Sistemin Sorunları ve Reform Süreci

Nüfus Yaşlanması ve
Yaşlılığın Finansmanı
Serdar SAYAN
Prof. Dr.
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi
4. Türkiye Nüfusbilim Kongresi
Ankara
6 Kasım 2015
Yaşlılık (Emeklilik) Sigortası
Türkiye’de çalışanların yaşlanmaya bağlı olarak ortaya çıkan gelir
kaybını telafi etmek üzere yararlanabilecekleri iki mekanizma:
- Devlet tarafından dağıtım (pay as you go) esasına göre
sunulan zorunlu yaşlılık (emeklilik) sigortası
- Özel şirketlerce sunulan isteğe bağlı bireysel emeklilik
planları
SGK tarafından sunulan yaşlılık sigortası primli sosyal sigorta
sisteminin en önemli net gider kalemi
SGK’ca Sağlanan Yaşlılık Sigorta Sisteminin Yapısı
• Mevcut sistemin kökenleri:
İşçi Sigortaları Kurumu (1945); sonradan SSK, şimdilerde 4a
TC Emekli Sandığı (1949); şimdilerde 4c ve
Bağ-Kur (1971) ; şimdilerde 4b
• Dağıtım esası, çalışırken prim katkılarını ödemiş olan ama artık
çalışmayan (pasif) sigortalılara ve onların hak sahibi olan aile
bireylerine (bağımlılar) yapılan ödemelerin, çalışanlar (aktif
sigortalılar) ve onların işverenlerince yapılan prim ödemeleri
yoluyla finanse edilmesini öngörür.
• Havuz benzetmesi ile
Havuzu dolduran musluklar  Aktif sigortalıların ödemeleri
Suyu boşaltan tahliye boruları  Aylık bağlanan (emekli, dul ve yetim)
pasif sigortalılara yapılan ödemeler
Yaşlılık (Emeklilik) Sigortası Kapsamındaki Nüfus
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
• Sistem 1990’ların başından itibaren giderek büyüyen ve
finanse edilemez boyutlara varan açıklar vermeye
başlamıştır (Kara Delik!)
• Temel neden erken emeklilik
• Türkiye’nin hala nispeten genç olan nüfus profili sayesinde,
toplam nüfus içinde yaklaşık yedi çalışabilir yaştaki bireye karşı
bir yaşlı düşmektedir. Yani Ç/E‘nin yüksek olmasını
sağlayabilecek bu çok avantajlı demografik orana karşın, sosyal
güvenlik sistemimizde yaklaşık 1,8 çalışana karşı bir maaş alan
vardır (SGK, 2011).
Aktif-Pasif Oranları kaygı verici ölçüde düşük…
YILLAR
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015 Temmuz
4-a'lı Sigortalılar 4-b'li Sigortalılar
1,93
1,88
1,84
1,93
2,06
2,09
2,06
1,96
2,06
2,15
2,22
2,24
2,28
2,28
2,71
2,64
2,56
2,34
2,13
2,05
1,82
1,66
1,67
1,5
1,39
1,3
1,28
1,24
4-c'li Sigortalılar
1,69
1,64
1,56
1,49
1,45
1,41
1,37
1,37
1,36
1,49
1,52
1,58
1,59
1,59
… ve Bağımlılık Oranları kaygı verici ölçüde yüksek.
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
• Finansal sürdürülebilirlik kaygıları tavan yapınca ilk büyük
değişiklik 1999’da 4447 sayılı kanun yolu ile emeklilik hak
ediş yaşının peyderpey artırılması oldu.
• «Havuzu dolduran borular genişletilip, boşaltan borular
daraltıldı!»
• (Anayasa Mahkemesi iptal edince 4447’nin yürürlüğü
2002’ye sarktı.)
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
• Reform süreci 5502 sayılı SGK ve 5510 sayılı SSGSSK ile devam
etmiştir.
• SGK ile kurumsal yapıda tekleşme sağlanmıştır.
• 5510 sayılı Kanunla 5 farklı sosyal sigorta rejimi tekleştirilmiş,
sigorta kollarını esas alan bir yeni sistem oluşturulmuştur.
• Emeklilik hak ediş yaşının tekrar, 2036’ya kadar sürecek bir geçiş
dönemi boyunca artırılmasına ek olarak emekli aylığı hesaplama
de parametreleri değiştirilmiştir.
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Reform sürecine rağmen sistemin finansal sürdürülebilirliğine dair kaygılar sürüyor.
Toplam (Prim) Gelirlerin(in)
Bütçe Transferlerinin
YILLAR
Emekli Maaşı ve Sağlık
Ödemelerini Karşılama Oranı
GSYİH‘ya Oranı
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
78 (70)
75 (64)
71 (61)
67 (59)
68 (63)
68 (59)
75 (66)
69 (61)
72 (65)
73 (56)
78 (60)
88 (70)
1,94
2,3
2,76
3,49
3,37
3,59
3,02
3,92
3,68
5,52
5,01
4,12
2012
89 (66)
4,15
2013
89 (70)
4,56
2014
90 (70)
4,38
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
…Üstelik de Türkiye’de nüfus yaşlanması süreci giderek gözle görülür hale geliyor.
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Yaş sınıra geldi ama havuzu doldurmak için prim oranlarını yükseltmek de zor…
SİGORTA KOLLARI/
SİGORTALILAR
PRİM ÖDEYENLER
SİGORTALILAR
4/a ve 4/c
4/b
Kısa Vadeli Sigorta
Kolları
1-6,5
İŞVEREN
9
9
20
11
Genel Sağlık Sigortası
5
5
12,5
İşsizlik Sigortası
1
GENEL TOPLAM
15
33,5-39
DEVLET
1-6,5
Uzun Vadeli Sigorta
Kolları
14
TOPLAM
Prim Oranları
1-6,5
20,0/4 = 5,00
20 + 5,0
7,5
12,5/4 = 3,12
12,5 + 3,1
2
1
4
21,5-27
32,5/4
35,5-43
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Esasen prim oranları yükseltilse de «havuza akan suyun» (gelirlerin) ciddi
oranda artacağı şüpheli çünkü prime esas kazançlar çok düşük (gösteriliyor!)
Prime Esas
Kazanç Dilimleri
4/b
(Sanayi ve
hizmetler)
4/a
4/b
(Tarım)
TOPLAM
İlk % 20
77,8
97,2
99,9
83,7
İkinci % 20
10,7
2
0,1
8,1
Üçüncü % 20
5,0
0,3
0,0
3,5
Dördüncü % 20
2,2
0,2
0,0
1,5
Beşinci % 20
4,4
0,3
0,0
3,2
9.030.202
2.240.041
1.116.598
12.386.841
Sigortalı Sayısı
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
5510 Sayılı Kanuna (2008) Göre Hesaplanan Aylıkların
4447 Sayılı (1999) Kanuna Göre Hesaplanan Aylıklara Oranı (%)
Prim Ödenen
Gün Sayısı
Asgari
Ücret
2x Asgari
Ücret
4x Asgari
Ücret
6x Asgari
Ücret
6,5x Asgari
Ücret
11880
91
91
90
89
89
10800
75
75
74
74
73
9000
70
70
69
69
69
8280
69
69
68
68
67
7200
65
67
66
65
65
Emekli aylıklarının (bağlama oranı indirimleriyle) azaltılması «havuzun
boşalmasını» bir miktar yavaşlattı ama transferler/GSYİH oranı hala yüksek!
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Reforma rağmen erken emeklilik sorunu devam ediyor.
2010 YILI İÇİNDE YAŞLILIK AYLIĞI BAĞLANAN
SİGORTALILARIN YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIM I
0,50
0,46
0,45
0,40
0,30
0,24
0,25
0,20
0,13
0,15
0,00
0,02
0,01
0,00
0,00
80 +
0,04
0,01
75-79
0,05
70-74
0,08
0,10
YAŞ GRUPLARI
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
0,00
-34
ORAN
0,35
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Erken emeklilikte değişim gerçekten yavaş…
Sistemin Sorunları ve Reform Süreci
Erken emeklilikte değişim gerçekten yavaş…
Önümüzdeki Dönem
2050’ye dek uzanan demografik projeksiyonlar ışığında
ve alternatif senaryolar altında hesaplanan 2010-2050
dönemi aktif (çalışıp prim ödeyenler) ve pasif (maaş
alan emekliler) sayıları yardımıyla oluşacak dengeler e
bakıldığında…
Önümüzdeki Dönem
• TÜSİAD-UNFPA
projeksiyonlar
15+
kurumsal
olmayan
nüfusa
dair
ve
• Kadın ve erkekler için farklı işgücüne katılım oranları (İKO)
• Kayıtlı istihdam
senaryoları altında
• Farklı yaş grupları ve cinsiyetler için SGK’ya kayıtlı istihdamı
(aktifler)
Önümüzdeki Dönem
• TÜSİAD-UNFPA 15+ kurumsal olmayan nüfus projeksiyonları
ile
* Kadın ve erkekler için farklı işgücüne katılım oranları (İKO)
* Kayıtlı istihdam
üzerine farklı senaryolar altında
• Farklı yaş grupları ve cinsiyetler için SGK’ya kayıtlı istihdam
(aktifler)
• Yasada öngörülen emeklilik yaşı değişiklikleri göz önüne
alınarak farklı cinsiyet ve yaş gruplarında emekli sayılarının
(pasifler) seyri
Önümüzdeki Dönem
• İyimser senaryo:
– 2050’ye kadar erkek işgücüne katılım oranı %2,5,
kadın işgücüne katılım oranı %5 artmaktadır.
– Sosyal güvenlik kayıtlılık oranı ise hem erkekler hem
de kadınlar için %5 artmaktadır.
• Kötümser senaryo:
– 2050’ye kadar işgücüne katılım oranı erkekler için
%2,5, kadınlar için ise %1 düşmektedir.
– Sosyal güvenlik kayıtlılık oranı ise erkekler için %2,5,
kadınlar için ise %1 düşmektedir.
Önümüzdeki Dönem – Toplam Aktif Sayısının Seyri
Önümüzdeki Dönem – Toplam Pasif Sayısının Seyri
Önümüzdeki Dönem – Aktif-Pasif Oranının Seyri
Artan emeklilik yaşından dolayı aktif/pasif oranı başlangıçta artıyor.
Nüfus yaşlanmasının etkisi ağır bastıkça aktif/pasif oranı tekrar düşüyor.
Önümüzdeki Dönem – Prim Gelirlerinin Seyri
Önümüzdeki Dönem – Emekli Aylık Ödemelerinin Seyri
Önümüzdeki Dönem – Prim Geliri/Ödenen Aylıklar Oranı
Önümüzdeki Dönem
• Emeklilik yaşının artması ile düşük yaşlarda emekli
sayısı yavaş yavaş azalmaktadır.
• Dolayısıyla kurum giderleri, gelirlerinden daha yavaş
artmaktadır (veya gelirler giderlerden hızlı artmaktadır)
• Yaşlanan nüfus etkisi baskınlaştıkça giderlerin gelirlere
göre artış hızı tekrar yükselmektedir.
• Yaşam boyu ortalama gelire dayanan ve düşük emekli
maaşları hesaplanmasına sebep olan yeni emekli maaşı
hesaplama yöntemi, finansman ihtiyacı üzerindeki
olumlu etkisini ancak 2040’larda göstermektedir.
Önümüzdeki Dönem
• Emeklilik yaşı artışları emekli yaş dağılımının yavaş yavaş daha
yüksek yaşlara yoğunlaşmasına yol açmaktadır.
• Bu süreç, aktif/pasif oranında yükselişe neden olmaktadır.
• Fakat yaşlanan nüfus, bu dinamikleri tersine çevirmektedir.
• İfade edilen demografik dinamikler, sosyal güvenlik
büyüklüklerine de yansımaktadır.
• Dolayısıyla reformun kısa vadede olası etkiler, orta vadede
tersine dönecektir.
• Orta ve uzun vadede ortaya çıkan olumsuzluklar, ek önlemlerin
gerekli olduğuna işaret etmektedir.
Önümüzdeki Dönem
3 kritik nokta
– Kayıtdışılığın seyri
– İKO özellikle kadın İKO’nın seyri
– BES’deki gelişmeler
Bireysel Emeklilik Alternatifi?
BES’teki Gelişmeler (2003=100)
Bireysel Emeklilik
Katılımcıların Fon
Katılımcıların Fon
Tutarı (TL)
Tutarı (Reel)
Yıllar
Katılımcı
Sayısı
2006
1.073.650
2.814.938.925
21.862.471
-
2007
1.457.704
4.566.383.316
32.609.842
49,2
2008
1.745.354
6.372.756.623
41.206.054
26,4
2009
1.987.940
9.097.436.467
55.363.023
34,4
2010
2.266.960
11.687.080.871
65.510.543
18,3
2011
2.641.843
14.329.771.986
75.441.360
15,2
2012
3.128.130
20.346.290.278
98.369.668
30,4
2013
4.153.055
25.145.718.418
113.099.183
15,0
2014
5.092.871
34.793.077.808
143.761.168
27,1
2015
5.820.647
41.556.526.096
160.542.886
11,7
*2015 yılı verileri Ekim ayına kadar olan kısmı kapsamaktadır.
www.egm.org.tr/istatistikler-kasım 2015
Reel Fon Tutarı
Değişim Oranı (%)
Teşekkürler