010 yÕllarÕnda de÷erlerin birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ, 2008 yÕlÕnda ise di÷er iki yÕla oranla daha fazla sapmanÕn oldu÷u görülmektedir. DolayÕsÕyla bu durum, fonlarÕn 2009 ve 2010 yÕllarÕnda, karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini göstermektedir. Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erleri, 2008 yÕlÕnda, analiz döneminin di÷er iki yÕlÕna oranla daha büyük de÷erler elde etmiútir. Analiz döneminin sonuna do÷ru, fonlarÕn maksimum risk seviyelerinde genel bir düúüú gözlenmekle birlikte, risk seviyesi yüksek olan fonlarÕn, özellikle 2009 ve 2010 yÕllarÕnda, di÷er performans ölçütlerinin sÕralamalarÕnda ön sÕralarda yer aldÕklarÕ tespit edilmiútir. Up Capture ve Down Capture oranlarÕna bakÕldÕ÷Õnda, genel olarak birbirinin tersi bir sÕralama elde edilmiútir. Bu durum, fonlarÕn karúÕlaútÕrma ölçütünün yükseldi÷i günlerde, karúÕlaútÕrma ölçütüne eúlik eden fonlarÕn, karúÕlaútÕrma ölçütünün düútü÷ü günlerde de bu düúüúe, yükseliúlerindeki izledikleri sÕraya benzer úekilde karúÕlÕk verdi÷ini ortaya koymaktadÕr. DolayÕsÕyla yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de karúÕlaútÕrma ölçütünden ayrÕlmadÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr. Buna göre, yüksek Up Capture oranÕna sahip fonlarÕn performansÕnÕn daha iyi oldu÷u söylenebilir. Tablo 3’deki bilgiler dikkate alÕndÕ÷Õnda, genel olarak her üç yÕlda, toplam riski ve sistematik riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin birbirine yakÕn fon sÕralamasÕ verdi÷i görülmekle birlikte 2008 ve 2009 yÕllarÕnda birer fonun, fon sÕralamasÕnda di÷erlerine göre bir farklÕlÕk bulunmaktadÕr. Bu durumun, iki fonun 2008 ve 2009 yÕllarÕndaki spesifik risklerinin, di÷er fonlara göre daha fazla olmasÕndan kaynaklandÕ÷Õ söylenebilir. 2010 yÕlÕnda ise her iki risk türünü esas alan performans ölçütlerinin benzer sÕralama verdi÷i, önemli bir farklÕlÕk olmadÕ÷Õ görülmektedir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 55 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 56 AKBANK T.A.ù. -0,127 5 Sharpe SÕra M2 0,159 0,182 0,250 0,138 0,152 Sharpe SÕra M2 0,048 0,105 0,102 0,034 0,059 TEB YAT. MEN. DEö. A.ù. A Tipi Hisse Senedi Fon AdÕ (2009) AKBANK T.A.ù. ALTERNATøFBANK A.ù. STRATEJø MEN. DEö. A.ù. T.øù BANKASI A.ù. TEB YAT. MEN. DEö. A.ù. A Tipi Hisse Senedi Fon AdÕ (2010) AKBANK T.A.ù. ALTERNATøFBANK A.ù. STRATEJø MEN. DEö. A.ù. T.øù BANKASI A.ù. TEB YAT. MEN. DEö. A.ù. 7 12 2 1 10 10 12 1 5 9 -0,117 3 T.øù BANKASI A.ù. -0,172 STRATEJø MEN. DEö. A.ù. 0,072 0,050 0,108 0,110 0,062 0,175 0,162 0,268 0,203 0,181 -0,143 -0,126 -0,083 -0,146 9 -0,089 1 ALTERNATøFBANK A.ù. -0,145 Sharpe SÕra M2 -0,129 6 A Tipi Hisse Senedi Fon AdÕ (2008) 0,008 0,026 0,051 -0,026 0,004 0,007 -0,012 0,119 0,034 0,015 7 12 2 1 10 -0,005 -0,032 0,032 0,038 -0,016 SÕra Fama 10 12 1 5 9 SÕra Fama 5 3 1 9 6 SÕra Fama Toplam Risk Ölçütleri 9 -0,263 -0,206 -0,188 -0,816 4 2 12 10 5 -0,001 0,017 -0,611 -0,058 -0,002 0,151 0,137 1,062 0,277 0,158 10 12 1 2 9 0,012 -0,002 0,922 0,137 0,018 8 12 2 1 10 0,051 0,029 0,592 0,109 0,042 8 12 1 2 10 -0,002 -0,024 0,539 0,056 -0,011 SÕra Treynor SÕra T2 10 12 1 5 9 SÕra Treynor SÕra T2 5 3 2 -0,208 SÕra Treynor SÕra T2 6 Aktif Risk Ölçütleri 2 -0,001 4 0,020 -0,082 11 -0,057 10 -0,003 5 0,008 0,005 0,018 0,009 0,007 6 1 12 11 5 -0,093 -0,018 0,052 -0,063 -0,100 1 4 9 0,017 10 -0,003 12 0,252 0,089 0,024 0,006 0,005 0,013 0,008 0,005 9 3 12 11 5 0,131 0,080 0,113 0,047 0,139 8 12 1 2 10 1 2 -0,003 8 -0,031 12 0,075 0,048 -0,015 10 0,005 0,003 0,011 0,005 0,003 6 3 12 9 4 0,044 -0,050 0,027 0,075 0,001 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 10 12 1 2 9 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 4 2 12 10 5 Jensen Tracking Bilgi SÕra Alfa SÕra Error SÕra OranÕ Sistematik Risk Ölçütleri 0,030 0,020 0,030 0,036 5 1 3 11 0,029 0,015 0,026 0,036 0,022 0,021 0,019 0,016 10 9 6 1 0,021 0,019 0,014 0,021 3 11 7 2 10 0,020 0,018 0,013 0,015 0,018 11 8 1 3 9 0,018 0,016 0,012 0,011 0,016 0,024 12 0,024 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var 5 9 7 12 4 0,036 10 0,035 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var 8 3 1 5 9 1,180 -0,012 0,875 1,355 7 12 11 1 1,306 0,700 0,758 1,358 4 12 11 3 11 9 2 1 10 1,444 1,228 0,283 0,896 1,281 2 4 12 11 3 1,509 1 Up Capture SÕra OranÕ SÕra 12 9 7 1 10 1,319 3 Up Capture SÕra OranÕ SÕra 10 5 1 2 11 5 1 2 12 11 1 2 10 1,484 1,343 -0,013 0,724 1,350 12 9 1 2 10 1,543 12 Down Capture OranÕ SÕra 1,385 -0,057 0,456 1,359 1,350 10 Down Capture OranÕ SÕra 1,151 0,072 0,989 1,382 Maksimum Risk Ölçütleri KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler Delta Up Down Normal CF Capture Capture SÕra VaR SÕra Var SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra Tablo 3: A Tipi Hisse Senedi FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ dikkate alÕndÕ÷Õnda, özellikle 2009 ve 2010 yÕllarÕnda fonlarÕn de÷erlerinin düúük çÕkmasÕ, karúÕlaútÕrma ölçütünün yakÕndan takip edildi÷ini göstermektedir. AyrÕca Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erlerinin yüksek çÕkmamasÕ da, yüksek getiri için yüksek riske girilmesi durumunun var olmadÕ÷Õna iúaret etmektedir. DolayÕsÕyla analiz döneminde, hisse senedi fon grubunda, düúük risk seviyesinde yüksek performans sergileyen fonlarÕn oldu÷u tespit edilmiútir. Bu durum, Up Capture ve Down Capture oranlarÕ içinde geçerli olmaktadÕr. Up Capture fon sÕralamasÕnda ön sÕralarda yer alan fonlarÕn, di÷er ölçütlerde son sÕralarda yer alabildi÷i gözlemlenmiútir. Tablo 4’deki bilgilere göre, di÷er fon gruplarÕnda oldu÷u gibi A tipi karma fon grubunda da, her üç yÕlda toplam riski ve sistematik riski esas alan performans ölçüm yöntemlerinin birbirine yakÕn sÕralamalar verdi÷i gözlemlenmiútir. Di÷er taraftan, 2009 yÕlÕnda bir fonun, 2010 yÕlÕnda ise iki fonun sistematik ve toplam risk ölçütlerine göre sÕralamalarÕnda, di÷er fonlara göre farklÕlÕk arz etti÷i görülmektedir. Bu durum belirtilen fonlar dÕúÕnda kalan fonlarÕn analiz döneminde spesifik risklerinin daha düúük oldu÷unu göstermektedir. Karma fonlarÕn Tracking Error ve Bilgi oranlarÕ incelendi÷inde, özellikle 2009 ve 2010 yÕllarÕnda de÷erlerin birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ görülmektedir. Bu durum ilgili yÕllarda, fonlarÕn karúÕlaútÕrma ölçütünü yakÕndan takip etti÷ini göstermektedir. SapmanÕn az oldu÷u fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin sÕralamalarÕnda, ön ve arka sÕralarda yer alabildi÷i belirlenmiútir. Bu durum, sapma de÷erlerinin birbirine oldukça yakÕn hesaplanmasÕna ba÷lÕ olarak, küçük çaptaki farklÕlÕklarÕn sÕralamalar üzerindeki etkisinin belirleyici olmadÕ÷ÕnÕn göstergesi sayÕlabilir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 57 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 58 -0,127 -0,087 -0,100 4 -0,112 6 -0,117 7 ATA YAT. MEN. KIY. A.ù. T.øù BANKASI A.ù. TACøRLER MEN. DEö. A.ù. TÜRK EKONOMø BAN. A.ù. YAPI KRD YAT. MEN. DEö. -0,091 2 8 10 0,174 0,158 TACøRLER MEN. DEö. A.ù. TÜRK EKONOMø BAN. A.ù. YAPI KRD YAT. MEN. DEö. 0,146 7 T.øù BANKASI A.ù. 0,185 2 8 0,058 0,065 TACøRLER MEN. DEö. A.ù. TÜRK EKONOMø BAN. A.ù. YAPI KRD YAT. MEN. DEö. 0,052 5 T.øù BANKASI A.ù. 4 7 0,057 0,055 ATA YAT. MEN. KIY. A.ù. 0,065 0,077 0,071 0,069 0,070 Sharpe SÕra M2 0,170 0,180 0,196 0,192 A Tipi Karma Fon AdÕ (2010) 4 6 0,162 0,169 ATA YAT. MEN. KIY. A.ù. Sharpe SÕra M2 A Tipi Karma Fon AdÕ (2009) -0,118 -0,100 -0,144 Sharpe SÕra M2 -0,128 9 A Tipi Karma Fon AdÕ (2008) 0,018 0,021 0,021 0,027 0,003 0,009 0,000 0,007 0,016 0,013 8 2 4 7 5 -0,003 0,001 -0,003 -0,004 -0,003 SÕra Fama 10 8 4 6 7 SÕra Fama 2 7 6 4 9 SÕra Fama Toplam Risk Ölçütleri -0,161 -0,189 -0,209 -0,162 2 6 7 3 8 0,044 0,016 -0,004 0,043 -0,011 0,241 0,147 0,157 0,217 0,170 4 11 9 5 7 0,102 0,007 0,018 0,077 0,030 6 2 4 7 5 0,053 0,056 0,056 0,048 0,066 6 5 4 8 2 0,000 0,003 0,003 -0,005 0,013 SÕra Treynor SÕra T2 10 8 5 6 7 SÕra Treynor SÕra T2 7 6 5 3 -0,216 SÕra Treynor SÕra T2 9 6 5 4 8 2 SÕra 11 9 5 7 4 SÕra 2 6 7 3 8 SÕra Aktif Risk Ölçütleri 6 4 7 2 8 0,012 0,004 0,009 0,007 0,006 13 1 9 6 3 0,139 0,081 0,093 0,156 0,082 4 10 8 5 7 0,007 0,005 0,004 0,006 0,004 10 5 2 7 3 0,006 0,000 0,002 0,002 -0,003 2 7 5 6 8 0,006 0,006 0,003 0,005 0,004 10 12 3 8 4 0,024 0,018 0,014 0,020 12 8 4 10 0,024 12 0,016 6 0,014 4 0,020 11 -0,059 6 0,011 0,010 6 11 7 4 0,010 4 0,011 10 0,010 9 0,010 6 -0,061 8 -0,054 6 -0,051 4 -0,068 9 -0,034 2 0,005 0,009 0,008 0,008 0,010 1 7 5 6 8 0,004 1 0,008 7 0,008 6 0,007 5 0,009 9 0,008 3 0,008 3 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra -0,134 11 -0,096 9 -0,055 5 0,010 0,010 0,008 1 0,008 1 Delta Normal CF SÕra VaR SÕra Var SÕra 3 9 7 2 8 1 9 6 3 10 3 8 5 0,329 0,637 0,539 0,595 0,612 11 6 9 8 7 0,516 9 Up Capture OranÕ SÕra 0,690 0,536 0,641 0,513 0,314 13 Up Capture OranÕ SÕra 0,935 0,566 0,601 0,690 12 6 5 9 12 6 10 5 0,287 0,609 0,508 0,580 0,580 3 9 4 6 7 0,488 7 Down Capture OranÕ SÕra 0,647 0,391 0,579 0,380 0,225 1 Down Capture OranÕ SÕra 0,902 0,541 0,517 0,683 Maksimum Risk Ölçütleri KarúÕlaútÕrmalÕ Ölçütler Delta Up Down Normal CF Capture Capture SÕra VaR SÕra Var SÕra OranÕ SÕra OranÕ SÕra -0,092 8 Jensen Tracking Bilgi Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 0,003 0,011 0,037 0,018 0,041 Jensen Tracking Bilgi Alfa SÕra Error SÕra OranÕ 0,012 0,015 -0,002 0,023 -0,008 Jensen Tracking Bilgi Alfa SÕra Error SÕra OranÕ Sistematik Risk Ölçütleri Tablo 4: A Tipi Karma FonlarÕn 2008, 2009 ve 2010 YÕllarÕna øliúkin Özet Performans De÷erleri MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erlerinin, her üç yÕlda birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ belirlenmiútir. Her iki ölçütün de fon sÕralamalarÕ birbirine oldukça yakÕn çÕkmÕútÕr. De÷erlerin düúük hesaplanmasÕ, büyük bir kayÕp riskine maruz kalmadan fon performanslarÕnÕn elde edildi÷ini göstermektedir. Up Capture ve Down Capture oranlarÕna bakÕldÕ÷Õnda, genel olarak birbirinin tersi bir sÕralama elde edilmiútir. DolayÕsÕyla yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de karúÕlaútÕrma ölçütünden ayrÕlmadÕ÷Õ ortaya çÕkmaktadÕr. KarúÕlaútÕrma ölçütünün yükseliúine eúlik eden fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin sÕralamalarÕnda farklÕ yerlerde sÕralandÕ÷Õ belirlenmiútir. 5. PERFORMANS DEöERLENDøRME YÖNTEMLERø- NøN øSTATøSTøKÎ KARùILAùTIRMASI ÇalÕúma kapsamÕna alÕnan risk odaklÕ performans ölçüm yöntemlerinin, ortaya çÕkardÕ÷Õ sÕralamalarÕn arasÕndaki iliúki istatistikî olarak incelenmiútir. østatistikî test olarak, Spearman sÕra korelasyonu kullanÕlmÕútÕr. De÷iúkenlerin tam de÷erlerinin kullanÕlmadÕ÷Õ veya tam de÷erlerinin bulunmadÕ÷Õ durumlarda, elde bulunan verileri vasÕflarÕna göre sayÕlarla sÕralamak mümkün olmaktadÕr. E÷er de÷iúkenler bu úekilde sÕralanmÕúsa, bu durumda Spearman sÕra korelasyonu kullanÕlmaktadÕr. Spearman sÕra korelasyonu aúa÷Õdaki gibi ifade edilmektedir. rs =1- 6∑ D 2 N(N 2 − 1) (15) Formülde; N = Anakütle veya örnekteki birim sayÕsÕnÕ, D2 = øki de÷iúkenin sÕralarÕ arasÕndaki farklarÕnÕn karesini, rs = Spearman sÕra korelasyonu katsayÕsÕnÕ ifade etmektedir. Analiz iúlemleri SPSS 15.0 for Windows programÕnda geçekleútirilmiú ve EKLER’de gösterilen sonuçlar elde edilmiútir. Bu sonuçlara göre özet olarak; - Analiz dönemi boyunca genel olarak Sharpe, M2, Fama, Treynor, T2, Jensen ve Bilgi oranÕ arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde pozitif yönde bir iliúkinin oldu÷u, MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 59 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma - Delta Normal VaR ile CF VaR arasÕnda tüm yÕllarda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde pozitif yönde bir iliúkinin oldu÷u, - Delta Normal VaR ve CF VaR ile Up Capture arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde negatif, Down Capture arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde pozitif yönde bir iliúkinin oldu÷u, - Up Capture ile Down Capture arasÕnda %1 anlamlÕlÕk seviyesinde negatif yönde bir iliúkinin oldu÷u belirlenmiútir. 6. SONUÇ Bu çalÕúmada; Türkiye’de iúlem gören de÷iúken, hisse senedi, endeks ve karma A tipi yatÕrÕm fonlarÕnÕn, farklÕ risk türlerini esas alan performans ölçüm yöntemlerine göre performanslarÕnÕn belirlenip, sÕralanmasÕ ve elde edilen bu sÕralamanÕn de÷iúik risk türlerine göre farklÕlÕk gösterip göstermedi÷inin tespiti amaçlanmÕútÕr. Bu amaç do÷rultusunda, 2008-2010 dönemini kapsayan 3 yÕllÕk sürecin her biri, 1 yÕldan oluúan eúit zaman dilimlerine bölünmüú ve performans hesaplama iúlemleri bu zaman dilimleri için ayrÕ ayrÕ gerçekleútirilmiútir. Daha sonra, farklÕ risk türlerini esas alan yöntemlerin sonuçlarÕ karúÕlaútÕrÕlarak yorumlanmÕútÕr. ÇalÕúma sonucunda, aynÕ risk türünü esas alan yöntemlerin, fon performanslarÕ dâhilinde verdikleri fon sÕralamasÕ birbirine oldukça yakÕn çÕkmÕútÕr. Özellikle toplam riski esas alan Sharpe oranÕ ile M2 ölçütünün, sistematik riski esas alan Treynor endeksi ve T2 ölçütünün tüm gruplarda ve yÕllarda aynÕ fon sÕralamasÕnÕ verdi÷i belirlenmiútir. Toplam risk ve sistematik riski esas alan di÷er ölçütlerin ise genel olarak benzer fon sÕralamasÕ verdi÷i tespit edilmiútir. FonlarÕn karúÕlaútÕrma ölçütünden sapmasÕnÕn belirleyicisi olan Tracking Error de÷eri ve Tracking Error yardÕmÕyla hesaplanan bilgi oranÕnÕn verdi÷i fon sÕralamalarÕ, kendi içlerinde uyumlu olmalarÕna karúÕn, toplam risk ve sistematik risk ölçütlerinin sÕralamalarÕndan, genel olarak farklÕ sonuçlar ortaya koydu÷u belirlenmiútir. Cornish Fisher VaR ve Delta Normal VaR de÷erlerinin genel olarak her üç yÕlda birbirine oldukça yakÕn ve düúük çÕktÕ÷Õ belirlenmekle birlikte, büyük bir kayÕp riskine maruz kalmadan fon performanslarÕnÕn elde edilebildi÷i tespit edilmiútir. Up Capture ve Down Capture oranlarÕnda ise, her fon grubu için analiz döneminde genel olarak birbirinin tersi bir sÕralama elde edilmiútir. Bu durum, yükseliúe eúlik eden fonlarÕn, düúüúlerde de karúÕlaútÕrma ölçütünden 60 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 ayrÕlmadÕ÷ÕnÕ ortaya çÕkarmaktadÕr. AyrÕca, karúÕlaútÕrma ölçütünün yükseliúine eúlik eden fonlarÕn, di÷er performans ölçütlerinin sÕralamalarÕnda farklÕ yerlerde sÕralandÕ÷Õ belirlenmiútir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 61 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 7. KAYNAKÇA AKKAYA, C., M., TÜKENMEZ, N., KUTAY, A., KABAKÇI, (2008); “Pazar Risk Modeli: Bir Riske Maruz De÷er ve Stres Testi UygulamasÕ”, Ege Akademik BakÕú Dergisi, Cilt:8, SayÕ:2, 813-821. ALTINTAù, K. M., (2008); “Türk Özel Emeklilik FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ Yönetim PerformansÕ: 2004-2006 Dönemine øliúkin Bir Analiz”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:8, SayÕ:1, 81-110. ARSLAN, M., S., ARSLAN, (2010); “YatÕrÕm Fonu Performans Ölçütleri, Regresyon Analizleri ve MANOVA Yöntemine Göre A, B ve Borsa YatÕrÕm FonlarÕnÕn KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, øúletme AraútÕrmalarÕ Dergisi, Cilt:2, SayÕ:2, 3-20. BALø, T. G., S., GÖKCAN, B., LIANG (2006); “Value at Risk and the Cross section of Hedge Fund Returns”, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=671822, (04.02.2011). BLAKE, C. R., E. J., EDWIN, M. J., GRUBER, (1993); “The Performance of Bond Mutual Funds”, The Journal of Business, Volume:66, Issue:3, 371-403. BOLAK, M., (2001); “Sermaye PiyasasÕ Menkul KÕymetler ve Portföy Analizi”, 4. BaskÕ, Beta YayÕnevi, østanbul. CHUNHACHINDA, P., K., DANDAPANI, S., HAMID, A. J., PRAKASH, (1994); “Efficacy of Portfolio Performance Measures: An Evaluation”, Quarterly Journal of Business and Economics, Volume:33, Issue:4, 74-87. COùKUN, Y., (1999); “Portföy PerformansÕnÕn Ölçülmesi ve SunulmasÕ” SPK YayÕnlarÕ, Ankara. ÇETøN, A., (2010); “Türkiye’de øúlem Gören YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ Performans Ölçümü”, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak. DAHLQUIST, M., ENGSTROM, S. ve SODERLIND, P., (2000); “Performance and Characteristic of Swedish Mutual Funds”, The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Volume:35, Issue:3, 409-423. DOöANAY, M. M., (2002); “Hisse Senedi FonlarÕnÕn Çok Kriterli Karar YaklaúÕmÕ ile Derecelendirilmesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt:57, SayÕ:3, 31-48. GÖKGÖZ, E., (2006); “Riske Maruz De÷er (VaR) ve Portföy Optimizasyonu”, SPK YayÕnlarÕ, Ankara. GRøNBLATT, M., S., TøTMAN, (1989); “Mutual Fund Performance: An Analysis Of Quarterly Portfolio Holdings”, The Journal of Business, Volume:62, Issue:3, 393-416. KARACABEY, A. A., (1999); “A Tipi Hisse Senedi FonlarÕnÕn PerformanslarÕnÕn De÷erlendirilmesi”, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, SayÕ:2, 84-99. KILIÇ, S., (2002); “Türkiye’deki De÷erlendirilmesi”, øMKB YayÕnlarÕ, Ankara. 62 YatÕrÕm FonlarÕnÕn PerformanslarÕnÕn MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 KORKMAZ, T., A., CEYLAN, (2006); “Sermaye PiyasasÕ ve Menkul De÷er Analizi”, 3. BaskÕ, Ekin Kitabevi, Bursa. KURUN, E. M., B., AKÇAY, A., DAYIOöLU, S., YÜCEL, (2008); “YatÕrÕm FonlarÕnÕn Performans Analizinde KullanÕlan Risk BazlÕ Ölçüm Teknikleri ve Türk YatÕrÕm FonlarÕ Üzerinde Bir Uygulama”, Marmara Üniversitesi BankacÕlÕk ve SigortacÕlÕk, Yüksekokulu UluslararasÕ Finans Sempozyumu, østanbul, 171-185. MOY, R. L., (2002); “Portfolio Performance: Illustrations From Morningstar”, Journal of Education for Business, Volume:77, Issue:4, 226-229. RAO, N. S., R., MADAVA, (2003); “Performance Evaluation of IndianMutualFunds”http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=433100, 10.02.2011. SHUKLA, R., S., SINGH, (1997); “A Performance Evaluation of Global Equity Mutual Funds: Evidence from 1988-95”, Global Finance Journal, Issue:2, 279-293. SIMONS, K., (1998); “Risk-Adjusted Performance of Mutual Funds”, New England Economic Review, Sep/Oct, 33-48. SPK, (2011); http://www.spk.gov.tr, (03.02.2011). TEKER, S., E., KARAKURUM, O., TAV, (2008); “YatÕrÕm FonlarÕnÕn Risk OdaklÕ Performans De÷erlemesi”, Do÷uú Üniversitesi Dergisi,Cilt: 9, SayÕ:1, 89-105. TKYD,(2011);http://www.tkyd.org.tr/T/endeksdegerarsiva.asp, (03.02.2011). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 63 MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma Ek Tablo 1: A Tipi De÷iúken Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ YÕllar Sharpe 2008 2009 2010 M2 0,107 0,152 1,000 1,000(**) 0,989(**) 0,945(**) 0,945(**) 0,928(**) 0,175 0,782(**) -0,175 -0,196 0,438(*) -0,122 0,065 CF VaR Up C. Down C. 0,939(**) 0,225 0,873(**) 0,112 -0,104 0,224 0,779(**) 0,828(**) 0,054 0,565(**) -0,065 -0,161 0,107 0,152 1,000(**) 1,000 0,989(**) 0,945(**) 0,945(**) 0,928(**) 0,175 0,782(**) -0,175 -0,196 0,438(*) -0,122 1,000(**) 1,000 0,991(**) 0,882(**) 0,882(**) 0,939(**) 0,225 0,873(**) 0,112 -0,104 0,224 0,065 0,982(**) 0,982(**) 1,000 0,754(**) 0,754(**) 0,855(**) 0,022 0,596(**) -0,002 -0,101 0,042 0,209 0,989(**) 0,989(**) 1,000 0,942(**) 0,942(**) 0,941(**) 0,134 0,783(**) -0,181 -0,192 0,448(*) -0,132 0,991(**) 0,991(**) 1,000 0,886(**) 0,886(**) 0,941(**) 0,216 0,854(**) 0,148 -0,107 0,201 0,078 0,779(**) 0,779(**) 0,754(**) 1,000 1,000(**) 0,930(**) 0,314 0,391(*) -0,106 -0,195 0,406(*) -0,171 0,945(**) 0,945(**) 0,942(**) 1,000 1,000(**) 0,957(**) 0,018 0,701(**) -0,056 -0,057 0,275 0,057 0,882(**) 0,882(**) 0,886(**) 1,000 1,000(**) 0,975(**) -0,029 0,842(**) 0,218 0,019 0,019 0,272 0,779(**) 0,779(**) 0,754(**) 1,000(**) 1,000 0,930(**) 0,314 0,391(*) -0,106 -0,195 0,406(*) -0,171 0,945(**) 0,945(**) 0,942(**) 1,000(**) 1,000 0,957(**) 0,018 0,701(**) -0,056 -0,057 0,275 0,057 0,882(**) 0,882(**) 0,886(**) 1,000(**) 1,000 0,975(**) -0,029 0,842(**) 0,218 0,019 0,019 0,272 0,828(**) 0,828(**) 0,855(**) 0,930(**) 0,930(**) 1,000 0,269 0,598(**) 0,118 0,002 0,183 0,075 0,928(**) 0,928(**) 0,941(**) 0,957(**) 0,957(**) 1,000 -0,047 0,768(**) -0,143 -0,150 0,338 -0,001 0,939(**) 0,939(**) 0,941(**) 0,975(**) 0,975(**) 1,000 -0,010 0,901(**) 0,137 -0,058 0,099 0,199 0,054 0,054 0,022 0,314 0,314 0,269 1,000 0,186 0,071 -0,081 0,288 -0,190 0,175 0,175 0,134 0,018 0,018 -0,047 1,000 0,182 -0,149 -0,189 0,437(*) -0,428(*) 0,225 0,225 0,216 -0,029 -0,029 -0,010 1,000 -0,041 0,130 -0,196 0,349 -0,308 0,565(**) 0,565(**) 0,596(**) 0,391(*) 0,391(*) 0,598(**) 0,186 1,000 0,747(**) 0,624(**) 0,551(**) 0,771(**) 0,782(**) 0,782(**) 0,783(**) 0,701(**) 0,701(**) 0,768(**) 0,182 1,000 0,680(**) 0,687(**) 0,800(**) 0,562(**) 0,873(**) 0,873(**) 0,854(**) 0,842(**) 0,842(**) 0,901(**) -0,041 1,000 -0,166 -0,198 0,332 -0,065 -0,065 -0,002 -0,106 -0,106 0,118 0,071 0,747(**) 1,000 0,928(**) -0,175 -0,175 -0,181 -0,056 -0,056 -0,143 -0,149 0,680(**) 1,000 0,982(**) 0,112 0,112 0,148 0,218 0,218 0,137 0,130 -0,166 1,000 0,727(**) -0,161 -0,161 -0,101 -0,195 -0,195 0,002 -0,081 0,624(**) 0,928(**) 1,000 -0,196 -0,196 -0,192 -0,057 -0,057 -0,150 -0,189 0,687(**) 0,982(**) 1,000 -0,104 -0,104 -0,107 0,019 0,019 -0,058 -0,196 -0,198 0,727(**) 1,000 0,107 0,107 0,042 0,406(*) 0,406(*) 0,183 0,288 0,551(**) 0,438(*) 0,438(*) 0,448(*) 0,275 0,275 0,338 0,437(*) 0,800(**) 0,224 0,224 0,201 0,019 0,019 0,099 0,349 0,332 0,807(**) 0,889(**) 0,812(**) 0,855(**) 0,891(**) 0,805(**) 0,152 0,152 0,209 -0,171 -0,171 0,075 -0,190 0,771(**) 0,859(**) 0,840(**) 2009 -0,122 -0,122 -0,132 0,057 0,057 -0,001 -0,428(*) 0,898(**) 0,909(**) 2010 0,065 0,065 0,078 0,272 0,272 0,199 -0,308 0,562(**) -0,067 0,852(**) 0,784(**) 2008 2008 2008 2008 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 Down C. -0,161 Delta 0,882(**) 2009 Up C. -0,065 Bilgi 0,779(**) 2010 CF VaR 0,565(**) 0,882(**) 2009 Delta 0,054 Tracking 0,982(**) 2010 Bilgi 0,828(**) 0,991(**) 2009 Tracking Jensen 0,779(**) 1,000 2010 Jensen T2 0,779(**) 1,000(**) 2009 T2 Treynor 0,982(**) 1,000 2010 Treynor Fama 1,000(**) 1,000(**) 2008 2009 Fama M2 1,000 Sharpe 2008 0,807(**) 0,889(**) 0,812(**) 0,855(**) 0,891(**) 0,805(**) 1,000 1,000 1,000 0,930(**) 0,901(**) 0,916(**) -0,067 0,859(**) 0,898(**) 0,852(**) 0,840(**) 0,909(**) 0,784(**) 0,930(**) 0,901(**) 0,916(**) 1,000 1,000 1,000 ** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). 64 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 0,267 2010 2008 0,200 2010 2008 0,450 0,817(**) 2009 2010 -0,250 2010 2008 -0,200 -0,750(*) 2009 0,433 0,367 2009 -0,250 0,050 -0,250 -0,467 0,217 0,950(**) 0,867(**) 0,933(**) -0,200 Sharpe 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,933(**) 0,783(*) 0,983(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 0,983(**) 0,983(**) 0,967(**) 2009 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2008 YÕllar 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 0,817(**) 0,450 -0,250 -0,750(*) -0,200 0,433 0,200 0,367 -0,250 0,267 0,050 -0,250 -0,467 0,217 0,950(**) 0,867(**) 0,933(**) -0,200 M2 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 0,933(**) 0,783(*) 0,983(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 0,983(**) 0,983(**) 0,967(**) 0,883(**) 0,850(**) -0,400 -0,783(*) -0,633 0,633 0,283 0,783(*) -0,400 0,350 0,533 -0,400 -0,017 0,267 0,933(**) 0,450 0,883(**) -0,367 Fama 0,933(**) 0,783(*) 0,983(**) 0,933(**) 0,783(*) 0,983(**) 1,000 1,000 1,000 0,933(**) 0,583 0,983(**) 0,933(**) 0,583 0,983(**) 0,950(**) 0,817(**) 0,983(**) 0,817(**) 0,283 -0,250 -0,750(*) 0,000 0,433 0,200 0,200 -0,250 0,267 -0,183 -0,250 -0,633 0,217 0,950(**) 0,967(**) 0,933(**) -0,200 Treynor 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 0,933(**) 0,583 0,983(**) 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,983(**) 0,917(**) 0,967(**) 0,817(**) 0,283 -0,250 -0,750(*) 0,000 0,433 0,200 0,200 -0,250 0,267 -0,183 -0,250 -0,633 0,217 0,950(**) 0,967(**) 0,933(**) -0,200 T2 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,933(**) 1,000(**) 0,933(**) 0,583 0,983(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 0,983(**) 0,917(**) 0,967(**) 0,900(**) 0,550 -0,300 0,800(**) -0,300 0,500 0,233 0,467 -0,300 0,367 0,167 -0,300 -0,367 0,233 0,933(**) 0,833(**) 0,867(**) -0,250 Jensen 0,983(**) 0,983(**) 0,967(**) 0,983(**) 0,983(**) 0,967(**) 0,950(**) 0,817(**) 0,983(**) 0,983(**) 0,917(**) 0,967(**) 0,983(**) 0,917(**) 0,967(**) 1,000 1,000 1,000 0,350 0,283 0,983(**) -0,333 0,933(**) 0,917(**) -0,367 0,333 0,983(**) 0,917(**) 0,783(*) 0,983(**) 1,000 1,000 -0,183 -0,717(*) 0,017 1,000 Tracking -0,200 -0,467 0,217 -0,200 -0,467 0,217 -0,367 -0,017 0,267 -0,200 -0,633 0,217 -0,200 -0,633 0,217 -0,250 -0,367 0,233 0,617 0,167 -0,200 -0,517 0,100 0,400 -0,033 0,083 -0,200 0,000 -0,300 -0,200 -0,717(*) 0,017 1,000 1,000 1,000 -0,183 Bilgi 0,950(**) 0,867(**) 0,933(**) 0,950(**) 0,867(**) 0,933(**) 0,933(**) 0,450 0,883(**) 0,950(**) 0,967(**) 0,933(**) 0,950(**) 0,967(**) 0,933(**) 0,933(**) 0,833(**) 0,867(**) 0,517 0,783(*) 1,000(**) 0,867(**) 0,933(**) 0,800(**) -0,483 0,817(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 0,783(*) 0,917(**) -0,200 -0,300 0,000 0,983(**) Delta -0,250 0,050 0,267 -0,250 0,050 0,267 -0,400 0,533 0,350 -0,250 -0,183 0,267 -0,250 -0,183 0,267 -0,300 0,167 0,367 0,417 0,983(**) 1,000(**) 1,000 0,933(**) 0,933(**) -0,383 1,000 1,000 0,867(**) 0,817(**) 1,000(**) 0,333 0,933(**) -0,200 0,083 -0,033 0,983(**) CF VaR -0,250 0,367 0,200 -0,250 0,367 0,200 -0,400 0,783(*) 0,283 -0,250 0,200 0,200 -0,250 0,200 0,200 -0,300 0,467 0,233 0,933(**) 0,883(**) 0,933(**) 1,000 1,000 1,000 Up C. 0,433 -0,200 -0,750(*) 0,433 -0,200 -0,750(*) 0,633 -0,633 -0,783(*) 0,433 0,000 -0,750(*) 0,433 0,000 -0,750(*) 0,500 -0,300 0,800(**) 0,917(**) -0,367 -0,333 0,400 0,100 -0,517 0,933(**) 0,800(**) -0,483 0,933(**) 0,933(**) -0,383 1,000 1,000 1,000 0,417 0,933(**) 0,883(**) 0,933(**) 0,983(**) 1,000(**) 0,517 0,783(*) 1,000(**) 0,283 0,350 -0,200 0,167 0,617 0,983(**) Down C. -0,250 0,450 0,817(**) -0,250 0,450 0,817(**) -0,400 0,850(**) 0,883(**) -0,250 0,283 0,817(**) -0,250 0,283 0,817(**) -0,300 0,550 0,900(**) ** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). Down C. Up C. CF VaR Delta Bilgi Tracking Jensen T2 Treynor Fama M2 Sharpe Ek Tablo 2: A Tipi Endeks Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 65 66 0,517 0,944(**) 0,979(**) 0,517 0,944(**) 0,979(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,979(**) 0,077 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 0,455 0,224 -0,098 0,469 0,371 0,196 -0,517 -0,448 0,175 0,783(**) 0,469 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2010 -0,007 2010 2009 0,448 0,783(**) 2009 0,804(**) 0,986(**) 2010 2008 1,000(**) 2009 -0,517 0,993(**) 2008 -0,706(*) 1,000(**) 2010 2010 1,000(**) 2009 2009 1,000 1,000(**) 1,000 2009 2008 1,000 2008 2010 Sharpe YÕllar M2 0,783(**) 0,469 0,175 -0,448 -0,517 0,196 0,371 0,469 -0,098 0,224 0,455 -0,007 0,783(**) 0,448 0,804(**) -0,706(*) -0,517 0,077 0,979(**) 0,979(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,944(**) 0,517 0,979(**) 0,944(**) 0,517 0,986(**) 1,000(**) 0,993(**) 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) Fama 0,783(**) 0,462 0,133 -0,427 -0,517 0,266 0,378 0,469 -0,175 0,224 0,455 -0,084 0,776(**) 0,448 0,797(**) -0,678(*) -0,517 0,098 0,979(**) 0,979(**) 0,664(*) 0,979(**) 0,944(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,944(**) 0,594(*) 1,000 1,000 1,000 0,986(**) 1,000(**) 0,993(**) 0,986(**) 1,000(**) 0,993(**) 0,874(**) 0,510 -0,392 -0,483 -0,643(*) 0,734(**) 0,399 0,559 -0,636(*) 0,238 0,531 -0,545 0,727(**) 0,196 0,266 0,783(**) -0,678(*) 0,573 1,000(**) 0,979(**) 0,993(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 0,979(**) 0,944(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,944(**) 0,517 0,979(**) 0,944(**) 0,517 Treynor T2 0,874(**) 0,510 -0,392 -0,483 -0,643(*) 0,734(**) 0,399 0,559 -0,636(*) 0,238 0,531 -0,545 0,727(**) 0,196 0,266 0,783(**) -0,678(*) 0,573 1,000(**) 0,979(**) 0,993(**) 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,979(**) 0,944(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,944(**) 0,517 0,979(**) 0,944(**) 0,517 Jensen 0,853(**) 0,510 -0,357 -0,483 -0,587(*) 0,720(**) 0,399 0,524 -0,601(*) 0,238 0,483 -0,510 0,727(**) 0,336 0,343 0,783(**) -0,622(*) 0,545 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 0,979(**) 0,993(**) 1,000(**) 0,979(**) 0,993(**) 0,979(**) 0,979(**) 0,664(*) 0,979(**) 0,979(**) 0,594(*) 0,979(**) 0,979(**) 0,594(*) -0,490 -0,343 -0,189 0,329 0,301 0,280 -0,154 -0,028 -0,126 0,014 0,028 0,007 -0,545 -0,021 -0,007 1,000 1,000 1,000 0,783(**) -0,622(*) 0,545 0,783(**) -0,678(*) 0,573 0,783(**) -0,678(*) 0,573 -0,678(*) -0,517 0,098 -0,706(*) -0,517 0,077 -0,706(*) -0,517 0,077 Tracking Bilgi -0,126 -0,112 0,650(*) 0,126 0,427 -0,245 -0,133 -0,252 0,357 -0,350 -0,287 0,385 1,000 1,000 1,000 -0,545 -0,021 -0,007 0,727(**) 0,336 0,343 0,727(**) 0,196 0,266 0,727(**) 0,196 0,266 0,776(**) 0,448 0,797(**) 0,783(**) 0,448 0,804(**) 0,783(**) 0,448 0,804(**) Delta 0,748(**) 0,909(**) 0,860(**) 0,916(**) 0,839(**) 0,902(**) 0,930(**) 0,972(**) 0,958(**) 1,000 1,000 1,000 -0,350 -0,287 0,385 0,014 0,028 0,007 0,238 0,483 -0,510 0,238 0,531 -0,545 0,238 0,531 -0,545 0,224 0,455 -0,084 0,224 0,455 -0,007 0,224 0,455 -0,007 0,769(**) 0,937(**) 0,874(**) 0,944(**) 0,797(**) 0,951(**) 1,000 1,000 1,000 0,930(**) 0,972(**) 0,958(**) -0,133 -0,252 0,357 -0,154 -0,028 -0,126 0,399 0,524 -0,601(*) 0,399 0,559 -0,636(*) 0,399 0,559 -0,636(*) 0,378 0,469 -0,175 0,371 0,469 -0,098 0,371 0,469 -0,098 CF VaR 0,881(**) 0,993(**) 0,867(**) 1,000 1,000 1,000 0,944(**) 0,797(**) 0,951(**) 0,916(**) 0,839(**) 0,902(**) 0,126 0,427 -0,245 0,329 0,301 0,280 -0,483 -0,587(*) 0,720(**) -0,483 -0,643(*) 0,734(**) -0,483 -0,643(*) 0,734(**) -0,427 -0,517 0,266 -0,448 -0,517 0,196 -0,448 -0,517 0,196 Up C. 1,000 1,000 1,000 0,993(**) 0,881(**) 0,867(**) 0,937(**) 0,769(**) 0,874(**) 0,909(**) 0,748(**) 0,860(**) -0,112 -0,126 0,650(*) -0,343 -0,490 -0,189 0,510 0,853(**) -0,357 0,510 0,874(**) -0,392 0,510 0,874(**) -0,392 0,462 0,783(**) 0,133 0,469 0,783(**) 0,175 0,469 0,783(**) 0,175 Down C. ** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü) Down C. Up C. CF VaR Delta Bilgi Tracking Jensen T2 Treynor Fama M2 Sharpe Ek Tablo 3: A Tipi Hisse Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 2008 2010 2009 YÕllar 2008 0,187 0,610(*) -0,005 -0,055 -0,324 0,374 0,143 0,280 -0,165 0,110 0,505 -0,055 0,753(**) 0,857(**) 0,808(**) 0,154 -0,396 0,016 0,764(**) 0,863(**) 0,934(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,967(**) 0,918(**) 0,973(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 Sharpe M2 0,187 0,610(*) -0,005 -0,055 -0,324 0,374 0,143 0,280 -0,165 0,110 0,505 -0,055 0,753(**) 0,857(**) 0,808(**) 0,154 -0,396 0,016 0,764(**) 0,863(**) 0,934(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,967(**) 0,918(**) 0,973(**) 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) Fama 0,368 0,445 -0,099 -0,247 -0,132 0,473 0,352 0,088 -0,242 0,308 0,330 -0,132 0,731(**) 0,791(**) 0,830(**) -0,016 -0,181 -0,016 0,830(**) 0,912(**) 0,956(**) 0,885(**) 0,890(**) 0,901(**) 0,885(**) 0,890(**) 0,901(**) 1,000 1,000 1,000 0,967(**) 0,918(**) 0,973(**) 0,967(**) 0,918(**) 0,973(**) Treynor 0,143 0,571(*) 0,214 -0,011 -0,231 0,181 0,099 0,269 0,044 0,049 0,522 0,110 0,692(**) 0,890(**) 0,824(**) 0,027 -0,264 -0,308 0,681(*) 0,923(**) 0,962(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 1,000 1,000 1,000 0,885(**) 0,890(**) 0,901(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) T2 0,143 0,571(*) 0,214 -0,011 -0,231 0,181 0,099 0,269 0,044 0,049 0,522 0,110 0,692(**) 0,890(**) 0,824(**) 0,027 -0,264 -0,308 0,681(*) 0,923(**) 0,962(**) 1,000 1,000 1,000 1,000(**) 1,000(**) 1,000(**) 0,885(**) 0,890(**) 0,901(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) 0,901(**) 0,973(**) 0,879(**) Jensen 0,538 0,462 0,011 -0,418 -0,082 0,346 0,401 0,165 -0,121 0,396 0,434 -0,060 0,824(**) 0,863(**) 0,868(**) -0,319 0,011 -0,159 1,000 1,000 1,000 0,681(*) 0,923(**) 0,962(**) 0,681(*) 0,923(**) 0,962(**) 0,830(**) 0,912(**) 0,956(**) 0,764(**) 0,863(**) 0,934(**) 0,764(**) 0,863(**) 0,934(**) 0,709(**) -0,615(*) 0,703(**) 0,703(**) 0,714(**) 0,577(*) -0,621(*) -0,615(*) -0,374 -0,577(*) -0,522 -0,291 -0,088 -0,324 -0,055 1,000 1,000 1,000 -0,319 0,011 -0,159 0,027 -0,264 -0,308 0,027 -0,264 -0,308 -0,016 -0,181 -0,016 0,154 -0,396 0,016 0,154 -0,396 0,016 Tracking Bilgi 0,231 0,819(**) -0,126 -0,049 -0,484 0,467 0,033 0,566(*) -0,308 0,082 0,797(**) -0,236 1,000 1,000 1,000 -0,088 -0,324 -0,055 0,824(**) 0,863(**) 0,868(**) 0,692(**) 0,890(**) 0,824(**) 0,692(**) 0,890(**) 0,824(**) 0,731(**) 0,791(**) 0,830(**) 0,753(**) 0,857(**) 0,808(**) 0,753(**) 0,857(**) 0,808(**) 0,934(**) 0,934(**) 0,753(**) 0,956(**) 0,769(**) 0,742(**) 0,951(**) 0,890(**) 0,956(**) 1,000 1,000 1,000 0,082 0,797(**) -0,236 -0,577(*) -0,522 -0,291 0,396 0,434 -0,060 0,049 0,522 0,110 0,049 0,522 0,110 0,308 0,330 -0,132 0,110 0,505 -0,055 0,110 0,505 -0,055 Delta 0,934(**) 0,868(**) 0,791(**) 0,945(**) 0,890(**) 0,808(**) 1,000 1,000 1,000 0,951(**) 0,890(**) 0,956(**) 0,033 0,566(*) -0,308 -0,621(*) -0,615(*) -0,374 0,401 0,165 -0,121 0,099 0,269 0,044 0,099 0,269 0,044 0,352 0,088 -0,242 0,143 0,280 -0,165 0,143 0,280 -0,165 CF VaR 0,973(**) 0,868(**) 0,879(**) 1,000 1,000 1,000 0,945(**) 0,890(**) 0,808(**) 0,956(**) 0,769(**) 0,742(**) -0,049 -0,484 0,467 0,703(**) 0,714(**) 0,577(*) -0,418 -0,082 0,346 -0,011 -0,231 0,181 -0,011 -0,231 0,181 -0,247 -0,132 0,473 -0,055 -0,324 0,374 -0,055 -0,324 0,374 Up C. 1,000 1,000 1,000 0,973(**) 0,868(**) 0,879(**) 0,934(**) 0,868(**) 0,791(**) 0,934(**) 0,934(**) 0,753(**) 0,231 0,819(**) -0,126 0,709(**) -0,615(*) 0,703(**) 0,538 0,462 0,011 0,143 0,571(*) 0,214 0,143 0,571(*) 0,214 0,368 0,445 -0,099 0,187 0,610(*) -0,005 0,187 0,610(*) -0,005 Down C. ** Korelasyon 0.01 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü). / * Korelasyon 0.05 anlamlÕlÕk düzeyinde önemli (2-yönlü. Down C. Up C. CF VaR Delta Bilgi Tracking Jensen T 2 Treynor Fama M2 Sharpe Ek Tablo 4: A Tipi Karma Fon Grubu için Performans Ölçütlerinin Spearman SÕra Korelasyon KatsayÕ MALİ UFUKLAR Rı̇ sk Odakli Performans Ölçüm Yöntemlerı̇ nı̇ n Karşilaştirilmasi: Türkı̇ ye’de İşlem Gören A Tı̇ pı̇ Fonlar Üzerı̇ ne Bı̇ r Araştırma 67 MALİ UFUKLAR øùLETMELERDE PERFORMANS ÖLÇÜMÜ VE PERFORMANS KARNESø Yrd. Doç. Dr. ølhan Ege Mersin Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü Çiftlikköy Kampüsü Yeniúehir / MERSøN 0 324 361 00 01/5353 e-posta: ilhanege2005@hotmail.com Arú. Gör. Zeynep Gizer ùener Mersin Üniversitesi øøBF øúletme Bölümü Çiftlikköy Kampüsü Yeniúehir / MERSøN 0324 361 00 01/5359 e-posta: zeynep_gizer@hotmail.com ÖZET øúletmeler günümüz koúullarÕnda rekabet edebilmek için performanslarÕnÕ geliútirmek zorunda kalmÕúlardÕr. øúletmelerin performanslarÕndaki eksikliklerini belirleyebilmeleri ve daha fazla geliúebilmeleri için kontrollü bir úekilde performans ölçümü yapmalarÕ gerekmektedir. Performans ölçümünün verimli olabilmesi için de finansal ölçümlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçümlerin de kullanÕlmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Bu durumda üst düzey yöneticilerin çalÕúanlarla beraber oluúturaca÷Õ performans karnesi devreye girmektedir. Performans karnesi 1990’lÕ yÕllardan günümüze kadar artan çekicili÷i ile hem akademisyenlerin hem de yöneticilerin ilgisini çekmeyi baúarmÕútÕr. Geleneksel performans ölçüm yöntemlerinden farklÕ olarak finansal ölçütlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçütleri de kullanan ve yeni yaklaúÕm olarak sunulan performans karnesinin nasÕl ortaya çÕktÕ÷Õ ve nasÕl geliúme gösterdi÷i bunun yanÕ sÕra teoride ve pratikte kullanÕmÕ bu çalÕúma kapsamÕnda anlatÕlmaya çalÕúÕlacaktÕr. Anahtar Kelimeler: øúletmelerde Performans Ölçümü, Performans Karnesi, Performans BoyutlarÕ. Jel SÕnÕflamasÕ: M49. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 69 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi BUSINESS PERFORMANCE MEASUREMENT AND BALANCED SCORECARD ABSTRACT Organizations were forced to improve their performance to compete in today’s environment. To identify performance deficiencies and then to improve, they must be required of performance measurement in a controlled way. And to be efficient as well as financial measures, non-financial measures must be used. In this case, balanced scorecard is put together by the upper level managers and employees. Balanced scorecard has managed to attract the attention of scholars and managers by growing appeal from 1990 until nowadays. This study describes balanced scorecard which is presented new methods, unlike the traditional performance measurement methods, how the emergence and development of balanced scorecard which uses non-financial measures as well as financial measures and how balanced scorecard is being used in theory and practical Keywords: Business Performance Measurement, Balanced Scorecard, Performance Perspectives. Jel Code: M49. 1. GøRøù Performans, amaçlÕ ve plânlanmÕú bir etkinlik sonucunda elde edileni nicel ve nitel olarak belirleyen bir kavram olarak tanÕmlanmaktadÕr (DPT, 2000, s.74). Salem’e göre (2003, s.2) ise performans, yapÕlan iúlerin çÕktÕlarÕdÕr. Baúka bir tanÕma göre de performans, rekabet avantajÕ sa÷lamak için bir örgütün kaynaklarÕnÕn elde edilmesi ve yönetilebilmesi yetene÷idir (Iswati ve Anshori, 2007, s.1394). øúletme yönetimlerinin performans anlayÕúÕ geçmiúten günümüze gelene kadar sürekli geliúim ve de÷iúim gösteren bir süreç haline gelmektedir. Bu süreç de÷erlendirildi÷inde ise performans yaklaúÕmlarÕndan bazÕlarÕnÕn önemini yitirdi÷i, bazÕlarÕnÕn daha da önem kazandÕ÷Õ ya da yeni yaklaúÕmlarÕn ortaya çÕktÕ÷Õ görülmektedir. En düúük maliyette en çok üretim yapan ve yüksek kârÕ hedefleyen yönetim anlayÕúÕndan rekabet gücü elde edebilmek için müúteri doyumu, kalite gibi çok farklÕ ölçütlere a÷ÕrlÕk veren gelece÷in örgütünü hedefleyen bir yönetim anlayÕúÕna geçilmiútir (Akal, 2000, s.5). 70 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Örgütlerde uygulanacak yeni yönetim anlayÕúlarÕnÕn örgüt performansÕnda iyileútirme yapabilece÷ine inanÕlmaktadÕr. Örgüt performansÕnda meydana gelecek olumlu de÷iúimler, hem örgüt içersinde hem de örgüt dÕúarÕsÕnda yo÷un rekabet ortamÕnda iúletmeye rekabet gücü sa÷layacaktÕr. Rekabet ortamÕnda örgütlere güç sa÷layan örgüt performansÕ günümüzün popüler terimlerinden biri haline gelmektedir. Örgüt performansÕnÕn yönetilmesi özel sektörden baúlayarak kamu sektörüne do÷ru bir yayÕlma göstermiútir (Salem; 2008, s.2). Son yirmi beú yÕl de÷erlendirildi÷inde ise örgüt performansÕnÕ konu edinen teorik ve uygulamalÕ çalÕúmalar yapÕlmaktadÕr. Bu çalÕúmalar; örgütün etkili örgüt çÕktÕlarÕna kolaylÕk sa÷layan geçmiúini, yaúanan süreci ve gelecek durumlarÕnÕ daha iyi anlamaya yardÕmcÕ olmaktadÕr (Jing ve Avery, 2008, s.67). ÇalÕúmalara konu olan performans ölçümü, bir kurumun önceden belirlenen amaçlara ve hedeflere göre ortaya çÕkan ürünleri, hizmetleri ve/veya sonuçlarÕ birlikte de÷erlendirmesine yönelik analitik bir süreç olarak tanÕmlanmaktadÕr. Bir baúka ifade ile performans ölçümü bir kurumun kullandÕ÷Õ kaynaklarÕ, üretti÷i ürün ve hizmetleri, elde etti÷i sonuçlarÕ takip edebilmesi için düzenli ve sistematik biçimde veri toplamasÕ, bunlarÕ analiz etmesi ve raporlamasÕ olarak tanÕmlanmaktadÕr (SayÕútay Raporu, 2003, s.9). Performans ölçümü 1980’lerde ve 1990’larÕn baúlarÕnda eleútirel seviyede düúünülmeye baúlanmÕútÕr. Bu dönemde finansal ölçümlere kÕsÕt getirilmiú ve bunun yanÕ sÕra da örgütün performansÕnÕ düzenleyen yeni muhasebe yaklaúÕmlarÕ geliútirilmiútir (Metawie ve Gilman, 2005, s.4). Performans ölçüm teknikleri genel itibari ile geleneksel ölçümler adÕ verilen finansal performans ölçümleri ve yeni yaklaúÕmlar adÕ verilen finansal olmayan performans ölçümleri olarak ikiye ayrÕlmaktadÕr. Finansal ölçüm teknikleri arasÕnda kullanÕlan ölçütler arasÕnda Oran Analizi, ArtÕk Kâr ve Ekonomik Katma De÷er sayÕlabilir (Coúkun, 2007). Yeni yaklaúÕmlarda da, geleneksel ölçümlerin finansal ölçütler üzerine kurulu olmasÕ iúletmenin süreklili÷i için yetersiz oldu÷u genel olarak kabul edilmektedir. KÕsa dönemli finansal performansÕn korunmasÕ daha kapsamlÕ bir performans ölçütüne olanak tanÕmamaktadÕr. Daha geniú performans ölçüm sistemleri uzun dönemli stratejik amaçlara hizmet etmektedir (Butler, Letza, Neale, 1997, s.242). Bu nedenle yönetsel ihtiyaçlarÕ karúÕlayabilecek ve uzun dönemli performansÕ ölçebilecek bunlarla beraber rekabet avantajÕ sa÷layabilecek yeni performans ölçüm modelleri üzerine çalÕúmalar MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 71 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi yapÕlmÕútÕr. Bu modeller arasÕnda Performans Ölçüm Matrisi, Sonuçlar (Göstergeler) ve Belirleyiciler Modeli, Performans Piramit Sistemi, Performans PrizmasÕ Modeli, Performans Karnesi yer almaktadÕr. (A÷ca, 2009; Garengo, Biazzo ve Bititci, 2005; Chytas, Glayks ve Valiris, 2011). Bu çalÕúmada, 1990’lÕ yÕllardan itibaren literatüre giren performans ölçüm tekniklerinden performans karnesi ele alÕnmÕútÕr. ølk olarak performans karnesinin nasÕl ortaya çÕktÕ÷Õ ve nasÕl yaygÕnlaútÕ÷Õ ortaya çÕkarÕlmÕútÕr. Bunun yanÕ sÕra literatürde yapÕlan bazÕ çalÕúmalara da yer verilerek performans karnesinin performans ölçümündeki yeri anlatÕlmaya çalÕúÕlmÕútÕr. 2. TEORøK ÇERÇEVE 2.1. Performans Karnesi KavramÕ Günümüzde iúletmeler güçlü rakipler karúÕsÕnda rekabet avantajÕ yaratabilmek için ve daha fazla güç kazanmak için yönetim stratejilerini geliútirmek istemektelerdir. Bu yüzden iúletmede bütün alanlara hâkim bir performans ölçüm sisteminin olmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Bu bakÕú açÕsÕ altÕnda Kaplan ve Norton (1992, s.71) úirket yönetmeyi uçak kokpitinde olmaya benzetmiúlerdir. Pilotun uçuú sÕrasÕnda yakÕt, hÕz, yükseklik, hareket ve varÕú yeri gibi pek çok göstergeyi bilmek zorunda oldu÷unu ve tek bir göstergeye bakmanÕn ölümcül sonuçlar do÷urabilece÷ini bu yüzden birden fazla göstergeye hâkim olmak gerekti÷ini belirtmiúlerdir. Yönetimde de aynÕ úekilde günümüzün ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda pek çok alanda eú zamanlÕ olarak performansÕn kontrol edilmesi gerekti÷ini düúünmektelerdir. Bilgi toplumuna geçiúle birlikte yaúanan de÷iúim ve dönüúüm örgüt yapÕlarÕnÕ ve yönetim modellerini de etkilemiútir (ÇukurçayÕr ve Ero÷lu, 2004, s.42). Son 15-20 yÕl öncesine kadar iúletmeler kurumsal performanslarÕnÕ bilanço, gelir tablosu ve nakit akÕm tablosu yardÕmlarÕyla elde ettikleri kâr, nakit akÕmÕ gibi göstergeler ile ölçmektelerdi. Fakat de÷iúen ve geliúen müúteri, entelektüel sermaye, marka de÷eri, insan kaynaklarÕ gibi kavramlar sonucunda, geçmiú faaliyet dönemlerine iliúkin finansal ölçütlerin iúletmelerin gerçek de÷erlerini ve performanslarÕnÕ ölçmekte yetersiz kaldÕ÷Õ görülmüútür (Utkutu÷, 2008, s.56). Bununla birlikte hizmet sektörünün ve küresel rekabetin artan önemi, alternatif kontrol ve performans ölçütlerine duyulan ihtiyacÕ da arttÕrmÕútÕr (Davis ve Albright, 2004, s.136). Bu yüzden kurumsal performansÕ de÷erlendirmek için sadece finansal performans ölçümlerini kullanmÕú olmanÕn getirdi÷i 72 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 eksiklikleri telafi etmek için performans karnesi kavramÕ ortaya çÕkartÕlmÕútÕr (Asosheh, Nalchigar ve Jamporazmey, 2010, s.5931). KuruluúlarÕn sadece genel olarak mali göstergelere önem vermesinin devamlÕ geliúmeye ve yenilik yapmaya engel oldu÷u ortaya çÕkmaktadÕr. Bunun aksine mali göstergeleri göz ardÕ edip bunlarÕn yerine üretim dönemi, hata oranÕ gibi ölçütlerin benimsenmesi gerekti÷i ve mali ölçütlerin de bunlara ba÷lÕ olarak kendili÷inden gerçekleúece÷i yöneticiler tarafÕndan ileri sürülmüútür. PerformansÕn tek bir yönünün bir iúin tüm kritik alanÕnÕ kapsamayaca÷Õndan böyle bir durumda finansal ölçütler ile finansal olmayan (operasyonel) ölçütler arasÕnda tercih yapÕlmasÕna gerek olmadÕ÷ÕnÕ bunlar arasÕnda bir denge olmasÕ gerekti÷i belirtilmiútir (Yenice, 2007, s.97). Temel olarak performans karnesi, kurumsal performansÕn de÷erlenmesinde oluúan bu boúluklarÕn doldurulmasÕ amacÕyla ortaya çÕkmÕútÕr (Utkutu÷, 2008, s.56). Bu ba÷lamda performans karnesi hem bilim adamlarÕnÕn hem de yöneticilerin ilgisini çekmeye baúlamÕútÕr (Ahn, 2001, s.441). Firma performansÕnda úimdiki performansÕnÕn (finansal) yanÕ sÕra gelecek performansÕnÕ da kapsayan bir ölçüt serisi (finansal olmayan) oluúturur (Leung, Lam, Cao, 2006, s.682). Performans karnesi, iúletmelerin finansal de÷erleri yanÕnda gelece÷e yönelik olarak iúletmelerin bilanço ve gelir tablolarÕna henüz net olarak yansÕtamadÕklarÕ müúteri memnuniyeti, müúteri odaklÕlÕ÷Õ, müúteriler ve hissedarlarÕn beklentileri çerçevesinde iúletme içi faaliyetlerin geliútirilmesi ve mükemmelleútirilmesi, de÷iúime ayak uydurabilmesi amacÕyla insan, sistem, isletme içi yöntemler çerçevesinde ö÷renme ve geliúme gibi finansal olmayan de÷erleri esas alan dinamik bir performans de÷erleme sistemi ve/veya yönetim tekni÷idir (Utkutu÷, 2008, s.56). KÕsacasÕ birden fazla performans bileúeninin ölçülmesi ve her bir performans ölçüm sonucuna belirli a÷ÕrlÕklar verilerek özet bir úekilde raporlanmasÕna dayalÕ bir performans ölçüm sistemi olarak açÕklanmaktadÕr (Coúkun, 2006, s.128). Performans karnesinin oluúturulma süreci Kaplan ve Norton’Õn 1 yÕllÕk bir süre ile 12 úirket üzerinde performans ölçümü ile ilgili bir çalÕúma yapmalarÕ ile baúlamÕútÕr. Bu çalÕúmanÕn sonucunda üst düzey yöneticilere ölçütler sunan ve iúletmenin geniú kapsamlÕ bir bakÕú açÕsÕnÕ gösteren performans karnesi ortaya çÕkmÕútÕr. Oluúturulan performans karnesinde finansal ölçütlerle beraber finansal olmayan ölçütler de kullanÕlmÕútÕr. Finansal ölçütler yapÕlan faaliyetlerin sonuçlarÕnÕ göstermekte finansal olmayan ölçütler ise gelecek finansal ölçütlerin sürücüleri rolündedir (Kaplan ve Norton, 1992, s.71). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 73 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi ølk olarak 1992 yÕlÕnda Kaplan ve Norton finansal ölçütlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçütlerin de karar alma sürecinde yöneticiler tarafÕndan kullanÕlmasÕ gerekti÷ini belirtmiúlerdir. 1996 yÕlÕna gelindi÷inde ise performans karnesini iúletme stratejisi ile birleútirmiúlerdir. Stratejik amaçlarÕ elle tutulabilir amaçlara, ölçütlere çevirmek için birbirleri ile alakalÕ dört aúamadan oluúan bir yapÕ oluúturmuúlardÕr. Vizyon ve strateji belirlemek, iletiúim kurmak, iú plânlama, geri besleme ve ö÷renme bu basamaklarÕ oluúturan unsurlardÕr. 2001 yÕlÕnda da stratejiyi örgütün yönetim süreci oda÷Õnda tutmak için beú temel ilke geliútirmiúlerdir. ”Stratejiyi finansal olmayan terimlere çevirmek”, ”Örgütü stratejiye göre hizaya getirmek”, “Stratejiyi herkesin günlük iúinde kullanmasÕnÕ sa÷lamak”, “Stratejiyi devam eden bir süreç haline getirmek”, ”Yönetsel liderlik do÷rultusunda de÷iúimi harekete geçirmek”. Bütün bu süreçlerde performans karnesi kapsamlÕ performans yönetimi olarak tanÕmlanmaktan ziyade performans ölçüm ve yönetim sistemine kolaylÕk getirmek ve kontrol etmek için strateji geliútirme aracÕ olarak tanÕmlanmaya baúlanmÕútÕr (Braam, 2004, s.338). Firmalar performans karnesini aúa÷Õdaki amaçlar için kullanmaktadÕr (Kaplan ve Norton, 1996b, s.85): 1) Stratejiyi açÕklamak ve güncelleútirmek 2) Firmada stratejiyi bildirmek 3) getirmek. Birim ve bireysel amaçlarÕ strateji ile birlikte bir araya 4) ba÷lamak Stratejik amaçlarÕ uzun dönemli hedeflere ve yÕllÕk bütçelere 5) Stratejik giriúimleri tanÕmlamak ve bir araya getirmek 6) Stratejiyi ö÷renmek ve geliútirmek için periyodik performans de÷erlemesini yönetmek. Performans karnesi iúletme birim stratejisinin somut halidir bu yüzden genel merkez ve yönetim kurulu ile koordineli olmalÕdÕr. Böylelikle iúletme birimleri uzun dönemli stratejilerin niceli÷ini ölçebilir ve üst düzey yöneticilerle iletiúime geçebilirler (Kaplan ve Norton, 1996b, s.80). AyrÕca performans karnesi her bir stratejik iúletme birimi için oluúturulabilir. Her iúletme birimi içerisindeki her departman için de kullanÕlabilirken sonuç olarak da her iúçi için de kullanÕlabilmektedir (Wisner, 2010, s.5). 74 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Performans karnesinin kullanÕmÕndaki artÕúÕn ve pek çok alanda kullanÕlmasÕnÕn çeúitli nedenleri bulunmaktadÕr. ølk olarak geleneksel ölçüm yöntemleri ile karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õna geleneksel ölçüm de sadece finansal ölçümleri kullanÕrken performans karnesi bir úirketin daha geniú vizyonuna odaklanarak yöneticinin karar verme sürecini geliútirmektedir. økinci neden ise bütünsel performans ölçümünde oldu÷u gibi performans karnesi, finansal ölçütler ile finansal olmayan ölçütler arasÕnda bir ba÷ kurmaktadÕr. Üçüncü olarak da performans karnesi stratejik yönetim sistemi olarak da kullanÕlmaktadÕr (Asosheh, Nalchigar ve Jamporazmey, 2010, s.5933). AyrÕca performans raporlama biçimi olmasÕ özelli÷i ve stratejik düúünceleri destekleyici niteli÷i ile ilgi çekmeyi baúarmÕútÕr. Performans karnesi, kurumsal stratejilerin farkÕndalÕ÷ÕnÕ arttÕrabilecek, aynÕ zamanda iúletme modelleri kurabilecek, finansal performansÕ iyileútirebilecek ve daha etkili uygulamalara geçiú sa÷layabilecek bir yöntemdir. Örgütler bu yöntemi iúletmenin belirli problemlerini çözmek amacÕyla kullanmaktalardÕr (Olve vd, 2004, s.1). Yöneticilerden gelen bütün bilgileri bir bütün halinde sunmaktadÕr. Böylelikle yöneticiler firmanÕn uzun dönemli stratejik amaçlarÕnÕ daha iyi anlayabilmektelerdir (Kaplan ve Norton, 1996b, s.80). Performans karnesinin yararlarÕ arasÕnda iúletme aktivitelerini firmanÕn vizyon ve stratejisine dönüútürmesi, içsel ve dÕúsal iletiúimi güçlendirmesi, stratejik amaçlara karúÕn örgüt performansÕnÕ denetlemesi sayÕlabilmektedir (Alptekin, 2008, s.680). Performans karnesinin yararlarÕnÕn yanÕ sÕra eksik yönleri de eleútiri konusu olmaktadÕr.Performans ölçütlerindeki fazla çeúitlilik de performans karnesini uygulamada kafa karÕútÕrÕcÕ olabilir ve odaklanmada sorun yaratabilece÷i tartÕúÕlmaktadÕr (Banker vd., 2004, s.424). AyrÕca ölçütlere a÷ÕrlÕk verilirken ve ölçütler belirlenirken objektiflik sa÷lanamayabilir (Leung, Lam, Cao, 2006, s.68). Buna ek olarak ölçülmek isteneni yanlÕú ölçütlerle ölçme olasÕlÕ÷Õ da mevcuttur (Person, 2009, s.10). AyrÕca performans karnesinin olumsuz yanlarÕndan bir tanesi de karne oluúturulurken uzun dönemli amaçlarÕ belirlemede baúarÕsÕzlÕ÷a düúülmesi olarak belirtilmiútir (Bhagwat ve Sharma, 2007, s.59). Kimi eleútirmenler de geleneksel finansal ölçütlerin müúteri tatmini, kaliteyi, dönüúüm süresini ve çalÕúan motivasyonunu geliútirmedi÷ini söylemektedir. OnlarÕn bakÕú açÕlarÕna göre finansal performans finansal olmayan faaliyetlerinin sonucudur. Firmalar finansal ölçütlere a÷ÕrlÕk vermeye çalÕúmamalÕlardÕr. Çünkü zaten finansal olmayan faaliyetlerde gerekli geliúmeleri yaparak MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 75 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi finansal performans ölçümlerde düzelme inanmaktadÕrlar (Kaplan ve Norton, 1992, s.77). meydana gelece÷ine 2.2. Performans Karnesinin BoyutlarÕ Performans karnesi, geleneksel finansal boyutu finansal olmayan üç performans boyutu ile ço÷altmaktadÕr. Bu üç boyut, bir úirketin müúteri boyutu, içsel iú süreçleri boyutu ve ö÷renme ve geliúme boyutlarÕ olarak sÕralanabilmektedir (Kaplan ve Norton, 1996b, s.75). Yani performans karnesinde maddi duran varlÕklarÕ ölçen finansal boyut, maddi olmayan duran varlÕklarÕ ölçen müúteri boyutu, süreç boyutu, ö÷renme ve geliúme boyutu olmak üzere dört boyut bulunmaktadÕr (Abran ve Buglione, 2003, s.341). 2.2.1. Finansal Boyut: Finansal nitelikli ölçütler, iúletmenin hissedarlara veya sahiplere nasÕl göründü÷ünü gösterir (Koçel, 2010, s.448). Firma bu boyut sayesinde finansal olmayan sonuçlarÕ finansal sonuçlara nasÕl daha iyi çevireceklerini anlatmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21). 2.2.2.Müúteri Boyutu: Müúteriler ile ilgili ölçütler, iúletmelerin müúterilere nasÕl göründü÷ünü göstermektedir (Koçel, 2010:449). Müúteri boyutu firmanÕn müúterilerinin beklentileri firma nasÕl daha iyi bir úekilde karúÕlayaca÷ÕnÕ anlatmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21). 2.2.3. øçsel øú Süreçleri Boyutu: øçsel iú süreçleri boyutu organizasyonun iç iúleyiúinde hangi süreçler itibari ile geliútirmeler yapmasÕ gereklili÷ini anlatmaktadÕr (Koçel, 2010, s.449). FirmanÕn yenilik yapma, geliúme ve ö÷renme yetene÷i firmanÕn de÷eri ile ilgilidir (Kaplan ve Norton, 1992,s.75). De÷er ise içsel iú süreçleri boyutu ile yaratÕlÕr (Kaplan ve Norton, 2004, s.12). 2.2.4. Ö÷renme ve Geliúme Boyutu: Müúteri beklentilerini tatmin etme kabiliyetini sa÷lama almak ve arttÕrmak için firma inúa edip devam ettirece÷i alt yapÕya odaklanmaktadÕr (Ho, Cheng ve Lin, 2001, s.21). Bu boyutta örgütün finansal olmayan varlÕklarÕnÕ ve stratejideki rollerini tanÕmlamaktadÕr. Bu boyut insan sermayesi, bilgi sermayesi ve örgüt sermayesi olmak üzere üç kategoriye ayrÕlmaktadÕr (Kaplan ve Norton, 2004, s.13). 76 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Kaynak: KAPLAN, R., .NORTON, D., (1996), “ Using the balanced scorecard as a strategic management system”, Harvard Business Review, January-February, sayÕ 74 s.76. Finansal boyutun belirlenebilmesi için “úirketimiz hangi sayÕsal hedeflere ulaúÕrsa ortaklarÕmÕz tarafÕndan baúarÕlÕ olarak kabul edilecektir?”, müúteri boyutunun belirlenebilmesi için “vizyonumuza ulaúmak için müúterilerimiz tarafÕndan nasÕl algÕlanmalÕyÕz?”, içsel iú süreçleri boyutunun belirlenebilmesi için “müúterilerimizi tatmin etmek için hangi süreçlerimizde mükemmelli÷i hedeflemeliyiz?”, ö÷renme ve geliúme boyutunun belirlenebilmesi için “vizyonumuza ulaúmak için nasÕl bir kurumsal ö÷renme ve geliúme modelimiz olmalÕ?” sorularÕnÕn cevaplandÕrÕlmasÕ gerekmektedir. Performans karnesi bir modelden çok bu sorulara cevap verilmesini esas alan ve her úirket için özgün olarak geliútirilmesi gereken bir araç olmakla beraber kurum performanslarÕnÕn en önemli belirleyicisi olan stratejinin, iú sonuçlarÕna hÕzlÕ ve ölçülebilir bir úekilde yansÕmasÕna yardÕmcÕ olan bir araçtÕr (Argüden, 2011). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 77 Giriúimler Hedefler Ölçütler Giriúimler Hedefler Amaçlar Giriúimler Hedefler Ölçütler Ölçütler ÖöRENME VE GELøùME BOYUTU Vizyonumuza ulaúmak için de÷iúim ve geliúim yeteneklerimizi ne úekilde korumalÕyÕz? øÇSEL øù SÜREÇLERø BOYUTU Hissedar ve müúterilerimizi memnun kÕlmak için hangi iúlemlerde mükemmel olmalÕyÕz. Vizyon ve Strateji Amaçlar Giriúimler Hedefler Ölçütler MÜùTERø BOYUTU Vizyonumuzu Gerçekleútirmek için müúterilerimize nasÕl görünmeliyiz? Amaçlar FøNANSAL BOYUT Finansal baúarÕ Kazanmak için HissedarlarÕmÕza NasÕl Görünmeliyiz? Amaçlar ùekil 1. Performans Karnesinde KullanÕlan Performans BoyutlarÕ MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Performans karnesinin dört boyutunda kullanÕlan ölçütlerden yaygÕn olarak kullanÕlan performans ölçütlerinden bazÕlarÕ aúa÷Õdaki Tablo 1’de gösterilmiútir. Tablo 1. Performans Karnesinin Dört Boyutunda KullanÕlan Performans Ölçütleri Finansal Boyut Müúteri Boyutu øçsel øú Süreçleri Boyutu Ö÷renme ve Geliúme Boyutu Toplam VarlÕklar Müúteri Memnuniyeti Ortalama Teslim Süresi ÇalÕúma Çevresinin Kalitesi Toplam Aktif KârlÕlÕ÷Õ Müúteri Ba÷lÕlÕ÷Õ Toplumsal KatÕlÕm ÇalÕúan Verimlili÷i Brüt Kâr Pazar PayÕ Patent SayÕsÕ øúe Gelmeme Net Kâr Faiz KarúÕlama OranÕ Müúteri ùikâyetleri Personel De÷iúim OranÕ Sürekli Geliúme Müúteriye Toplam Maliyeti Garanti Taahhütleri ÇalÕúanlarÕn Tatmini Hisse Senedi FiyatÕ Kaybedilen Müúteri SayÕsÕ Ar-Ge HarcamalarÕ ÇalÕúma Saatleri Borç-Öz kaynak OranÕ Marka TanÕnmÕúlÕ÷Õ ÇalÕúanÕ KullanÕm OranÕ Etik øhlalleri Öz Sermaye KârlÕlÕ÷Õ SatÕú Hacmi AtÕk Azaltma Toplam Maliyetler øade OranÕ Kusur OranÕ Raporlanabilir Kazalar Birleúik Büyüme OranÕ Reklam SayÕsÕ Yer KullanÕmÕ Motivasyon Kiúisel AmaçlarÕ Baúarma Kaynak: NIVEN, R. (2006)., “Balanced Scorecard Step By Step: Maximizing Performance and Maintaining Results”. New Jersey: Wiley. s.148, 154, 156,162. 78 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Performans karnesinin dört boyutu sebep sonuç iliúkisi içerisindedir. Birbirinden ayrÕ olarak düúünülemezler. Her bir ölçüt bu sebep sonuç iliúkisi içerisinde hareket etmek zorundadÕr. Daha da ötesi her bir ölçüt di÷er ölçütleri kuvvetlendirmektedir (Veen-Dirks ve Wijn, 2002, s.416). E÷er yanlÕú performans ölçütleri kullanÕlÕrsa çalÕúanlarÕn tavrÕ, öncelikleri ve kararlarÕ yönetici takÕmÕn direktifleri ile iyi bir uyuúma gösteremez. Ölçütler ola ki çok fazla olursa bu sefer de çalÕúanlar çok iyi odaklanamazlar (Cokins, 2006, s.83-84). Bu ölçütlerin sayÕsÕ mümkün oldu÷u kadar azaltÕlmalÕdÕr. Boyut sayÕlarÕnÕn seçimi úirketin faaliyet gösterdi÷i sektöre göre farklÕlÕk gösterebilecektir. Bu yüzden performans karnesinin strateji formülasyon için yaratÕlmamÕú olup sadece onu geliútirmek için var edildi÷i unutulmamalÕdÕr (Veen-Dirks ve Wijn, 2002, s.416-417). 2.3. Performans Karnesinin OluúturulmasÕ Performans karnesinin en büyük yararÕ stratejiye kolaylÕk getirmesi ve sadece üst düzey yönetici için de÷il örgütün tümü ile alakalÕ olmasÕdÕr. Bunu baúarabilmesi için performans karnesi strateji odaklÕ olmalÕdÕr. (Olve vd, 2004, s.2). Strateji haritasÕnÕn tepesinde paydaúlarÕn de÷erlerini maksimize etmek vardÕr. Fakat bu amaç de÷il, stratejik amaçlarÕn neden sonuç içerisinde baúarÕlmasÕnÕn sonucudur (Cokins,2006, s95). Bu yüzden strateji haritasÕ oluúturmak için örgüt stratejisinin açÕk olmasÕ gerekmektedir. Üst düzey yönetici takÕmÕ ile fikir birli÷i, uyum ve mutabakat sa÷lanmalÕdÕr (Kaplan ve Norton:2004, s.92). øúletmeler stratejilerinin yer aldÕ÷Õ strateji haritasÕnÕ oluútururken öncelikli olarak bazÕ kavramlara dikkat etmeleri gerekmektedir. Aúa÷Õda bu kavramlarÕn tanÕmlarÕ yer almaktadÕr. Misyon; örgütün var olma amacÕnÕ tanÕmlamaktadÕr. De÷erler, örgüt için neyin önemli oldu÷unu vurgularken vizyon örgütün ne olmak istedi÷ini anlatmaktadÕr. Strateji de kÕsaca örgütün oyun planÕdÕr (Kaplan ve Norton, 2004, s.33). Daha geniú kapsamda strateji, iúletmenin dÕú ve iç çevre koúullarÕna ba÷lÕ olarak ve kendi misyon ve vizyon anlayÕúlarÕ do÷rultusunda, iúletme kaynaklarÕnÕn hangi alanlara ve hangi amaçlar için tahsisi edilece÷ini gösteren temel tercihleri olarak tanÕmlanabilmektedir (Koçel, 2010, s.447-448). Pek çok firmanÕn misyon ve vizyonlarÕ bulunmaktadÕr. Bu terimler úirket stratejisine dönüútürülmektedir. Bazen bu stratejiler oluúturulurken örgüt içerisinde tam anlamÕ ile geliútirilemezler. Bu durumda performans karnesi firmanÕn vizyon ve stratejilerini entegre performans ve faaliyetlerin oluúumuna dönüútürmeye yardÕm etmektedir (Cebeci, 2009, s. 89). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 79 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Performans karnesi stratejiyi açÕklar, stratejiyi faaliyete geçirir ve uygular, iúletme birimlerinin strateji etrafÕnda hizalanmasÕna yardÕm eder. AyrÕca stratejiyi tüm birimlerde ve tüm seviyelerde uygular, stratejik uygulamayÕ denetler ve yönetir. E÷er strateji haritasÕ ve performans karnesi istenilen baúarÕyÕ vermezse strateji haritasÕ strateji amaçlarÕ ve performans karnesi istenilen baúarÕyÕ gösterene kadar revize edilmelidir (Person, 2009, s.6-8). ùekil 2. Performans Karnesinin Stratejik Çerçevesinin Belirlenmesi Vizyon ve Stratejinin Belirlenmesi ve TanÕmlanmasÕ • Vizyonun TanÕmlanmasÕ • Fikir Birli÷inin Sa÷lanmasÕ øletiúim ve Ba÷lantÕ • øletiúim kurmak ve e÷itmek • Hedeflerin belirlenmesi • Performans ölçülerinin uygun ödüllerle ba÷daútÕrÕlmasÕ Performans Karnesi • • • • Stratejik Geribildirim ve Ö÷renme • Ortak vizyonu ifade etmek • Stratejik geribildirimin sa÷lanmasÕ • Stratejinin desteklenmesi ve ö÷renmeyi kolaylaútÕrma øú PlânlamasÕ Hedef Belirleme Stratejik adÕmlar atma KaynaklarÕ da÷Õtma Kilometre taúlarÕnÕ oluúturma Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON, D. P. (1996b), “ Using the balanced scorecard as a strategic management system”. Harvard Business Review, sayÕ 74, s.75–85. 80 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Performans karnesi yöneticilere yeni yönetim süreci geliútirmelerine olanak tanÕmaktadÕr. Bu süreç ùekil 2’de gösterildi÷i üzere dört basamaktan oluúmaktadÕr. ølk basamakta vizyon ve stratejileri çerçevesinde fikir birli÷i oluúturmada yöneticiye yardÕm etmektir. økinci sÕrada iletiúim kurmak bulunmaktadÕr. Bu aúamada ise departmanÕn amaçlarÕna veya kiúisel amaçlara stratejiyi ba÷lama olana÷Õ tanÕmaktadÕr. Üçüncü süreç ise iú plânlamasÕdÕr. Bu süreç iúletme ile finansal plânlarÕ entegre etmeye olanak sa÷lar. Dördüncü süreçte ise geri bildirim ve ö÷renme bulunmaktadÕr (Kaplan ve Norton, 1996, s.75-77). øúletmenin performans karnesinin oluúturulmasÕ için stratejik yönetim sistemi do÷rultusunda Tablo 2’de gösterildi÷i üzere belirli aúamalarÕ gerçekleútirmesi gerekmektedir. Bir aúamadan di÷er aúamaya belirli sürelerde geçerek iúletmenin stratejik yönetim süreci oluúturulmuú olacaktÕr. øúletmenin bu aúamalardan geçmesi yaklaúÕk 3 yÕllÕk bir süreyi kapsamaktadÕr. øúletmenin vizyonunun belirlenmesi ile baúlayan bu süreç vizyon do÷rultusunda orta düzey yöneticilerle bir araya gelinerek stratejilerin belirlenmesi ile devam etmektedir. Bunun hemen ardÕndan iúletme için kârlÕlÕk sa÷lamayacak yatÕrÕmlar elenir. Böylece iúletmedeki birimler arasÕndaki ortak de÷iúim programlarÕ için ön hazÕrlÕk yapÕlÕr. Daha sonra iúletmenin her bir stratejik birimi için performans karnesi oluúturulur ve denetlenir. Denetleme sonucuna bakÕlarak iúletmenin vizyonunda herhangi bir de÷iúiklik yapÕlÕp yapÕlmayaca÷Õna karar verilir. Sonuç belirlendikten sonra yöneticiler performans karnesinden memnun kalÕrlarsa, performans karnesi tüm iúletmeye duyurulur. Bu arada üç düzey yönetici grubu kendi amaçlarÕ ile performans karnesini ba÷lantÕlÕ hale getirdikten sonra performans karnesinde kullanÕlan her bir ölçüt için beú yÕllÕk hedefler belirlerler. Bu aúamadan sonra aylÕk de÷erlendirmeler baúlar ve onlarÕ takiben yÕlsonunda yÕllÕk strateji de÷erlendirmeleri yapÕlarak gerekli görülen güncellenmeler yapÕlÕr. Son olarak da her bir çalÕúan iúletmenin performans karnesi amaçlarÕ ile ba÷lantÕlÕ kiúisel amaçlarÕnÕ oluútururlar. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 81 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Tablo 2. øúletmenin Stratejik Yönetim Sistemini OluúturmasÕ Aylar Faaliyet AçÕklama 0-3. Ay Vizyonun açÕklanmasÕ Yeni oluúturulan yönetim ekibinden 10 kiúi birlikte çalÕúÕr. øúletmenin vizyonu belirlenir ve stratejiye dönüútürülür. Böylece iúletmenin stratejisinde fikir birli÷i oluúur ve strateji benimsenir. 4.-5. Ay Orta düzey yöneticilere anlatmak Yönetimin ilk üç kademesindeki 100 kiúi bir araya getirilir ve strateji açÕklanÕr. 6. Ay Stratejik olmayan yatÕrÕmlarÕn elenmesi 6.Ay Kurumsal de÷iúim programlarÕnÕn baúlatÕlmasÕ Performans karnesi iúletme birimleri arasÕnda ortak de÷iúim programlarÕnÕn gereklili÷ini ortaya koyar. 6.-9. Ay øúletme biriminin karnesini oluúturmak øúletmenin karnesini kullanarak her birim kendi stratejisi do÷rultusunda kendi karnesini oluúturur. 9.-11. Ay øúletme birimlerinin karnelerini denetlemek ùirket baúkanÕ ve yöneticiler her bir iúletme biriminin karnesini denetler. 12. Ay Vizyonun netleútirilmesi øúletme birimlerinin karnelerinin denetlenmesi sonucu baúta dâhil edilmeyen ortak konularÕn belirlenmesi sa÷lanÕr. 12. Ay-Devam Performans karnesinin tüm kuruluú çapÕnda duyurulmasÕ Yöneticiler performans karnesinden 1 yÕl sonrasÕnda memnun kalÕrlarsa tüm iúletmeye performans karnesi duyurulur. 13.-14Ay Kiúisel performans hedeflerini belirlemek Yönetimin ilk üç kademesindeki yöneticiler kendi amaç ve teúvik primlerini performans karnesi ile ba÷lantÕlÕ hale getirilir. 15.-17.Ay Uzun dönemli plan ve bütçenin güncelleútirilmesi Her ölçüt için beú yÕllÕk hedefler belirlenir. Bu hedefler için gereken yatÕrÕmlar ve gerekli fonlar belirlenir. Beú yÕllÕk planÕn ilk yÕlÕ yÕllÕk bütçeyi oluúturur. 18.Ay- Devam AylÕk ve üçer aylÕk de÷erlendirmelerin yapÕlmasÕ øúletme birimlerinin karneleri onaylandÕktan sonra stratejik konular üzerine odaklanan aylÕk de÷erlendirme süreci (üç aylÕk de÷erlendirmeler ile desteklenen) baúlar. 25.-26.Ay YÕllÕk strateji de÷erlendirmeleri yapmak Üçüncü yÕlÕn baúÕnda ilk baúlangÕç stratejisi gerçekleútirilmiútir. Daha sonrasÕnda kurumsal stratejinin güncellenmesi gerekmektedir. 25.-26. Ay Herkesin performansÕnÕ performans karnesine ba÷lamasÕ Tüm çalÕúanlarÕn kiúisel amaçlarÕnÕ performans karnesi amaçlarÕna ba÷lamalarÕ istenir. Tüm kuruluúun teúvik primi uygulamasÕ karneye ba÷lanÕr. Performans karnesi stratejik öneme sahip yatÕrÕmlarÕn tanÕmlanmasÕnÕ ve elenmesini sa÷lar. olmayan Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON, D. P. (1996b). “Using the balanced scorecard as a strategic management system” Harvard Business Review, 74(1), 78–79 82 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 Geliútirme AúamasÕ 1 Alt yapÕ için gerekli olan belgelerin temin edilmesi 2 Performans karnesi için e÷itim vermek 3 Vizyon, de÷er, misyon, stratejinin onaylanmasÕ/yenilenmesi 4 Üst düzey yönetimle görüúmelerin yapÕlmasÕ 5 Strateji haritasÕ geliútirmek 5a ProgramÕ yönetenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ 5b ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ 6 Ölçütlerin oluúturulmasÕ 6a ProgramÕ yürütenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ 6b ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ 7 Hedefleri belirlemek ve öncelik sÕrasÕna koymak 8 ølk performans karnesi raporu için bilgi toplanmasÕ 9 Performans karnesinin ilk tanÕtÕmÕ 10 Performans karnesi uygulama planÕnÕn gerçekleútirilmesi Hafta Planlama aúamasÕ 1 Performans karnesi için amaçlarÕn geliútirilmesi 2 Uygun organizasyon biriminin seçimi 3 Tepe yönetiminin deste÷inin alÕnmasÕ 4 Uygulama takÕmÕnÕn kurulmasÕ 5 Proje planÕnÕn formüle edilmesi 6 øletiúim stratejisinin ve planÕnÕn geniúletilmesi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Tablo2.3: Performans Karnesinin Uygulama Çizelgesi MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi 83 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Tablo 3’de performans karnesinin stratejik yönetim sistemi oluúturulduktan sonra haftalÕk olarak hangi uygulama aúamalarÕndan geçti÷i görülmektedir. Bu uygulama“Plânlama AúamasÕ” ve “Geliútirme AúamalarÕ” olmak üzere iki aúamadan oluúmaktadÕr. Bu süreçlerin tamamlanmasÕ 16 haftalÕk bir süreci almaktadÕr. ølk 5 hafta “Plânlama AúamasÕ”nÕ oluútururken kalan haftalar da “Geliútirme AúamasÕ”nÕ oluúturmaktadÕr. Tablo 3’de de görüldü÷ü gibi 16 hafta tamamlandÕktan sonra geriye kalan zaman plânlamanÕn gerçekleútirilmesi için harcanmaktadÕr. Bir baúka deyiúle performans karnesinin uygulanmasÕ 20 haftayÕ almaktadÕr. Planlama AúamasÕnda, “Performans karnesinin amaçlarÕnÕn geliútirilmesi”, “Uygun organizasyon biriminin seçimi”, “Tepe yönetiminin deste÷inin alÕnmasÕ”, “Uygulama takÕmÕnÕn kurulmasÕ”, “Proje planÕnÕn formüle edilmesi”, “øletiúim stratejisinin ve planÕnÕn geniúletilmesi “yer almaktadÕr. Geliútirme AúamasÕnda ise “Alt yapÕ için gerekli olan belgelerin temin edilmesi”, “Performans karnesi için e÷itim vermek”, “Vizyon, de÷er, misyon, stratejinin onaylanmasÕ/yenilenmesi”, “Üst düzey yönetimle görüúmelerin yapÕlmasÕ”, “Strateji haritasÕ geliútirmek”, “ProgramÕ yönetenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ”, “ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ”, “Ölçütlerin oluúturulmasÕ”, “ProgramÕ yürütenlerle çalÕúma toplantÕlarÕ”, “ÇalÕúanlardan geri bildirim alÕnmasÕ”, “Hedefleri belirlemek ve öncelik sÕrasÕna koymak”, “ølk performans karnesi raporu için bilgi toplanmasÕ”, “Performans karnesinin ilk tanÕtÕmÕ”, “Performans karnesi uygulama plânÕnÕn gerçekleútirilmesi” yer almaktadÕr. 2.4. Performans Karnesi UygulamalarÕ Performans karnesinin kullanÕm alanlarÕ arasÕnda iúletmeler, sanayiler, hükümet ve kâr amacÕ gütmeyen örgütler bulunmaktadÕr (Alptekin, 2008, s.680). Bu sayÕlan kullanÕm alanlarÕ biraz daha geniúletilirse ar-ge (Eliat, Golany ve Shtub, 2008), e-ticaret (Asosheh vd., 2010), tedarik zinciri de (Bhagwat ve Sharma, 2007) yer almaktadÕr. SayÕlan sektörler arasÕnda hastane, sa÷lÕk, üretim ve bankacÕlÕk sektörleri de yerini almaktadÕr (Almawali, Zainuddin ve Ali, 2010, s.1722). Aúa÷Õda finans, sa÷lÕk hizmetleri ve üretim sektöründe faaliyet gösteren firmalarÕn performans karnesinde kullanÕlan boyutlar ve ölçütleri gösteren örnekler Tablo 4, Tablo 5 ve Tablo 6’da gösterilmiútir. 84 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Tablo 4. Metro Bank’Õn Performans Karnesinde KullanÕlan Boyutlar ve Ölçütler Finansal Boyut YatÕrÕmlarÕn getirisi Gelirdeki artÕú Mevzuat hizmetlerinin maliyetindeki de÷iúim Gelir karmasÕ Müúteri Boyutu Müúteri biriminin payÕ Müúteri iliúkilerinin derinli÷i Müúteri devamlÕlÕ÷Õ Müúteri memnuniyeti araútÕrmasÕ øçsel øú Süreçleri Boyutu Yeni ürünlerden elde edilen gelirler Ürün geliúim süreci Müúterilerle geçen süre Çapraz satÕúlarÕn sonucu SatÕú kanallarÕnÕn karmasÕndaki de÷iúim Hizmetlerdeki hata oranÕ Müúteri isteklerini yerine getirme süresi Ö÷renme ve Geliúme Boyutu ÇalÕúanlarÕn memnuniyeti ÇalÕúan baúÕna düúen gelir Stratejik iúleri tamamlama oranÕ Stratejik bilgilere ulaúma oranÕ Kiúisel hedeflerin uyum yüzdesi Kaynak: KAPLAN, R., S., NORTON, D. (1996a). “Translating strategy into action: the balanced scorecard.” Boston: Harvard Business School Press. s.155. Tablo 4’de Metro Bank’Õn performans karnesi bulunmaktadÕr. Metro bank tek bir ürüne a÷ÕrlÕk vermiú ve mevcut faiz oranlarÕyla müúterilerin %80’ine verilen hizmetin karsÕz olmasÕ nedeni ile sorunlar yaúamaktaydÕ. Bu yüzden performans karnesine yönelmiúlerdir. Bu sebepten dolayÕ gelir artÕúÕ stratejisi ile gelir kaynaklarÕnÕ arttÕrmak; verimlilik stratejisiyle de operasyonel verimlili÷i arttÕrarak maliyeti azaltmak hedeflemiútir. Bunun için de müúteri memnuniyetinin arttÕrÕlmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Bunun sa÷lanmasÕnda da iç iúleyiúleri belirlemiúler ve müúterileri anlamak, yenilikçi ürünler geliútirmek ve ürünlerin çapraz satÕúÕ yani ürünlerin veya hizmetlerin birbirleri ile ilgi kurularak satÕlmasÕ yönünde iyileútirmeler yapmÕúlardÕr. Bunlara ulaúmak için de çalÕúanlarÕn verimlili÷ini arttÕrma MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 85 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi yoluna gitmiúlerdir. ÇalÕúan yeteneklerini geliútirme, bilgi sisteminin geliútirilmesi ve çalÕúanlarÕn kiúisel amaçlarÕnÕ iúletmenin amaçlarÕ ile uyumlu hale getirmesi sayesinde de çalÕúanlarÕn verimlili÷in artmasÕ planlanmÕútÕr (Kaplan ve Norton 1996a, s.151-153). Tablo 5. Montefiore Hospital’Õn Performans Karnesinde KullanÕlan Boyutlar ve Ölçütler Finansal Boyut Her birim hizmet baúÕna düúen kar Her birim hizmet baúÕna düúen maliyet Hizmet birimleri sayÕsÕ Müúteri Boyutu Müúteri tatmini Hizmet anketleri ùikayetler/ övgüler ølk randevu zamanÕ øçsel øú Süreçleri Boyutu Kalma süresi Uygun yatak kullanÕmÕ Mevcut/planlanan kullanÕm oranÕ Tekrar kabul edilme zamanÕ Kabul edilmeme oranÕ Hasta bakÕm planÕndaki hasta % Hasta memnuniyeti Hizmet edilen zamanlar Toplam hasta Ö÷renme ve Geliúme Boyutu Pazar payÕ Birleútirilmiú anketler EkipmanlarÕn gerçek yaúÕ/faydalÕ ömür Yeni programlarÕn getirisi % Tercih edilen doktorlar Tercih edilen doktor baúÕna hasta sayÕsÕ Kaynak: KAPLAN, R. S., NORTON D. (2001). “The strategy-focused organization how balanced scorecard ompanies thrive in the new Business Environment”. Harvard Business School Press.s.158 86 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi Montefiore Hospital’Õn Tablo 5’deki performans karnesinde stratejik amaçlar arasÕnda hacim ve pazar payÕnda büyüme, yeniden akademik ve klinik personellerinde denge oluúturma, bilgi sistemlerinde ve teknolojik sistemde alt yapÕ oluúturmak, hedef koyma ve bunlara ulaúma performansÕ stratejik amaçlar arasÕnda yerini almÕútÕr. hasta memnuniyeti ve hastalarÕn yararÕna iúleyecek klinik ve yönetim iúleyiúi oluúturmak amaçlanmÕútÕr. Finansal ölçütlerden ziyade finansal olmayan ölçütlere a÷ÕrlÕk verilmiútir. Böylece insanlarÕn dikkatini, geliúme süreçlere, hastalarÕ tedavi etmeye ve geliútirilen maliyet, kalite ve zamansallÕ÷a çevirmiúlerdir (Kaplan ve Norton, 2001 s.156-157). Tablo 6. Tayvan’da Üretim Sektöründeki Bilgi øúlemleri DepartmanÕnda KullanÕlan Boyutlar ve Ölçütler Finansal Boyut YatÕrÕm KârlÕlÕ÷Õ/Net Bugünkü De÷er Bilgi Teknolojisi satÕn alma maliyeti øletiúim/Network harcamalarÕ Müúteri Boyutu Müúteri tatmini BilgisayarlarÕn bakÕm zamanÕ Sistemden yararlanma oranÕ Bilginin kesin ve zamanÕnda ulaúmasÕ øçsel øú Süreçleri Boyutu Sistemin ortalama kapasitesi ve güvenilirlili÷i øçsel süreçlerin basitleútirilme kalitesi ve sayÕsÕ Problemleri çözme oranÕ ve zamanÕ Projeleri zamanÕnda tamamlama oranÕ Ö÷renme ve Geliúme Boyutu Eski sistemlere getirilen yenilikler Yeni sistemlerin geliútirilmesi Personellerin e÷itim sayÕsÕ ve saatleri Kaynak: LEE, A.H.I.,CHEN, W. C., CHANG, C.J.(2008). , “A fuzzy ahp and bsc approach for evaluating performance of it department in the manufacturing industry in Taiwan.” Expert Systems with Applications, sayÕ 34, s.96-107. Tablo 6’da Tayvan’da bilgi teknolojileri departmanÕnda performansÕ geliútirmek için oluúturulan performans karnesi bulunmaktadÕr. Bu firma için müúteri boyutu ve içsel iú ö÷renme süreci boyutu daha fazla önem vermektelerdir (Lee, Chen ve Chang, 2008, s.106). Finansal boyutta kârlÕlÕk ve maliyeti azaltmak önemli iken, müúteri tatmini, müúteriye verilen MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 87 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi hizmetlerin daha kaliteli olmasÕ için bilgisayarlara bakÕm yapÕlmasÕ, kullanÕlan sistemden yararlanabilmesi, ulaúacak bilginin kesin do÷ru olmasÕ ve zamanÕnda gereken bilgileri ulaúmasÕ müúteri boyutunu oluúturmaktadÕr. KullanÕlan sistemin kapasitesi ve sistemin güvenilirlili÷i, içsel süreçlerin daha basite indirilmesi, sistemde meydana gelecek sorunlarÕn çözülme oranÕ ve çözülme zamanÕ, yapÕlacak projelerin zamanÕnda tamamlanma oranÕ da içsel iú süreçleri boyutunu oluúturmaktadÕr. Son olarak da ö÷renme ve geliúme boyutunda da sistemlere getirilen yenilikler bunun yanÕ sÕra yeni sistemlerin geliútirilmesi, bu süreçte de personellerine verilen e÷itim sayÕsÕ ve saatleri bu boyutu oluúturmaktadÕr. 3. LøTERATÜR National Insurance’Õn oluúturdu÷u yeni stratejik yönetimi adÕm adÕm 30 aylÕk süreçten oluúmaktadÕr. Bu sürecin her bir adÕmÕnda artan geliúmeler olmuútur. Bu geliúmelere ba÷lÕ olarak National Insurance’Õn yönetim sistemi oluúturulmadan önce iki veya üç kez dört yeni yönetim süreci tekrar düúünülüp oluúturulmuútur. Böylelikle herkes uzun dönemli stratejik amaçlara odaklanmÕúlardÕr (Kaplan ve Norton, 1996b, s.77). Civco Medical Instruments (Kalona, Iowa)’Õn karnesi, firmanÕn satÕúlarÕnÕ ve giderlerini gösteren günü gününe veya aylÕk olarak ifade edilen, plân yapmak için mukayese edilen özet gelir tablosudur. ùirketin satÕú ve harcamalarÕnÕ gösteren gelir tablosundaki veriler sürekli olarak güncellenmekte ve haftalÕk olarak güncellenen bu veriler altÕ aylÕk sürelerde iúletmeye sunulmaktadÕr. Karne, satÕú, pazarlama, G&A ve ürün geliútirme ile alakalÕ harcamalarÕ satÕr satÕr detaylandÕrmaktadÕr. Di÷er grafik ve çizelgeler di÷er anahtar ölçülerdeki trendleri (geçmiú ve tahmini satÕúlarÕ, uluslararasÕ satÕúlarÕ, teúvik- tazminat sonuçlarÕnÕ ve tele pazarlama çabalarÕnÕ göstermektedir (Carney, 1999, s.4). AT&T Canada, Inc. ùirketi faaliyet zararÕ veren ve borçlarÕnÕ ödeyemeyen bir firmaydÕ. 1995 yÕlÕnda da 500 Amerikan firmasÕnda yapÕlan çalÕúmaya göre de çalÕúan tatmini ile alakalÕ olarak orta seviyeden daha aúa÷Õ bir seviyede yer aldÕ÷Õ görülmüútür. Bunun üzerine performans karnesi uygulamasÕna geçilmiútir. 1998 yÕlÕnÕn sonunda bu firma kayÕplarÕnÕ elemine etmiú ve pozitif nakit akÕmÕ sa÷lamÕútÕr. Telekomünikasyon pazarÕnda sadece yüzde dörtlük bir artÕú olmasÕna ra÷men müúterilerde 350000 den 700000’e kadar büyüme sa÷lanmÕútÕr. 3 yÕl öncesine göre yeni yatÕrÕmlar yapÕlmÕútÕr ve pazar payÕnda artÕú görülmüútür. 1998 yÕlÕnda tekrardan bir çalÕúma 88 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi yapÕlmÕútÕr ve sonuç olarak 500 Kuzey Amerika úirketleri arasÕndan çalÕúan tatmininde örneklemde ki úirketlerin ilk yüzde onunun ortalama performansÕndan %50 artÕú oldu÷u gözlemlenmiútir (Kaplan ve Norton, 2001, s.18). Bain&Company tarafÕndan 2002 yÕlÕnda “Yönetim Araç ve Teknikleri” konulu araútÕrma anketi hazÕrlanmÕútÕr. Bu anketi dünyanÕn çeúitli bölgelerinden 708 iúletme yöneticisi cevaplandÕrmÕútÕr. Bu anket sonucuna göre yöneticilerin %62’si, yönetim aracÕ olarak performans karnesini kullandÕklarÕnÕ belirtmiúlerdir (Rigby, 2003). Bain&Company tarafÕndan 1999 yÕlÕnda yapÕlan aynÕ konulu anket çalÕúmasÕnda ise, Kuzey Amerika’da 214 iúletmeden %43,9’nun performans karnesi kullandÕ÷Õ saptanmÕútÕr (Rigby, 2001). 1999 yÕlÕ sonunda ABD’de 140 iúletmenin cevaplandÕrdÕ÷Õ anket çalÕúmasÕ yapÕlmÕútÕr. Bu 140 iúletmenin %33,3’ünü bankalar, %21,4’ünü sigorta úirketleri, %45,3’ünü ise benzeri finans kurumlarÕ oluúturmaktadÕr. Anketi cevaplandÕran 140 iúletmenin %20’sinin performans karnesi kullandÕ÷Õ, %10,7’sinin performans karnesi uygulamak için hazÕrlÕk çalÕúmalarÕ yaptÕ÷Õ, %17,1’inin ise performans karnesi uygulamayÕ düúündü÷ü belirtilmiútir. AyrÕca %50,7’sinin performans karnesini kullanmayÕ düúünmedikleri, %1,4’ünün de performans karnesi uygulamasÕnÕ kullanÕp bir süre sonra bÕraktÕ÷Õ ortaya çÕkmÕútÕr (Ittner vd., 2003). Kasturi’ye göre (2006), sigorta sektörü ekonomiyi onaran bir sistemdir. Bir örgütün performansÕ, kurumdaki birimlere, bireylere ve faaliyetlerin çÕktÕsÕna ba÷lÕ olmaktadÕr. Kurum, kiúiliklerini etkileyen dÕúsal faktörler göz ardÕ edildi÷i zaman, bireylerin davranÕúlarÕnÕ resmi ve gayri resmi yollardan etkileyebilmektedir. Sigorta úirketlerinin de strateji haritalarÕnÕn oluúumunu etkileyen çevresel ve içsel faktörler bulunmaktadÕr. Çevresel faktörler arasÕnda müúteriler, rakipler, yasal düzenlemeler ve politik durumlar yer alÕrken, içsel faktörlerde ise, çalÕúma gücünün niteli÷i, sigorta ürünlerinin varlÕ÷Õ, ürün hattÕ, acentelerin sayÕsÕ etken rol oynamaktadÕr. Sigorta úirketlerinde finansal ve finansal olmayan performans ölçütleri kullanÕlmaktadÕr. Finansal performans ölçütleri kârlÕlÕk performansÕ ve yatÕrÕm performansÕ olarak iki ana gruba ayrÕlmÕútÕr. KârlÕlÕk performansÕ, ödenen net prim ve poliçeler üzerinden elde edilen kârlÕlÕktÕr. YatÕrÕm performansÕ ise, úirketin varlÕ÷Õ üzerindeki yatÕrÕm ve dÕúarÕ yapÕlan yatÕrÕm olmak üzere iki alt gruba ayrÕlmaktadÕr. Finansal olmayan performans ölçütlerinde içsel ve dÕúsal ölçütler söz konusudur. øçsel ölçütler; çalÕúanlarÕn MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 89 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi morali, pazar araútÕrmasÕ, çalÕúan ve acente e÷itimi, müúterilere zamanÕnda hatÕrlatmalar, öneri süreçlerindeki hÕz gibi de÷iúkenlerken dÕúsal ölçütler arasÕnda ise pazar payÕ, müúteri tatmini, poliçe sayÕsÕndaki artÕú, her acente için ortalama poliçe sayÕsÕ, úube sayÕsÕndaki artÕúlar yer alÕr. Tayvan’da imalat sektörü içerisinde bilgi teknolojisi departmanÕnda performans karnesi oluúturulmuútur. 40 firmadan yüzde 78’i dönmüútür. Bu nedenle 31 úirket üzerinde çalÕúma yapÕlmÕútÕr. Performans karnesinin dört boyutu kullanÕlmÕútÕr. YapÕlan anket çalÕúmasÕnÕn sonucunda da müúteri boyutu en önemli sÕrada yerini alÕrken, müúteri boyutunu süreç boyutu takip etmiútir ( Lee, Chen, Chang, 2008). Bain&Company tarafÕndan 2006 yÕlÕnda yapÕlan araútÕrma sonucuna göre de müúterilerinin yüzde 70’i performans karnesi kullandÕklarÕ ve tatmin seviyesinde 3.5/5.0 oldu÷u ortaya çÕkmÕútÕr. Bu da performans karnesini geniú çapta kullanÕlan ve yüksek tatmin sa÷layan stratejik araçlardan biri oldu÷unun göstergesidir (Person, 2009, s.11). 1994 yÕlÕnda Mobil Corporation’s Marketing and RefiningGroup (Mobil) Performans karnesini uygulamaya koymuútur. 3 yÕllÕk bir süreç sonucunda geliúimler baúlamÕútÕr. Performans karnesinin dört boyutunun uygulanmasÕ sonucunda çalÕúanlarÕn stratejik kararlara olan farkÕndalÕklarÕ %20’den %80’e çÕkmÕútÕr. ùirkette güvenlik ve çevre sorunlarÕ çözüme kavuúmuú, kullanÕm alanÕ %70 oranÕnda daha verimli kullanÕlmaya baúlanmÕú, yeni ürünler geliútirilmeye baúlanmÕútÕr. Büyüme hacmi ortalama %2 oranÕnda artÕú göstermiútir. AyrÕca nakit harcamalarda da azalÕú meydana gelmiútir. Performans karnesinin uygulanmasÕ sonucunda iúletme, Kuzey Amerika’daki petrol sektöründe kârlÕlÕk artÕúÕ sa÷layarak kendi sektöründeki iúletmelerin sÕnÕflandÕrÕlmasÕnda son sÕradan ilk sÕraya yükseliú göstermiútir. Bu geliúmeler sonucunda Mobil’in nakit akÕmÕ yÕllÕk 1 milyar dolarÕn üzerinde ve iúletme sermaye getirisi de yüzde 6 ‘dan yüzde 16’ya çÕkmÕútÕr. (Wisner, 2010, s.4). Yüksel ve Da÷deviren (2010, s.1273-1274) Ankara’da bir üretim firmasÕ üzerinde performans karnesi ile ilgili olay çalÕúmasÕ yapmÕúlardÕr. 16 ölçütten oluúan performans karnesi oluúturulmuútur. ÇalÕúma sonucunda müúteri boyutu % 29.5 ile ilk sÕrada önem teúkil etmiú, ikinci sÕrada ise %26.4 ile süreç boyutu yer almÕútÕr. Finansal boyut % 23.6 ile üçüncü sÕrada ve ö÷renme ve geliúme boyutu da % 20.5 ile dördüncü sÕrada yerlerini almÕúlardÕr. 90 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi 4. SONUÇ øúletmeler performanslarÕnÕ iyileútirmek için yeni arayÕú içerisine girmiúlerdir. Bu süreç içerisinde de ihtiyaçlar do÷rultusunda finansal ölçümlerin yanÕ sÕra finansal olmayan ölçümlerinde kullanÕlmasÕ gereklili÷i ortaya çÕkmÕútÕr. Zamanla iúletmeler performans karnesini kullanmaya baúlamÕú ve kendi úirketlerinin ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda performans karnesini kendi úirketlerine göre adapte etmiúlerdir. BazÕ yöneticiler ve akademisyenler tarafÕndan çok ilgi çekmesine ra÷men bazÕ kesim tarafÕndan da tersi fikirler de beyan edilmektedir. Buna ra÷men 1992 yÕlÕndan itibaren çok sÕk kullanÕlan performans karnesi, performansÕ iyileútirmeye yönelik olumlu bir adÕm olarak de÷erlendirilebilir. Performans karnesi sayesinde iúletmeler vizyonlarÕnÕ daha somut hale getirebilmekte ve çalÕúanlarÕna kolaylÕk sa÷lamaktadÕr. YapÕlan eleútirilere ra÷men yine de genel itibari ile çok sÕk kullanÕlan bir performans ölçüm tekni÷idir. Bu çalÕúmada finansal ölçütler ile finansal ölçütleri bir arada dengede tutan performans karnesi anlatÕlmaya çalÕúÕlmÕútÕr. Bu yöntem sayesinde iúletmeler finansal boyut, müúteri boyutu, içsel iú ö÷renme süreci boyutu ve son olarak da ö÷renme ve geliúme boyutu ile stratejilerini uygulamaya geçirmektelerdir. Böylece iúletmeler hangi konularda eksik, hangi konularda avantajlÕ olduklarÕnÕ görebilecek böylece rekabet üstünlü÷ü sa÷layabileceklerdir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 91 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi 5. KAYNAKÇA ABRAN, A., BUGLIONE, L., (2003); “A multidimensional performance model for consolidating balanced scorecards”, Advances in Engineering Software, sayÕ 34, 339-349. AöCA, V., (2009); “Türk ømalat øúletmelerinde Çok Boyutlu Performans De÷erleme (PD) Modellerine DayalÕ Performans Göstergelerinin KullanÕlabilirlili÷i.”, DumlupÕnar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayÕ 23, 51-66. AHN, H., (2001); ”Applying the Balanced Scorecard Concept: an Experience Report.”, Long Range Planning, sayÕ 34, 441-461. AKAL, Z., (2000); “øúletmelerde Performans Ölçüm ve Denetimi Çok Yönlü Performans Göstergeleri”, Ankara: Ankara Milli Prodüktivite YayÕnlarÕ. AL-MAWALø, H.H., ZAINUDDIN, Y. ve ALø, N.N.K., (2010); “Balanced Scorecard (BSC) Usage and Financial Performance Of Branches Õn Jordanian Banking øndusry”, World Academy of Science, Engineering and Technology, sayÕ 66, 1722-1729. ALPTEKøN, N., (2008); “Construction of Balanced Scorecard Using Analytic Hierarchyp Rocess”, Marmara Üniversitesi ø.ø.B.F Dergisi, sayÕ 25, 677-691. ARGÜDEN, Y., (2011); “EFQM Mükemmellik Modeli ve Balanceds Corecard.”, http://www.arge.com/Hizmetlerimiz/Starteji/StratejiUygulamaBalancedScorecard/EFQMMuk emmellikModeliveBalancedScorecard.aspx Eriúim Tarihi 07.07.2011. ASOSHEH, A., NALCHøGAR, S. ve JAMPORAZMEY, M., (2010); “Information Technology Project Evaluation: A øntegtrate Data Envelopment Analyis And Balanced Scorecard Approach”. Expert Systems with Applications, sayÕ 37, 5931-5938. BANKER, R. D.,CHANG, H., JANAKøRAMAN, S. N., KONSTANS, C., (2004); “A Balanced Scorecard Analysis Of Performance Metrics”, European Journal of Operational Research, sayÕ 154, 423–436. BHAGWAT, R., SHARMA, M.K., (2007); “Performance Measurement Of Supply Chain Management: A Balanced Scorecard Approach.” Computers & Industrial Engineering, sayÕ 53, 43-62. BRAAM, G.J.M., NIJSEN, E.J., (2004); “Performance Effects Of Using The Balanced Scorecard: A Note On The Dutch Experience” Long Range Planning sayÕ 37, 335349. BUTLER, A., LETZA, S.T. ve NEALE, B., (1997); “Linking The Balanced Scorecard To Strategy”, Long Range Planning, sayÕ 30, 242-253. CHYTAS, P., GLAYKS, M. ve VALIRIS, G., (2011); “ A Proactive Balanced Scorecard”, International Journal of Information Management, 1-9, Sciencedirect VeritabanÕ http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0268401210001908 EriúimTarihi 01.03.2011. COKINS, G., (2009); “Performance Management”. New Jersey: John Wiley&Sons Inc. 92 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi COùKUN, A., (2006); “BankalarÕn Stratejik Performans Yönetiminde Performans Karnesi KullanÕmÕ”. BankacÕlar Dergisi, sayÕ 56, 28- 40. COùKUN, A., (2007); “Stratejik Performans Yönetimi ve Performans Karnesi.” østanbul: Literatür YayÕnlarÕ. ÇUKURÇAYIR, M.A., EROöLU, T. H., (2004); “Yerel Yönetimlerde Yeniden YapÕlanmaya FarklÕ Bir YaklaúÕm: Verimlilik Ve BaúarÕ Karnesi”. SayÕútay Dergisi, NisanHaziran, sayÕ:53, 41- 66. DAVøS, S., ALBRIGHT, T., (2004); “An ønvestigation Of The Effect Of Balanced Scorecard ømplementation On Financial Performance”. Management Accoounting Research, sayÕ 15, 135-153. DPT, (2000); “Kamu Yönetiminin øyileútirilmesi Ve Yeniden YapÕlandÕrÕlmasÕ Özel øhtisas Komisyonu Raporu”. http://ekutup.dpt.gov.tr/kamuyone/oik527.pdf Eriúim Tarihi 31.03.2011. EILAT, H., GOLANY, B. Ve SHTUB A., (2008); “R&D Project Evaluation: An Integrated DEA And Balanced Scorecard Approach”. Omega, sayÕ 36, 895-912. GARENGO, P., BøAZZO, S. ve BøTøTCø, Ü. S., (2005), “Performance Measurement Systems øn Smes: A Rewiew For A Researchagenda.” International Journal of Management Reviews, sayÕ 7, 25-47. HO, I.H., CHENG, T.F. ve LIN, C.Y., (2001); ”The Construction Of Performance Evaluation Model For Engineering Educational Systems, International Conferance on Enginering Education, Oslo, Norway. Session 6B8. ISWATI, S., ANSHORI, M., (2007); “The ønfluence Of øntellectual Capital To Financial Performance At ønsurance Companies øn Jakarta Stock Exchange (JSE).” 13th Asia Pacific Management Conference, Melbourne Australia, 1393-1399. ITTNER, C. D., LARCKER, D. F. ve RANDALL, T., (2003); “Performance ømplications Of Strategic Performance Measurement In Financial Services Firms”. Accounting, Organizations and Society, sayÕ 7-8, 715-741. JING, F. F., AVERY, G. C., (2008); “Missing Links In Understanding The Relationship Between Leadership And Organizational Performance.” International Business &Economics Research Journal, sayÕ 7, 67-78. KAPLAN, R. S., NORTON, D. P., (1992); “The Balanced Scorecard: Measures That Drive Performance”. Harvard Business Review, sayÕ 70, 71–79. KAPLAN, R., NORTON, D., (1996a); “Translating Strategy ønto Action: The Balanced Scorecard”. Harvard Business School Press, Boston:. KAPLAN, R. S., NORTON, D., (1996b); “Using The Balanced Scorecard As A Strategic Management System”. Harvard Business Review, sayÕ 74, 75–85. KAPLAN, R. S., NORTON D. (2001); “The Strategy-Focused Organization How Balanced Scorecard Companies Thrive øn The New Business Environment”. Harvard Business School Press. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 93 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi KAPLAN, R. S., NORTON D. (2004); “Stratagy Maps Converting øntangible Sets ønto Tangible Outcomes”. Harvard Business School Press. KOÇEL, T. (2010); “øúletme Yöneticili÷i, Beta YayÕnlarÕ, østanbul: LEE, A.H.I., CHEN, W. C. ve CHANG, C.J., (2008); “A Fuzzy Ahp And Bsc Approach For Evaluating Performance Of øt Department In The Manufacturing Industry In Taiwan”. Expert Systems with Applications, sayÕ 34, 96-107. LEUNG, L.C., LAM, K.C. ve CAO, D., (2006); “Implementing The Balanced Scorecard Using The Analytic Hierarchy Process & The Analytic Network Process”. The Journal of Operational Research Society. SayÕ 57, 682-691. METAWøE, M., GøLMAN, M., (2005); “Problems With The Implementation Of Performance Measurement Systems In The Public Sector Where Performance Is Linked To Pay: A Literature Rewiew Drawn From The UK.” 3rd Conference on Performance Measurements and Management Control, Nice. 1-24. NIVEN, R., (2006); “Balenced Scorecard Step By Step: Maximizing Performance and Maintaining Results”. John Wiley & Sons, Inc., New Jersey. OLVE, N. G., PETRø, C. J., ROY, J. ve ROY, S., (2004); “Twelve Years Later: Understanding And Realizing The Value Of Balanced Scorecards.” Ivey Business Journay, 56, 1-7. PERSON, R., (2009); “Balanced Scorecards and Operational Dashboards With Microsoft Excel.” Wiley Publishing, Indianapolis. RIGBY, D. (2001); “Management Tools And Techniques: A Survey.” California Management Review, sayÕ 2, 139-160. RIGBY, D., (2003); “Management Tools 2003”.www.bain.com. Eriúim Tarihi 15.12.2010 SALEM, H., (2003);” Organizational Performance Management And Measurement. Economic And Social Council.” http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/unescwa/unpan010860.pdf, Eriúim Tarihi 28.03.2011. SAYIùTAY RAPORU., (2003); “SayÕútay’Õn Performans Ölçümüne øliúkin Ön AraútÕrma Raporu”. http://sayÕstay.gov.tr/yayÕn/yayÕnicerik/aras28SayPerOlcArsRap.pdf, Eriúim Tarihi 31.03.2011. UTKUTUö, Ç.P., (2008); “KURUMSAL PERFORMANS YÖNTEMø OLARAK TOPLAM BAùARI GÖSTERGESø YÖNTEMø”. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar E÷itim Fakültesi Dergisi, sayÕ 23, 55-78. VEEN-DøRKS, P.V, WIJN, M., (2002); “Starategic Control: Meshing Critical Success Factors With The Balanced Scorecard”. Long Range Planning, sayÕ 35, 407-427. WøSNER, P., (2010); “Multidimensional Performance Measurement Using The Balanced Scorecard.” www.qfinance.com Eriúim Tarihi 15.12.2010. 94 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR İşletmelerde Performans Ölçümü Ve Performans Karnesi YENøCE, E., (2007); “Performans Ölçümünde KarúÕlaúÕlan Sorunlar Ve Kurumsal Karne (Balanced Scorecard) YaklaúÕmÕ”. Bütçe DünyasÕ,sayÕ 2, 95-100. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 95 MALİ UFUKLAR RAND VERSUS HAYEK: KAPøTALøZM SAVUNUSU Yrd. Doç. Dr. ølkay YILMAZ Mersin Üniversitesi ø.ø.B.F. øktisat Bölümü Çiftlikköy Kampusu, 33343 Yeniúehir/MERSøN 0 324 3610001/5305 ÖZET Ayn Rand ve Friedrich August von Hayek'in ortak noktalarÕndan biri her ikisinin de yirminci yüzyÕlda sosyalizme karúÕ piyasa ekonomisini entelektüel alanda savunmuú olmalarÕdÕr. Her iki düúünür de bireysel özgürlüklere dayalÕ bir sosyo-iktisadî düzen olarak kapitalizmi benimsemiú, fakat bunu farklÕ gerekçelere dayandÕrmÕúlardÕr. Bu çalÕúmada bu iki düúünürün kapitalizmi savunurken kullandÕklarÕ argümanlar birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlmakta ve aralarÕndaki benzerlikler ve farklÕlÕklar vurgulanmaktadÕr. Rand, kapitalizmi rasyonel bir varlÕk olan insanÕn do÷asÕyla uyumlu olmasÕ nedeniyle, di÷er bir deyiúle insanÕn rasyonel bir varlÕk olarak yaúamasÕnÕ sa÷layan tek (akÕlcÕ) ekonomik sistem oldu÷u için savunmaktadÕr. Hayek ise kapitalizmi, ya da kendi deyiúiyle piyasa düzenini, evrimsel bir süreç içinde ortaya çÕkmÕú spontane bir düzen olarak görmekte ve onu alternatif -insan tasavvuru olan- sistemlere göre daha fazla bilgi kullanarak daha fazla zenginlik üretti÷i için savunmaktadÕr. Anahtar Kelimeler: øktisadî Sistemler, Kapitalizm, Sosyal Adalet, Sosyalizm, Spontane düzen. Jel SÕnÕflamasÕ: A13, P10, P20. RAND VERSUS HAYEK: DEFENSE OF CAPITALISM ABSTRACT One of the common features of Ayn Rand and Friedrich August von Hayek is that both of them defended market economy against socialism in the intellectual arena in the twentieth century. Both thinkers espoused capitalism as a socio-economic order, but they based their support of capitalism on different reasons. In this study, arguments which are used to defend capitalism by these two thinkers are compared with each other and their similarities and differences are emphasized. Rand defends capitalism because she thinks that it is the only rational economic system which allows people to live as rational beings. Hayek, on the other hand, sees capitalism, or rather the market order as he chooses to call it, as a spontaneous order which is a product of an evolutionary process and defends it because of the fact that it uses more knowledge and information and consequently produces more wealth. Key Words: Economic systems, Capitalism, Social Justice, Socialism, Spontaneous order. Jel Code: A13, P10, P20. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 97 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu 1. GøRøù Ayn Rand2 (1905-1982) ve Friedrich August von Hayek3 (1899-1992) yirminci yüzyÕlda entelektüel alanda sosyalizme sert eleútiriler getirmiú ve piyasa ekonomisini savunmuú iki düúünürdür. Rand felsefî romanlarÕyla geniú halk kitleleri ve özellikle gençler üzerinde, Hayek ise daha çok akademik çevrelerde ve entelektüeller arasÕnda etkili olmuútur. Rand’Õn 1943 yÕlÕnda yayÕnlanan The Fountainhead [HayatÕn Kayna÷Õ] adlÕ romanÕnÕn ABD’de bestseller olmasÕyla baúlayan etkisi Atlas Shrugged [Atlas Silkindi] adlÕ baúyapÕtÕnÕn 1957’de yayÕnlanmasÕndan sonra doru÷a ulaúmÕú ve günümüze kadar devam etmiútir. Hayek’in økinci Dünya SavaúÕ sÕrasÕnda 1944 yÕlÕnda yayÕnlanan, sosyalizme ve genel olarak kolektivist sistemlere yönelik eleútirilerini içeren The Road to Serfdom [Kölelik Yolu] adlÕ kitabÕ özellikle Amerika’da popülerlik kazanmÕú ve pek çok dile çevrilmiútir. Ancak yine de onun liberal ekonomi anlayÕúÕ, akademik çevrelerde 1970’lere kadar ra÷bet görmemiú ve etkisi sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr. 1974 yÕlÕnda Nobel øktisat ödülünü kazanmasÕndan sonra düúüncelerinin ve eserlerinin artan etkisi günümüzde de sürmektedir. øki düúünür de piyasa ekonomisini (kapitalizmi) ve özgür bir toplumu savunmuú olmalarÕna karúÕn, bunu farklÕ gerekçelere dayandÕrmÕúlardÕr. Her úeyden önce, ekonomik sistemler hakkÕndaki düúüncelerini ifade ederken kullandÕklarÕ en temel kavramlar bile birbirinden farklÕdÕr. Rand, savundu÷u iktisadî sistemi kapitalizm olarak adlandÕrÕrken, Hayek, bunun yerine piyasa düzeni, catallaxy (Hayek, 1976, s.108) ve insan iúbirli÷inin geniúletilmiú düzeni (Hayek, 1988, s.6) gibi terimleri kullanmayÕ tercih etmektedir. Rand’a göre kapitalizm, rasyonel insanÕn (bireyin) kendi çÕkarlarÕnÕ en iyi savunabilece÷i ekonomik sistem oldu÷u için; Hayek’e göreyse piyasa ekonomisi, içinde barÕndÕrdÕ÷Õ ekonomik aktörlere sahip olduklarÕ bilgileri kullanarak eylemde bulunma úansÕ verdi÷i ve bu nedenle toplam refahÕ alternatif düzenlerin gerçekleútirebilece÷inin çok daha üzerine taúÕyabildi÷i için tercih edilmelidir. Benzer úekilde, her iki düúünür de sosyalizme (ve di÷er tüm kolektivist sistemlere) karúÕ çÕkmÕú, bu sistemin insanlara refah ve özgürlük de÷il, yoksulluk ve kölelik getirece÷ini vurgulamÕútÕr. Ancak sosyalizmin/sosyalistlerin amaçlarÕ konusuna bakÕú açÕlarÕnda bir uyum söz konusu de÷ildir. Rand, bu amaçlarÕ hiçbir úekilde ahlakî olarak nitelemez ve 2 Ayn Rand’Õn hayatÕ ve felsefesinin geniú bir özeti için bkz. YÕlmaz, 2011, s.289-379. Friedrich August von Hayek’in hayatÕ ve felsefesinin geniú bir özeti için bkz. YÕlmaz, 2010, s.449-515. 3 98 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu karúÕ çÕkarken; Hayek, bunlardan bazÕlarÕnÕn benimsenebilinece÷ini ifade etmiútir. Rand ve Hayek hiçbir zaman birbirleriyle karúÕlaúmamÕú ve fikir alÕú veriúinde bulunmamÕú olmalarÕna karúÕn birbirleri hakkÕnda çeúitli vesilelerle görüúlerini açÕklamÕúlardÕr. Rand, Hayek’i kapitalizmden ödün veren bir tavizci (compromiser) olarak görmüú, onun kapitalizmi savunurken birbirleriyle çeliúen fikirler ortaya attÕ÷ÕnÕ düúünmüú ve onu son derece zararlÕ bir düúman olarak görmüútür (Rand, 1995, s.299)’dan aktaran Sciabarra ve Sechrest, 2005, s.243). Buna karúÕn Hayek, Rand’Õn Atlas Shrugged’ÕnÕ son derece olumlu de÷erlendirmiú (Childs, 1994, s.272’den aktaran Sciabarra ve Sechrest, 2005, s.243) ve Rand’Õn yaúayan üç önemli kadÕn iktisatçÕdan biri oldu÷unu söylemiútir (Ebenstein, 2003, s.275). Bu çalÕúmanÕn temel amacÕ, Rand ve Hayek’in kapitalizmi savunma gerekçelerini birbirleriyle karúÕlaútÕrÕp aralarÕndaki benzerlikleri ve farklÕlÕklarÕ vurgulamaktÕr. øzleyen ikinci bölümde kapitalizmin do÷asÕ üzerine düúünceleri, üçüncü bölümde sosyalizme karúÕ çÕkÕú gerekçeleri, dördüncü bölümde ise sosyal adalet ve refah devleti karúÕtÕ argümanlarÕ birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlarak de÷erlendirilecektir. Beúinci ve son bölümde ise genel bir de÷erlendirme yapÕlacaktÕr. 2.KAPøTALøZM ÜZERøNE DEöERLENDøRMELERø Rand, kapitalizmi “tüm mülkiyetin özel olarak sahiplenildi÷i, mülkiyet haklarÕ da dâhil, bireysel haklarÕ tanÕmaya dayalÕ olan sosyal bir sistem” olarak tanÕmlamaktadÕr (Rand, 2004, s.16). Rand’Õn bu tanÕmÕ, insan iliúkilerinde fiziksel gücün yasaklanmasÕyla yakÕndan iliúkilidir ve devletin temel fonksiyonunun ne olmasÕ gerekti÷ine iúaret eder. Kapitalist bir düzende, devletin temel fonksiyonu vatandaúlarÕn haklarÕnÕ korumaktÕr. VatandaúlarÕn haklarÕnÕ korumak da her úeyden önce onlarÕ fiziksel úiddetten korumak demektir. Devlet, vatandaúlarÕn birbirlerine karúÕ fiziksel güç kullanÕmÕnÕ baúlatmalarÕna engel olmakla görevlidir. Rand’Õn kapitalizm tanÕmÕnÕ ve bu tanÕmÕn ima ettiklerini anlayabilmek için, her úeyden önce, ona göre insan haklarÕnÕn ne oldu÷u ve bu kavramÕn neleri içerdi÷inin anlaúÕlmasÕ yerinde olur. Rand’a göre “haklar” ahlakî bir kavramdÕr ve bu kavram sayesinde bir bireyin davranÕúlarÕnÕ yönlendiren ilkelerden di÷er bireylerle olan iliúkilerini yönlendiren ilkelere mantÕksal bir geçiú sa÷lanÕr (Rand, 2006, s.139). ønsanÕn eylem özgürlü÷ü toplumsal bir ba÷lam içerisinde tanÕmlanÕr ve onaylanÕr. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 99 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu HaklarÕn, toplumsal bir ba÷lam içerisinde tanÕmlanmasÕ gerekti÷i açÕktÕr, çünkü toplum içinde yaúamayan, örne÷in ÕssÕz bir adada tek baúÕna yaúayan, bir insanÕn di÷er insanlarla olan davranÕúlarÕnÕn nasÕl olaca÷Õna iliúkin kurallar hiçbir zaman uygulanamayacaklarÕ için anlamsÕzdÕr. ønsanÕn toplum içinde yaúamaktan dolayÕ fayda sa÷layabilmesi için gerekli olan toplumsal kurallar bireysel haklarÕ belirler. En temel bireysel hak, yaúam hakkÕdÕr; özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕ bunun do÷al uzantÕlarÕdÕr. ønsanÕn yaúam hakkÕ ve onun türevi olan di÷er haklarÕ, insanÕn do÷asÕndan kaynaklanmaktadÕr. Rand, insanÕ “rasyonel bir hayvan” olarak tanÕmlamakta ve onun di÷er canlÕlardan ayÕrt edici niteli÷inin bilinci oldu÷unu düúünmektedir. ønsan, bilinci sayesinde soyutlama yapabilmekte, kavramlar oluúturabilmekte ve gerçekli÷i uslamlama (akÕl yürütme) yoluyla kavrayabilmektedir (Rand, 1990, s.44). ønsan hayatta kalabilmek için aklÕnÕ kullanmak zorundadÕr. Di÷er hayvanlardan farklÕ olarak yalnÕzca içgüdüleri sayesinde yaúayamaz. Bu nedenle insan haklarÕ, insanÕn do÷asÕna uygun úekilde, rasyonel bir canlÕ olarak, yaúayabilmesi için gereklidir. ønsanÕn yaúam hakkÕ, onun yaúamÕnÕ sürdürebilmesi için gerekli olan eylemleri gerçekleútirebilmesi, yani aklÕnÕ kullanarak seçimler yapabilmesinin mümkün olmasÕ demektir. Özgürlük hakkÕnÕn en temel insan haklarÕndan biri olmasÕnÕn nedeni budur. ønsanÕn yaúamÕnÕ kendi çabasÕyla sürdürmek zorunda olmasÕ, kendi çabasÕnÕn ürünü üzerinde hak sahibi olmasÕnÕ, yani mülkiyet hakkÕnÕ da gerekli kÕlar. Maddî de÷erlerin elde edilmesi, korunmasÕ, kullanÕlmasÕ ve elden çÕkarÕlmasÕ mülkiyet hakkÕnÕn kapsamÕ dâhilindedir (Rand, 2006, s.143-144). ønsanÕn yaúamÕnÕ sürdürebilmesi için gerek duydu÷u temel motivasyonu, yani kendi çÕkarÕnÕ amaçlamasÕnÕ, mümkün kÕlan hak ise mutlulu÷u arama hakkÕdÕr ve di÷er iki temel insan hakkÕyla, özgürlük ve mülkiyet hakkÕyla, birlikte insanÕn yeryüzünde aklÕnÕ kullanarak yaúamasÕ için gerekli ortamÕ sa÷lar. Rand, insan haklarÕnÕn yalnÕzca fiziksel úiddet yoluyla ortadan kaldÕrÕlabilece÷ini düúünmektedir. Fiziksel güç kullanÕmÕ dÕúÕnda di÷er insanlarÕn bazÕ davranÕúlarÕ, bireyi nahoú bir durumda bÕrakabilse bile birey aklÕnÕ, yaúamÕnÕ sürdürmek için kullanmaya devam edebilir. YalnÕzca fiziksel güç kullanÕmÕna maruz kalmasÕ halinde, insan hayatta kalma aracÕ olan aklÕnÕ özgür bir úekilde kullanmaktan mahrum olur, mülkiyetindeki mallarÕ kendi istedi÷i amaçlarÕ do÷rultusunda kullanamaz ve kendi mutlulu÷unu aramak yerine kendisine dikte edileni yapmak zorunda kalÕr (Peikoff, 1993, s.359-360). ønsan haklarÕnÕn yalnÕzca fiziksel güç kullanÕmÕ yoluyla ihlal edilebilmesinin anlaúÕlmasÕ, uygar bir toplumda devletin temel 100 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu fonksiyonunu da belirler: Devlet, bireylerin haklarÕnÕn ihlal edilmesini engellemekle görevlidir. Devlet, masum insanlara karúÕ güç kullanamaz; elindeki gücü, yalnÕzca masum insanlara karúÕ güç kullanÕmÕnÕ baúlatmÕú ya da böyle bir tehditte bulunmuú olanlara (bireylere, gruplara ya da di÷er uluslara) karúÕ kullanabilir. Anarúizmi savunulamayacak bir doktrin olarak gören Rand, devleti bir co÷rafî alanda belirli toplumsal davranÕú kurallarÕnÕn uygulanmasÕnÕ sa÷lamak için güç kullanma tekelini elinde bulunduran kurum olarak tanÕmlamaktadÕr (Rand, 2006, s.162). ønsan haklarÕnÕ korumayÕ amaçlayan uygar bir devletin yalnÕzca üç fonksiyonu vardÕr: iç güvenlik, dÕú güvenlik ve adalet. Devletin fonksiyonlarÕnÕn bu úekilde sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ, vatandaúlarÕn haklarÕnÕn devlet güvencesinde olmasÕnÕ sa÷lar, devletin gere÷inden fazla büyüyerek vatandaúlarÕn haklarÕnÕ ihlal etmesini engeller. Böyle bir devlet anlayÕúÕyla uyumlu tek siyasal-ekonomik düzen kapitalizmdir: Kapitalist bir toplumda hiçbir kiúi veya grup bir di÷erine karúÕ fiziksel güç kullanÕmÕnÕ baúlatamaz. Böyle bir toplumda hükümetin [devletin] tek görevi insan haklarÕnÕ koruma, yani insanÕ fiziksel güçten korumadÕr; hükümet insanÕn kendini savunma hakkÕnÕn görevlisi olarak faaliyet gösterir ve sadece úiddete karúÕ úiddet olarak ve sadece güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara karúÕ güç kullanÕr; buna göre hükümet nesnel kontrol úartlarÕnda, karúÕlÕk verme anlamÕnda güç kullanÕmÕnÕ sa÷lamanÕn yoludur (Rand, 2004, s.16). Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle kapitalist bir toplumda devlet, insan haklarÕnÕ korumayla ilgili fonksiyonlarÕnÕn dÕúÕna çÕkamayaca÷Õ için ekonomik hiçbir faaliyette de bulunmayacaktÕr. Böyle bir toplumda ekonomi ile devlet arasÕndaki ayrÕm tÕpkÕ gerçek anlamda laik bir ülkede din ile devlet arasÕndaki ayrÕm gibidir. Devlet, ekonomik alanda faaliyet gösteremez, vatandaúlarÕnÕn ekonomik faaliyetlerine müdahale edemez, piyasalarÕ regülasyona tabi tutamaz ve vatandaúlarÕn ekonomik faaliyetlerinin kendi fonksiyonlarÕnÕ engellemesine ya da etkilemesine izin veremez. Rand’a göre kapitalizmin ahlakî üstünlü÷ü onun kaynaklarÕ etkin bir úekilde kullanmasÕ ve herhangi bir alternatif ekonomik sisteme göre daha fazla refah üretebilmesi de÷ildir. Kapitalizmin kaynaklarÕn etkin kullanÕlmasÕna ve yüksek bir refah düzeyine yol açtÕ÷Õ do÷rudur, fakat bu onun ikincil sonucudur. Kapitalizm asÕl, bireyin rasyonel do÷asÕna uygun, yani insanÕn tam anlamÕyla aklÕnÕ kullanarak hayatta kalmasÕnÕ sa÷layan, tek sistem oldu÷u için ahlakidir. Kapitalizm bunu, insanlarÕn haklarÕnÕ MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 101 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu (özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕnÕ) koruyan bir toplumsal düzenle gerçekleútirir. Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, savundu÷u ekonomik sistemi kapitalizm olarak adlandÕrmaktan özellikle kaçÕnmaktadÕr. Piyasa düzenini kapitalizm olarak adlandÕrmanÕn, yanlÕú bir úekilde bu düzenin, emekleriyle geçinenlerin aleyhine sermaye sahiplerinin çÕkarlarÕna hizmet etti÷ini ima etti÷ini düúünmektedir (Hayek, 1988, s.111). Hayek’e göre piyasa düzeni, bir yapma düzen de÷il, spontane (kendili÷inden do÷muú ve geliúmiú) bir düzendir. Hayek, “düzen” kavramÕnÕ úu úekilde tanÕmlamaktadÕr: ‘Düzen’ kavramÕyla bir iliúkiler durumu’nu tasvir edece÷iz. Bu iliúkiler durumunda çok sayÕdaki muhtelif türden unsurlar birbiriyle öylesine ba÷lantÕlÕdÕrlar ki, bütünün bazÕ mekânsal ve zamansal parçalarÕ hakkÕndaki bilgimizden, bütünün geri kalan kÕsmÕna iliúkin do÷ru beklentiler, en azÕndan, do÷ru çÕkmak için iyi bir úansÕ bulunan beklentiler terkip etmeyi ö÷renebiliriz. (Hayek, 1996, s.55; Hayek, 1973, s.36) Piyasa düzeninde insanlar, sadece kendi çevrelerinde gözlemledikleri düzenin unsurlarÕ hakkÕndaki bilgilere dayanarak piyasanÕn geneli hakkÕnda do÷ru ya da do÷ru çÕkmasÕ yüksek beklentiler kurabilmektedirler. Piyasa düzeninin kapsadÕ÷Õ çok geniú bir alanda farklÕ üretim ve tüketim alanlarÕnda faaliyet gösteren birbirlerinden çok farklÕ amaç ve eylemleri olan insanlarÕn bu eylemlerinin birbirleriyle uyumlulaútÕrÕlabilmesi piyasa sürecinde mümkün hale gelmektedir. Hayek’e göre, bildi÷imiz úekliyle insan uygarlÕ÷ÕnÕ ve toplumsal hayatÕ mümkün kÕlan bu düzenin kayna÷Õ, insan aklÕ de÷ildir. Di÷er bir deyiúle, piyasa düzeni, bir takÕm insanlarÕn geçmiúte böyle bir düzeni kafalarÕnda tasarlamÕú ve uygulamaya koymuú olduklarÕ bir düzen de÷ildir. ønsanlar, belirli geleneksel ahlakî davranÕú kurallarÕnÕ, tesadüfen ve önceden bunlarÕn sonuçlarÕnÕ öngörmeden benimsemiúler ve bu davranÕú kurallarÕ sayesinde spontane bir düzen olarak piyasa düzeni ortaya çÕkmÕútÕr. Piyasa düzenini mümkün kÕlan kurallarÕn ço÷u insanÕn içten içe hoúlanmadÕ÷Õ, içgüdüleriyle çatÕúan adil davranÕú kurallarÕdÕr. Bu kurallar, insanlar bunlarÕ yararlÕ bulduklarÕ ya da istedikleri için de÷il, tesadüfen benimsenmiútir. Bu kurallarÕ benimseyen insan topluluklarÕnÕn, bu kurallarÕ benimsemeyen di÷er gruplardan daha hÕzlÕ bir úekilde ço÷almalarÕ ve/veya di÷er gruplarÕ ortadan kaldÕrmalarÕ sayesinde, bu kurallar ve bu kurallarÕn mümkün kÕldÕ÷Õ piyasa 102 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu düzeni yeryüzünü tamamen kaplamÕútÕr. Hayek, piyasa düzenini mümkün kÕlan, özellikle özel mülkiyet, dürüstlük, sözleúme, mübadele, ticaret, rekabet, kazanç ve özel hayata iliúkin adil davranÕú kurallarÕ gelene÷inin evrimini kültürel evrim4 olarak adlandÕrmaktadÕr (Hayek, 1979, s.155; Hayek, 1988, s.11-12). Hayek’e göre piyasa düzeninin kültürel evrim sayesinde spontane bir düzen olarak geliúmiú olmasÕ onun insan aklÕnÕn tasarlayabilece÷i herhangi bir düzenden daha karmaúÕk (complex) olabilmesine imkân tanÕmaktadÕr. Çünkü belli bir zihin tarafÕndan tasarlanan bir düzen, kendisini tasarlayan zihinden daha karmaúÕk bir yapÕya sahip olamaz. Spontane bir düzen ise belli bir zihin tarafÕndan tasarlanmadÕ÷Õ için belli bir karmaúÕklÕk (complexity) düzeyiyle de sÕnÕrlanmamÕútÕr. Piyasa düzeninde, birbirinden farklÕ amaçlara sahip olan milyonlarca insan faaliyet göstermektedir. ønsanlarÕn farklÕ amaçlara sahip olmalarÕ yanÕnda içinde yaúadÕklarÕ çevreye iliúkin bilgileri de birbirlerinden genel olarak farklÕdÕr. Piyasa düzeninin üstün yanÕ, farklÕ insanlarÕn sahip olduklarÕ bu bilgi parçalarÕnÕn tüm toplumun yararÕna olabilecek úekilde etkin kullanÕmÕnÕ mümkün kÕlmasÕdÕr. Piyasada faaliyet gösteren bireylerin, kendi eylemlerini ekonominin di÷er kesimleriyle uyumlulaútÕrabilmeleri için ihtiyaç duyduklarÕ temel bilgi, kendi kullandÕklarÕ üretim ve ara mallarÕnÕn, üretim faktörlerinin ve ürettiklerin ürünlerin toplumdaki göreli kÕtlÕk düzeyidir. Piyasa sisteminde bu bilgi fiyat mekanizmasÕ yoluyla tüm topluma yayÕlÕr. ønsanlar piyasa fiyatlarÕnÕ izleyerek ekonomide ilgilendikleri mallarÕn göreli kÕtlÕk düzeyi hakkÕnda özetlenmiú bilgilere sahip olurlar ve do÷ru kararlar verebilirler (Hayek, 1948/1980, s.86–87). Piyasada fiyat mekanizmasÕ bu sayede milyonlarca insanÕn eylemlerini birbirleriyle uyumlulaútÕrmalarÕna ve kaynaklarÕn tüm toplum yararÕna etkin kullanÕlmasÕna imkân sa÷lamaktadÕr. Hayek, insan tasarÕmÕ olan yapma düzenlerle spontane düzenler arasÕndaki önemli farklardan birinin de, yapma düzenlerin onlarÕ tasarlayan insanlarÕn amaçlarÕnÕ gerçekleútirmeye yönelik olmalarÕna karúÕn spontane düzenlerin belli bir amacÕnÕn olmamasÕ oldu÷unu vurgulamaktadÕr. Bir 4 Hayek, kültürel evrimin insanlÕ÷Õn son 100 ila 500 kuúa÷Õnda gerçekleúti÷i kanÕsÕndadÕr (Hayek, 1979, s.160). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 103 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu spontane düzen olarak piyasa düzeninin belli bir amacÕnÕn olmamasÕ, Hayek’e göre, bu düzenin zayÕf de÷il, aksine üstün yönüdür. Çok sayÕda insanÕn barÕú içerisinde bir arada yaúayabilmelerini ve eylemlerini birbirlerininkiyle uyumlulaútÕrabilmelerini sa÷layan úey tam da budur. Di÷er canlÕ türleriyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda insan, kendi içerisinde en fazla çeúitlilik barÕndÕran türlerden biridir. Her do÷an bebek eúsizdir ve belki de insanlÕ÷a en fazla katkÕda bulunacak bir potansiyele sahiptir (Hayek, 1960, s.86). ønsanlarÕn birbirlerinden çok farklÕ olmalarÕ, farklÕ tercihlere ve amaçlara sahip olmalarÕ, üyelerinin üzerinde mutabÕk kalabilecekleri bir amaçlar listesine sahip olan bir düzenin çok sayÕda bireyden oluúmasÕnÕ, büyük ve karmaúÕk olmasÕnÕ da engeller. Piyasa düzeninin topluma bir amaçlar silsilesi dayatmamasÕ, hem bu düzenin çok büyük ve karmaúÕk bir hal alabilmesine hem de bu düzen içinde faaliyet gösteren insanlarÕn kendi amaçlarÕ peúinde koúabilmelerine, di÷er bir deyiúle özgür olabilmelerine imkân sa÷lar. Hayek, piyasa düzeninin kültürel evrim sonucunda toplumda yerleúmiú bulunan iki önemli kurumuna, özel mülkiyet ve ticarete özellikle vurgu yapmaktadÕr. Özel mülkiyet sayesinde insanlar kendi amaçlarÕnÕ gerçekleútirmek için kullanabilecekleri araçlara sahip olabilmektedir (Hayek, 1988:30). Piyasa düzenine dayalÕ büyük bir toplumda insanlar sadece baúkalarÕnÕn, bilmedikleri amaçlarÕna katkÕda bulunmakla kalmazlar, bazen de baúkalarÕnÕn, bilselerdi onaylamayacaklarÕ amaçlarÕnÕn gerçekleúmesine de yardÕmcÕ olurlar. Bu durum, insanlarÕn piyasada arz ettikleri mal ve hizmetlerin onlarÕ satÕn alanlar tarafÕndan nasÕl ve ne amaçla kullanÕlaca÷ÕnÕ (ço÷u zaman) bilmemelerinden kaynaklanÕr. ønsanlarÕn kendi amaçlarÕna ulaúmak amacÕyla faaliyet gösterirken paylaúmadÕklarÕ ve ço÷u zaman hiç bilmedikleri baúkalarÕnÕn amaçlarÕnÕn gerçekleúmesine yardÕmcÕ olabilmeleri piyasa düzeninin büyüklü÷ünün ve gücünün kayna÷ÕdÕr. E÷er iúbirli÷inin tek kayna÷Õ ortak amaçlar olsaydÕ, farklÕ amaçlara sahip insanlar aynÕ araçlara eriúmek için birbirleriyle çatÕúan düúmanlar haline gelirlerdi. Ticaret sayesinde farklÕ amaçlara sahip insanlar, ortak amaçlar üzerinde anlaúmadan iúbirli÷i gerçekleútirebilmektedir (Hayek, 1976, s.109-110). Rand ile Hayek’in özellikle kapitalizmin kayna÷Õ konusundaki görüúleri birbirlerinden farklÕlÕk arz etmektedir. Rand, kendi anlayÕúÕna göre kapitalizmi tanÕmlarken, tamamen akÕl yürütme yöntemini kullanmakta, kapitalist sistemi de insan aklÕnÕn bir eseri olarak görmektedir. Rand, kapitalizmin geliúme ve dünyaya yayÕlma sürecinde kapitalizme uygun insan davranÕúlarÕnÕn nasÕl toplumda kök saldÕ÷Õ hakkÕnda da fazla bir yorum getirmemektedir. Kendi yaúadÕ÷Õ dönemde, kendi tanÕmÕna tam uyan bir 104 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu kapitalist ülkenin olmadÕ÷ÕnÕ düúünen Rand, geçmiúte kapitalizme en fazla Sanayi Devriminden sonra on dokuzuncu yüzyÕlda BatÕ Avrupa’da ve Amerika’da yaklaúÕldÕ÷ÕnÕ düúünmektedir. Rand’a göre bu yeni ekonomik sistem, Rönesans ve AydÕnlanma Ça÷Õ’nÕn (dolayÕsÕyla insan aklÕnÕn) bir ürünüdür (Rand, 2005, s.107-108). E÷er insanlar do÷ru felsefeyi benimserlerse Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle kapitalizm gelece÷in ekonomik sistemi olacaktÕr (Rand, 2004, s.43-44; Rand, 2006, s.45). Hayek, ise piyasa düzeninin insan eylemlerinin sonucu olmasÕna karúÕn insan aklÕnÕn bir eseri olmadÕ÷Õ görüúündedir. Piyasa düzeni, kültürel bir evrim sonucunda toplumda yerleúen kurallara (adil davranÕú kurallarÕna) uygun davranan insanlarÕn eylemleri sonucunda ortaya çÕkan bir düzendir. Hem Rand hem de Hayek, kapitalizmin bireyin özgürlü÷üne dayalÕ bir sistem/düzen oldu÷u konusunda hemfikirdir. Rand, bunu kapitalist bir düzende devletin temel fonksiyonlarÕnÕn insan haklarÕnÕ ve dolayÕsÕyla özgürlü÷ü sa÷lamakla sÕnÕrlÕ olmasÕyla açÕklar. Devlet, yalnÕzca toplumda güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara karúÕ güç kullanabilecek ve bunun dÕúÕnda bireylerin her türlü iktisadî faaliyetine karÕúmayacaktÕr. Devlet ve ekonominin birbirinden tamamen ayrÕldÕ÷Õ bu düzende hem bireylerin haklarÕ devlet tarafÕndan ihlal edilmeyecek hem de devlet, bireylerin birbirlerinin haklarÕnÕ ihlal etmelerine izin vermeyecektir. Hayek’e göre ise evrimsel bir süreç sonucunda meydana gelmiú olan piyasa düzeninin bireyin özgürlü÷ünü sa÷lamasÕnÕn temelinde bu düzenin topluma bir amaçlar silsilesi dayatmamasÕ yatmaktadÕr. Piyasa düzeninde ortaya çÕkacak olan sonuç (üretimin yapÕsÕ ve düzeyi, fiyatlar ve gelirler) devletin baúÕndakilerin ya da toplumdaki bir takÕm insanlarÕn belirledikleri, yönlendirdikleri ve toplumun di÷er kesimlerine dayattÕklarÕ bir sonuç de÷ildir. Piyasa düzeninin içinde yer alan milyonlarca insanÕn özgür tercih ve eylemlerinin etkileúimi sonucunda (gayri úahsî bir sürecin sonucunda) ortaya çÕkan bir sonuçtur. Kapitalizmin, alternatif sistemlere göre daha fazla zenginlik üretti÷i konusunda yine her iki düúünür hemfikirdir. Ancak bu durumun, kapitalizmin savunulurlu÷u açÕsÕndan önemi konusunda farklÕ düúüncelere sahiptirler. Rand, kapitalizmin toplumun refahÕnÕ sa÷lamanÕn en iyi yolu oldu÷unu, ama bunun kapitalizmin ahlakî haklÕlÕ÷ÕnÕ sa÷lamadÕ÷ÕnÕ düúünmektedir. Rand’a göre “kapitalizmin ahlakî haklÕlÕ÷Õ, onun insanÕn rasyonel do÷asÕna uygun tek sistem oldu÷u, insanÕn insan olarak hayatta kalmasÕnÕ korudu÷u ve yönetim prensibinin adalet oldu÷u gerçe÷inde yatmaktadÕr” (Rand, 2004, s.17). Rand, kapitalizmi bireyin özgürlü÷ünü sa÷layan ve bu sayede, bireyin aklÕnÕ tüm kapasitesiyle kullanabilmesini ve MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 105 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu insan (rasyonel bir varlÕk) olarak yaúamasÕna imkân veren bir sistem oldu÷u için savunmaktadÕr. Kapitalizmi savunurken “ortak fayda,” (veya “kamu çÕkarÕ”) gibi aslÕnda hiçbir zaman tanÕmlanmamÕú ve rasyonel olarak da tanÕmlanmasÕ mümkün olmayan kavramlarÕn kullanÕlmasÕna son derece karúÕdÕr. Rand’a göre “fayda” ve “de÷er” sadece bireyler için geçerli olabilir. FarklÕ bireylerden oluúan bir topluluk için “ortak fayda” tanÕmlamak mümkün de÷ildir. Pratikte “ortak fayda” ve “kamu çÕkarÕ” söylemlerini kullananlar, toplumun bazÕ bireylerinin (“kamu çÕkarÕ” ile paralel çÕkarlarÕ olan bireylerinin) çÕkarlarÕnÕ toplumun di÷er bireylerinin (“kamu çÕkarÕ” ile paralel çÕkarlarÕ olmayan bireylerinin) çÕkarlarÕndan üstün tutmaktadÕrlar. Bu nedenle, bu kavramlar bir ahlak kÕlavuzu olarak iúlev göremezler (Rand, 2004, s.18). Hayek de insanlarÕn farklÕ tercihleri oldu÷unu ve piyasada üretilen mal ve hizmetlerin farklÕ insanlar için farklÕ de÷erlere sahip oldu÷unu ifade etmekte ve toplum için bir de÷er standardÕ belirlemenin mümkün olmadÕ÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1976, s.75–78). Ancak Hayek, piyasa düzeninin neden alternatif ekonomik düzenlere tercih edilmesi gerekti÷i konusunda düúüncelerini açÕklarken açÕkça bu düzenin çok daha fazla insanÕ besleyebildi÷ini ve uzun vadede toplumda çok daha fazla refah üretti÷ini söylemekte, yani bir anlamda toplumun uzun vadeli çÕkarlarÕnÕ alternatif düzenlere göre daha iyi gerçekleútirdi÷ini vurgulamaktadÕr. Kültürel evrimin sonucunda toplumda yerleúen ve spontane bir düzen olarak piyasa ekonomisini mümkün kÕlan moral gelenekler sayesinde, toplum – insanlarÕn düúünüp dizayn edebilecekleri herhangi bir baúka düzene kÕyasla– bir bütün olarak daha fazla bilgi kullanabilmekte ve daha fazla refah üretebilmektedir (Hayek, 1988, s.7). 3. SOSYALøZM ELEùTøRøLERø Her iki düúünür de kamu mülkiyetine dayalÕ merkezî planlÕ sosyalist ekonomik sistemi eleútirerek böyle bir düzende insanlarÕn özgür olamayacaklarÕnÕ ve böyle bir sistemin kapitalizme göre daha az mal ve hizmet üreterek çok daha düúük bir refah düzeyi sa÷layaca÷ÕnÕ belirtmiútir. Rand, sosyalizmi eleútirirken daha çok bu sistemde üretken ve akÕlcÕ insanlarÕn, ellerinde siyasî güç bulunanlar tarafÕndan sömürüldü÷üne ve bireylerin haklarÕnÕn sürekli olarak ihlal edildi÷ine vurgu yapmaktadÕr. Hayek ise insan haklarÕ ihlallerinin yanÕ sÕra sosyalizmin ekonomik alanda baúarÕsÕz olmaya mahkûm bir sistem oldu÷unu ayrÕntÕlÕ bir úekilde açÕklamakta ve gerekçelendirmektedir. 106 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu Rand, sosyalizmin yalnÕzca kullanmayÕ düúündü÷ü araçlarÕn ve kurumlarÕn (kamu mülkiyeti, merkezî planlama vb.) de÷il, aynÕ zamanda onun üzerine kurulu oldu÷u altruist ahlak anlayÕúÕnÕn da yanlÕú ve kötü oldu÷u görüúündedir. Altruizm, Rand’Õn tanÕmladÕ÷Õ biçimiyle bireyin kendisi için de÷il baúkalarÕ için yaúamasÕ ve bunun en yüksek ahlakî görev, erdem ve de÷er olarak görülmesidir. Altruizmin, nezaket, iyi niyet ve baúkalarÕnÕn haklarÕna saygÕ göstermekle karÕútÕrÕlmamasÕ gerekti÷ini vurgulayan Rand, altruizmin temel ö÷retisinin insanÕn kendisini reddetmesi ve kendisini iyinin de÷il kötünün standardÕ olarak tanÕmlamasÕ oldu÷unu söylemektedir (Rand, 2004, s.100). Rand, altruizmi, insanlarÕn hayatta kalma aracÕ olan akÕllarÕnÕ ve çabalarÕnÕ kendileri için kullanmalarÕnÕ engelledi÷i için kötülü÷ün ifadesi olarak görmekte ve reddetmektedir: Tabiat insana otomatik bir hayatta kalma úekli sa÷layamadÕ÷Õndan ve insanÕn hayatta kalmayÕ kendi çabasÕyla becermesi/baúarmasÕ gerekti÷i için, bir insanÕn kendi çÕkarÕnÕn peúinde koúmasÕnÕn kötü oldu÷u düúüncesi insanÕn yaúama arzusunun da kötü oldu÷u, yani insanÕn hayatÕnÕn da kendi baúÕna kötü oldu÷u anlamÕna gelir. Hiçbir düúünce bundan daha kötü olamaz (Rand, 2006, s.6). Rand, altruizmi yanlÕú ve kötü bir anlayÕú olarak yorumlarken, altruist ahlaka dayanan sosyalizmin (ve Sovyetler Birli÷i’nin) toplumun ve devletin çÕkarÕ için bireyleri acÕmasÕzca feda etti÷ini düúünmektedir: Kendini feda etme düsturuyla, altruist ahlaka dayanan ve onunla uyuúan sosyal sistem her versiyonu ile (faúizm, Nazizm ve komünizm) sosyalizm’dir. BunlarÕn hepsi insanÕ grubun, kabilenin, toplumun ve devletin çÕkarÕ için bo÷azlanacak kurbanlÕk hayvan olarak görürler. Sovyet Rusya, altruist ahlakÕn pratikteki nihaî sonucu ve en mükemmel hayata geçirilmesidir; Sovyet Rusya bu ahlakÕn uygulanabilece÷i tek úekildir (Rand, 2004, s.254). Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, sosyalizmin amaçlarÕ ile araçlarÕnÕ birbirinden ayÕrÕr ve eleútirilerinin büyük ço÷unlu÷unu sosyalist araçlara yöneltir. Hayek’e göre sosyalizmin amaçlarÕ ile araçlarÕ arasÕndaki ayrÕm önemlidir, çünkü sosyalizmi bir baskÕ rejimine ve düúük verimli bir iktisadî düzene çeviren úey hedeflerinden de÷il, bu hedefler için kullanmaya çalÕútÕ÷Õ araçlardan kaynaklanÕr. Pek çok kiúi sosyalizm terimini, yalnÕzca sosyal adalet, daha fazla eúitlik ve sosyal güvenlik gibi sosyalizmin nihaî amaçlarÕ için kullanÕrlar. Oysa sosyalizm terimi, bu araçlara ulaúmak için uygulanmasÕ düúünülen araçlarÕ ve yöntemleri de kapsamaktadÕr. Bu MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 107 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu yöntemler, özel giriúimin yasaklanmasÕ, üretim araçlarÕ üzerinde özel mülkiyetin kaldÕrÕlmasÕ ve merkezî planlama yoluyla bütün toplumsal ekonomik faaliyetlerin koordinasyonunun sa÷lanmasÕdÕr. Hayek, sosyalizmin amaçlarÕyla araçlarÕ arasÕnda do÷rudan bir ba÷lantÕ olmadÕ÷ÕnÕ, sosyalist araçlarÕn (kamu mülkiyeti ve merkezî planlama) sosyalistlerin hiç benimsemeyecekleri amaçlar (örne÷in toplumun bir kesimine haksÕz úekilde yüksek gelir aktarÕlmasÕ) için de kullanÕlabilece÷ini vurgulamakta ve liberallerin sosyalizme yönelik eleútirilerinin temelinde bu araçlarÕn kullanÕlmasÕnÕn sonuçlarÕnÕn yattÕ÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1944/1994, s.37-39). Sosyalist bir yönetim altÕnda insan haklarÕna saygÕ gösterilmeyece÷i ve bireyler üzerinde yöneticilerin keyfî baskÕ ve müdahaleler uygulayacaklarÕ konusu her iki düúünür tarafÕndan da ele alÕnmakta ve vurgulanmaktadÕr. Rand, bu konuda sosyalizmin altÕnda yatan altruist düúüncenin yanÕ sÕra özel mülkiyet hakkÕnÕn tanÕnmamasÕnÕ da insan haklarÕnÕn sürekli ve geniú çaplÕ olarak ihlal edilmesinin nedenleri arasÕnda sayar. Özel mülkiyet hakkÕnÕ en temel insan haklarÕ arasÕnda sayan Rand, bu hakkÕn tanÕnmadÕ÷Õ bir ortamda hiçbir di÷er insan hakkÕnÕn da var olamayaca÷ÕnÕ düúünmektedir. Maddî varlÕklar bireylerin zihinsel ve fiziksel çabalarÕyla üretildikleri ve onlarÕn hayatta kalmalarÕ için gerekli olduklarÕ için, üreticilerin kendi çabalarÕnÕn sonuçlarÕnÕ sahiplenememeleri, kendi hayatlarÕ üzerinde de kontrolü kaybetmeleri, kendi hayatlarÕnÕ da sahiplenememeleri anlamÕna gelir. Özel mülkiyetin reddedilmesi, insanlarÕ devletin malÕ haline getirmektir (Rand, 2006, s.137-138). Hayek de özel mülkiyeti insan özgürlü÷ünü sa÷layan en önemli kurumlardan biri olarak görmekte, özel mülkiyet sayesinde insanlarÕn kendi amaçlarÕnÕ gerçekleútirmek için kullanabilecekleri araçlara sahip olduklarÕnÕ vurgulamaktadÕr. Tüm mülkiyetin kolektif olarak sahiplenildi÷i yerde bireyin kendi amaçlarÕnÕ gerçekleútirmek için araçlara sahip olamayaca÷Õ için özgür de olamayaca÷ÕnÕ belirtmektedir (Hayek, 1988, s.30). Tüm mülkiyetin kamu otoritelerinin kontrolünde oldu÷u ve bunlarÕn nasÕl kullanÕlaca÷Õna yöneticilerin hazÕrladÕklarÕ bir merkezî plan vasÕtasÕyla karar verdi÷i bir toplum düzeninde insanlarÕn pek ço÷unun tercihlerinin göz ardÕ edilmesi kaçÕnÕlmazdÕr. Bunun nedeni, merkezî plan hazÕrlanÕrken tüm toplumun ihtiyaçlarÕnÕn tamamÕnÕn belli tek bir de÷erler silsilesine göre sÕraya konulmasÕnÕn gerekli olmasÕdÕr. Ancak bunun tüm toplumdaki tüm bireylerin tercihlerinin tutarlÕ bir úekilde bir araya getirilerek yapÕlmasÕ mümkün de÷ildir. ønsanlarÕn çeúitli ihtiyaçlarÕ için yaptÕklarÕ 108 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu de÷erlendirmeler birbirlerinden çok farklÕdÕr ve ço÷u zaman birbirleriyle çeliúirler. Bunun yanÕnda insanlar sadece kendi ihtiyaçlarÕyla ilgilenirler ve baúka insanlarÕn ihtiyaçlarÕ ile kendi ihtiyaçlarÕnÕ nesnel bir úekilde karúÕlaútÕrÕp de÷erlendiremezler. Milyonlarca bireyden oluúan bir toplumda herkesin birbiriyle çeliúen ve örtüúmeyen ihtiyaçlarÕnÕn ve tercihlerinin tutarlÕ bir úekilde de÷erlendirilmesi ve tüm toplumun üzerinde onaylayabilece÷i bir de÷erler silsilesinin oluúturulmasÕ mümkün de÷ildir. Merkezî plan sonuçta yöneticilerin tercihlerini ve de÷erlerini yansÕtacak ve tüm topluma onlarÕn rÕzasÕ hilafÕna dayatÕlacaktÕr. Hayek ayrÕca devletin tüm ulusal kaynaklar üzerinde tam bir hâkimiyet sa÷ladÕ÷Õ ve bütün ekonomiyi merkezî bir plana göre úekillendirdi÷i sosyalist bir toplumda, devletin mutlak bir iktidar yarataca÷Õ ve hukukun üstünlü÷ü ilkesi gözetilemeyece÷i için insan hak ve özgürlüklerinin ihlal edilece÷ini belirtmektedir. Bütün mülkiyetin kamu otoritesinin elinde toplandÕ÷Õ bir ortamda devletin elindeki siyasal güce toplumdaki bütün ekonomik güç de eklenecek ve devlet (dolayÕsÕyla iktidarÕ ellerinde tutanlar), karúÕsÕnda durulamaz, muhalif olunamaz bir yapÕya kavuúacaktÕr (Hayek 1944/1994, s.159-161). Hayek’e göre hukukun üstünlü÷ü ilkesinin temelinde, devletin bütün faaliyetlerinin, sabit ve önceden ilan edilmiú genel kurallarla sÕnÕrlandÕrÕlmasÕ yatar. Bu kurallar ve sÕnÕrlandÕrma sayesinde devletin belirli koúullar altÕnda nasÕl davranaca÷Õ vatandaúlar tarafÕndan öngörülebilir ve böylece vatandaúlar (bireyler) bu genel kurallara uymak koúuluyla kendi amaçlarÕna ulaúmak için çaba gösterebilirler. Ekonominin merkezî bir plan dâhilinde yönetilmesi, do÷al olarak, hukukun üstünlü÷ü ilkesinin ortadan kalkmasÕna neden olur. Merkezî planÕ yürüten kamu otoritesi, ulusal ekonominin tamamÕndan tek baúÕna sorumlu ve yetkili oldu÷u için, ulusal kaynaklarÕn nasÕl kullanÕlaca÷Õ, yeni ortaya çÕkan de÷iúikliklere nasÕl adapte olunaca÷Õ konusunda anÕnda karar vermek zorundadÕr. Ekonomide üretilen bütün mallarÕn niteliklerini ve niceliklerini ve bunlarÕn kimler tarafÕndan nasÕl kullanÕlaca÷ÕnÕ belirleyen merkezî otorite, genel kurallar yerine, içinde bulunulan anÕn úartlarÕnÕn gerektirdi÷i ad hoc kararlar alacak ve bu kararlar bazÕ belli insanlarÕn durumlarÕnÕ olumlu, bazÕ belli di÷er insanlarÕn durumlarÕnÕ da olumsuz etkileyecektir. Böylece devlet her gün hangi vatandaúlarÕnÕn iyi, hangi vatandaúlarÕnÕn kötü bir úekilde etkilenece÷ini bildi÷i eylemleri gerçekleútirecek ve adeta vatandaúlarÕ arasÕnda sürekli ayrÕmcÕlÕk yapacaktÕr (Hayek 1944/1994, s.80-82). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 109 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu Her iki düúünür de sosyalist bir yönetim altÕda insan haklarÕ ve özgürlüklerin ortadan kaldÕrÕlaca÷ÕnÕ savunmakla kalmamÕú, ayrÕca sosyalizmin ekonomik alanda büyük bir baúarÕsÕzlÕkla sonuçlanaca÷ÕnÕ vurgulamÕútÕr. Sosyalist bir ekonominin kapitalist bir ekonomiyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda aynÕ kaynaklarÕ kullanarak çok daha az bir üretim gerçekleútirece÷i ve bunun sonucunda toplumsal refahÕn çok daha düúük bir düzeyde olaca÷Õ her iki düúünürün de kabul etti÷i bir durumdur. Sosyalist ekonominin baúarÕsÕzlÕ÷ÕnÕn nedenleri konusunda Rand, detaylara girmez ve bunu bir veri durum olarak alÕrken, Hayek özellikle toplumda bilginin kullanÕmÕ konusuna vurgu yapmaktadÕr: Toplumda milyonlarca insan arasÕnda da÷ÕlmÕú olan ekonomiyle ilgili bütün bilgi ve enformasyonun tek bir merkezde toplanmasÕ ve düzenlenmesi mümkün de÷ildir. Bir ekonomik yönetim merkezi ancak bilimsel türden bilgi ve enformasyonu toplayabilir. Oysa modern bir toplumun ekonomisinin üzerine inúa edildi÷i bilgi yÕ÷ÕnÕ sadece bilimsel bilgi úeklinde de÷ildir. øktisadî kararlar alÕnÕrken zamana ve mekana ait spesifik bilgi de sÕkça kullanÕlÕr. Bu tür bilgiler do÷alarÕ gere÷i sözlü ya da yazÕlÕ iletiúim yoluyla tam ve eksiksiz olarak aktarÕlamazlar. Bazen de bu tür bilgiler yalnÕzca çok kÕsa bir zaman süresi içerisinde geçerlidirler ve belli bir merkeze aktarÕlabilseler bile, aktarÕldÕklarÕnda geçmiúe ait ve yararsÕz hale gelirler. Toplumda herkes kendi yakÕn çevresi hakkÕnda bu tür spesifik bilgiye sahiptir ve bazÕ alanlarda di÷er herkese göre daha avantajlÕdÕr (Hayek, 1948/1980, s. 79-81). Milyonlarca insanÕn zihninde da÷ÕlmÕú olan bu tür spesifik bilginin etkin bir úekilde kullanÕlabilmesi, bu türden bilgiye sahip olanlarÕn iktisadî kararlar verebilmeleri ile mümkündür. Piyasa ekonomisinde bireyler, ellerindeki tüm enformasyonu kullanarak iktisadî faaliyetlerini yürütür, arz ve talep üzerinde etkili olur. Arz ve talebin belirledi÷i piyasa fiyatlarÕ adeta toplumdaki tüm bilginin özeti gibidir. ønsanlar fiyatlarÕ izleyerek kendi eylemlerini toplumdaki di÷er iktisadî aktörlerin eylemleriyle uyumlaútÕrÕrlar. DolayÕsÕyla piyasada ortaya çÕkan sonuç toplumdaki tüm bilginin kullanÕlmasÕna dayanÕr. Merkezî planlÕ sosyalist ekonominin yapamadÕ÷Õ úey tam da budur. Merkez, toplumdaki tüm bilgiyi toplayamayaca÷Õndan, di÷er bir deyiúle toplumdaki bilginin sadece küçük bir kÕsmÕnÕ toplayabilece÷inden, sosyalist ekonomi, piyasa ekonomisiyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda daima daha az bilgi kullanÕr ve daha az mal ve hizmet üretir. Sosyalizmin insan hak ve özgürlüklerini ortadan kaldÕrmasÕna ve kapitalizme göre ekonomik alanda baúarÕsÕz olmasÕna karúÕn sosyalist fikirlerin özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyÕllarda hemen hemen 110 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu bütün toplumlarda popülerlik kazanmasÕ ve sosyalizm taraftarlarÕnÕn toplumlarÕn önemli bir kesimini oluúturmasÕnÕn nedenleri konusunda, ilginç bir úekilde, her iki düúünür de benzer úeyleri söylemektedir. Çok sayÕda insanÕn bir arada yaúadÕ÷Õ büyük toplumlarÕn ortaya çÕkmasÕndan önce insanlarÕn çok uzun bir süre küçük gruplar halinde yaúadÕ÷Õ uzun ve uzak geçmiúten miras edindi÷imiz altruist içgüdüler, insanlarÕ sosyalizme do÷al olarak meyletmektedir. Rand, bu konuda úunlarÕ söylemektedir: Altruizm ahlakÕnÕn neden bir kabile olayÕ oldu÷u açÕktÕr. Tarih öncesi insanlar di÷er kabilelere karúÕ bir kabilenin liderli÷i ve korumasÕ olmadÕkça fiziksel olarak hayatta kalamazlardÕ. Altruizmin uygar ça÷larda da devam etmesi fiziksel de÷il, fakat psiko-epistemolojiktir: Kendi geliúimini durdurmuú, algÕsal zihniyete sahip insanlar realiteye karúÕ kabile liderli÷i ve “korumasÕ” olmadÕkça hayatta kalamazlar (Rand, 2005, s.84). Hayek de piyasa düzeninin oluúmasÕnÕ sa÷layan ve kültürel evrim yoluyla günümüze taúÕnan adil davranÕú kurallarÕnÕn neolitik devrimden önceki avcÕ-toplayÕcÕ toplumlarda biçimlenmiú olan içgüdüleri kontrol etti÷ini belirtmektedir. ønsan ve insanÕn atalarÕ, milyonlarca yÕl ortalama on beú ila kÕrk kiúiden oluúan küçük gruplar halinde kolektif bir yaúam sürdürmüúlerdir. Birbirlerini úahsen tanÕyan insanlardan oluúan bu tür küçük gruplarÕn hayatta kalabilmesi, üyelerinin birbirini kollamalarÕ ve dayanÕúma içinde ortak amaçlar için çaba göstermelerine ba÷lÕydÕ. Hiçbir insan do÷ada tek baúÕna hayatta kalamadÕ÷Õ ve yalnÕzca üyeleri arasÕnda sÕkÕ bir iúbirli÷i olan gruplar ve dolayÕsÕyla bu gruplarÕn üyeleri hayatta kalabildi÷i için insan içgüdüleri, dayanÕúma ve altruizm temelinde biçimlendi (Hayek, 1988, s.1112). Hayek, bu dayanÕúmacÕ ve altruist içgüdülerin bireyin içinde bulundu÷u grubun üyelerine yönelik oldu÷unu ve grup dÕúÕndaki insanlarÕ (baúka gruplarÕn üyelerini) kapsamadÕ÷ÕnÕ eklemektedir. AvcÕ-toplayÕcÕ gruplar hayatta kalabilmek için çok geniú bir araziye ihtiyaç duyduklarÕndan yaúam kaynaklarÕnÕ elde ettikleri bu geniú arazideki baúka insanlarÕ potansiyel düúman olarak görürler. Bu nedenle bize benzemeyen, bizimle ortak amaçlara ve de÷erlere sahip olmayan insanlarÕ (yabancÕlar) kolayca kabullenemememiz, onlara karúÕ olumsuz düúünceler ve kuúkular duymamÕz, uzak geçmiúteki avcÕ-toplayÕcÕ atalarÕmÕzdan miras aldÕ÷ÕmÕz içgüdülerimizin deste÷ine sahiptir. Hayek’e göre sosyalist ideoloji, tüm toplumun dayanÕúma içinde ortak amaçlar etrafÕnda organize olmasÕnÕ savunurken aslÕnda modern büyük toplumlarÕ mümkün kÕlan adil davranÕú kurallarÕnÕn yerine tekrar uzak MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 111 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu geçmiúimizden miras aldÕ÷ÕmÕz içgüdüleri ikame etmeyi önermektedir. Hayek, altruizm ve dayanÕúma temelli duygularÕn günümüzde aile ve küçük cemaatler gibi üyelerinin birbirlerini úahsen tanÕdÕ÷Õ küçük gruplarda hâlâ önemli olduklarÕnÕ ve bu tür gruplarÕn insan hayatÕndaki öneminin yadsÕnamayaca÷ÕnÕ belirtmekle beraber, büyük toplumun tamamÕnÕn bu tür içgüdülerle düzenlenemeyece÷ini belirtir. Milyonlarca insandan oluúan bir büyük toplumda insanlar bu toplumun çok küçük bir kÕsmÕnÕ úahsen tanÕrlar, insanlarÕn hiç tanÕmadÕklarÕ ve haklarÕnda bilgi sahibi olmadÕklarÕ di÷er insanlarÕn çÕkarlarÕnÕ do÷ru bir úekilde gözetmeleri mümkün de÷ildir. Benzer úekilde milyonlarca insanÕn ortak bir amaçlar dizisi belirleyip bu u÷urda gönüllü dayanÕúma içerisinde faaliyet göstermeleri de mümkün de÷ildir. (Hayek, 1988, s.18-19) Ancak sosyalistlerin önerdikleri tam da budur. Hayek, sosyalizmin böylesine modern hayatla ba÷daúmayan bir ideoloji olmasÕna karúÕn toplumda yaygÕn destek bulmasÕnÕn önemli bir nedeni olarak uzak geçmiúten miras aldÕ÷ÕmÕz altruist ve dayanÕúmacÕ içgüdüleri anmaktadÕr. 4. SOSYAL ADALET ELEùTøRøLERø Hem Rand hem de Hayek kapitalist bir ekonomide devletin “sosyal adalet”i sa÷lamak amacÕyla vergiler ve transfer harcamalarÕ yoluyla insanlarÕn gelirlerini yeniden belirlemesine karúÕ çÕkmÕútÕr. Rand’Õn bu konudaki temel argümanÕ serbest bir piyasada ortaya çÕkan fiyatlarÕn ve gelirlerin tamamen adil oldu÷u úeklindedir. Hayek ise piyasa düzeninde ortaya çÕkan durumun gayri úahsî bir sürecin sonucu oldu÷unu ve bu nedenle adil ya da gayri-adil úeklinde de÷erlendirilemeyece÷ini belirtmekte ve devletin piyasaya müdahale ederek farklÕ kesimlerin gelirlerini belirlemeye çalÕúmasÕnÕn piyasa düzeninin etkin yapÕsÕnÕ bozaca÷ÕnÕ ve siyasal yozlaúmaya neden olaca÷ÕnÕ vurgulamaktadÕr. Rand, kapitalist bir ekonomik düzende (serbest bir piyasada) insanlarÕn elde ettikleri kazançlarÕn tamamen insanlarÕn becerileri ve çabalarÕ sonucu gerçekleúti÷i kanÕsÕndadÕr. Rand, hiçbir úüpheye yer bÕrakmayacak bir biçimde, piyasada en yüksek gelirleri elde edenlerin faaliyet gösterdikleri alanlarda en iyi ürünü en ucuz fiyata sa÷layanlar oldu÷unu savunmaktadÕr. Bunu sa÷layan úeyin de serbest piyasanÕn fazileti oldu÷unu söyler. Serbest piyasa, her katÕlana kendi yetenek alanÕ içinde en iyi hedefini aramayÕ ö÷retir ve akÕl dÕúÕ davrananlarÕ cezalandÕrÕr (Rand, 2004, s.25). 112 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu Piyasada elde edilen kazançlarÕ tamamen adil olarak niteleyen Rand, insanlarÕn piyasadan kendi çabalarÕyla elde edemedikleri gelir ve tüketim düzeylerini devletten bir hak olarak talep etmelerine úiddetle karúÕ çÕkmakta ve bunu üretken insanlarÕn üretken olmayanlar tarafÕndan sömürülmesi olarak nitelendirmektedir. østihdam alanlarÕnÕn, tüketim maddelerinin, sa÷lÕk ve e÷itim hizmetlerinin do÷ada kendili÷inden yetiúmedi÷ini, bunlarÕn üretilmeleri gerekti÷ini belirterek, bunlar üzerinde bir takÕm insanlarÕn hiçbir çaba göstermeden hak iddia etmelerinin anlamsÕzlÕ÷Õna vurgu yapar. BazÕ insanlarÕn di÷er insanlarÕn emeklerinin ürünleri üzerinde hak sahibi olmalarÕnÕ, bu di÷er insanlarÕn haklarÕnÕn ellerinden alÕnmasÕ ve köle iúgücü haline getirilmesi olarak görür. HaklarÕn, gerçekte bir insanÕn davranÕú özgürlü÷ünü tanÕmlayan ve koruyan, fakat di÷er insanlar üzerinde hiçbir yükümlülük do÷urmayan ahlakî ilkeler oldu÷unu anÕmsatan Rand, kapitalist (özgür) bir toplumda belli bir vatandaúÕn haklarÕnÕn baúka vatandaúlarÕn hak ve özgürlüklerini ihlal edemeyece÷ini belirtir (Rand, 2004, s.429–431). Devletin hangi sebeple olursa olsun piyasaya müdahalesine karúÕ olan Rand, bu tür müdahaleler uygulayan ülkelerin (ABD de dâhil) ekonomilerinin kapitalist olarak nitelendirilemeyece÷ini, bunlarÕn karma ekonomiye sahip ülkeler olarak de÷erlendirilmesi gerekti÷ini belirtmektedir. Rand’a göre hür bir ekonomiye devlet kontrolleri ve müdahaleleri uygulandÕ÷Õnda, ekonomide yanlÕú kaynak tahsisi, kÕtlÕklar, sÕkÕntÕlar ve sorunlar baú göstermekte; bu kontroller ve müdahalelerden vazgeçilmemesi halinde ise sorunlarla baú edebilmek için daha fazla kontrol ve müdahale talep edilmektedir. Böylece bir reaksiyon zinciri ortaya çÕkmakta, devlet kontrolleri ve müdahaleleri nedeniyle zarar gören gruplar da kendi lehlerine baúka müdahaleler ve kontroller istemektedirler (Rand, 1962’den aktaran Biswanger, 1988, s.227). Hayek ise piyasa düzenini bir tür zenginlik yaratan oyuna (a wealthcreating game) benzeterek, bu düzende ortaya çÕkacak olan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn yetenek ve çabanÕn yanÕ sÕra úansa da ba÷lÕ oldu÷unu vurgulamaktadÕr (Hayek, 1976, s.115). DolayÕsÕyla piyasada faaliyet gösteren bireylerin bazÕlarÕnÕn tüm iyi niyetli çabalarÕna karúÕn tamamen úanssÕzlÕk nedeniyle bazÕ hallerde kendilerinden daha az yetenekli ve daha az çalÕúkan kimselere nazaran düúük gelirle yetinmek zorunda kalabileceklerini kabul etmektedir. Buna karúÕn Hayek, piyasa düzeninde ortaya çÕkan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn gayri adil olarak nitelendirilemeyece÷i kanÕsÕndadÕr. Hayek, yalnÕzca bilinçli insan eylemlerinin adil ya da gayri adil olarak nitelendirilebilece÷ini belirterek piyasada ortaya çÕkan gelir da÷ÕlÕmÕnÕn gayri úahsî bir sürecin sonucunda MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 113 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu belirlendi÷ini belirtir. Piyasada insanlarÕn gelirlerini belirleyen bilinçli bir otorite olmadÕ÷Õ için gelir da÷ÕlÕmÕnÕn adil ya da gayri adil oldu÷u söylenemez (Hayek, 1976, s.70). Hayek, “sosyal adalet” teriminin, toplumun bireyler ve gruplara belli bir úekilde davranmasÕ ve onlarÕn gelirlerini belli bir adalet ilkesine göre belirlemesi olarak anlaúÕlmasÕnÕn, aslÕnda toplumun ne tür bir yapÕsÕnÕn oldu÷unun anlaúÕlmamasÕndan kaynaklandÕ÷ÕnÕ belirtmektedir. Büyük toplumun kendisi, bir organizasyon de÷ildir ve düúünen bir aklÕn belirledi÷i bir úekilde hareket etmez. ønsanlarÕn toplumu spontane bir düzen olarak de÷il de adeta düúünen, karar veren ve bu kararlar üzerine eylem yapan bir varlÕk gibi tasavvur etmeleri, naif bir antropomorfik (insan-biçimsel) düúüncenin ürünüdür (Hayek, 1976, s.62-63). Hayek, pek çok insanÕn piyasa düzeninde insanlar ve gruplar arasÕnda ortaya çÕkan gelir farklÕlÕklarÕnÕ adaletsiz bulmalarÕnÕn temelinde üretilen mal ve hizmetlerin toplum için belirli ve kavranabilir bir de÷erinin bulundu÷unun ve bu de÷erin de piyasa fiyatlarÕyla uyuúmadÕ÷ÕnÕn sanÕlmasÕnÕn yattÕ÷ÕnÕ düúünmektedir. Hayek’e göre gerçek durum hiç de böyle de÷ildir. ønsanlarÕn mal ve hizmetlerin “gerçek de÷eri” konusundaki düúünceleri tamamen özneldir ve bunlarÕn toplum için kesin bir de÷eri yoktur. Piyasada alÕnÕp satÕlan bütün mal ve hizmetler sadece onlarÕ kullanacak olanlar için de÷erlidir. Her insanÕn bir mal ya da hizmet için yaptÕ÷Õ de÷erlendirme farklÕdÕr. ønsanlarÕn birbirlerinden çok farklÕ ihtiyaçlarÕ oldu÷u ve bu ihtiyaçlarÕn úiddetleri birbirlerinden çok farklÕ derecelerde oldu÷u için bu ihtiyaçlarÕ karúÕlayan mal ve hizmetlerin de÷eri de her kullanÕcÕ için farklÕdÕr. E÷er insanlar birbirlerinden farklÕ olmasaydÕ, aynÕ tür ihtiyaçlarÕ olsaydÕ ve aynÕ mal ve hizmetleri aynÕ úiddetle talep etselerdi bir mal ya da hizmetin tüm bireyler için ve dolayÕsÕyla tüm toplum için tek bir de÷eri olabilirdi. Ancak insanlar birbirlerinden farklÕdÕrlar ve bu nedenle piyasadaki mallar için “sosyal adalet”e uyan toplumsal bir fiyat belirlenemez (Hayek, 1976, s.76). Piyasa düzeninde bireylerin gelirleri arasÕnda bazen çok yüksek oranlara varan farklÕlÕklar, bu insanlarÕn piyasaya sunduklarÕ ürünlerin piyasadaki de÷erlerinin çok farklÕ olmasÕndan kaynaklanÕr. Çok sayÕda hayranÕ olan bir úarkÕcÕnÕn, bir üniversite profesöründen daha fazla para kazanmasÕ, ya da bir madencinin bir futbolcudan daha az para kazanmasÕ, bu insanlarÕn sunduklarÕ hizmetlerin piyasa de÷erlerinin farklÕ olmasÕndan kaynaklanÕr. Bu gelir farklÕlÕklarÕ pek çok insana adaletsiz görünse de, bu gelir farklÕlÕklarÕnÕ adaletsiz bulan insanlarÕn üzerlerinde anlaúabilecekleri bütüncül tek bir “adil” fiyatlar listesi 114 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu oluúturmalarÕ mümkün de÷ildir. Di÷er bir deyiúle, insanlarÕn ço÷u piyasada neyin adil olmadÕ÷Õ konusunda ortak bir karara varabilseler bile bunun yerine hemfikir olabilecekleri bir adil durum tanÕmlayamazlar. ønsanlarÕn tamamÕnÕn ya da en azÕndan büyük ço÷unlu÷unun kabul edebilece÷i tek bir “toplumsal de÷er” standardÕ olamayaca÷Õ için farklÕ miktarlarda ve farklÕ kalitede mal ve hizmet üreten insanlarÕn gelirlerini “daha adil bir úekilde” düzenlemek için piyasa fiyatlarÕnÕn dÕúÕnda bir baúka fiyatlar seti belirlemek mümkün de÷ildir. Piyasada elde edilen gelirler, yapÕlan hizmetlerin karúÕlÕ÷ÕdÕr ve bazÕ insanlarÕn kafalarÕndaki de÷er standardÕna göre de÷il, o hizmetleri talep edenlerin sayÕsÕna, gelirlerine ve taleplerinin úiddetine göre belirlenir. ønsanlarÕn piyasada elde ettikleri gelirler, çok sayÕda üretici ve tüketici arasÕndaki iliúkilere ba÷lÕ olan gayri úahsî bir sürecin sonucunda belirlendi÷i için bunlarÕ, adil ya da gayri adil olarak nitelendirmek do÷ru de÷ildir (YÕlmaz, 2010, s.499). Hayek, “sosyal adalet” gerekçesiyle piyasa düzenine devletin müdahale ederek farklÕ kesimlerin gelirlerini belirleme iúine giriúmesinin büyük adaletsizliklere ve ciddî ekonomik sorunlara yol açaca÷ÕnÕ düúünmektedir. Piyasa düzeninde fiyatlarÕn oynadÕ÷Õ hayatî rol, devletin toplumun çeúitli kesimlerinin gelirlerini düzenlemeye baúlamasÕ durumunda zarar görecek ve fiyatlarÕn ekonominin tamamÕndaki bilgiyi özetleyerek topluma bildirme fonksiyonu yaralanacaktÕr. Piyasada faaliyet gösteren tüm birimlerin de÷iúen koúullara sürekli uyum sa÷lamalarÕ, toplumdaki insanlarÕn genel olarak çÕkarÕnadÕr. Piyasa düzeninde bunu sa÷layan úey fiyat mekanizmasÕdÕr. Bir mal ya da hizmete olan talep (veya arz) de÷iúti÷inde, söz konusu mal ya da hizmetin fiyatÕ da de÷iúir. Örne÷in talebi düúen bir malÕn fiyatÕ düúer. MalÕn fiyatÕnÕn düúmesi o sektörde çalÕúan insanlarÕn gelirlerinin de düúmesine yol açar. Sektörün daha az gelir üreten bir hale dönüúmesi, üretim faktörlerinin o sektörden alÕnarak fiyatÕ göreli olarak daha yüksek mal ve hizmetlerin üretimine hasredilmesine yol açar. Bu sürecin o sektörde kârlarÕn ve ücretlerin azalmasÕ, iflaslarÕn ve iúsizli÷in yaúanmasÕ nedeniyle bir takÕm giriúimciler ve iúçiler için sancÕlÕ ve çetin olmasÕ kaçÕnÕlmazdÕr. Piyasa düzeninin avantajÕ, ço÷u kimse (bazen de hiç kimse) tarafÕndan bilinmeyen ve öngörülemeyen de÷iúikliklere karúÕ sürekli olarak iktisadî kaynaklarÕn en uygun úekilde adaptasyonunu sa÷lamasÕdÕr. Adaptasyon süreci, bazÕ kesimler için sancÕlÕ olsa da, adaptasyonun kendisi tüm toplumun çÕkarÕnadÕr. Her yeni buluú, her yeni üretken teknoloji bazÕ sektörlerin geliúmesine ve bu sektörde gelirlerin artmasÕna yol açarken bazÕ di÷er sektörlerde de üretim ve gelir düúüúlerine yol açar. Ekonomik alanda MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 115 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu bütün toplumun çÕkarÕ, bu tür buluúlarÕn artmasÕ ve üretken teknolojilerin daha da yayÕlmasÕdÕr. KÕsa dönemde bazÕ gruplar ve bireyler piyasa düzeninden olumsuz etkilense de, uzun dönemde daha üretken ve etkin bir ekonomiye kavuúulmasÕ nedeniyle herkes fayda sa÷lar (Hayek, 1976, s.121122). Devlet müdahaleleri sonucunda fiyatlarÕn ekonomik bilgileri özetleme ve tüm topluma yayma fonksiyonunun zarar görmesinin piyasanÕn etkinli÷ini ortadan kaldÕrmasÕnÕn dÕúÕnda önemli bir olumsuz sonucu da devlet yönetimindeki yozlaúmadÕr. Devletin pek çok kiúinin gelirlerini belirleyen politikalar uygulamaya baúlamasÕ, toplumdaki çeúitli gruplarÕ, gelirlerini artÕrabilmek için piyasada üretim faaliyetlerine yo÷unlaúmak yerine hükümeti kendi sektörlerine ayrÕcalÕklar ve kolaylÕklar sa÷lamaya ikna etme faaliyetlerine yöneltir. Bu tür ikna faaliyetleri ço÷u zaman bu tür istemlerde bulunan gruplarÕn siyasal partilere siyasal destek vaadi veya siyasal tepki tehdidini de içerir. Siyasal partiler, iktidara gelmek ve iktidarda kalabilmek için giderek artan bir ölçüde kamu kaynaklarÕnÕn çeúitli baskÕ gruplarÕna da÷ÕtÕlmasÕna rol oynamaya baúlarlar, bu alanda adeta birbirleriyle yarÕúÕrlar. Ço÷unlu÷un deste÷ini almanÕn en kolay yolu kamu kaynaklarÕnÕ bu úekilde da÷Õtmak olarak görülür. Kamu deste÷ini alan gruplarÕn açÕkça belli olmasÕna karúÕn, bu deste÷in maliyetinin toplumun hangi kesimlerine yüklendi÷inin çok da açÕk bir úekilde belli olmamasÕ, bu tür yeniden da÷ÕtÕm süreçlerinin siyasal partilere iktidara gelmek ve iktidarda kalmak konusunda cazip görünmesinin önemli bir nedenidir. Böylece parlamento ve hükümet bir çeúit hayÕr kurumu haline gelir ve kamu kaynaklarÕnÕ ya÷malamak isteyen gruplarÕn karúÕ konulamayan úantajÕna maruz kalÕr. Sonuçta kamu kaynaklarÕnÕn da÷ÕtÕmÕnda liyakat tamamen göz ardÕ edilir, bu alanda tek kÕstas ilgili gruplarla siyasetçiler arasÕndaki karúÕlÕklÕ çÕkar iliúkisi olur (Hayek, 1997, s.154; Hayek, 1979, s.103). Rand ile Hayek’in farklÕ düúündükleri bir alan da sosyal güvenlik konusudur. Rand’in kategorik olarak devlet ve ekonominin birbirlerinden ayrÕlmasÕ konusundaki tavrÕ, ekonomik ve sosyal güvenlik konusunda devletin hiçbir sorumluluk yüklenmemesi anlamÕna gelir. Hayek ise özgür bir toplumda ekonomik güvenlik konusunu incelerken bu kavramÕn iki farklÕ anlamda kullanÕlabilece÷ini belirtir. Ekonomik güvenlik, toplumundaki tüm bireyler için belli bir asgarî yaúam standardÕnÕn garanti edilmesi úeklinde anlaúÕlabilir ya da bir kiúi ya da grubun baúkalarÕna oranla sahip oldu÷u gelir ya da yaúam standardÕnÕn garanti edilmesi anlamÕna gelebilir. Hayek’e göre bunlardan ilki belli bir ekonomik geliúmiúlik düzeyine ulaúmÕú toplumlarda 116 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu özgürlük tehlikeye atÕlmadan uygulanabilir. Bu türden bir koruma, toplumun bütün üyelerini mutlak yoksullu÷a karúÕ koruyacak ve bütün yurttaúlara sa÷lÕklÕ bir yaúam için gerekli olan besin, barÕnma ve giysinin sa÷lanmasÕ úeklinde gerçekleúecektir. Bunun dÕúÕnda ayrÕca Hayek, devletin sel, yangÕn, deprem gibi toplumsal felaketlerden zarar gören yurttaúlara yardÕm etmesini ve geniú çaplÕ bir sosyal güvenlik sistemini kurmaya öncülük etmesini onaylayabilmektedir (Hayek, 1944/1994, s.132-134). Hayek’in karúÕ çÕktÕ÷Õ ve özgür bir toplumda uygulanmasÕnÕn do÷ru olmadÕ÷ÕnÕ düúündü÷ü güvenlik türü ise ikinci tür güvenlik türüdür, yani bir kiúi veya grubun baúkalarÕna oranla sahip oldu÷u gelir ya da yaúam düzeyinin garanti edilmesi úeklindeki ekonomik güvenlik türü. Hayek, belli bir kesime bu türden bir gelir garantisi vermek için o kesimde üretimin kÕsÕlmasÕ veya artmasÕnÕn engellenmesi suretiyle yüksek fiyatlarÕn garanti edilmesi gerekti÷ini belirtir. Bu ise, ancak söz konusu sektöre yeni giriúimcilerin girmesinin yasaklanmasÕyla gerçekleútirilebilir. Böyle bir yasaklama, açÕktÕr ki, di÷er sektörlerdeki herkesin ayrÕmcÕlÕ÷a tabi tutulmalarÕ anlamÕna gelir. Di÷er sektörlerdeki giriúimciler ve iúçiler de dahil olmak üzere tüm çalÕúanlar, artÕk daha fazla riskle karúÕ karúÕya kalacaklardÕr. Çünkü bir sektöre yeni katÕlÕmlarÕn engellenmesi, o sektör dÕúÕndaki herkesin iktisadî faaliyette bulunma seçeneklerini ve dolayÕsÕyla ekonomik güvenliklerini azaltacaktÕr. Bu tür üretim kÕsÕtlamalarÕyla ve yasaklamalarla korunan sektörlerin sayÕsÕ arttÕkça korunmayan sektörlerde risklerin artmasÕ ve gelirlerin azalmasÕ nedeniyle zarar gören yurttaúlarÕn sayÕsÕ artacaktÕr. Korunmayan sektörlerdeki iúsizlik ve gelir düúüúünün sorumlusu, yurttaúlar arasÕnda adeta ayrÕm yapan devlettir (Hayek, 1944/1994, s.141-142). Devletin, “sosyal adalet” söylemlerine dayanarak belli kesimlerin gelirlerini garantilemeye çalÕúmasÕnÕn sonucu, bu kesimlerin di÷er kesimleri devlet aracÕlÕ÷Õyla soymasÕna yol açmaktadÕr. 5. SONUÇ Bu çalÕúmada, yirminci yüzyÕlda kapitalizmi (piyasa düzenini) sosyalist ve kolektivist akÕmlara karúÕ savunmuú iki önemli düúünür olan Friedrich August von Hayek ve Ayn Rand’Õn kapitalizm, sosyalizm ve sosyal adalet konusundaki görüúleri birbirleriyle karúÕlaútÕrÕlmÕú, aralarÕndaki benzerlikler ve farklÕlÕklar belirtilmeye çalÕúÕlmÕútÕr. Her iki düúünürün de kapitalizmi savunmasÕna karúÕn kapitalizmin ortaya çÕkÕúÕ ve do÷asÕ hakkÕndaki görüúleri birbirlerinden önemli ölçüde farklÕlÕk arz etmektedir. Rand, kapitalizmi, insan uygarlÕ÷ÕnÕn bütün ürünleri gibi, insan aklÕnÕn bir MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 117 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu ürünü olarak görmektedir. Rand’a göre kapitalizm, rasyonel insanÕn, kendi do÷asÕna uygun, yani aklÕnÕ kullanarak, hayatta kalabilmesi ve yaúayabilmesi için gerekli olan bir siyasal ve ekonomik sistemdir. Rand, insanÕn rasyonel bir úekilde hayatÕnÕ sürdürebilmesi için yaúama hakkÕnÕn ve bunun türevleri olan özgürlük, mülkiyet ve mutlulu÷u arama haklarÕnÕn devlet tarafÕndan garanti altÕna alÕnmasÕ gerekti÷ini savunur. ønsan haklarÕ, yalnÕzca fiziksel güç kullanÕmÕ yoluyla ihlal edilebilir ve yalnÕzca bu úekilde insanÕn kendi aklÕnÕ kendi çÕkarÕ için kullanmasÕ engellenebilir. Bu nedenle, devletin insan haklarÕnÕ garanti edebilmesi, toplumda fiziksel güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara veya bu türden tehditlerde bulunanlara karúÕ güç kullanmasÕnÕ gerekli kÕlar. ønsan haklarÕnÕ korumayÕ amaçlayan devletin yalnÕzca üç temel fonksiyonu olacaktÕr: DÕú güvenlik (ordu), iç güvenlik (polis teúkilatÕ) ve adalet (mahkemeler). Rand’a göre devletin bunlar dÕúÕnda herhangi bir baúka fonksiyon üstlenmesi, kaçÕnÕlmaz olarak devletin masum insanlara karúÕ güç kullanmasÕna ve dolayÕsÕyla insan haklarÕnÕn ihlal edilmesine yol açacaktÕr. Rand, kendi tanÕmladÕ÷Õ ve idealize etti÷i kapitalizm fikrinin, insanlarÕn büyük ço÷unlu÷u tarafÕndan henüz benimsenmedi÷inin farkÕndadÕr ve bu türden bir kapitalizmin gelecekte, insanlarÕn daha rasyonel düúünmeye baúlamasÕyla, gerçekleúece÷ini düúünmektedir. Hayek ise tamamen farklÕ bir úekilde piyasa düzeni olarak tanÕmladÕ÷Õ kapitalizmin spontane (kendili÷inden do÷an) bir düzen oldu÷u fikrindedir. Piyasa düzeni ve onun sonucu olan büyük toplum, insanlarÕn Hayek’in adil davranÕú kurallarÕ dedi÷i belli bazÕ kurallara uyan davranÕúlarÕ sonucu ortaya çÕkan bir düzendir. Özel mülkiyet, dürüstlük, sözleúme, mübadele, ticaret, rekabet, kazanç ve özel hayata iliúkin adil davranÕú kurallarÕ toplumda yerleúti÷i için insanlar arasÕnda ortak amaçlara sahip olmadan mübadeleye ve uzmanlaúmaya dayanan bir ekonomik düzen oluúmaktadÕr. Bu adil davranÕú kurallarÕ insanlar onlarÕ icat ettikleri ve do÷ru bulduklarÕ için de÷il, baúka bilinmeyen nedenlerle ve muhtemelen tesadüfen bazÕ gruplar tarafÕndan benimsenmiú kurallardÕr. Bu kurallarÕ benimseyen insan gruplarÕ, evrimsel açÕdan büyük avantaj elde etmiúler ve di÷er gruplarla olan çatÕúmalarÕndan baúarÕyla çÕkmÕúlar, di÷er gruplarÕ ortadan kaldÕrmÕú veya di÷er gruplarÕn kendilerine katÕlmasÕnÕ sa÷lamÕúlardÕr. Böylece adil davranÕú kurallarÕ gelene÷i neredeyse dünyanÕn tamamÕna yayÕlmÕútÕr. Bu nedenle Hayek, piyasa düzenini insan aklÕnÕn de÷il, insan eylemlerinin bir sonucu olarak görmektedir. Her iki düúünür de kapitalizmin insan özgürlü÷ünü sa÷layan ve alternatif ekonomik sistemlere göre çok daha fazla zenginlik üreten bir 118 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu sistem oldu÷unu belirtmektedir. Ancak kapitalizmin savunulabilirli÷i açÕsÕndan bu konuda öncelikle vurguladÕklarÕ úeyler birbirlerinden farklÕdÕr. Rand, kapitalizmin toplumda ekonomik zenginlik yarattÕ÷Õ konusunda kuúku duymaz, ancak bu durumun kapitalizmin savunulabilirli÷i açÕsÕndan fazla bir öneminin olmadÕ÷ÕnÕ düúünür. Rand’a göre kapitalizmin alternatif sistemlere göre daha fazla “toplumsal fayda” sa÷ladÕ÷Õ do÷rudur, ancak bu kapitalizmin ikincil sonucudur. Kapitalizm asÕl insanÕn insan olarak, yani rasyonel bir varlÕk olarak, hayatta kalmasÕna ve yaúamasÕna uygun bir ortam sa÷ladÕ÷Õ için savunulmalÕdÕr. Bunun için gerekli olan úey, sadece insan haklarÕnÕ koruma görevi üzerine kurulmuú bir (minimal) devlet ve serbest piyasadÕr. Kapitalizm bunlarÕ sa÷layarak insanÕn kendi do÷asÕna uygun yaúamasÕna izin verdi÷i için savunulmaya de÷erdir. Hayek de piyasa düzeninin insan özgürlü÷üyle ba÷daútÕ÷ÕnÕ ve bu düzenin zarar görmesi, yerine baúka bir ekonomik sistemin ikame edilmesi halinde insanlarÕn özgür olamayaca÷ÕnÕ belirtir. Hayek, spontane düzenlerin, insan yapÕsÕ düzenlerden farklÕ olarak, belli bir amacÕnÕn olmadÕ÷ÕnÕ söyleyerek bu tür bir düzen olan piyasa düzeninin, kendi içerisinde faaliyet gösteren bireylere bir amaçlar dizisi dayatmadÕ÷ÕnÕ ve bu sayede onlarÕn kendi amaçlarÕ için çabalamalarÕna engel olmadÕ÷ÕnÕ belirtir. Hayek, Rand’dan farklÕ olarak, piyasa düzeninin savunulurlu÷u açÕsÕndan özgürlü÷ü sa÷lamasÕnÕn yanÕ sÕra bu düzenin toplumdaki tüm iktisadî kaynaklarÕn etkin bir úekilde kullanÕlmasÕna, dolayÕsÕyla yüksek düzeyde refah üretilmesine yol açtÕ÷ÕnÕ da vurgular. Piyasa düzeninin ekonomik etkinli÷i sa÷lamasÕnÕn ve yüksek düzeyde refah üretmesinin altÕnda yatan temel neden, bu düzende toplumda çok sayÕda birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgi parçalarÕnÕn etkin bir úekilde tüm iktisadî faaliyetlerde kullanÕlabilmesidir. Piyasa düzeni bunu fiyat mekanizmasÕ yoluyla gerçekleútirir. Piyasalarda oluúan fiyatlar o fiyatlarÕn oluúmasÕna katkÕda bulunan tüm arz ve talep unsurlarÕnÕn sahip olduklarÕ bilgilerin adeta özetlenmiú halidir. Bireyler piyasa fiyatlarÕna dayalÕ olarak kararlar aldÕklarÕ için bu toplam bilgiyi kullanÕrlar ve kendi eylemlerini, amaçlarÕ ve tercihleri hakkÕnda hemen hemen hiçbir úey bilmedikleri toplumdaki çok sayÕdaki di÷er bireylerin eylemleriyle uyumlaútÕrÕrlar. Sosyalizme karúÕ çÕkÕú nedenleri arasÕnda her iki düúünür de bu sistemin insan özgürlü÷üyle ba÷daúmayaca÷ÕnÕ saymÕútÕr. Kapitalizmin savunulma nedenleri konusunda oldu÷u gibi burada da Rand’Õn temel vurgusu insan haklarÕdÕr. Sosyalist bir sistemde devlet, toplumun tümü üzerinde muazzam yetkilere sahiptir ve yurttaúlar üzerinde yo÷un miktarda güç kullanÕr. Üstelik özel mülkiyet hakkÕnÕ kabul etmedi÷i için insanlarÕn MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 119 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu kendi üretimleri üzerinde söz sahibi olma ve kendi hayatlarÕ üzerinde kontrol sahibi olmalarÕnÕ da engellemektedir. Devletin, sadece yurttaúlarÕnÕn haklarÕnÕ savunma fonksiyonunu yerine getirmesi ve bu nedenle elindeki gücü sadece toplumda güç kullanÕmÕnÕ baúlatanlara ya da böyle bir güç kullanma tehdidinde bulunanlara karúÕ kullanmasÕ gerekti÷ini düúünen Rand, sosyalist bir devletin sürekli olarak bireylerin haklarÕnÕ çi÷nedi÷ini vurgulamaktadÕr. Sosyalizmin sadece pratikte de÷il teoride de ve temel amaçlarÕ açÕsÕndan da savunulamayaca÷ÕnÕ belirtir. Sosyalizmin altÕnda yatan altruizm düúüncesini, bireyin kendisi için yaúamasÕna karúÕ çÕktÕ÷Õ, bireyi baúkalarÕ için ya da toplum için feda edilecek de÷ersiz bir varlÕk olarak gördü÷ü için reddetmekte ve son derece kötü (evil) bulmaktadÕr. Hayek ise Rand’dan farklÕ olarak eleútirilerini sosyalistlerin niyetleri ya da amaçlarÕ üzerinde de÷il, onlarÕn kullanmayÕ düúündükleri araçlar (özellikle kamu mülkiyeti ve merkezî planlama) üzerinde yo÷unlaútÕrÕr. Toplumdaki tüm iktisadî kaynaklarÕn devlet kontrolünde oldu÷u ve devletin (devleti elinde bulunduran zümrenin) hazÕrladÕ÷Õ bir bütüncül plan vasÕtasÕyla yöneticilerin tercihlerinin tüm topluma dayatÕldÕ÷Õ bir düzende insan özgürlü÷ünün kaçÕnÕlmaz olarak ortadan kalkaca÷ÕnÕ savunur. Hayek, sosyalizmin insan özgürlü÷ünü ortadan kaldÕrmasÕ dÕúÕnda ekonomik alanda da baúarÕsÕz olaca÷ÕnÕ ve piyasa düzeniyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda çok daha az mal ve hizmet üretebilece÷ini ve dolayÕsÕyla piyasa düzendeki kadar refah üretemeyece÷ini vurgulamaktadÕr. Bunun temel nedeni, toplumda milyonlarca insan arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgilerin tek bir merkezde tutarlÕ ve etkin bir biçimde toplanmasÕnÕn mümkün olmamasÕdÕr. Bu nedenle merkezî planlÕ sosyalist bir ekonomi, piyasa düzeninin yaptÕ÷Õ úeyi, yani toplumdaki tüm insanlarÕn bilgilerini iktisadî faaliyetlerde kullanma iúini gerçekleútiremez. Bunun do÷al sonucu daima eksik bilgiyle çalÕúmasÕ ve dolayÕsÕyla düúük üretim ve düúük refah düzeyi sa÷lamasÕdÕr. Sosyalizmin insan özgürlü÷ünü ortadan kaldÕrmasÕna ve ekonomide düúük bir refah düzeyi sa÷lamasÕna karúÕn toplumda sosyalist fikirlerin yaygÕnlÕ÷Õ ve popülerli÷i konusunda Rand ve Hayek benzer úeyleri söylemektedirler. Sosyalizmin temelinde yatan altruist içgüdüler, insanlarÕn tarih öncesi devirlerde özellikle neolitik devrimden önceki avcÕ-toplayÕcÕ yaúam tarzÕnÕn hüküm sürdü÷ü uzun dönemde edinilmiú ve günümüze taúÕnmÕútÕr. Hem Rand hem de Hayek sosyalizmin yanÕ sÕra sosyal devlet ve refah devleti anlayÕúÕna da karúÕ çÕkmÕútÕr. Rand, bu konuya da yine birey haklarÕ açÕsÕndan yaklaúÕr. Rand’a göre serbest piyasada belirlenen gelirler tamamen adildir, çünkü serbest piyasada herkes yetene÷ine ve çabasÕna göre gelir elde 120 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu eder. ønsanlarÕn serbest piyasada elde ettikleri gelirle elde edemedikleri mal ve hizmetleri bir hak olarak görmeleri ve bunlarÕn kendilerine devlet tarafÕndan sa÷lanmasÕnÕ talep etmeleri adil de÷ildir ve kabul edilemez. Üstelik bu tür talepleri karúÕlamak amacÕyla devletin üretken insanlardan zorla vergi alarak bunu üretken olmayan insanlara mal ve hizmet sa÷lamak için ya da onlarÕn gelirlerini artÕrmak için kullanmasÕ açÕkça bir insan hakkÕ ihlalidir. Bir insanÕn baúka bir insanÕn eme÷ini devletin baskÕcÕ gücü aracÕlÕ÷Õyla sömürmesi anlamÕna gelir. Hayek ise piyasa düzeninin iúlemesi sonucunda ortaya çÕkan gelir farklÕlÕklarÕnÕn adil ya da gayri-adil olarak nitelendirilemeyece÷ini belirtmektedir. Piyasadaki gelirler, düúünen bir zihin tarafÕndan belirlenmez, milyonlarca farklÕ insanÕn tercihleri ve eylemlerine dayanan gayri-úahsî bir sürecin sonunda ortaya çÕkar. Bu sonuç hiç kimsenin öngörmedi÷i ve belirlemedi÷i bir durum oldu÷u için bundan dolayÕ sorumlu olan biri ya da birileri de yoktur. Hayek, piyasada insanlarÕn elde ettikleri gelirlerin kendi bilgi ve becerileri yanÕnda úansa da ba÷lÕ oldu÷unu kabul eder, ancak buna karúÕn yine de devletin piyasaya müdahale ederek yeniden da÷ÕtÕmcÕ politikalar uygulamasÕna ilke olarak karúÕ çÕkar. Çünkü bu tür politikalar fiyat sinyallerini bozarak piyasa düzeninin toplumdaki bilgiyi tüm toplum yararÕna kullanma özelli÷ini ortadan kaldÕrÕr, toplam üretimi azaltÕr ve de÷iúen koúullara ekonominin uyum sa÷lamasÕnÕ zorlaútÕrÕr ya da ortadan kaldÕrÕr. Oysa, toplumun uzun dönemli genel çÕkarÕ fiyat sisteminin etkin iúlemesi ve de÷iúen koúullara hÕzla ve etkin bir úekilde uyum sa÷layan bir ekonomik ortamÕn hüküm sürmesidir. Hayek, ayrÕca devletin piyasaya müdahale eden ve gelirleri yeniden belirlemeyi amaçlayan politikalar izlemesinin siyasal yozlaúmaya neden olaca÷ÕnÕ söylemektedir. Devletin gelirleri belirleme iúini üzerine almasÕ durumunda, toplumdaki çeúitli gruplar hükümet ve parlamentoyu baskÕ altÕna alarak siyasal destek karúÕlÕ÷Õ kendilerine devlet eliyle haksÕz gelir aktarÕlmasÕnÕ isteyeceklerdir. Bu durum kaçÕnÕlmaz olarak büyük adaletsizliklere yol açacaktÕr. Hayek, devletin “sosyal adalet” temelli istemlere boyun e÷erek piyasada gelirleri belirlemeye çalÕúmasÕna karúÕ çÕkmasÕna karúÕn, e÷er ekonomi belli bir geliúmiúlik düzeyine ulaúmÕúsa devletin tüm toplumu kapsayacak bir programla herkesi mutlak yoksullu÷a karúÕ korumasÕnÕ kabul edilebilir bulmaktadÕr. Görüldü÷ü gibi Rand ve Hayek’in kapitalizm, sosyalizm ve sosyal adalet konusundaki görüúleri birbirleriyle benzerlikler içermekle birlikte, bu düúünürlerin vurgu yaptÕklarÕ ve odaklandÕklarÕ alanlar farklÕdÕr. Rand’Õn temel vurgusu insan (birey) haklarÕ üzerinedir ve insan haklarÕnÕn ancak fonksiyonlarÕ son derece sÕnÕrlÕ olan bir devlet tarafÕndan korunabilece÷ini MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 121 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu belirtmektedir. Devletin ekonomik alanda yetki ve sorumluluk almasÕnÕn kaçÕnÕlmaz olarak insan haklarÕnÕn ihlal edilmesine yol açaca÷ÕnÕ düúünmekte ve bu nedenle devletle ekonominin laik bir ülkede devlet ve dinin ayrÕlmasÕ gibi birbirlerinden ayrÕlmalarÕ gerekti÷ini savunmaktadÕr. Rand, kapitalizmin iktisadî üstünlü÷ünü ya da sosyalizmin iktisadî verimsizli÷ini kabul etmekle birlikte bu durumun kapitalizmin sosyalizme karúÕ tercih edilmesinin temel nedeni olamayaca÷ÕnÕ, bu tercihin asÕl nedeninin kapitalizmin insan haklarÕnÕ sa÷lamasÕ, yani ahlakî üstünlü÷ü olmasÕ gerekti÷ini vurgulamaktadÕr. Hayek de piyasa düzeninin özgürlük ve insan haklarÕnÕ sa÷layan bir düzen oldu÷unu belirtmekle birlikte bu düzenin özellikle refah yaratan yapÕsÕna vurgu yapmaktadÕr. Piyasa düzeninin fiyat mekanizmasÕ vasÕtasÕyla toplumda milyonlarca birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgileri etkin bir úekilde kullanabildi÷ini ve bu sayede çok yüksek bir refah düzeyini gerçekleútirebildi÷ini söylemektedir. Kamu mülkiyeti ve merkezî planlamaya dayanan bir sosyalist ekonomi ise piyasa düzeninin gerçekleútirdi÷i türden bir bilgi kullanÕmÕnÕ do÷asÕ gere÷i –toplumda milyonlarca birey arasÕnda da÷ÕlmÕú olan bilgi parçalarÕ etkin bir úekilde bir merkezde toplanÕp de÷erlendirilemeyece÷i için– gerçekleútiremez. Sosyalist bir ekonomi piyasa ekonomisiyle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda aynÕ kaynaklarÕ kullanarak aynÕ ölçüde mal ve hizmet üretemez, aynÕ miktarda insanÕ besleyemez. Bu nedenle piyasa düzeni ile sosyalist ekonomi arasÕndaki tercih sorunu sadece ahlakî bir tercih sorunu, ya da insan özgürlü÷üyle ilgili bir sorun de÷ildir, aynÕ zamanda bir ölüm-kalÕm sorunudur. 122 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu 6. KAYNAKÇA BINSWANGER (Ed.), Harry, (1988); “The Ayn Rand Lexicon”, Meridian, New York CHILDS, Roy A., (1994); “Liberty against Power: Essays by Roy A. Childs, Jr.”, Edited by Joan Kennedy Taylor; Foreword by Thomas Szasz, Fox and Wilkes, San Francisco. EBENSTEIN, Allan, (2003); “Friedrich Hayek: A Biography”, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1944/1994); “The Road to Serfdom”, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1948/1980); “Individualism and Economic Order”, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1960); “The Constitution of Liberty”, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1973); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 1, Rules and Order, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1976); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 2, The Mirage of Social Justice, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1979); “Law Legislation and Liberty”, Vol. 3, The Political Order of a Free People, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1988); “The Fatal Conceit”, University of Chicago Press, Chicago. HAYEK, F. A., (1996); “Hukuk Yasama ve Özgürlük”, Cilt 1, Kurallar ve Düzen, Çeviren: Atilla Yayla, økinci BaskÕ, Türkiye øú BankasÕ Kültür YayÕnlarÕ. HAYEK, F. A., (1997); “Hukuk Yasama ve Özgürlük”, Cilt 3, Özgür Bir Toplumun Siyasal Düzeni, (Çeviren: ÖZ, M., Türkiye øú BankasÕ Kültür YayÕnlarÕ). HAYEK, F. A., (2004); “Kölelik Yolu”, (Çevirenler: FEYZøOöLU, T., ARSAN, Y., Liberte YayÕnlarÕ, Ankara). PEIKOFF, Leonard, (1993); “Objectivism: The Philosophy of Ayn Rand”, Meridian, New York. RAND, Ayn, (1943); “The Fountainhead”, Bobbs-Merrill, New York. RAND, Ayn, (1957); “Atlas Shrugged”, Random House, New York. RAND, Ayn, (1962); “Statism Is the Only Victor in Cold Civil War”, Los Angeles Times, July 22. RAND, Ayn, (1990); “The Voice of Reason: Essays in Objectivist Thought”, Edited by Leonard Peikoff, Meridian, New York. RAND, Ayn, (1995); “Letters of Ayn Rand”, Edited by Michael S. Berliner, Introduction by Leonard Peikoff, Dutton, New York. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 123 MALİ UFUKLAR Rand Versus Hayek: Kapı̇ talı̇ zm Savunusu RAND, Ayn, (2004); “Kapitalizm Bilinmeyen ødeal”, (Çev.: KANDEMøR, N., Plato YayÕnlarÕ, østanbul). RAND, Ayn, (2005); “øhtiyacÕmÕz Olan Felsefe”, (Çev.: KANDEMøR, N., Plato YayÕnlarÕ, østanbul). RAND, Ayn, (2005a); “HayatÕn Kayna÷Õ”, (Çev.: DøùBUDAK, B., Dördüncü BaskÕ, Plato YayÕnlarÕ, østanbul). RAND, Ayn, (2006); “Bencilli÷in Erdemi” (Çev.: KANDEMøR, N., Plato YayÕnlarÕ, østanbul). RAND, Ayn, (2007); “Atlas Silkindi”, (Çev.: DøùBUDAK, B., økinci BaskÕ, Plato YayÕnlarÕ, østanbul). SCIABARRA, C. M., SECHREST, L. J., (2005); “Ayn Rand Among the AustriansIntroduction”, The Journal of Ayn Rand Studies 6, No. 2, 241-250. YILMAZ, ølkay, (2010); “Friedrich August von Hayek”, içinde 1900’den Günümüze Büyük Düúünürler 2. Cilt, Edi. VEYSAL, Çetin, 449-515, Etik YayÕnlarÕ, østanbul. YILMAZ, ølkay, (2011); “Ayn Rand”, içinde 1900’den Günümüze Büyük Düúünürler 4. Cilt, Edi. VEYSAL, Çetin, 289-379, Etik YayÕnlarÕ, østanbul. 124 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR YAZIM KURALLARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Mali Ufuklar Dergisi, hakemli bir dergi olup yÕlda iki kez yayÕnlanmaktadÕr. Dergiye gönderilen çalÕúmalar daha önce hiçbir yerde yayÕmlanmamÕú ve yayÕnlanmak üzere sunulmamÕú olmalÕdÕr. ÇalÕúmalar, Türkçe veya øngilizce olmalÕdÕr. Gönderilen yazÕlar Editörler ve YayÕn Kurulu tarafÕndan yazÕm kurallarÕ ve içerik yönünden yapÕlacak ön inceleme sonrasÕnda hakemlere gönderilmektedir. YapÕlan ön inceleme sonrasÕnda yazÕm kurallarÕ ve içerik yönünden uygun bulunmayan çalÕúmalar yazarlara iade edilir. Hakemlerden gelen de÷erlendirme raporlarÕ do÷rultusunda, yazÕnÕn yayÕnlanmasÕna, de÷erlendirme raporlarÕ çerçevesinde yazarlardan düzeltme, ek bilgi ve kÕsaltma istenmesine veya yayÕnlanmamasÕna karar verilmekte ve yazar/lara bildirilmektedir. Sayfa yapÕsÕ; üst, alt 3’er cm,, sol ve sa÷dan 2,5’ar cm. olmalÕdÕr. Gönderilen yazÕlar tek satÕr aralÕklÕ, 11 punto (Times New Roman) ve iki yana yaslÕ olarak hazÕrlanmalÕdÕr. ParagraflarÕn ilk satÕrÕ 1 cm. içeriden baúlamalÕdÕr. Paragraf aralarÕna 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. YazÕlar, tablo, úekil, özet ve kaynakça dahil geniúlik 17 cm, yükseklik 24 cm sayfa boyutunda olmalÕdÕr. Tablo, úekil ve grafikler 9 punto olarak metin içerisinde yer almalÕ ayrÕca Excel formatÕnda da gönderilmelidir. Tablo, úekil ve grafikler sayfaya ortalanarak yerleútirilmeli, baúlÕk 11 punto olarak tablo, úekil ve grafiklerin üstünde ve ortalÕ olmalÕ, ilk harfleri büyük yazÕlmalÕdÕr. Kaynak ise tablo, úekil ve grafi÷in altÕnda ve 9 punto olarak yer alacaktÕr. Bütün tablo, úekil ve grafiklere baúlÕk ve sÕra numarasÕ verilmelidir. AyrÕca denklemlere de sÕra numarasÕ verilmeli, sÕra numaralarÕ sayfanÕn sa÷Õnda parantez içerisinde yer almalÕdÕr. Tüm çalÕúmalarÕn kapak sayfasÕnda çalÕúmanÕn baúlÕ÷Õ, yazarlarÕn adÕ soyadÕ, kurumu, adresi, telefon ve e-posta adresi yer almalÕdÕr. Tüm çalÕúmalarÕn ilk sayfasÕnda; Türkçe ve øngilizce BaúlÕk, en fazla 150 kelimeden oluúacak Türkçe ve øngilizce Özet, en az 3 Türkçe ve øngilizce anahtar sözcük bulunmalÕ, iki rakamlÕ düzeyde (Örne÷in; Q11) en az bir, en fazla üç adet JEL (Journal of Economic Literature) sÕnÕflamasÕ yapÕlmalÕdÕr. JEL sÕnÕflamalarÕ için http://www.aeaweb.org/journal/jel_class_system.html adresinden yararlanÕlabilir. ÇalÕúmanÕn baúlÕ÷Õ büyük harf, koyu, 13 punto ve ortalÕ olmalÕ, baúlÕktan sonra 12 nk aralÕk verilmelidir. Özetler, anahtar kelimeler, JEL sÕnÕflandÕrmasÕ baúlÕktan sonra 9 punto ile yazÕlmalÕ ve aralarÕnda 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. Di÷er dildeki baúlÕk ise özetin baúÕnda büyük harf ile yer almalÕdÕr. Özet, abstract, anahtar sözcükler ve JEL kodu koyu yazÕlacaktÕr. Giriú, sonuç ve kaynakça bölümleri de dahil olmak üzere çalÕúmanÕn tüm bölümleri ve baúlÕklarÕ numaralandÕrÕlmalÕ, büyük harf ve koyu yazÕlmalÕ, bölüm baúlÕklarÕndan önce ve sonra 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. ÇalÕúmanÕn alt baúlÕklarÕ ise numaralandÕrÕlmalÕ, koyu yazÕlmalÕ ve ilk harfleri büyük olmalÕdÕr. AçÕklamalar sayfa altÕnda dipnot ve 9 punto olarak verilmelidir. Kaynakça çalÕúmanÕn sonunda ve 9 punto olarak yazÕlmalÕdÕr. Sayfa numaralarÕ kapak sayfasÕndan sonra 1’den baúlamak üzere alt sa÷da 11 punto olarak verilmelidir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 125 MALİ UFUKLAR 19. E÷er yapÕlan çalÕúma çeviri ise, ana metnin nerede yayÕnlandÕ÷ÕnÕ gösterir kopyasÕ, yazarlarÕn ve ilk yayÕnlayanÕn onayÕ ile birlikte çalÕúmanÕn eki olarak gönderilmelidir. 20. ÇalÕúmalar, maliufuklar@mersinsmmmo.org.tr adresine MS Word (doc) formatÕnda gönderilmelidir. 21. Tüm çalÕúmalar; temel olarak Amerikan Psikologlar Birli÷i (American Psychological Association, APA) tarafÕndan yayÕnlanan "The Publication Manual of the American Psychological Association" isimli kaynakta belirtilen yazÕm ilkelerine uygun olmalÕdÕr. BazÕ örnek gösterimlere aúa÷Õda yer verilmiútir. - - Metin øçerisinde Gösterim; ÇalÕúmada, kaynaklara atÕfta bulunurken; yazarlarÕn soyadÕ, yayÕn tarihi ve sayfa numarasÕna cümle sonunda ve parantez içerisinde yer verilmelidir. Örne÷in; (Turabo÷lu, 2006, s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000, s.114); (Ege, Turabo÷lu ve Uysal, 2007, s.85), (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve Ya÷cÕ, 2008, s.67). Yazar sayÕsÕ 3’ten fazla ise; yeniden atÕfta bulunulmasÕ durumunda ilk yazarÕn soyadÕ ile vd. ibaresi kullanÕlÕr (Ege vd., 2007, s.85). AtÕf metin içerisinde yapÕlÕyorsa; yazarlarÕn soyadÕ ve parantez içerisinde yayÕn tarihine yer verilir. Örne÷in; Turabo÷lu’na (2006) göre; Ege ve Turabo÷lu’na (2000) göre; Ege, Turabo÷lu ve Uysal’a göre (2007). AtÕfta bulunulan kayna÷Õn yazar adÕ belli olmayÕp bir kurum adÕ ile tanÕmlanÕyorsa, bu durumda ilgili kuruma atÕfta bulunulmalÕdÕr. Örne÷in; (Mersin SMMM OdasÕ, 2010, s.189). Elektronik ortamdaki (internet) bir kaynaktan yararlanÕlÕyorsa; ilgili kayna÷Õn web adresi ve eriúim tarihine yer verilmelidir. Örne÷in; (www.mersinsmmmo.org.tr, 11.01.2011). ølgili kaynaktan birebir alÕntÕ yapÕlÕyorsa, tÕrnak içinde ve italik olarak yazÕlmalÕdÕr. Kaynakçada Gösterim; *Kaynaklar, yazar soyadÕ harf sÕrasÕna göre sÕralanmalÕdÕr. *YararlanÕlan kayna÷Õn kitap olmasÕ durumunda; Kayar, Nihat, (2010); Yönetsel YargÕ, Kuruluú ve øúleyiú, Ekin YayÕnevi, Bursa. Uslu, Z. ve Önal, Y. B., (2007); YatÕrÕm Projeleri, Karahan Kitabevi, Adana. Fabozzi, F. J., Modigliani, F. and Ferri, M. G., (1994); Foundations of Financial Markets and Institutions, Printice-Hall, USA. *YararlanÕlan kayna÷Õn makale olmasÕ durumunda; Turabo÷lu, T. T., (2004); “Vekalet -Temsil- Problem ve Maliyetleri”, Ekonomik YaklaúÕm Dergisi, Gazi Üniversitesi øktisat Bölümü, Cilt:15, SayÕ:51, 109-124. Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009); “Türk Sigorta Sektörüne YabancÕ Sermayenin ølgisi: Türkiye’de Ulusal ve YabancÕ Sermayeli Sigorta ùirketlerinin Finansal PerformanslarÕnÕn KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, Muhasebe Bilim DünyasÕ Dergisi, Cilt:11, SayÕ:1, 61-84. NazlÕo÷lu, ù., Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009), “Financial Development and Economic Growth: Cointagration and Causality Analysis for the Case of Turkey”, Banking and Finance Letters, Volume:1, Issume:2, 59-66. 126 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR *YararlanÕlan kayna÷Õn kitap bölümü olmasÕ durumunda, Palley, T. I., (2008); “Keynesçilikten Neoliberalizme: øktisat Biliminde Paradigma KaymasÕ”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki, Edi. Filho, A. S. ve Johnston, D., 42-58, Yordam YayÕnlarÕ, østanbul. *YararlanÕlan kayna÷Õn çeviri olmasÕ durumunda; Levinson, M., (2002); Guide to Financial Markets, Third Edition, The Economist Newspaper Ltd., USA (Çev. Yavillio÷lu, C., Ege, ø., Kurt, G., 2007; Finansal Piyasalar KÕlavuzu, Liberte YayÕnevi, Ankara). *YararlanÕlan kayna÷Õn bildiri olmasÕ durumunda; Turabo÷lu, T. T., Ekiz, D. ve Karao÷lu, M., (2008); “Mersin'in Kentsel Lojistik Merkez OlmasÕ Yolunda Lojistik AR-GE AltyapÕsÕnÕn OluúturulmasÕ ve Önemi", Mersin Sempozyumu, Mersin. *YararlanÕlan kayna÷Õn tez olmasÕ durumunda; Çopur, G., (2007); Ulusal ve UluslararasÕ Muhasebe StandartlarÕ AçÕsÕndan De÷erleme, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. *YararlanÕlan kayna÷Õn elektronik ortamdan (internet) olmasÕ durumunda; Saleh, A. S., (2003); “The Budget Deficit and Economic Performance: A Survey”, http://www.uow.edu.au/commerce/econ/wplist.html, (19.01.2004). FORMATTING INSTRUCTIONS 1. 2. Journal of MALø UFUKLAR is refereed journal published twice a year. Articles submitted to the journal must have neither been published nor accepted and, not under consideration for publication elsewhere. 3. The languages of publications are Turkish or English. 4. Following the preliminary evaluation of formatting instructions and contents by the Editors and Editorial Board, the article will be sent to the referees. After the evaluation, if formatting instructions and contents are inappropriate, articles will be returned to the author. 5. In the line with the report it will be decided whether to publish the article, to require from the authors its revision, additional information and shorten article or to reject it. As soon as possible the author will be informed about the result. 6. The top, bottom, margin must be 3 cm and right, left margin must be 2,5 cm. 7. The manuscript must be written in 11 points times new romans font and singlespaced througout. The text should be justified. 8. All paragraphs must be indented 1 cm. 9. The manuscript must be printed on width 17 cm and height 24 cm paper size. 10. Tables, figures and graphics must be saved in 9 points in the manuscript besides sent as a Excel format. 11. All tables, figures and graphics must be centered. Also the titles are positioned centered at the top of the tables, figures and graphics in 10 points. Only the first letter must be capitalized. Referance is in 9 points and below the tables, figures and graphics. 12. Each table, figure, graphics and also equations must be numbered. Numbers must appear in the right of the page in parentheses. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 127 MALİ UFUKLAR 13. Author’s names, title of text, institutional affiliation, address, phone number and email adress must appear on the cover page. 14. Turkish and English titles, maksimum 150 words Turkish and English abstract and minimum 3 Turkish and English keywords and JEL (Journal of Economic Literature) classification should be located on the first paper of all texts. JEL classification must be two numbered- level (Q11 e.g.). and minimum 1, maximum 3 classification must be located. (Refer to http://www.aeaweb.org/journal/jel_class_system.html). The title of the paper must be centered, capitalized and 13 point-bold. After the title, you must space 12nk. Abstracs, keywords and JEL classification must be typed 9 points after the title. Between abstracs, keywords and JEL classification, you must leave 6 nk. Title of other language is capitilized at the beginning of abstract. Abstracts, keywords, and JEL code are bold. 15. All parts of the paper and titles including introduction, conclusion and referances must be numbered, capitilized and bold. Before and after the titles of parts you must space 6 nk. All subheadings must be numbered and typed bold and the first letter must be capitalized. 16. Footnotes must be used in 9 points at the bottom of the page on which they are referenced. 17. You must list and number all bibliographical references in 9 points at the end of your paper. 18. Following cover page you must begin to number your pages in 11 points on the lower right-hand. 19. If your paper is the translation referance, you must send your paper attached with a copy indicates where the copy is published, approval of the authors and approval of the first publisher. 20. Publications are saved in doc. form and submitted to the correspondence adres given: maliufuklar@mersinsmmmo.org.tr 21. The manuscript must conform to the journal style which follows the rules found in The Publication Manual of The American Psychological Association published by American Psychological Association, APA. The examples of citation and referance are shown below. In-Text; The citations within the text will be shown in paranthesis in order of the author’s surrname, the year of publication of the source; page number. (Turabo÷lu, 2006, s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000, s.114); (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve Ya÷cÕ, 2008, s.67). For articles with more than three authors; you must list only first author’s surrname, followed by et al. (Ege et al., 2007, s.85). If the citation is in the text, you must show the authors’ surnname and publication date in parentheses. (Turabo÷lu (2006)); (Ege ve Turabo÷lu (2000)); (Ege, Turabo÷lu and Uysal (2007)). Publications without an author but with institutional affiliation; you must locate institutional affiliation. (Mersin SMMM OdasÕ, 2010, s.189). A referance used from www is must be used with web adress and access date as shown: (www.mersinsmmmo.org.tr, 11.01.2011). - 128 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR - If there is a citation; it must be written italic form in quotes. Reference List; Referances must be listed in order of letter of author’s surnname alphabetically *Book; Kayar, Nihat, (2010); Yönetsel YargÕ, Kuruluú ve øúleyiú, Ekin YayÕnevi, Bursa. Uslu, Z. ve Önal, Y. B., (2007); YatÕrÕm Projeleri, Karahan Kitabevi, Adana Fabozzi, F. J., Modigliani, F. and Ferri, M. G., (1994); Foundations of Financial Markets and Institutions, Printeice-Hall, USA. *Article; Turabo÷lu, T. T., (2004); “Vekalet-Temsil-Problem ve Maliyetleri”, Ekonomik YaklaúÕm Dergisi, Gazi Üniversitesi øktisat Bölümü, Cilt:15, SayÕ:51, 109-124. Ege, ø. Ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009); “Türk Sigorta Sektörüne YabancÕ Sermayenin ølgisi: Türkiye’de Ulusal ve YabancÕ Sermayeli Sigorta ùirketlerinin Finansal PerformanslarÕnÕn KarúÕlaútÕrmalÕ Analizi”, Muhasebe Bilim DünyasÕ Dergisi, Cilt:11, SayÕ:1, 61-84. NazlÕo÷lu, ù., Ege, ø. ve Bayrakdaro÷lu, A., (2009), “ Financial Develeopment and Economic Growth: Cointagration and Causality Analysis for the Case of Turkey”, Banking and Finance Letters, Volume:1, Issume:2, 59-66. *Other part of a book; Palley, T. I., (2008); “Keynesçlikten Neoliberalizme: øktisat Biliminde Paradigma KaymasÕ”, in Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki, Edi. Filho, A. S. Ve Johnston, D., 42-58, Yordam YayÕnlarÕ, østanbul. *Translation; Levinson, M., (2002); Guide to Financial Markets, Third Edition, The Economist Newspaper Ltd., USA (Çev. Yavillio÷lu, C., Ege, ø., Kurt, G., 2007; Finansal Piyasalar KÕlavuzu, Liberte YayÕnevi, Ankara). *A meeting or conference; - Turabo÷lu, T. T., Ekiz, D. ve Karao÷lu, M., (2008); “Mersin’in Kentsel Lojistik Merkez OlmasÕ Yolunda Lojistik AR-GE AltyapÕsÕnÕn OluúturulmasÕ ve Önemi”, Mersin Sempozyumu, Mersin. *Thesis; Çopur, G., (2007); Ulusal ve Uluslar arasÕ Muhasebe StandartlarÕ AçÕsÕndan De÷erleme, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. *An online journal; Saleh, A. S., (2003); “The Budget Deficit and Economic Performance: A Survey”, http://www.uow.edu.au/commerce/econ/wplist.html, (19.01.2004). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 129 MALİ UFUKLAR ÖRNEK BAùLIK KOYU, 13 PUNTO ve ORTALI OLMALI YazarÕn AdÕ SOYADI Kurumu ve Adresi Telefon NumarasÕ ve e-posta Adresi ÖZET Türkçe özet metni en fazla 150 kelimeden oluúmalÕ. Özet metninin karakterleri 9 punto olmalÕ. Özetler, anahtar kelimeler ve JEL sÕnÕflandÕrmasÕ arasÕnda 6 nk aralÕk bÕrakÕlmalÕdÕr. Anahtar Kelimeler: Anahtar Kelime 1, Anahtar Kelime 2, Anahtar Kelime 3. Jel Kodu: X00, X01, X02 øNGøLøZCE BAùLIK KOYU, 13 PUNTO ve ORTALI OLMALI ABSTRACT øngilizce özet metni en fazla 150 kelimeden oluúmalÕ. Özet metninin karakterleri 9 punto olmalÕ. Özetler, anahtar kelimeler ve JEL sÕnÕflandÕrmasÕ arasÕnda 6 nk aralÕk bÕrakÕlmalÕdÕr. Key Words: Key Word 1, Key Word 2, Key Word 3. Jel Code: X00, X01, X02 130 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR 1. GøRøù Giriú Metni. Giriú, sonuç ve kaynakça bölümleri de dahil olmak üzere çalÕúmanÕn tüm bölümleri ve baúlÕklarÕ numaralandÕrÕlmalÕ, büyük harf ve koyu yazÕlmalÕ, bölüm baúlÕklarÕndan önce ve sonra 6 nk boúluk bÕrakÕlmalÕdÕr. ÇalÕúmanÕn alt baúlÕklarÕ ise numaralandÕrÕlmalÕ, koyu yazÕlmalÕ ve ilk harfleri büyük olmalÕdÕr. 2. ANA BAùLIK Makale metni.1 Sayfa yapÕsÕ; üst ve alt 3’er cm, sol ve sa÷ 2,5’ar cm. olmalÕdÕr. Gönderilen yazÕlar tek satÕr aralÕklÕ, 11 punto (Times New Roman) ve iki yana yaslÕ olarak hazÕrlanmalÕdÕr. ParagraflarÕn ilk satÕrÕ 1,5 cm. içeriden baúlamalÕdÕr. YazÕlar, tablo, úekil, özet ve kaynakça dahil A4 boyutunda en fazla 20 sayfa olmalÕdÕr. ÇalÕúmada kaynaklara atÕfta bulunurken; yazarlarÕn soyadÕ, yayÕn tarihi ve sayfa numarasÕna cümle sonunda ve parantez içerisinde yer verilmelidir. Örne÷in; (Turabo÷lu, 2006, s.17); (Ege ve Turabo÷lu, 2000, s.114); (Ege, Turabo÷lu ve Uysal, 2007, s.85), (Ege, Turabo÷lu, Uysal ve Ya÷cÕ, 2008, s.67). Yazar sayÕsÕ 3’ten fazla ise; yeniden atÕfta bulunulmasÕ durumunda ilk yazarÕn soyadÕ ile vd. ibaresi kullanÕlÕr (Ege vd., 2007, s.85). AtÕf metin içerisinde yapÕlÕyorsa; yazarlarÕn soyadÕ ve parantez içerisinde yayÕn tarihine yer verilir. Örne÷in; Turabo÷lu’na (2006) göre; Ege ve Turabo÷lu’na (2000) göre; Ege, Turabo÷lu ve Uysal’a göre (2007). AtÕfta bulunulan kayna÷Õn yazar adÕ belli olmayÕp bir kurum adÕ ile tanÕmlanÕyorsa bu durumda ilgili kuruma atÕfta bulunulmalÕdÕr. Örne÷in; (Mersin SMMM OdasÕ, 2010, s.189). 1 AçÕklamalar sayfa altÕnda dipnot ve 9 punto olarak verilmelidir. MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 131 MALİ UFUKLAR Elektronik ortamdaki (internet) bir kaynaktan yararlanÕlÕyorsa; ilgili kayna÷Õn web adresi ve eriúim tarihine yer verilmelidir. Örne÷in; (www.mersinsmmmo.org.tr, 11.01.2011). ølgili kaynaktan birebir alÕntÕ yapÕlÕyorsa, tÕrnak içinde ve italik olarak yazÕlmalÕdÕr. Tablo 1. BaúlÕk Tablonun Üstünde, ølk Harfleri Büyük, 11 Punto ve OrtalÕ OlmalÕ Tablo metni 9 punto olmalÕdÕr Kaynak: Altta ve 9 punto olmalÕdÕr. Tablo, úekil ve grafikler 9 punto olarak metin içerisinde yer almalÕ ayrÕca excel formatÕnda da gönderilmelidir. ùekil 1. BaúlÕk Üstte, ølk Harfleri Büyük, 11 Punto ve OrtalÕ OlmalÕ Kaynak: Altta ve 9 punto olmalÕdÕr. Tablo, úekil ve grafikler sayfaya ortalanarak yerleútirilmeli, baúlÕk 11 punto olarak tablo, úekil ve grafiklerin üstünde ve ortalÕ olmalÕ, ilk harfleri büyük yazÕlmalÕdÕr. Kaynak ise tablo, úekil ve grafi÷in altÕnda ve 9 punto olarak yer alacaktÕr. Bütün tablo, úekil ve grafiklere baúlÕk ve sÕra numarasÕ verilmelidir. (1) 132 MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 MALİ UFUKLAR (2) Denklemlere de sÕra numarasÕ verilmeli, sÕra numaralarÕ sayfanÕn sa÷Õnda parantez içerisinde yer almalÕdÕr. 2.1. Alt BaúlÕk Alt baúlÕk metni. 2.2. Alt BaúlÕk Alt baúlÕk metni. 3. SONUÇ Sonuç Metni 4. KAYNAKÇA Soyad, Ad, (yÕl); Kitap AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer. Soyad, Ad ve Soyad, Ad, (yÕl); Kitap AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer. Soyad, Ad, (yÕl); “Makale BaúlÕ÷Õ”, Dergi AdÕ, Cilt: , SayÕ: , sayfa aralÕ÷Õ. Soyad, Ad ve Soyad, Ad, (yÕl); “Makale BaúlÕ÷Õ”, Dergi AdÕ, Cilt: , SayÕ: , sayfa aralÕ÷Õ. Soyad, Ad, (yÕl); “Kitap Bölümü AdÕ”, içinde Kitap AdÕ, Edi. Soyad, Ad, sayfa aralÕ÷Õ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer. Soyad, Ad, (yÕl); Çeviri KitabÕn Orijinal AdÕ, Edition SayÕsÕ, Orijinal YayÕnevi, Ülke (Çev. Soyad, Ad, yÕl; KitabÕn Türkçe AdÕ, YayÕnevi AdÕ, BasÕldÕ÷Õ yer). Soyad, Ad, (yÕl); “Bildirinin BaúlÕ÷Õ”, Sempozyumun/Kongrenin AdÕ, ùehir. Soyad, Ad, (yÕl); Tezin BaúlÕ÷Õ, YayÕnlanmamÕú Yüksek Lisans/Doktora Tezi, X Üniversitesi X Enstitüsü, BasÕldÕ÷Õ yer. Soyad, Ad, (2003); “Elektronik Ortamdan (ønternetten) AlÕnan Kayna÷Õn BaúlÕ÷Õ”, http://www.siteadresi.html, (Eriúim tarihi). MALİ UFUKLAR • 2011 / 1 133